Meisjes en hager en wetenschappelijk technisch anderwijs

Meisjes en hager en wetenschappelijk technisch anderwijs De positie van meisjes bij het technisch onderwijs aan 18 tot 24 jarigen

Jan H. Raat (redactie)

Jan H.Raat (redactie)

EN HOGER EN WETENSCHAPPELIJK TECHNISCH ONDERWIJS r~EISL1ES

De positie van meisjes bij het technisch onderwijs aan 18 tot 24 jarigen

VeJL6lag van de ,t,;tudLedag

M£!SJES EN TECI1NIEK Md6 j M en :tec.hnLsc.h andwU£ j.6 , ~n he:t b~jzanden b~j he:t hagen :tec.hnLsc.h he:t :tec.hnLseh we:ten.6c.happelijk and~j.6 ap 11

mu

MENT-project vakgroep didactiek' afdeling der technische natuurkunde Technische Hogeschool Eindhoven

1983

~'1ENT

83-08

and~j.6

en

In het voorjaar van 1983 waren er drie studiebijeenkomsten MeiAjeA en:teehniek. de pO-bilie van meiAje-b b,ij he:t :teehni-beh ondeJtW,[j-b.

Van elke bespreking verscheen een verslag, ook is er een samenvattende bundel. De vier titels staan op de achterzijde van het omslag. Dit is de publikatie MENT 83-08

ontwerp omslag: Marc van Oosterhout typewerk: Annelies Krikke, Helga Pouwels

INHOUD VOORWOORD . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . 5 De positie van meisjes en vrouwen bij het hoger technisch en het technisch wetenschappelijk onderwijs. Inleiding op het thema. Jan H. R.aa.t. • • • . . .. • . . . . . • . .. . . . .. . . . . .. . . .. .

7

Emancipatorische activiteiten van HTS-sters Anke. BOJ.;eh • • • •. Vrouwen emancipatie-activiteiten op TH-nivo door de THE Ineke de

19

Raa66 . . . . . ..... . . . Het MENT-projekt MMja Len6ink DISCUSSIE CONCLUSIE

. . . .

. . . .

• 29 ...... . 43 59

62

BULAGEN . 1. PROGRAMMA 2. MEISJES EN TECHNIEK. Techniek,een boeiend werkterrein, 66k voor meisjes. Enige passages uit de eerste aankondiging van de studiedag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Meisjes en het technisch onderwijs aan 18 tot 24 jarigen. Het terrein, het doe.l. mogelijke uitkomsten. Enige passages uit de conferentiemap . • . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . 4. Marie sleutelt z;ch wijs. Meisjes en het technisch onderwijs. (enkele passages uit de conferentiemap) Uja MomeA • 5. DISCUSSIEVRAGEN (uit de c o n f e r e n t i e m a p ) . 6. DEELNEMERSLIJST . . . • . • . . . . . . • . . . • .

64

65

69 75 83 85

-5-

VOORWOORD Begin 1983 was er een serie voorlichtingsmanifestaties 'meisjes en techniek' voor decanen. Deze bijeenkomsten gingen uit van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, vertegenwoordigers van het middelbaar technisch onderwijs en het leerlingwezen. en van enkele plaatselijke en regionale mts'en en instel1ingen van het leerlingwezen. Vanuit het MENT-project maakten wij hiervoor de videofilm Teehniek, een boeiend weJ/:.tdeJrJtein. ••. Mk vaOJt... meioju*. Het doel van de manifestaties was decanen te w;jzen op de nog steeds zeer kleine deelname van meisjes aan technische beroepsopleidingen en ook op de goede mogelijkheden van een technische opleiding voor meisjes via het middelbaar technisch onderwijs. het kort middelbaar beroepsonderwijsen het leerlingwezen. Technische studierichtingen hebben nog vaak het karakter van specifieke jongensscholen. Als men nu aan de ene kant door voorlichting bevordert, dat meer meisjes naar zoln opleiding gaan, dient men aan de andere zijde ook aandacht te geven aan de vraag of dan niet tevens een zekere aanpassing van het karakter van de opleiding wenselijk is, zo niet noodzakelijk. Dit was voor ons de voornaamste overweging enkele b~jeenkomsten te beleggen om daarover te spreken: rnoeten we niet iets aan de opleiding zelf veranderen, en zo ja, waarom en wat. Maar het zou niet alleen hier-over gaan, maar ook over onder meer de voorlichting en de aard van de vooropleiding. Het doel was algemeen: bij te dragen in het reduceren van de achterstand van meisjes en jonge vrouwen bij het te~hnisch onderwijs. Het technisch onderwijs is veel omvattend, denk al1een maar aan een grove indeling in lager, middelbaar en hoger technisch onderwijs. Daarom werd besloten drie afzonderlijke besprekingen te houden over de positie van meisjes bij (I) het lager technisch onderwijs, (2) het middelbaar technisch onderwijs. het leerlingwezen en het kort middelbaar beroepsonderwijs en (3) het hoger technisch en wetenschappelijk techn1sch onderwijs, met een duur van achtereenvolgens een dag (3 mei), twee dagen (14 en 15 april) en een dag (11 mei). De eerste in de rij, de tweedaagse conferentie, werd geopend door de Staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen, drs. N.J. Ginjaar-Maas. Het programma bevatte

* gesprekken met vrouwen, in opleiding (mts en leerlingwezen) voor een technisch beroep; interviews in de dagelijkse. technische werkomoeving. Later maakten we een soortgelijke film Teehniek, een. boe£en.d ~tudieteJrJte£n. ... ook voo~ meioje6 met vrouwen, in opleiding op een HTS en TH.

-6-

steeds inleidingen en de presentatie van relevante projecten, terwijl er ruime gelegenheid was voor discussie. terwijl aanwezig waren: vertegenwoordigers van de opleidingen. en van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. medewerkers aan emancipatorische projecten op het gebied van het betreffende technische onderwijs. lerarenopleiders en enkele studenten. Door tevoren het aantal deelnemers te beperken was er de mogelijkheid van zowel een intensieve onderlinge kennismaking als ook van discussie. Van beide is een goed gebruik gemaakt. Elke ontmoeting had een tweeledig karakter. Er was door de presentatie van lopende projecten, de onderlinge gesprekken en stellig ook de discussies een wederzijdse kennismaking op het terrein van vragen rand het thema 'meisjes en techniek'. Maar ook was er het streven een bijdrage te leveren in het formuleren van beleidsaanbevelingen, zowel naar de scholen en instellingen. als naar de centrale overheid. Dit verslag van de studiedag van 11 me; bevat de tekst van de inleidingen. een samenvatting van de gehouden discussie, een introductie op het onderwerp en enige feitelijke informatie: enkele passages van de vooraf verzonden informatie. het programma en de deelnemerslijst. Het wordt afgesloten door een korte conclusie: wat waren de resultaten en hoe kunnen we verder? Van de twee andere studiebijeenkomsten verschenen eveneens aparte verslagen. met 'Meisjes en technisch onderwijs' als samenvattende publikatie. V~~r de titels verwijzen we naar de achterzijde van het omslag. Dit verslag bedoelt een weergave te zijn van de studiedag 'Meisjes en techniek' op 11 mei '83. Wij hopen, dat kennisneming van de inhoud of van delen ervan helpt en stimuleert bij het reduceren van de achterstand. die meisjes en jonge vrouwen hebben bij het technisch onderwijs. Techniek is een boeiend studieterrein, 66k voor meisjes.

Jan H.Raat

-7-

De positie van meisjes en vrouwen bij het hoger technisch en het technisch wetenschappelijk onderwijs !~1~iQi~9_Q~_~~~_~~~~~ Jan H. Raat MENT-p~oject!vakg~oep d£da~ek

A6deting d~ TH Undhoven

Teeh~ehe N~kunde

Q~_Q~~!~~~_~~~_b~~_~~~b~i~£b_QnQ~~ij~

In de sector van de technische beroepen vindt men nog steeds een relatief zeer klein aantal vrouwen, dat zo'n beroep uitoefent. Er is een samenhang met het verschijnsel van het geringe aantal meisjes en (jonge) vrouwen, dat deel neemt aan het technisch beroepsonderwijs. Voor het studiejaar 81/82 is het aantal meisjes, dat een technische opleiding volgt op het nivo van respectievelijk het lager, het middelbaar, het hoger technisch en het technisch wetenschappelijk onderwijs, afgekort met lt~, mto, hto en two, achtereenvolgens 5,8%, 1,0%, 3,5% en 5,5%. Inderdaad erg lage aantallen. Belangrijk hierbij is wel, dat de relatieve aantallen toenemen. Hoe groot deze getallen waren voor de studiejaren 79/80, 80/81 en 81/82 ziet men in tabel 1. school- en studiesoort

studiejaar 79/80

80/81

81/82

4,9% 0,7% 2,7% 4,9%

5,3% 0,9% 2,9% 5,3%

5,8% 1,0% 3,5% 5,5%

lt~

mto hto two

Tabel 1. De procentuele deelname van meisjes aan verschillende vormen van technisch onderwijs in 3 opeenvolgende studiejaren

inleiding op het thema

-3-

Uit de tabel blijkt, dat meisJes nog steeds erg weinig aan het technisch onderwijs deel nemen. Maar oak. dat die deelname wel ieder jaar bij elke vorm van technisch onderw;js groter wordt! !~~~_e~!~~grij~~_~r~9~~~_~~!_i~_Q~_QQr~~~~_~~~_9~_9~ri~g~_Q~~!~~~~. ~~_~Q~_~Q~!_~~!_g~!_Qi~_Q~~1~2~~_!Q~~~~~!?

We stellen twee vragen: hoe ;s die geringe deelname te verklaren, en waarmee hangt samen dat die deelname thans zo toeneemt? Uit tabellen blijkt. dat die toename nog maar enkele jaren bestaat. De zeer geringe deelname van meisjes aan het techn;sch beroepsonderwijs valt. in enkele grote lijnen geschetst, duidelijk te verklaren uit het. gegeven. dater in onze samen leving een vrij dui del i.j k patroon bestaat van de man-vrouw rolverdeling. De kostwinner in een gezin is vooral de man. Degene. die het huishouden verzorgt is vooral de vrouw. Er zijn wel beroepen. die ook door vrouwen worden uitgeoefend. Er zijn zelfs beroepen, waarin vooral vrouwen voorkomen: kleuterleidster, onderwijzeres van de eerste leerjaren van de lagere school. verpleegster. Bij deze beroepen is het element van verzorging van andere mensen wezenlijk aanwezig. Het zijn verzorgende beroepen. Technische beroepen zijn vooral mannenberoepen. Een smidt een timmerman -de naam zegt het al-, een schilder. maar ook een bruggebouwer. een automonteur, een electronicus is vooral een man. Een technische school is een jongensschool. In dit beeld zijn veel nuanceringen aan te brengen, maar de grote lijn is duidelijk aanwezig voor ieder, die om zich heen ziet. Tot voor kort dachten vel en. dat pit mutatis mutandis averal op aarde zo is. en ook altijd zo geweest was. Het zou een natuurlijke zaak zijn. Vrouwen baren kinderen. zij verzorgen die, zij zorgen ook voor het gezin. Dat is haar natuurlijke bestemming. Mannen zijn het hoofd van het gezin. zij zijn verantwoordelijk voor het gezinsinkomen, zij hebben een baan buitenshuis. De laatste jaren is het inzicht snel toegenomen, dat het anders is. In onze samenleving van. laten we zeggen. de eerste helft van deze eeuw was dit inderdaad de meest voorkomende situatie. Maar in andere maatschappijvormen en in andere tijden was het dikwijls anders. En een duidelijk kenmerk van de verandering van onze maatschappij is juist het feit. dat de man-vrouw rolverdeling sterk aan het veranderen is. Het ;5 niet meer zo vanzelfsprekend. dat een vrouw ;n haar huwelijk, als zij tenminste trouwt. haar baan opgeeft en een groot deel van haar volwassen leven besteedt aan de zorg van haar gezin en de opvoeding

-9-

van een, tot voor kort groot, aantal kinderen. Hiermee hangt weer samen, dat het aantal buitenshuis werkende vrouwen de laatste decennia sterk is toegenomen en nog zal blijven groeien. Overigens is het zo, dat dit procentuele aantal in Nederland, thans. nogal kleiner is dan in andere West-Europese landen. In de vroeger en ook thans nog bestaande man-vrouw rolverdeling treden grote wijzigingen op. Vrouwen gaan ook beroepen uitoefenen, die tot voor kort specifiek mannelijk leken te zijn. Zij doen dat vaak een heel leven lang. En het aantal meisjes en jonge vrouwen bij het technisch onderwijs neemt~ in relatie hiermee, over de hele linie toe. ~~~_e~~2r2~r~D_~~~_~~D_9r2!~r~_~~~I~~~~_Y~D_~~2~j~~_~~~_~~!_!~S~­ ~i~Sb_Q~Q~r~2j~

Het b1ijkt, dat weinig meisJes kiezen voor een technische school of een technische studierichting. Technische beroepen zijn nag voornamelijk mannenberoepen en technische scholen opleidingen voor jongens. Het is voor een meisje niet zo gemakkelijk am voor een technische school te kiezen of voor bijvoorbeeld een technische beroepsopleiding via het leerlingwezen. Het is voor ons belangrijk bij te dragen aan het vergroten van de keuze-mogelijkheden voor meisjes. YQQ[~I_~Q~~~D_D~~r_2r~~!ij~g~r2sb!~_Q~IQ~~2D9~~

Het gaat er bij de studiedagen niet in de eerste plaats om tot een vooral theoretische behandeling te komen van het vraagstuk hoete bevorderen. dat meer meisjes beter een technische opleiding kunnen vol gen. We zoeken naar praktijkgerichte oplossingen, zoals, am slech~s enkele simpele voorbeelden ter overweging te noemen: misschien een betere voorlichting bij de leerlingen en de docenten van de toeleverende scholen, eveneens misschien een grotere bewustwording van het vraagstuk bij de leraren (steeds m/v) van 'de technische opleidingen zelf en, eveneens misschien, extra aandacht in een zekere vorm en gedurende een bepaalde tijd voor de meisjes op de scholen. Ik vind het belangrijk. dat we vooral zien naar die oplossingen. die in het onderwijsbestel niet structuurdoorbrekend zijn. Zulke bijdragen in'de reductie van het probleem 'meisjes en technisch onderwijs' zijn immers direct te realiseren. En daar zoeken we naar. De oplossingen. waar wij vooral naar willen kijken. mogen ook geen

-10-

dure oplossingen zijn. Want die zijn toch niet te realiseren. Er zijn aanwijz;ngen. dat vooral de houding van de docenten belangrijk is voor emancipatorisch onderwijs. Het nadenken en discussieren over de eigen attitude en ook het gedeeltelijk herzien van zekere meningen en opvattingen vragen tijd en stellig inspanning. maar niet noodzakelijkerwijs grote financiele offers. tlQ~~§!~~!_b~!_~~!_~~_~~r~g~l~g~Db~iQ?

De toekomstige werkgelegenheid van het beroep, waarvoor wordt opgeleid, ;s een belangwekkende vraag. Terecht bestaat daarvoor veel aandacht. , V~~r vrijwel alle opleidingen geldt thans, dat de werkgelegenheid van de gediplomeerden nogal klein is. Er z,ijn aanwijzingen, dat bij het verbeteren van de arbeidsmarkt de sector van de technische beroepen vrij gunstige perspectieven biedt. Oat dit ook op de korte termijn geldt, bleek uit interviews van meisjes bij de. videofilm 'Teehniek een boeiend w~kt~ein ... ook voo~ meihjeo' (Raat, de Raaff, 1983) • . Oat geeft, wat deze zijde van het vraagstl.ik 'meisjes en techniek' betreft, voldoende vrijheid te bevorderen, dat meer meisjes zith voorbereiden op een technisch beroep. Want er zijn voldoende aanwijzingen dat dit geen negatieve uitwerking heeft op het probleem van de jeugdwerkeloosheid. ~i£b_Q~_Y~r2~~~ri~g_~~~Y~!_~ij~_gn_~~~r_eQ~i!i~f_!~g~~QY~r_~!~~n

We hebben het hier over het bevorderen van de deelname van vrouwen aan het technisch beroepsonderwijs,en daarvan in het bijzonder het hoger technisch onderwijs en het technisch wetenschappelijk onderwi js. Het lijkt mij belangrijk, dat we ons daarbij bewust zijn. dat dit direct te maken heeft met de veel grotere maatschappelijke beweging van de verschuiving van het man-vrouw rol1enpatroon in onze samenleving. Het helpen bevorderen. dat meer meisjes deel gaan nemen aan het technisch onderwijs dient naar mijn mening in te houden, dat men oog heeft voor deze verandering en daar positief tegenover staat . \.

. ~~i§j~~_~~_~~!~~r~~~~~:QDQ~r~ij~_ill Het is nog erg recent. dat men oog begon te krijgen voor de ongelijke

-11-

kansen van meisjes en jongens in het onderwijs. Tot voor kort yond men het heel gewoon, dat er specifieke jongens- en meisjesopleidingen zijn, dat meisjes beter zijn in talen en minder goed in wiskunde en vooral ook in natuurkunde. Vooral van het onderwijs in dat laatste yak weten . we thans iets. Reeds gedurende een groot aantal jaren wordt elk jaar opnieuw in de week voor kerstmis een tweedaagse studieconferentie gehouden voor leraren natuurkunde (steeds m/v). Oorspronkelijk vonden deze bijeenkomsten plaats in het conferentie-oord Woudschoten, vlak bij Zeist. Men spreekt dan ook over de Woudschoten-conferenties, al komt men reeds jaren samen in Noordwijkerhout. omdat bij het groeien van het. aantal deelnemers Woudschoten te klein werd. In de loop van de bijeenkomst kunnen deelnemers suggesties doen voor het onderwerp van· het volgend jaar. Toen ik in 1979 voor het volgende jaar het onderwerp 'meisjes en natuurkunde' voorstelde vonden veel van de collega's dat best een aardige, maar zeker ook een humoristische gedachte. Natuurlijk wist iedereen wel zo'n beetje. dat meisjes niet zo goed in natuurkunde zijn als jongens. Maar dat was immers al altijd 20 geweest. En het wa$ in elk geval toch geen vakdidactisch, pedagogisch. onderwijskundig. of maatschappelijk probleem? Toen men vervolgens in 1980 over 'meisjes en natuurkunde-onderwijs' discussieerde. was het voor de eerste keer in Nederland, dat men in de omvang van een Woudschoten-conferentie, met een paar honderd deelnemers, aan dit onderwerp aandacht gaf (Mottier. Raat. 1980). En daarbuiten dan? Q~_~~r§~~_§~2~I:~Q~f~r~~~i~

In 1981 konden wij in Eindhoven de GASAT-conferentie organiseren. GASAT staat voor g~ and ~clence and ~echnotogy. Deze bijeenkomst was de eerste internationale bijeenkomst over dit onderwerp. Mede als gevolg hiervan kan ik zeggen, dat de belangstelling voor het onderwerp in Engeland tenminste even groot is, misschien zelfs iets groter dan hier. en waarschijnlijk ook reeds iets langer bewust als een vraagstuk erkend. In Canada is enkele jaren terug de belangstelling voor het GASAT-vraagstuk opgekomen. Daar tracht men nu, op nationale schaal georganiseerd. de achterstand van meisjes en vrouwen bij ~cience and ~echno£ogy in te lopeno Niet alleen bleek ons dit bij de GASAT-conferentie 1981 van de zijde vande Canadese deelneemster maar ook in besprekingen met de nationale Science Council in Montreal. In Noorwegen,

-12en dat. is heel typisch, heeft men het project jenten 06 6Y~~Rk (meisjes en natuurkunde). dat nogal gelijkenis vertoont met ons MENT-project* endit terwijl beide projecten onafhankelijk van elkaar in ongeveer deze lfde ti jd ontstonden. De Noren geven i,n hun project wat meer aandacht aan vooral de onderzoekskant. terwijl wij meer tijd besteden aan de ontwikkelingskant: 'hoe kunnen we bevorderen, dat meisjes de achterstand die ze bij het natuurkunde-onderwijs en ook het technisch-onderwijs hebben, inhalen! Er is een beginnende, maar wel toenemende belangstelling binnen het lPN, het grote Duitse instituut voor de pedagogiek van de natuurwetenschappen, waar men vooral onderzoek doet naast ook enig ontwikkelingswerk, van de universiteit van Kiel. Eris een aantoonbare, maar ook beginnende. belangstelling in Denemarken. Er is tot nu toe niet zo veel belangstelling, zo is mij gebleken, in BelgiiL In de USA bestaat reeds enkele jaren langer actieve belangstelling voor het onder,werp. In Oost-Europa is de situatie anders. daar bestaat de beroepsbevolking al jaren voor ongeveer 50% uit vrouwen. ~~i§j@§_@~_~2~~~r~YD9g:QD9~~ij~_illl

Uit onderzoek van het natuurkunde-onderwijs in Nederland zijn de laatste jaren enkele boeiende dingen aan het licht getreden. Enige jaren gel eden nam ik deel aan het opzetten van het project DBK-na aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Bij dit project gaat het er om te onderzoeken of di66en~e-binnen-~~evenbandJ vandaar de naam DBK, voor het yak natuuAkunde. het project heet DBK-na, een goede werkwijze is, als men aan heterogene mavo-havo-vwo klassen natuurkunde wil geven. Reeds jaren is er een duidelijk streven naar een 2- en een 3-jarige brugperiode mavo-havo-vwo, dit als een onderdeel van de beweging naar ge'integreerd voortgezet onderwi j s. of mi ddenschoo l-onderwi j s, of voort.. gezet basisonderwijs. De vraag is hoe men dan het beste natuurkunde kan onderwijzen. Om dit te onderzoeken is eerst, in nauwe samenwerking met leraren natuurkunde, een specifiek curriculum ontwikkeld voor de leerjaren 2 en 3 mavo-havo-vwo en later ook klas 4 mayo. Een curriculum overigens. dat thans op meer dan 150 mavo-havo-vwo scholen wordt gebruikt. In dat onderzoek is ook de attitude onderzocht van de leerlingen aan het begin van de tweede klas. Ze krijgen dan voor het eerst, bij het voortgezet onderwijs althans, natuurkunde. Wat bleek daarbij?

*Zie hiervoor de bijdrage van Marja Lensinkop p. 43 en volgende.

-1'3-

Jongens staan significant meer positief tegenover natuurkunde dan meisjes. Ze vinden het vak leuker. belangrijker en ook'minder moeilijk dan meisjes het vinden (licht, 1982).Videobanden laten duidelijk zien, dat als een meisje en een jongen samen een eenvoudige natuurkundig experiment uitvoeren de jongen het initiatief neemt en het meeste doet. Deze opnamen tonen erg verassende beelden. Door abstractie in een bepaalde situatie ziet men verschil in gedrag tussen meisjes en jongens. dat anders verborgen blijft. Oe veronderstelling, dat meisjes in een k1asse-situatie minderdan jongens aan een natuurkundeles deelnemen. lijkt gerechtvaardigd. Q~_Qij~Q!!Q~r~_~Q~i~i~_~~t!_b~!_t!~!!!Yr~Y!JQ~:Q!J~~!:~ij~_Qij_~~!_2!!g~r: m~i~j~~_~!J_~~£b!!i~£b_Qt!g~~ij§

Is er enige reden. zo kan men zich afvragen. om zoveel aandacht aao natuurkunde te geven. indien het vooral gaat om het vraagstuk 'meisjes en technisch onderwijs'? Ik kan daar inderdaad enkele redenen voor noe~ men. Het blijkt. dat leerlingen bij het algemeen voortgezet onderwijs van alle vakken natuurkunde het moeilijkst vinden. Natuurkunde is bij deze onderwijssoort het vak, dat door meisjes van alle vakken het minst wordt gekozen. Maar ze hebben het we1 nodig voor een vervolgstudie aan een technische school! Als meisjes. en dan vaak op nogal jonge leeftijd, natuurkunde als examenvak laten vallen. dan sluiten ze" daarmee de mogelijkheid af later een technische opleiding te gaan vol gen. In dit opzicht neemt natuurkunde een sleutelpositie in. Eerder wees ik op de minder positieve houding, die meisjes reeds in het begin tegenover het vak natuurkunde hebben. Het is belangrijk hieraan reeds in het basisonderwijs aandacht te geven (Raat, 'Nicolai, 1982). ~~~~l~_~rY~rl~g~~_in_b~~_~~~I:~rQj~f~

In het MENT-project. MENT staat voor mei6je6, ~kun~een techniek, deden wij enige ervaring op aangaande de positie van meisjes bij het natuurkunde-onderwijs. Omdat het in deze bundel elders apart wordt behandeld ga ik er nu niet uitvoerig op in. Slechts het volgende. Al1e schoolboeken natuurkunde voor het 2e en 3e leerjaar ~vo. havo, vwo en klas 4 mavo hebben een rolbevestigend karakter. Meisjes en vrouw~n komen in die schoolboeken nauwelijks voor, en als zevoorkomen meestal

-14-

in een ondergeschikte positie*. Dit rolbevestigende karakter is in alle leerlingenteksten aanwezig. Ook in moderne teksten als van het PLON en het 'project DBK-na. Jongens nemen, als zij samen met meisjes een experimentdoen, het initiatief; zij doen het meeste, zij hebben meer zelfvertrouwen; Ikmeen te kunnen ste11en, dat het natuurkunde-onderwijsals veJtbOJtgen .tee!tpfun heeft: het is vooral een yak voor jongens en voor mannen. Maar natuurkunde heb je wel als examenvak nodig voor een technische vervolgopleiding. Als men leraren natuurkunde zich goed bewust wil laten zijn van hun rolbevestigend gedrag, is het nodig daar in enkele discussie-middagen expliciete aandacht aan te geven. Dikwijls komt er op zu"lke bijeenkomsten enigeaggresiviteit naar buiten, die goed te verklaren is. Je leert als leraar inzien, dat meisjes bij natuurkunde een extra handicap hebben, endat heb je je eigenlijk niet of nauwelijks gerealiseerd. Dat kan je best een vervelend gevoel geven. Je wilt je gaan verdedigen, is'heteigenlijk wel zo en, ik heb het toch niet verkeerd gedaan? Later leer je steeds meer inzien hoe moeilijk meisjes het vaak hebben bij het onderwijs in natuurkunde, in technische vakken en dikwijls ook in het algemeen. , Ik meen een duidelijke toename van de bewustwording bij docenten te kunnen constateren. , Als voorbeeld-functie ontwikkelen wij in het MENT-project enkele Voorbeeld-lespakketten natuurkunde, waarvan we hopen aan te kunnen tonen dat die de natuurkunde op een meer meisjes-vriendelijke manier presenteren. Het blijkt ook, dat we door gebruik van de voorbeeldlespakketten zoveel reacties oproepen, dat het van belang lijkt daarmee nogeen poosje door te kunnen gaan. ~2~~~r~~ng~_21~_~~2~~nY2~

Door activiteiten in het MENT-project hebben we ook direct te maken met de keuze van het vak natuurkunde als examenvak. De keus om in 'het MENT-project vooral aandacht te geven aan de posit:ie van meisjes bij het natuurkunde-onderwijs in de onderbouw mavo-havo-vwo heeft te maken met het bevorderen van de keus om natuurkunde als een examenvak "te hemen.

*Zie voor het rolbevestigend karakter van leermiddelen ook bij bijdrage van Ilja Mottier op p. 75 en volgende.

-15In dit verband wijs ik op het 'onderzoek naar de adviezen van docenten bijde keuze van wiskunde, natuurkunde en scheikunde als eindexamenvak bij het vwo, het havo en het mavo', waarvan verslag werd gedaan op de onderwijs-research-dagen 1983 (Korving-den Engelse, 1983). Ik neem hiervan het volgende over. Uit een enquete, die was voorgelegd aan leerlingen van het voorlaatste leerjaar van de rijksscholen voor vwo, havo en mayo bleek, dat de school-adviezen bij de keuze van wiskunde, natuurkunde en scheikunde als eindexamenvak de reeds eerder genoemde achterstand van meisjes bij die keuze vergroten. Als een enkel voorbeeld hiervan ve.rmeld ik in tabel 2 de laagste rapportcijfers, waarbij aan leerlingen vaker was aan- dan afgeraden het betreffende yak als examenvak te kiezen. De gegevens zijn van leerlingen van klas 5 vwo, die de genoemde vakken wel hebben gekozen.

klas 5 vwo

vakken ~jskunde

I

laagste rapportcijfer, waarbij het yak als eindexamenvak vaker werd aan- dan afgeraden door de -decaan vakdocentmentor

jongens meisjes

6

6

6

6 7

natuurkunde jongens meisjes

6

6

6

6

6

7

jongens meisjes

6

6

6

6

7

7

!5cheikunde ~abel

7

2. Laagste rapportcijfer waarbij wiskunde, natuurkunde en scheikunde als examenvak vaker werden aan- dan afgeraden

§~mg~y~!!~~g~_bg!_~~!~~r~~~g~:2~9~~ij~_~~~_mgi~j~~

Uit onderzoek van natuurkunde-onderwijs blijkt: meisjes hebben reeds op 13-jarige leeftijd, aan het begin van het natuurkunde-onderwijs op de middelbare school, een minder positieve. houding tegenover het yak dan jongens;

-16bij het samen uitvoeren van een proefdoet een jongen meer dan een meisje, dejongen is actiever; leerling'en vinden vooral natuurkunde een moeilijk yak, en meisjes hebben dat ideenog meer dan jongens; de adviezen om natuurkunde als eXQmenvak te kiezen bevorderen de achterstand van meisjes bij het natuurkunde-onderwijs; 'het yak natuurkuride heeft. zoals onder meer blijkt uit natuurkunde schoolboeken. een mannelijk imago. Ik ben van oordeel. dat veel hiervan vertaalbaar is naar het technischonderwijs 'aan meisjes. ~n~~1~_£2D~~9~~D!i~~

Het bevorderen van de deelname van (jonge) vrouwen aan het technisch onderwijs op hts- en th-nivo kent een aantal aspecten. Een ervan is het wegnemen van mogelijke drempels bij de toelating.Een belangrijk struikelblok is het niet voldoen aan de eis een havo- of vwo-diploma te hebben met onder meer natuurkunde als examenvak. Hierv66r is gebleken, dat meisjes over een hogere barriere moeten stappen dan jongens. In het algemeen zijn zij vanaf het begin minder voor natuurkunde gemotiveerd. Bij adviezen op school zijn docenten geneigd meisjes eerder dan jongens af te raden dit yak als examenvak te kiezen. Het is duidelijk. dat op het gebied van beter functioneren van het natuurkunde-onderwijs nog veel te doen is. ~~!_QQ~1_Y2D_Q~_~!~Qi~g~g

Op deze studiedag is er een uitwisseling van meningen en ook van voorstellen tussen vetdvertegenwoordigers van het hoger technisch en technisch wetenschappelijk onderwijs. Aanwezig zijn doce(lten. directieleden. decanen, beleidsmedewerkers vanhet ministerie van 0 & I~, medewerkers aan emancipatorische projecten, lerarenopleiders" studenten. Vooral de laatste categorie is belangrijk: het gaat om hen, en ze kunnen direct deelnemen aan bestaande activiteiten, en doen dit, ook! Het streven is een bijdrage te leveren aan een grotere en ook betere deelname van meisjes en vrouwen aan het hoger technisch entechnisch wetenschappelijk onderwijs. Oit vraagt een aparte inzet van al degenen, die in deze verschillende vormen van technische beroepsopleidingen werkzaam z;jn en daarvoor verantwoordelijkhe;d dragen. Een hoeveelheid idealisme hierbij is belangrijk. Ik meen.dat het mogelijk is daarop een beroep te doen. Elke leraar (steeds: m/v) en

-' 17- '

iedereen, die anderszins een verantwoordelijkheid heeft voor het onderwijs, kan dat beroep slechts goed uitoefenen en die verantwoordelijkheid dragen • indien hij daarvoor een bepaald idealisme he~ft. Het is erg belangrijk aan meisjes in het onderwijs veel keuzen te bieden. Meer dan tot nu toe zullen meisjes voor een technische opleiding kiezen.

.

Aangehaalde literatuur: KOll.vbtg - den . tngehe •. A. t. Advi ezen .van docenten bi j de keuze van . wiskunde. natuurkunde en scheikunde als eindexamerlvak:Een onderzoek naarde adviezen van docenten bij de keuze van wiskunde. natuurkunde en scheikunde als eindexamenvak bij het vwo, het havo en het mayo. ls-Gravenhage 1983. (paper onderwijsresearchdagen 1983) Uc.ht, P. Differ'entiatie binnen klasseverband voor natuurkunde. Een onderzoek in de leerjaren 3 havo-vwo en 2 mavo-havo-vwo. Amsterdam, 1982. Motti~. l~ja en Jan H. Raat. Marie. wOrd wijzer ••• van natuurkunde. Meisjes en natuurkunde. 's-Gravenhage. Adviesgroep Leermiddelen. 1980. ~t J.H. en 8. Nicolai. Didactiek natuurkunde voor het basisonderwijs. Groningen. 1982. Raat, Jan H. en Ineke de Raa66. Techniek, een boeiend werkterrein, 66k voor meisjes. Eindhoven, 1983.

-19-

Emancipatorische

acti~iteiten

Van HTS-sters Mtke BOl.>ch V~ouwen

en

Hog~ Teeh~eh

OndelUlJ,[j J., (VHTO 1

de stichting VHTO

de uitzonderingspositie van meisjes op de HTS

1e weekend oktober 1981

Zoals in~de ~ankondiging a1 staat zal ik hier wat vertellen over enkele emancipatorische attiviteiten van HTS-sters. Hierbij gaat het om HTS-sters die' werken vanuit de'stichting VHTO, Vrouwen en Hoger Technisch Onderwijs. Oaarom zal ik beginnen met iets te zeggen over het ontstaan, de structuur en de doelstelling van de VHTO. , Al1ereerst zal ik nog even uit de ~oeken doen hoe ik zelf bij deze groep terechtgekomen ben. Oat is als volgt gegaan: {~tien studentendecaan van de HTS in Hengelo en als zodanig zit ik in het Landelijk ,Overleg 'Studentendecanen van de HTS-en. Hier werd de'vraag gesteld of problemen waar enkele meisjes meezaten, iets te maken kondenhebben met de uitzonderingspositie, die deze meisjes op de HTS hebben. Het idee ~wam naar voren am ervaringen van-HTS 'studentes te'inventariseren. Oaar ik de enige,vrouwelijke HTS-decaan ben, werd ik de aangewezen persoon geacht am dat verder te organiseren. Nu heb ik zelf oak nogal wat ervaring met de uitzonderingspositie als vrouw in een technische wereld. In de eer~te plaats dus va~ui~ mijn werk maa~ oak vanuit mijn studie wiskunde 'aan de TH Twente. Ik yond het dan ook hee 1 1euk. om hi ermee bezi 9 te gaan. ~ Het Ie resultaat was een weekend voor HTSsters in oktober 1981, waarvoor 50 meisj~~ , ~zi ch opgaven. Aan het ei nd van dit week;nd is tot de oprichtin~ v'~n,de ,VHTO besloten,

-20-

bedenkingen tegen een weekend met alleen vrouwen

herkenning prettig en stimulerend

normale groep meiden

HTS bevalt goed

waarin ik als vaste'contactpersoon een coordinerende functie kreeg. In ons jaarverslag over 81/82 staan h~t , ~ weekend en het ontstaan van de VHTO uitvoerig beschreven. Ik zal er hier in het kort iets over vertellen. 50 HTS-sters een weekend lang bij elkaar om ervaringen uit te wisselen. Hoe gaat dat? Verschillende meisjes die naar het weekend gekomen waren, hadden wel wat bedenkingen teqen zoln bijeenkomst met alleen maar vrouwen. Zij hebben niet zulke positieve herinnerinqen aan de sfeer van meisjes onder elkaar zoals ze die van het voortgezet onderwijs kennen. Dit weekend ontdekten ze hoe prettig en stimulerend het is om met zoveel verschillende meisjes ervaringen uit te wisselen waarbij veel herkenning optrad. Veel waren ook opgelucht dat 50 HTS-sters bij elkaar een heel normale groep meiden bleek te zijn en dat van het vooroordeel dat HTS-sters een soort manwijven zijn niets bleek te kloppen. Dat zorgde direct al voor een opgeluchte en enthousiaste stemming. In eerste instantie willen de meeste meisjes naar voren brengen dat het hen uitstekend bevalt op de HTS. Zij waarderen de kameraad-

Anke Bosch vraagt aandacht voor de VHTO •..

-21-

wel discriminerende opmerkingen

bij doorpraten blijkt: ook grieven

weinig steun decanen

havo meisjes ongeschikt

de druk om zich waar te maken

je moet je sexloos gedragen roddelen

bij docenten positieve en negatieve discriminatie

schappelijke sfeer en stelden dat discriminerende opmerkingen wel gemaakt worden, maar dat je je daar vooral niet te veel van aan moet trekken. Maar als er doorgepraat wordt, komen toch aardig wat grieven los, waarvan ik er hier enkele zal noemen. Over het algemeen krijgen meisjes weinig steun van havo-vwo decanen, wanneer ze naar de HTS willen. Voor havo-meisjes wordt de HTS sowieso ongeschikt geacht. Alleen de doorzetsters gaan toch. Als ze eenmaal gekozen hebben voelen veel meisjes voortdurend de druk om zich waar te maken wat tot positieve en negatieve faalangst kan lei den. Met de studenten is er een kameraadschappelijke sfeer, maar je moet je wel min of meer sexloos gedragen. Er wordt erg snel over je geroddeld. Als ze je met een jongen in de stad zien lopen en een paar dagen later met een ander is het al niet pluis. Bij de docenten ondervind je positieve en negatieve discriminatie. Allebei wordt heel vervelend gevonden omdat het de uitzonderingspositie in de klas benadrukt. Leraren die een meisje aankijken als ze vragen of

... en krijgt die ook

-22-

praktikum

tijdens stage waarmaken tegenover bezoekers

ook bij congressen indruk dat je tegen een aardig stootje moet kunnen

belangrijk: meer meisjes op de HTS

goede voorlichting

landelijke groep ETS-sters oprichten

steungroep

afgestudeerde vrouwen doelstellingen VETO

de klas iets begrepen heeft, of je te hulp schieten nog voordat je te kennen hebt gegeven dat je het moeilijk vindt. Op het praktikum zijn mannen geneigd je onmiddellijk het werk uit handen te nemen als je even aarzelt. Tijdens de stage blijkt dat je je in het bedrijf waar moet blijven maken tegenover bezoekers en bij telefonische contacten, daar je dan aangezien wordt voor secretaresse of iets dergelijks. Ook bij bezoeken aan congressen is dit hinderlijk. Na lezing van de reacties is de indruk dat je tegen een aardig stootje moet kunnen wil je je als meisje handhaven op de HTS en later in je beroep. Algemeen wordt dan ook erkend dat het heel belangrijk is dat er meer meisjes op de HTS komen. Op het weekend werd daarom steeds de nadruk gelegd op een goede voorlichting aan meisjes van het voortgezet onderwijs. Daarnaast kwamen nog vele actiepunten naar voren. Er werd besloten een landelijke groep van HTS-sters op te richten om na het weekend deze actiepunten verder uit te werken. Dit betekent dat op elke HTS een steungroep opgericht werd. Deze steungroepen hebben elk een contactvrouw die de landelijke vergaderingen bezoekt, waar de acties op de verschillende HTS-en gecoordineerd worden. Daarnaast is er een steungroep van afgestudeerde vrouwen. Dit geheel vormt de stichting VHTO. De do~tettingen van de VHTO zijn: Ie voorlichting geven aan meisjes en decanen van de middelbare school over de HTS;

-23-

activiteiten VHTO

1e doelstelling te weinig V'oorbeelden

eigen middelbare school bezoeken

brief naar havo-vwo dekanen

decanen,uit regio uitnodigen

open HTS-dag voor meisjes

inschakeling afgestudeerde vrouwen

2e een steunfunetie bieden voor HTS-sters en afgestudeerde vrouwen in hun werksituatie; 3e op de versehillende HTS-en en de werksituatie kijken wat er veranderd kan worden om deze aantrekkelijker voor meisjes te maken. Dan kom ik ,nu tot de activiteiten· die 'we., ontplooien om deze doelstellingen te verwezelijken. Vo oilic..h:U.119

Ten aanzien van de voorlichting is opgemerkt dat meisjes te weinig vrouwen kennen die een technische opleiding volgen of een technisch beroep uitoefenen en dus als voorbeelden in deze richting kunnen dienen. Om hier iets aan te doen gaan studentes die 0p'een weekend zijn geweest naar de middelbare school waar ze zelf op gezeten hebben om daar voorlichting over de HTS te geven. De achtergrond waaruit deze voorlichting gegeven wordt is belangrijk verbreed nadat in het weekend veel ervaringen werden uitgewisseld. - Alle havo-vwo decanen hebben een brief gekregen waarin de HTS-stersaanbieden op voorlichtingsbijeenkomsten aanwezig te zijn. Op enkele HTS-en zijn de deeanen uit de, regio uitgenodigd om over de voorlichting aan meisjes wat betreft pakketkeuze en technische studie te praten. Enkele HTS-en hebben een open dag voor meisjes georganiseerd. De 3 HTS-en in de regio Twente hebben besloten in oktober een regionale open dag voor meisjes te organisereno Op deze open dag worden ook afgestudeerde HTS-sters uitgenodigd om wat over

-24-

draaiboek

voorlichtings materiaal maken

artikel New Scientist

hun ervaringen te komen vertellen. Hierbij kande steungroep van afgestudeerde vrouwen worden ingeschakeld. We wi 11 en tot een soort draa i boek voor dergelijke activiteiten komen, zodat ook andere HTS-en van de opgedane ervaringen gebruik kunnen maken. Verder wordt er materiaal ontworpen om te gebruiken bij voorlichting. Bij al deze activiteiten hebben we ons laten bemoedigen ~oor een artikel in de New Scientist van september 1982 waaruit blijkt, dat in Amerika het aantal meisjes, dat een technische opleiding volgt op universitair nivo is toegenomen van nog geen 3% in '74 tot bijna 10% in '80. Dit nadat vanaf 1973 vanuit verschillende instituten en het bedrijfsleven meisjes gestimuleerd werden een technische studie te gaan volgen. Er kan dus wel degelijk wat veranderen.

2e doelstelling

Steun.6ul1me Ook onze 2e doelstelling, het bieden van een steunfunctie voor studentes en afgestudeerde vrouwen van de HTS, is belangrijk.

2e weekend februari 1983

Na het weekend in oktober 1981 is een 2e weekend georganiseerd in februari 1983. Het is de bedoeling om tenminste eens per 2 jaar een dergelijk weekend te organisereno Studentes die dit hebben meegemaakt, onderstrepen het belang van zo'n meerdaagse landelijke bijeenkomst voor nieuwe studentes. Zij hebben zelf ervaren dat dit weekend hen bewuster heeft gemaakt van hun positie binnen het HTO. waardoor ze onder andere beter met andere meisjes over de keuze voor het HTO kunnen praten.

waarom?

bewuster van positie binnen het HTO

-25I

zelfvertrouwen versterkt

In de .2e plaats is door de gE~prekken en de herkenning die daarbij opt~ad , hun zelfvertrouwen versterkt. , Als laatste is zo'n weekend uitstekend geschikt om nieuwe HTS-sters te betrekken bij de werkzaamheden van de VHTO, zodat de continuiteit gewaarborgd wordt . .Studentes die a1 een weekend meegemaakt hebben kunnen een volgende keer als begeleidsters optreden. Verder kunnen afgestudeerrle vrouwen die regelmatig ervaringen uitwisselen in hun steungroep op deze weekenden iets vertellen over hun ervaringen met sollicitaties en werk. De steungroepen op de HTS-en functioneren nogal verschil1end. Op sommige HTS-en komen de studentes regelmatig bij elkaar. Op andere HTS-en gaat dit erg moeizaam omdat er te weinig meisjes zijn of omdat meisjes zich op school niet als groep willen afzonderen. De steungroep voor afgestudeerde HTS-sters komt regelmatig bij elkaar.De komende maanden willen ze de groep uitbreiden met vrouwen die a1 langer afgestudeerd zijn. .

\

continuiteit VHTO

begeleiding op weekend

afgestudeerde vrouwen

steungroepen op de HTS-en

steungroep afgestudeerde HTS-sters de groepuitbreiden

ervaringen-krant

Er zal zoveel mogelijk publiciteit zijn, ook wordt een advertentiecampagne gevoerd. Verder wil deze groep een ervaringen-krant samenstellen die onder andere weer gebruikt kan worden bij voorlichtingsactiviteiten .

3e doelstelling

.Ve J...uua.:tie op de HTS-en; de we!L/u.itua:Ue

nog het minst aan bod gekomen

Onze 3e doelstelling: wat moet er op de HTS-en en in de werksituatie veranderen om deze aantrekkelijker voor meisjes te maken, is nog het minst aan bod gekomen. Wel is steeds gezegd dat als meer meisjes naar de HTS gaan deze vanzelf aantrekkelijker wordt. daar de uitzonderingspositie dan

meer meisjes naar HTS: HTS aantrekkelijker voor meisjes

-2fi-

wat kunnen de scholen doen

afgestudeerde vrouwen faciliteiten voor werk VHTO

themabijeenkomst HTS-ster en haar werk

presentatie bedrijfsleven en overheidsinstanties

vragen, die aan de orde komen

(gedeeltelijk) weg valt. Maa r de s cho 1en kunnen 00 k we 1 wa t doen: ' de HTS-en zouden afstudeerrichtingen op kunnen zetten, die aantrekkelijk zijn voor meisjes. Dit heeft naast voordelen echter ook nadelen; aandacht voor maatschappelijk gerichte vakken naast de technische vakken; vrouwelijke docenten aanstellen voor de technische vakken; - onderzoek naar reden studiestaking; - onderzoek naar het functioneren van afgestudeerde vrouwen op de arbeidsmarkt. De afgestudeerde vrouwen proberen faciliteiten te krijgen voor het werk dat ze vaar de VHTO verrichten bij de overheidsinstanties en de bedrijven waar ze werken. Dit is nog niet overal VOor elkaar. De laatste activiteit die ik hier naar voren wil brengen is een themabijeenkomst in oktober van dit jaar over de HTS-ster en haar werk. De dag is bedoeld als presentatie van het bedrijfsleven en overheidsinstanties aan HTS-studentes en andere belangstellenden, toegespitst op het genoemde thema. Er kunnen vragen aan de orde komen als: waar lopen vrouwen in technische functies tegenop; hoe kijken haar mannelijke collega's daar tegen aan; wat is het beleid van personeelszaken ten aanzien van vrouwen in technische functies; verschilt de carriereplanning met die van mannen; is het bedrijfsleven bereid een andere rolverdeling tussen man en vrouw te accepteren en daar de consequenties uit te trekken bijvoorbeeld ten aanzien van deeltijdarbeid?

-27· geld en veel tijd nodig subsidie

stag~

emancipatiewerksters

vast contactpersoon voor de continuiteit

Voor deze activiteiten is geld en veel tijd nodig; Dit jaar hebben we subsidie gekregen van het Ministerie van Sociale Zakenen Werkgelegenheid. De bedoeling is dat we volgend jaar door het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen gesubsidieerd worden. Op verschillende HTS-en is het mogelijkeen sociaal gerichte stage te lopeno Op 3 HTS-en hebben meisjes toestemming gekregen een stage bij de VHTO te lopeno Dit jaar hebben we voor 4 maanden een stagiaire Anouchka Bunnik van de HTS in Hilversum. Komend jaar zullen Elise Timmerman van de HTS in Hengelo en lenny Hoeks uit Eindhoven elk 4 maanden als stagiair voor de VHTO werken. Daarnaast hebben we samen met de vrouwengroep uit het HAO twae part-time emancipatiewerksters aangevraagd om verschillende activiteiten op gang te brengen en te onderbouwen. Zelf heb ik een coordinerende functie en dien vooral als vast contactpersoon waarborg voor de continuiteit binnen de groep. Ook hiervoor zijn faciliteiten aangevraagd. We hopen dat dit alles teweegbrengt dat onze stichting zo grootwordt dat we over een aantal jaren overbodig worden. Dan is onze doelstelling bereikt:

-29Vrouwen emancipatie-activiteiten op TH-nivo door 'de THE'

Ine..k.e.. de.. Raa66 vak.gIW e..p 9e..dJr..a.gJ.;we..:ten.6 ehappe..n ondeJtaOdeLLng v.J.Lj-6be..ge..rue.. enma.at6ehappijwe..:teYl.-6ehappe..n TN Eindhoven Inleiding Aan de Tec.hnische Hogeschool zijnverscheidene mensen. acti·ef op het gebied van vrouwenemancipatie. In het kader van het MENT -proj ect van de vakgroep Di dacti e,k Natuurkllnde. waar ik ook medewerking aan verleen,gebeurtallerl,ei op secundair onderwijsnivo op het gebied vande achterstand. .van f/leisjes in de exacte vakken. Er vinden echter ook activiteiten plaats die op direct TH-nivo gericht zijn.Onderhavig informatiestuk zal hoofdzakelijk hierop gericht zijn. Daarnaastzal in hoofdstuk 4: 'over;ge actiyiteiten.'" onder andere nog een en anderverme 1d worden, wa t door mij ,gedaan is op secunda i r . .

..

.

'nivo. maar wat niet in het kader van het MENT-project verricht,is. ~Genoemde activiteiten beslaa-n verschillende terreinen en zijn als vol,gt oilder' te v'erde 1en . l:Studentenaangelegenheden Pre-introductieweek Ie jaars vrouwelijke THE-studente"n. 2.

Oriderwijs en onderzoek

2.1 2.2 3.

Keuzevak Ne..de..ndaag.6 Fe..mUti...6me..' Inventariserend onderzoek

Beleid

3.1

Emancipatiecommissie i.o. 3.23 TH overleg

3.3 VBEO, SLOV & SISHO 4.

Overige activiteiten

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Studiebezoek 3 Engelseuniversiteiten Theoretisch seminar London 3 TH voorlichtingsdagen Colloquium Studium Generale Cyeli

. I.;

-30-

5,.

4.6 Zomeruniversiteit Vrouwenstudies 4.7 Vrije Studierichting Tot slot: Toekomstperspectief aijtage: Verslagen en dergelijke* 1. Rapport Evaluatie Ie pre-introductieweek 2. Follow-uppre-introductieweek 3. Evaluatie 2e pre-introductieweek 4. Rapport inventariserend onderzoek 5. Emancipatie beleidsnota 6. Verslag studiereis Engeland 7. Paper theoretisch Seminar London 8. Rapport voorlichtingsdagen 3 TH's 9. Tekst Colloquium 10. Evaluatieverslag werkgroepHedendaag~ FeJ'1I-i.~me"

1. Studentenaangelegenheden Pre-introductieweek Ie jaars vrouwelijke THE-studenten Een paar jaar geleden yond ik een brochure op mijn bureau van,de Purdue Universiteit in de Verenigde Staten. Zij hadden het hele eerste jaar van de universitaire technische studies 'omgegooid', ten b,ehoeve van vooral de vrouwelijke studenten. Doel hiervan was het uitvalpercentage te verminderen en de toeloop te stimuleren van meisjes in de technisch wetenschappelijke studies. Deze activiteit had groot succes. Reden om iets dergelijks ook aan de Technische Hogeschool Eindhoven te proberen. Om allerlei organisatorische en financiele redenen kon deze activiteit niet in identieke vorm aan de THE plaatsvinden. Uiteindelijk werd er een zogenaamde pre-introductieweek voor eerstejaars vrouwelijke techniekstudenten georganiseerd. Deze gaat vooraf aan de 'normale' introductieweek voor alle THE-studenten, en heeft in 1981 voor de eerste maal plaatsgevonden. De doelstellingen van deze pre-introductieweek waren gelijk aan die van de Purdue Universiteit: Uitvalpercentage van vrouwelijke techniekstudenten verminderen en de toeloop van meisjes naar deze studies, stimuleren door middel van een betere opvang en begeleidi,ng van eerste*Stukken, die ter inzage zijn/eventueel te bestellen bij de schrijfster.

-31-

Ineke de Raaff, lulsterend naar een vraag blj haar verhaal

jaars vrouwelijke THE-studenten. Belangrijk is aandacht te schenken aan punten, waarop meisjes vol gens de onderzoeksliteratuur in vergelijking met jongens in dezelfde positie een achterstand hebben. Dit zijn: a. minder vertrouwd zijn met het technisch vocabulaire, minder ervaring hebben met het hanteren van werktuigen en machines, minder 'handson' ervaring hebben (hi-fi apparaten in elkaar zetten, sleutelen aan de gezinswagen en dergelijke); met andere woorden zij hebben minder technische hobbies; b. zich meer geremd voelen door de onduidelijke relatie tussen techniek en maatschappij; vooral de positieve relatie; c. veel minder voorbeelden hebben van vrouwelijke ingenieurs, waaraan zij zich Kunnen spiegelen, omdat die er nauwelijks zijn; d. veel minder mogelijkheden hebben voor informele contacten met seksegenoten; zowel met studenten als met vrouwelijke ingenieurs. De concrete activiteiten, gericht op verminderen van deze achterstanden, waren de volgende: a. het aanbieden van 3 dagdelen practica; respectievelijk het maken van een schietlood aan de draaibank en het maken van een deurbel;

-32b. het houden van een inleiding over de relatie techniek - maatschappij door een vrouwelijke ingenieur. In 1982 werd dit vervangen door het vertonen van een aantal korte films; c. het houden van een inleiding door een vrouwelijke ingenieur over de beroepsmogelijkheden van vrouwelijke ingenieurs; d. het houden van een forum van vrouwelijke ingenieurs uit verschillende disciplines. werkende in verschillende woon-/werk-/gezin-situaties; e. een bijeenkomst met ouderejaars studentes van de THE en vrouwelijke wetenschappelijk medewerksters; f. een excursie naar de Shellfabdeken in Moerdijk; g. allerlei informele gezellige activiteiten, zoals nadere kennismaking' op de eerste avond en een avond uitgaan later in de week. De heleweek brachten de meisjes gezamenlijk door. In 1981 in een jeugdherberg. in 1982 in een hotel. Dit om alle mogelijkheden te cre~ren om hechte contacten tussen de meisjes te kunnen laten ontstaan. zodat zij een veilige basisgroep hebben waarop zij gedurende hun studie terug kunnen va 11 en. , Er waren voor de meisjes geen kosten aan verbonden. dit om geen drempel voor deelname op te werpen. Het geheel werd door de Onderafdeling Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen van de THE betaald. Het enthousiasme onder de meisjes was enorm groot. Dit bleek onder andere uit het feit dat zo'n 75% van de ingeschrevenen aan de TH zich ook voor de pre-introductieweek opgaven en uit de evaluatie van de week achteraf. Uit de evaluaties van beide jaren bleek dat de deelneemsters unaniem de onderlinge kennismaking verreweg als het meest zinvol. nuttig en leuk beschouwden. Ook gaven velen aan niet deel te hebben genomeri wanneer ook jongens toegelaten zouden zijn. Meetbare effecten van deze pre-ihtroductieweek zijn er voorlopig niet. Het aantal meisjes op de THE is nog zo klein, dat het loslaten van statistieken onverantwoord is. Bovendien is studieverloop uiteraard een lange termijn aangelegenheid; de meisjes die in 1981 zijn begonnen zijn nu pas op het einde van hun tweede jaar. Dit jaar in augustus worden soortgelijke activiteiten voor de derde maal gehouden. Uit de evaluaties kwam naar voren dat de praktica weliswaar als erg leuk, maar niet als bijzonder zinvol voar de doels te 11 i ng werden gez i en. Tevens, b1eek da t de doe 1en ook in een korter tijdsbestek gerealiseerd zouden kunnen worden. Reden om dit jaar in plaats van een introductieweek. 3 introductiedagen te houden, waarbij de praktika komen te vervallen.

-31-

2. Onderwijs en onderzoek 2.1 Keuzevak Hedendaag~ Femi~me Voor alle studenten van de THE is het verplicht een aantal studiepunten bij de Onderafdeling Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen te halen. Een deel van het programma is verplicht, een deel bestaat uit keuzevakken. Een van de keuzevakken, die in het voorjaarssemester 1981 voor het eerst van start is gegaan, is het project Hedendaag~ Femi~me. Naar aanleiding van een mede door mij georganiseerde Studium Generale Cyclus: Hedendaag~ Fetrli~me werd me gevraagd een deel van het onderwijs op te zetten en uit te voeren. Binnen het keuzevak zijn 3 verschillende werkvormen opgezet waaruit studenten konden kiezen; te weten: a. een individuele literatuurstudie cri teri a: inleidend karakter gedeeltelijke analyse van de positie van vrouwen in een bepaalde (historische) periode niet meer dan 150 bladzijden. Afsluiting door middel van bespreking van een door de student gemaakte samenvatting met discussiepunten. b. werkgroep Hedendaag~ Femi~me - groepsgrootte: 6-10 personen - aantal bijeenkornsten: 10 - duur bijeenkornsten: 2 uur - doelstellingen onderwerpgebonden: - kennis nernen van wat de sociale wetenschappen te vertellen hebben over de positie van de vrouw en kritiek hierop vanuit feministische visie - ontwikkelen van een eigen visie op de vraag of een ferninistische technologie wenselijk en/of mogelijk is werkwijzegebonden: - functioneren in groepsdiscussies - de hoofdgedachte formuleren in eigen discussiestellingen het maken van een bondige samenvatting van een artikel of hoofdstuk van een boek - de conclusies van een discussie helder op papier kunnen zetten werkwijze:

-34iedereen werd verwacht voor elke bijeenkomstde geplande artikelen grondig bestudeerd te hebben - elke student moest eenmaal een samenvatting van een artikel maken en hieraan eigen discussiestellingen toevoegen - elke student moest eenmaal de conclusies van de discussie bondig op schrift samenvatten; c. interviews met vrouwelijke ingenieurs. Op een TH aandacht besteden aan de positie van vrouwen in de huidige maatschappij, betekent aandacht besteden aan de vrouwelijke ingenieurs. Immers de vrouwelijke studenten van nu zijn de ingenieurs van de toekomst. Naast het beroepsvoorlichtende karakter, dat interviews met afgestudeerden door studenten kunnen hebben. is dit tevens een oefening in een vorm van sociaal-wetenschappelijk onderzoek die ook vaak door ingenieurs in hun beroepsuitoefening gebruikt wordt. Deze interviews. inclusief de vragenlijst en een verslag. kunnen door groepjes van 2-3 studenten gedaan worden. Het animo van de studenten om aan het project deel te nemen is bijzonder 1aag. Slechts eenmaal was het mogelijk een werkgroep te draaien; de deelnemers (8 jongens. 2 meisjes) waren zeer tevreden. Een stuk of 5 individue1e mannelijke studenten hebben een literatuurstudie gedaan. 3 groepjes van 3 personen zijn aan de interviews begonnen (2 mannelijke en 1 vrouwelijk groepje); geen enkele heeft het echter afgemaakt. Het aanbod ge1dt nog steeds. Duidelijk is echter dat dergelijke activiteiten, althans op deze wijze gepresenteerd, niet erg aanslaan. 2.2 Inventariserend onderzoek De Ie activiteit op de THE met betrekking tot vrouwen en techniek was een inventariserend onderzoek verricht door ondergetekende bij de vakgroep Gedragswetenschappen. De vraag was welke factoren belemmeren dan wel stimuleren dat meisjes een technisch-wetenschappelijke studie kiezen. Hiertoe was een uitgebreide vragenlijst samengesteld. Opgenomen waren een aantal achtergrond variabelen, studieorientatie, zelfwaardering, houding tegenover het andere geslacht. de mate van 'mannelijkheid' en 'vrouwelijkheid' di~ men zichzelf toeschrijft, toekomstwensen en toekomstverwachtingen, invloeden vanuit de omgeving. prestatiemotivatie, negatieve en positieve faalangst. De onderzochte groep bestond uit net aangekomen le jaars vrouwelijke en mannelijke techniekstudenten van de 3 THis en pedagogiekstudenten

-35uit Nijmegen en Groningen. De onderwerpen in de vragenlijst kwamen hoofdzakelijk voort uit bevindingen in de literatuur. Op grond daarvan waren een aantal verwachtingen geformuleerd, die verschillen betroffen tussen vrouwelijke techniekstudenten en vrouwelijke pedagogiekstudenten. fen meisje dat techniek gaat studeren zou - meer androgyn zijn of meer mannelijk getypeerd, - meer prestatiegemotiveerd zijn, - een hogere zelfwaardering hebben, - meer beroep's- en carrieregeorienteerd zijn dan maatschappijcritisch en/of algemeen vormend, - vaker een moeder hebben die beroepsarbeid verricht, - vaker uit een gezin met veel dochters komen. Uit de resultaten bleek dat de techniekstudentes inderdaad meer androgyn, maar niet meer mannelijk waren dan de pedagogiekstudentes. De techniekstudentes waren ook meer prestatie-gemotiveerd, maar hadden geen hogere zelfwaardering; zij waren minder humanitair/maatschappijkritisch georienteerd. Zij hadden vaker een werkende moeder en kwamen minder vaak uit een gezin met (veel) broers. Over het geheel genomen kan gesteld worden dat de vrouwelijke techniekstudenten in een aantal opzichten meer op de mannelijke techniekstudenten lijken dan op de vrouwelijke pedagogiekstudenten. Hoewel sexe bijvoorbeeld bij de toekomstverwachtingen zeker een rol moet spelen, lijken de vrouwelijke techniekstudenten bij binnenkomst in hun studie al gesocialiseerd te zijn tot de normen en waarden die met deze (mannelijke) studierichting verbonden zijn. In die socialisatie spelen waarschijnlijk het werken van de moeder, het werk, de werkinstelling en het stimuleren van de vader, de afwezigheid van broers en een hoge prestatiemotivatie een belangrijke rol. 3. Beleid 3.1 Emancipatiecommissie i.o In september 1980 zocht de emancipatiecommissie van de TH Twente contact met mij. Ze wilden een 3 TH-overleg met betrekking tot emancipatiezaken. Ik heb toen het initiatief genomen op de THE een emancipatiecommissie van'de grond te krijgen, aangezien iets dergelijks op de THE niet bestond. Sindsdien buigen een aantal vrouwen van de THE zich over deze problematiek.

-36-

Hoewel deze groep uitnodigend tegenover deelna~e van mannen staat, bestaat onder hen geen animo. De groep bestaat uit een min of meer vaste kern vrouwen, medewerksters, studenten en technisch-administratief personeel uit verschillende afdelingen. In september 1982 heeft zij een beleidsnota gepresenteerd, die onderverdeeld was in 3 hoofdstukken: personeelsaangelegenheden, onderwijs en onderzoek en studentenaangelegenheden. De groep streeft naar gelijke behandeling en gelijke rechten en gelijke kansen voor vrouwen en mannen. Zij streeft voortdurend ,naar de instelling van een officiele emancipatiecommissie. De weerstanden hiertoe van .het College van Bestuur zijn groot. Naar aanleiding van de nota heeft het CvB onlangs een werkgroep van 3 personen geinstalleerd (de leden zijn benoemd op voordracht van de emancipatiecommissie in oprichting) die de opdracht heeft op korte termijn verslag uit te brengen'over: of en zo ja, hoe, het emancipatiebeleid vorm gegeven zou moeten worden op de THE. 3.2 3 TH-overleg

Het 3 TH-overleg met betrekking tot emancipatiezaken is inderdaad van de grond gekomen. Eens per 3 maanden kwamen we bij toebeurt op een van de TH's bijeen. In het begin was het vooral het uitwisselen van informaties, het bespreken vanproblemen op emancipatiegebied, de weerstanden tegen emancipatie van officiele zijde en onderlinge ondersteuning die de inhoud van de bijeenkomsten kenmerkten. Een streven was: zoeken naar. activiteiten die.we gezamelijk zouden kunnen ontplooien. Dit was in het begin moeilijk omdat de verschillende·emancipatiecommissies in oorsprong uit verschillende geledingen zijn ontstaan. Op de THD was men actief op het gebied van personeelsaangelegenheden; de functionarissen kwamen ook hieruit voort. Op de THT was men tevens actief op het gebied van personeelsaangelegenheden. De leden van deze emancipatiecommissie kwamen hoofdzakelijk voort uit administratief personeel en de studentgeleding. Op de THE was men vooral actief op het gebied van onderwijs en onderzoek, en studentaangelegenheden. De leden van de groep kwamen in eerste instantie vooral voort uit de wetenschappelijke geleding. Tech is onlangs een vrij groot project door de3 TH's gezamelijk ondernomen. Hiervoor zij verwezen naar paragraaf 4.3.

-37-

3.3 VBEO, SLOV & SIS\·/O Er zijn verscheidene 1ande1ijke organisaties die zich op universitair niveau bezig houden met emancioatiezaken vooral op het gebied van onderzoek. Dit zijn onder andere: VBEO = voontop~ge Begel~ding~g4oep Emancipatie Onde4zoek. Zij bestaat uit een aanta1 wetenschappe1ijke vrouwen die onder andere ondersteuning/advies verleent aan vrouwen die een onderzoeksvoorstel bij de stichting ZWO (zuiver wetenschappelijk onderzoek) in willen dienen. SLOV = SUc.h.:ttng Land~jk Oventeg V40UWe.~;tu~~. Eens in de twee maanden hebben zij een over1eg. Dit.heeft de functie van een Algemeen Bestuur. waarin alle coordioatrices/afgevaardigden van de verschillende universiteiten en vertegenwoordigsters van taakgroepen zitting hebben. SISWO = SUc.h.:ttng IM~Ve.M~ I~Utuut v004 SocA.a.a.l-We.te.~ehapp~jk Onde4zoe.k· Zij verzorgen onder andere studiebijeenkomsten over emancipatieonderzoek vanuit hun werkgroep emancipatieonderzoek. Met al1e 3 genoemde stichtingen bestaan contacten vanuit de emancipatiecommissie i.o. van de THE. 4. Overige activiteiten 4.1 Studie 3 Engelse universiteiten In november 1981 is in Eindhoven de eerste internationale GASAT-conferentie gehouden (G~ And Scienc.e. And Tec.hnology). Ondergetekende was hierbij aanwezig. Uit een aantal van de aldaar ge1egde contacten is in september 1982 een studiebezoek aan 3 verschillende Engelse universiteiten voortgekomen: London. Chelsea College. Centre for Science and Mathematics Education Manchester, Polytechnic Loughborough. University of Technology. Er is met veel verschillende mensen gesproken over zeer uiteenlopende dingen. Er is een vrij lijvig rapport over geschreven. dat momentee1 nog bij de reproductie 1igt. 4.2 Theoretisch seminar London Uit genoemd bezoek aan de Londense universiteit was het plan opgevat om op niet a1 te lange termijn een theoretisch seminar te houden. Dit naar aanleiding van een gevoe1 van gem;s aan theoretische fundering van de ve1e activiteiten die op dit gebied plaatsvinden. Ook genoemde

-.38-

GASAT-conferentie hield zich niet met theorievorming bezig; het studiebezoek aan de Engelse universiteiten evenmin~* 4.3 3 TH voorlichtingsdagen Een gezamelijke actie van de 3 TH's waren de voorlichtingsdagen voor 5e en 6e klas vwo-meisjes met betrekking tot .een TH-studie als een keuzemogelijkheid voor hen. Deze keer zijn ze aan de THT gehouden. Het is de bedoeling dat dit gebeuren gaat rouleren.** Voor de 2 voorlichtingsdagen in september 1982 was het enthousiasme zo groot, dat het nodig was om 2 weken later veer de overgebleven meisjes het hele programma nogmaals te draaien. Tijdens deze dagen werden er praatjes/discussies gehouden door/ met vrouwelijke medewerkers en ouderejaarsstudenten van de THiS. Tevens hadden verschillende afdelingen van verschillende THis diverse practische projecten opgezet. De meisjes konden de hele dag bezig zijn met een van deze projecten naar keuze. Aan het eind is er een enquete gehouden onder de deelneemsters. Het verslag is klaar, maar nog niet rondgestuurd. 4.4 Colloquium Op 14 december 1981 is voor de onderafdeling Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen door 2 vrouwelijke medewerksters van de vakgroep Gedragswetenschappen een colloquium ·Vro~wenstudies in zicht' gehouden. Ondergetekende was er een van. De aanleiding voor het colloquium was de zomeruniversiteit (1981). (Zie 4.6 zomeruniversiteit vrouwenstudies.) Het colloquium gaat in op de vraag wat vrouwenstudies nu eigenlijk is. Wij gaan er van uit dat vrouwenstudies 4 verschillende functies heeft, te weten: a. critiek op vraagstelling en interpretatie van gegevens als in de 'traditionele' wetenschap gebruikelijk: zoals hat feit dat vrouwen hierin vaak niet voorkomen; als ze wel voorkomen, dan vaak in een specifieke rol en als afwijking van de mannelijke norm;

*

Het was een besloten bijeenkomst met een klein aantal deelnemers. Sommigen hadden een paper ingediend. Het seminar was voornamelijk brainstormend van aard. Momenteel is er geen verslag van.

**

Het idee en het globale programma zijn geinitieerd door de emancipatiegroepen van de THis. De nadere uitwerking en de organisatie is in hoofdzaak geschied door de voorlichters en de afdelingen, in samenspraak met de emancipatiegroepen.

-39-

b. een bepaalde manier van onderzoek doen; ZlJ heeft overeenkomsten met de progressieve wetenschapsopvatting: zoals bijvoorbeeld de mening dat je als onderzoeker ook meteen onderzochte bent, en vooral het belang dat wetenschap voor de maatschappij moet hebben; c. de onderwijsmethode: doel van onderwijs in vrouwenstudies is mede bewustwordingsproces van de positie van vrouwen aan de hand vanwetenschappelijke kennis. Middel is via multidisciplinair onderwijs uit te gaan van werkvormen die aansluiten op voorafgaande ervaringen en persoonlijke betrokkenheid, waardoor het leerresultaat wordt vergroot; d. de relatie met de vrouwenbeweging: vrouwenstudies aan de universiteiten is er niet alleen uit voortgekomen, maar is ook zelf vrouwenbeweging aan de universiteiten. In het colloquium wordt verder uitgewerkt hoe onderzoek en onderwijs in vrouwenstudies eruit ziet. Verder wordt besproken hoe vrouwenstudies aan de THE ingevuld ZOU kunnen worden. Wat dit laatste betreft zij verwezen naar 4.7: De vrije studierichting. Voldoende is hier te vermelden dat:: a. het doen van onderzoek van onderwijs noodzakelijk is (zijn er verschillen in de manierwaarop vrouwen en mannen leren? Zo ja, moet je dan je strategieen voor het geven van onderwijs daaraan aanpassen? Heeft deze aanpassing effect voor het blijven en toelopen van vrouwen .naar de TH?); b. onderzoek op theoretiseh niveau (hoe komt het dat zo weinig vrouwen techniek gaan studeren? Welke meehanismen spelen op de middelbare school?); e. onderzoek opzetten waarbij naar integratie van teehniek en maatsehappij wordt gestreefd. Bijvoorbeeld. de afdeling elektroteehniek en maatschappijwetenschappen zetten samen een onderzoek op met als vraagstelling: 'in hoeverre beinvloedt de invoering van moderne tekstverwerkingsmachines de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt?' 4.5 Studium Generale eycli Studium Generale organiseert cycl; rond de meest uiteenlopende thema's. Per thema wordt een werkgroep samengesteld die het nader uitwerkt. Tal van aetiviteit~n kunnen per thema georganiseerd worden, zoals: film, video. lezingen, tentoonstellingen, discussies. brochures. Gezien onderhavig onderwerp. is het vermeldenswaard 3 plaatsgevonden eycli te noemen, te weten:

-40-

a. 'Van Dolle Mina tot Vrouwenstudies' De geschiedenis vanaf het ontstaan van de 2e feministische golf (Dolle Mina) tot aan vrouwenstudies aan de universiteiten; b. feministische kunst Wat is dat, bestaat het, hoe ziet het eruit? c. androgynie Mannelijkheid en vrouwelijkheid. Kunnen zij binnen een persoon bestaan of niet. Hoe zijn de gedachten hierover in het verre verleden (Plato), recente verleden (Goethe) en nu (Jung, Singer)? 4.6 Zomeruniversiteit Vrouwenstudies Deze yond plaats in Amsterdam in de laatste week van juni 1981 . .Het was de eerste keer in Nederland dat vrouwen, die bezig waren op het terrein van vrouwenstudies, bij elkaar kwamen om ervaringen uit te wisselen, resultaten van o~derzoek en theorievorming met elkaar te bespreken en daarin verder te komen met elkaar. De Ie helft van de week is in werkgroepen themagericht gewerkt. Er waren 10 verschillende thema's, waarvan onderwijs en vorming er een was. Deze bestond weer uit verschillende subthema's: vormingswerk en volwasseneducatie, meidencultuur. lager- en middelbaar beroepsonderwijs. hoger onderwijs, methode en vraagstelling, bele;d; fem;n;stische pedagogiek, hoe verhouden onderwijs en arbeidsmarkt zich tot elkaar. Daarnaast waren er theoretische onderdelen en een aantal discussiefora. Deze week waren 4000 (!) mensen, voornamelijk vrouwen aanwezig. Dit wijst erop dat men om deze beweging eenvoudig niet heen kan. Er zijn verschillende bundels met papers, strategieen van de Zomeruniversiteit. 4.7 De Vrije Studierichting Tot op heden is de Onderafdeling Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen 'slechts' een service-verlenende afdeling geweest; dat wil zeggen; er konden geen studenten afstaderen. Komend studiejaar start de nieuwe vrije studierichting; dat wil zeggen dat studenten een kleiner of groter deel van hun studie op deze afdeling doen en hier ook op af kunnen studeren. Er ontstaan dan verschillende soorten maatschappijingenieurs. Dit komt tegemoet aan een terecht veel gehoorde klacht (onder andere vanuit het bedrijfsleven) dat de huidige ingenieur vaak niet op-

-41geleid wordt voor het beroep waarin hij/zij terecht komt; de puur technisch opgeleide lngenieurs zijn vaak niet bruikbaar omdat ze te eenzijdig specialistisch zijn. Het puur technische van deze TH kan vrouwen afschrikken. Toen op de THi in 1976 de studierichting bestuurskunde ingesteld werd, steeg dat jaar het aantal vrouwelijke studenten duidelijk. Bestuurskunde heeft veel sociaal gerichte vakken. Dit geldt ook voor de vrije studierichting. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen meer gelnteresseerd zijn in de sociale implicaties van technieki ze zijn gelnteresseerd in de betekenis van de schakel van drie, wetenschap, techniek en samenleving. Met andere woorden het is heel goed mogelijk dat met de instelling van de Vrije Studierichting meer meisjes naar de TH zullen komen. 5 Tot Slot. Toekomstperspectief Vele van genoemde activiteiten heeft ondergetekende gelnitieerd en uitgevoerd, andere activiteiten medewerking aan verleend. Ex-minister Pais heeft toendertijd aan alle hogescholen en universiteiten een halve plaats beschikbaar gesteld voor de duur van 4 jaar, welke door ondergetekende bezet wordt, met het verzoek aan de instellingen de andere helft voor hun rekening te nemen. De THE heeft dit tot nu toe geweigerd. Hoogstwaarschijnlijk zal het Ministerie aan heteind van dit jaar (dan loopt de zogenaamde Pais-plaats af) geen verlenging geven. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de instellingen na 4 jaar de hele plaats zouden overnemen. Gezien de ervaringen is dit een twijfel,achtige zaak. De vraag is, wat er met ingang van 1984 met emancipatieactiviteiten op de THE zal gebeuren.

-41-

Het MENT-projekt MENT = MW j u, Na.:tu.uJtlw.nde. en Tec.We.k. MMja. Len6ink.

MENT-pftojec1: A6det£ng deft Teehnihehe Natuuftlw.nde m Eindhoven 1.

Doel en opzet van het MENT-projekt

B;nnen de vakgroep didaktiek natuurkunde van.de Afdel1n!J_der Technische Natuurkunde van de Technische Hogeschool Eindhoven wordt aandacht gegeven aan het MENT-projekt. Het doel van.dit project is bij te dragen aan vermindering van de achterstand die meisjes hebben in het onderwijs in natuurkunde en techniek. Deze achterstand blijkt in de eerste plaats al uit de deelnamecijfers. Op avo-scholen wordt van alle vakken natuurkunde door meisjes het m;nst gekozen (tabel I).

ongedeeld gym 6 ongedeeld ath 6 ongedeeld vwo 6 havo 5 mayo 4

meisjes

jongens

35 % 24

61 % 61

25

60

11

43

11

50

tabel l. Ke.u.ze. VOOIt na.tu.uJr.k.unde. ru examenvak. bi] ongedeetd ond~~]6 in 1919/80 (CBS,1981)

In de. tweede plaats blijkt die achterstand uit de behaalde.re$ultaten, uit de motivatie, uit een minder positieve houding ten opzichte van die vakken en uit toekomstverwachtingen met het oog op een vervolgstudie en/of beroepsopleiding van meisjes. Verder hebben meisjes die voar het eerst het yak natuurkunde krijgen in het algemeen al een achterstand in technische vaardigheden en een gemis aan kennis over het yak.

-44-

Dit hangt nauw samen met het feit dat natuurkunde nog steeds beschouwd wordt als een vak voor mannen. In vervolgopleidingen waar exakte vakken vereist zijn. komen meisjes procentueel nog minder voor. De positie van meisjes ten aanzien van technische vakken is zo mogelijk nog ongunstiger dan die voor natuurkunde. Waarschijnlijk is hieraan, nog meer dan bij natuurkunde. het mannelijk beroepsbeeld schuld. De deelnamepercentages van meisjes aan het technisch onderwijs nemen wel toe. Maar dit gaat erg langzaam (tabel 2).

79/80 lager technisch onderwijs (lts) middelbaar technisch onderwijs (mts_) hoger technisch onderwijs (hts) technische hogescholen (TH)

4,9% 0,7 2,7 4,9 .

80/81 5.3 % 0,9 2,9 5,3

81/82 5,8 %. 1,0 3,5 5,5

tabel 2. Ve.elname. van meiAje.& aa.n he;t .te.c..hni.6c.h QttdeJtWij" (CBS, 7982).

Het MENT-projekt is te zien als een bijdrage in de externe ondersteuning van aktiviteiten, die binnen het direkte onderwijsveld plaats vinden. Bij het MENT-project gaat het er tot nu toe vooral om: I.'Het, samen met docenten, ontwikkelen van voorbeeld-onderwijsleerpakketten natuurkunde en techniek. Deze onderwijsleerpakketten worden in eerste instantie ontwikkeld voor het beginonderwijs in de natuurkunde. 2. Het doel van het gebruik van het ontwikkelde materiaal is het door meisjes verkrijgen van grotere kennis en vaardigheden van eneen meer positieve (emotionele) attitude ten aanzien van de natuurwetenschap, in het bijzonder de natuurkunde, en techniek. 3. Door de opzet van MENT wordt er naar gestreefd als doel tevens te bereiken dat participerende docenten optimaal bijdragen het onder 2. gestelde doel te bereiken, en tevens dat zij hun houding tegenover de meisjes-leerlingen~ waar nodig~ herzien.

-45-

4. Vanuit het MENT-projekt willen wij bijdragen aan een betere opleiding van docenten natuurkunde en techniek (ook in de vonn van nascholing) ten aanzien van het onderwijs aan meisjes en vrouwen. 5. Ook willen wij vanuit het MENT-projekt beleidsaanbevelingen formuleren naar de scholen en naar de centrale overheid. 2.

Voorbeeldlespakketten

Er wordt langs verschillende lijnen gewerkt om de eerder genoemde doelstel1ingen te bereiken. Relatief veel aandacht wordt besteed aan het ontwi kkel en, rev; seren en doen gebruiken van voorbeeld-onderwijslespakketten. Aangezien de meeste natuurkundeboeken onvoldoende aansluiten op de belevingswereld van vooral meisjesleerlingen en bovendien nogal vrouw-onvriendelijk zijn. worden voorbeeldlespakketten op schoolniveau gemaakt. Hierbij wordt uitgegaan van de volgende kriteria: - de onderwerpen hebben een nauwe relatie met natuurkunde en maatschappij en/of hebben een biologisch (medisch-fysisch) aspekt; - de onderwerpen dienen zo dicht mogelijk bij de leeriingen zelf te staan; - natuurkunde moet aantrekkelijk zijn- zo~el voor meisjes als jongens; - er wordt niet specifiek voor meisjes geschreven; - het lesmateriaal dient niet rolbevestigend te zijnj - zoln voorbeeldlespakket zal 4 a 6" lessen omvatten; - gekozen is (eerst) voor klas 2 en 3 mayo, havo, vwo, aangezien natuurkunde dan nog verplicht is voor alle leerlingen; - meer voorbeelden dienen te worden gegeven waarin meisjes worden afgebeeld in gelijkwaardige, natuurkundige situaties. Hierbij is. op grond van leerplankonstruktie-overwegingen, de hulp van docenten gewenst, mede in de vorm van: - meedenken over onderwerpen en - het mee schrijven van tekst; - het mee uitwerken van proeven; - vooral ook het beoordelen van tekst en/of proeven; - vooral ook het gebruiken en evalueren van het lesmateriaal.

-46Getracht wordt natuurkunde niet voor te stellen als een abstrakte wetenschap. die ver van leerlingen afstaat. Enerzijds verlangt men van schoolboeken dat die aansluiten bij de leefwereld van kinderen. Anderzijds verwacht men dat zij enige afstand nemen van de traditionele man-vrouw rolverdeling. Hierbij ontstaat wel een zekere discrepantie. Het verwerpen van nog bestaande rolpatronen kan lei den tot tegenstrijdige e;sen aan een schoolboek: wel aansluiten bij de leefwereld. maar toch oak mee gaan met veranderingen, die bezig zijn zich te voltrekken. Er zijn aanwijzingen dat de attitude van meisjes tegenover natuurkunde en techniek positief wordt beinvloed door in de lessen veel elementen van 'natuurkunde in de samenleving' op te nemen; door directer dan dikwijls geschiedt aan te sluiten bij de leef- en belevingswereld. Een eerste experimentele vers;e van het voorbeeldlessenpakket "elektriciteit in en am huis (gebruik en verbruik van elektriciteit; elektrische energie en elektrisch vermogen; wat kost elektrische energie?; hoe kun je besparen?; veiligheidsaspekten) is in februari 1983 op vi er _scho 1en uitgeprobeerd *. Met behulp van een pretest en een posttest werden zowel natuurkundige als attitude-achtige vragen gesteld aan de leerlingen. Met en;q voorbehoud vermelden we hier een deel van de statistische analyse. Deze heeft betrekking op de aHTfude-achtige vragen van de posttest. Het gaat om 213 leerlingen. 104 meisjes en 109 jongens, uit klas 3 van havo en vwo van 4 scholen. De leerlingen antwoorden op een 4-punts schaal. ll

waarblj de cijfers 1-4 de volgende betekenis hadden: 1 = erg mee eens, voor de vragen 1-16 2 = eens, 3 = oneens, 4 ;; erg mee oneens en voor de vragen 17 en 18 1 = zeker we 1 , 2 ;; m;ssch;en, 3 ;; ik denk van niet, 4 ;; zeker niet.

*MathLeu Vumont, Beter natuurkunde-onderwijs voor meisjes? Afstudeerverslag, TH E. 1983, p. 26. Aan dit verslag zijn ook de gegevens van tabel 3 ontleend en van de tabellen 4 en 5.

-47-

attitude-achtige vragen posttest en inte/1.pfte.:t:a.U.e va n de resultaten l. De plaatjes in het boekje over

gem. gem. alle11'n meisjes

gem. I tjongens waarde

P

2.38

2.35

2.41

-0.56

0.575

2.88

2.88

2.89

-0.21

0.836

1.83

2.13

1.54

2.26

2.47

elektriciteit zijn aardig Eft i..6 geen veMehil.

tLL6~en

jongenJ.. en mei..6ju too.t deze

vJtaa.g be:tJte6.t

2. De tekst in de boekjes over elektriciteit ;s kinderachtig Geen

ve~ehil.

jonge~.

t:uJ...6en mei..6ju en

Ve tee.Jr..t<.ngen Lijn hd

in Liehte ma.te

ane~

met de

beweJUng

3. Het onderwerp elektr;cite;t ;s interessant Jonge~

eJtoveJt

6.48 <0.0005

en mei..6ju zi.jn het ee~

.

da.t hd ondeJtWeJtp·

elelWt.i.eUe.i.:t .inteJtU.6a.nt i..6

4. Rekenopgaven z;jn leuker dan redeneervragen

2.37

-1.53

0.128

Eft buta.a.t geen veMehil. .in

de men..l.ng va.n mei..6ju en

jange~

5. Praktikum ;s leuker dan theorie Geen veMehil. in men..l.ng. P!ta.kti.kum

!

1.48

1.51

WOftdt doalt de teeJtUngen teukeJt

1.46

0.50 i

i

I

gevonden dan theoJti.e

6. Na de laatste lessen over elek-

0.62

1

2.65

2.48

2.83

-2.96

0.003

triciteit durf ik beter met elektriciteit om te gaan VeMehil. in men.i.ng tLL6.6en jonge~

en meI..6ju. Mei..6ju ltea.geJten neu-

tJta.a.t, jon.g~ zijn het oneel'L6 met de beLveJti.ng

I i

~

.> ':

-48-

}

7-

attitude-achtige vragen posttest en gem. gem. allell'n meisjes ~ntenp~etatie van de resultaten 7. Door de lessen over elektriciteit begrijp ik meer van de elektriciteit thuis Geen ve.!UJc.hil .tu.6.6en jOl1gel16 en mw j u. Beiden beg~ j pen meen

gem. tjongens waarde

P

2.08

2.07

2.10

-0.29

0.776

2.75

3.17

2.34

7.11

<0.0005

9. Praktikum over elektriciteit is let k 1. 75

1.85

1.66

1.99

0.049

2.44

2.06

2.82

-6.68 <0.0005

11. De laatste weken waren de natuur2.18 delessen heel anders dan gewoonlij De jongel16 vanden de na.:tUUltkundelU.6en meen anukjken, van de l1o~a.te tUHn, dan de mwju

2.29

2.08

2.06

0.041

12. Ik doe graag technische klusjes Jongel16 doen duid~jk vee£. Ueven

2.71

1.83

7.40

<0.0005

van ete.kWUteU tlttLi'..!.> na. het onde~j~tee~pa.kket geb~uik:t

te

Itebben

8. Thuis hoef je niet veel tijd aan natuurkunde te besteden am een voldoende te halen voar het proefwerk G~oot VeJL6c.hil .tu.6.oen mwju en jOl1gel16. Mwju moeten vee£. Ujd a.a.n I1a.:tUUltkunde buteden om een votdoende te ha.ten, :t~jl jongew. b~jna. ne~ ~eagenen

Le~ngen v~den

pkaktlkum leuk.

Jongel16 Ujken het echten teuken t v~nden dan mwju.

10. Natuurkunde is moeilijk 1.lwju z..c.jn het eel16 met deze bew~ng. Jongel16 denken ~en hee£. andeJL6 ov~t

te.ch~c.he ~ju

~

2.26

I

dan mwju ,

;..

-49attitude-achtige vragen posttest en ~nt~tp~etatie van de resultaten

I gem.

gem. I gem. tall e 11' n mei sjes ! jongens waarde

13. Natuurkunde is meer een vak voor jongens dan voor meisjes Mwje.o z.i..jn hd md deze

nog

mee~

3.17

i

p

3.35 I

3.00

3.11

0.002

2.62

1.96

4.80 <0.0005

2.87

2.63

2.42

3.24

3.43

3.06

3.64 <0.0005

2.17

2.58

1. 79

5.36 <0.0005

2.04

2.35

1.74

6.42 <0.0005

bel!J~g

oneen6 dan jongen6

14 Ik heb natuurkunde nodig voor een 2.26 vervolgstudie of een beroep McU-~ju wden nog ~d Oh ze. ncUuUltkunde Iwcii.g he.bben. Jonge.n6 zij n hd ee.n6 md de bew~g

15. Ik heb in de lessen over 'elektrici- 2.75 teit in en om het huis' niet veel nieuws geleerd. E~g

0.016

ve!L6cfUl. in a.n:O'Jootuien.

Mwju hebben

me~

bijgeleeJtd dan

jongen6

16. Meisjes hebben later minder aan natuurkunde dan jongens GJtoo.t v(!J!.6chil .in antwoMden van. jongen6 en mwju, a.£.hoewet bude hd noga.£. OlteeM zijn md de uit~p1Wilk. De

mwju zijn het MMruee

echt~ me~

oneeM dan de jongeM

17. Ga je natuurkunde als eindexamenvak kiezen? JongeM Me.zen ov~ het a.£.gemeen na.tuWtkul1de. Mwju zijn MeMV~ wa.t teJr.u.ghoudend~. rid v(!J!.6c:.ft-U ~ ze~ g~oot

18. Ik heb deze test goed gemaakt Jongel'L6 zilt! ~ op~wc.h ov~ hun p~uta.tiu VOM de po~tie.ot. Mwju zijn

9ema.tigd~

Ta.be.t 3 : rid veJt.6clU..t tl.L6.6en mwju en jongen.6 b.i..j de bea.n:twoo~cii.ng van. de a..ttitude-a.chUge

v~gen

ka.M bij de t-toe..t6

va.n de P0-6tie.ot. P

~ de

ove.Jt.6chlLijcii.ng.6-

-50-

De iJtteJtpJte.ta.tie. van de resu ltaten is in tabe 13' c.uJu..i.e.6 weergegeven. Hoe groter de absolutet-waarde is~ hoe s;gnifikanter het verschil tussen jongens en meiSjes i's. Een 'verschil is signifikant met een onbetrouwbaarheid van 5% (P = 0.05) a1sde t-waarde ongeveer2 is. N.B. Het gaat hierbij (nog) niet om een verschuiving van de attitude. Enkele voorlopige'algemene konklusies bij het eerste gebruik van dit lessenpakket zijn: 1. er lijkt een duidelijk verschil in attitude tebestaan tussenmeisjes en jongens. In veel geva11en lijken die verschi11en statistisch signifikant; 2. de attitude van jongens 1ijkt positiever d,an die van meisjes; 3. meisjes reageren positiever op vragen die met emancipatie te maken hebben (vraag 13, 14. 16); 4. jongens scoren op de natuurkundevragen van de posttest signifikant hoger dan de meisjes. Momenteel wordt gewerkt aan een eerste revisie van dit lessenpakket. Tevens wordt gewerkt aan de voorbeeldlessenpakketten "het oog/ zien", IIhet meten van tijd" en "energie". Bij een tweede gebruik van herzien materiaal wordt geevalueerd hoe de pakketten bij kunnen dragen in het verkrijgen van kennis en vaardigheden en van een (meer) positieve attitude van in het bijzonder meisjes ten aanzien van techniek en natuurwetenschap, in het bijzonder de natuurkunde. 3.

Bijeenkomsten met docenten

Het ;s belangrijk eraan bij te dragen dat docenten zich meer bewust worden van de situatie, en -waar mogelijk en gewenst- hun gedrag herzien. We proberen dat doel te bereiken door het beleggen van diskussiebijeenkomsten met natuurkunde-docenten en ook met docenten scheikunde, biologie en wiskunde en, zo mogelijk, docenten van techn;· sche opleidingen om met elkaar te spreken over de positie van meisjes bij het onderwijs in (in het bijzonder) natuurkundeen techniek. De houding van een docent in een klas is een erg belangrijke faktor, ook in verband met het beroepsbeeld van de leeriingen. Een specifieke positieve houding van docenten tegenover meisjesleerlingen, ten aanzien van vooral haar attitude tegenover het vak natuurkunde, kan er wellicht ook toe leiden dat meisjes minder snel een afkeer krijgen van dit vak.

-51-

Op de tot nu toe gehouden bijeenkomsten waren de reakties van de aanwezige docenten positief. Enkele aanbevelingen die naar voren kwamen zijn: 1. probeer in de klas meer alert te zijn op situaties waarbij sexerolpatronen het gedrag van leerlingen en/of van jezelf in de lessituatie beinvloeden; 2. help mee aan het wegwerken van de onzekerheid die meisjes bij natuurkunde hebben; 3. stimuleer meisjes om meer initiatief te nemen; 4. bedenk bij het opstellen en beoordelen van toetsen dat deze vaak in het nadeel van meisjes werken: door onzekerheid zijn meisjes soms minder geneigd tot trial and error antwoorden; 5. probeer als docent natuurkunde positief betrokken te zijn bij de vakkenpakketkeuze van meisjes.

4.

Bijeenkomsten met docentenopleid(st)ers

Er worden studiedagen gehouden voor docenten natuurkunde, scheikunde, biologie, wiskunde en algemene onderwijskunde van de Universitaire Lerarenopleidingen, de Nieuwe Lerarenopleidirigen en andere Lerarenopleidingen. Het is belangrijk dat niet alleen de huidige docenten bijdragen aan verander;ng, maar stellig ook toekomstige docenten. Men kan tijdens de lerarenopleiding meer aandacht geven aan het bewustmaken van aanstaande docenten betreffende meer meisjesvriendelijk onderwijs in natuurkundeen techniek. 5.

Onderzoek

Sinnen het MENT-projekt wordt ook onderzoek gedaan. Een door MENT uitgevoerd onderzoek naar de vrouw/man rolverdeling in natuurkundeboeken voor de onderbouw mavo/havo/vwo toont aan dat alle onderzochte boeken de bestaande opvattingen over rolpatronen bevestigen. Gekeken is onder andere naar het voorkomen van personen in illustraties en tekst. Bij de illustraties is gelet op het aantal illustraties per 100 bladzijden. Bij de tekstanalyse is gekeken naar 50 bladzijden voor ieder boek (tabellen 4 en 5)*.

*

Dumont, Lensink, Raat. Ve MENT-rapport 82-05.

v~ouw-m~n ~olv~detLn9 ~ n~kunde-boeken.

-

-

.....

--.---~-

.. --- .__ ._.

__ ..-._--_.

__ ._._.--,-

.

N

......

c::Q)

.•-0...,.-1 N

• .-1

-

-0

~

~

'"

Q,

...'" ... ...... ...'c::" ..0 (I)

~


(eerste) auteur

0 0

III

......

methode

..0

''"" ...''"" ...

...... 0

(I)

!-I

III

~

(I)

::l

(I)


......

... ...'"

~

::l

......

......

....

'c::" 'as" ...... ...as
... 0

'.-1 ~

III

...... ......

'.-1

......

...'c::" as as

i i i i 1 I I I c:: Q) I i i 0 (I) i I ~ Q) i Q, i I ~ I Q) I I S i (I) i I . Q) i '.-1 I

I

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

i 1 i I i i 1 I i I 1 I i i I i 1

I I I I I I I I I

... ...'"

1

I

::l

...... ......

i i I I

....

I


i I I I i I I I I I

00

...'c::"


~

Q)

c::

Q)

00

c::

0 ...., i

c::

'S"

~

.... S

c::

i

~

Q)

::l 0

....

>

..0

~

~

-0

~

Q)

Q)

Q)

S

S

S

(I)

(I)

(I)

III

... ...'" ~

(I)

::l

......

......

• .-1


00

...'c::"
Q,(

I

~

I

'"

i i

(I)

Q)

Q)

• .-1

I I I

i i

.....,

·-

......

(I)

Q)

00

·

..0

c::

0

....... ...'"

....

>

...'"

~

::l ...... ......

::l ......

...

III

III

·

~

~

~

III

III

'.-1

....


Ql

'c::"

...'c::"

).j

).j

III


......

00

bO

~



III


Q,

III

Ei

· ·

......

......

'.-1

CJ

""
I i

I I i i i I I I I I I I I

~

i

I I I I I

i i I I I I I I

I I I I I I

c::

c::

Q) Q)

...... ......

'"

~

III

S

(I)

....... ...'"
III

i

I

1 i i i i i .1 I i i i i

I i i

1 i 1 1 1 1 i

...... ......

I I I


1 i

::l

.... 00

...'c::"
""

QJ

.. Q,

i I

I I I I I I I I I

(I)

.... ...'" III

~

~

III

::l

...... ......

....

... ~

0 0

Q,

Q,

%

%

%

%

26

16.4

4.3

1.9

3.0

7

4.7

1.6.

.8

-

34

28.0

1.0

1.0

4.0

17

10.0

.7

1.4

5.0

6.0

-

6.3

I .6

at

.-

3.4

at

.9

1.7

1.7

at

-

.9

-

at

%

372

243

2. Brussee

123

129

105

3. OBK-na

53

99

187

4. van den 0001

81

140

173

5. Engelhard

91

64

70

6

6. Huisman

68

29

44

-

112

112

100

4

~

i

I

(I)

153

I I I I

I

~

l. Bette

7. Idema

i

c::

i

I

-52-

I I I I I I I I I I i I

-

-

-

-

-

.9

Q,

I I I I I I I I I I I I

~

%

3.5 2.3 5.0

III

I I I I I I I I I I I I I I I I I I

G~

S

at S

F

8. Jagers

115

106

92

1

9. Jardine

120

211

176

25

19.0

1.9

1.4

2.8

12.8

10. PLON

55

116

211

26

17.2

4.3

2.6

1.7

12.9

11. Raat

197

225

114

22

16.0

3. I

2.2

.9

3.1

F, G

12. de Rover

171

190

III

12

9.5

1.6

-

1.1

5.8

G, S

13. Schweers

142

198

139

2

1.5

-

.5

2.5

at

14. Zandstra

106

292

275

3

2.4

.3

-

-

3.4

F

~

II

..

S I

G3 S

~

I

Tabel 4. OVeJLz-i.c.h:t van de ,'te.6u1..:ta.:ten. van de ana.e.y~e van de -i..U.u.6.tJr..a.ti..e.6. H-i.eJtb-i. j ,{.,6: F: noto, G: 9etek.en.d , s: ~;t;Up c.aJr.to 0 nac.ht-i.g ,

on

-6.t: ~.tywruc.h. Ve -6om van de peJtC.en..ta.ge.6 u,U de k.o!ommen. 1 !eveJL.t het peJtc.entage u,U k.o!om 11.

..

-53-

(eerste) auteur

aantal mannen expo anders

I I I I I

aantal vroUwen

t expo

. Andera

I

Bette

1

6

2. Brussee 3. DBK-na

6

10

13

9

4. van den Dool

10

10

5. Engelhard

9

9

6. Huisman

6

3

7. Idema

5

2

I.

8. Jagers·

8

2

9.

9

10

3

1

Jardine

I I I I I I I I I I I I

I I

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

-

2

-

I

-

-

-

4

-

1

-

-

I

-

4

-

-

I I

Raat 12. de Rover 13. Schweers 14. Zandstra

I!.

5

7

4

5 3

5

]0

I I I I I I I I I I I I I I I I

I ~

I I

aanspr. vorm

II I

I

f

I I

17 I

tIm 56

I I I I I

. bij proeven: we Je,

I 'IOTe 14 tIm 53 I I tblok I: I tIm 24 1 je lblok 2: 1 tIm 26 I I I 11 tIm 56 I we, je, formeel I I Ideel A: 5 tIm 47 1 je, bij proeven: Ideel B: 7 tIm 13 I iemand I I Ipargraaf: I je, bij proeven:wij I I II tIm 10. I \15. 17, 18 I I

-

I I I I

p.

!

I

10. PLON

I I I

Iparagraaf: 11 tIm 19 I

19 I It

tIm 58

tIm 9. 128 tIm 68 I leerste verken. 110 tIm 40, lmensen en met,' 19 tIm 17 I

19 I

I

I je I I I I

men. formeel je je

I I I • I I

Je. we, men I we, men I I we, je

.;..

I

-

-

tIm 58 16 tIm 55 I 11 tIm 50

2

18 tIm 57

I je

I

I

I

I

I

\

I

Tabe 1 5. OveJtZi.c.h,t Vat1. de. JteAu.1;ta;ten va.n de. Ze.iu>z-a.n.a..ty.6e.. p. : ge.a.na.iy.6e.e.Jtde. pag.i.n.a!.6. e.xp. : e.xpetUmenZe.e1.. . a£ti'I.4p1L. vOJtm: me.eAZ ge.bJttLik.te. a£ti'I.4PJte.e.kvoJtm( e.n) • 6oJtme.e1.: .te.ze.Jt nid Jte.chUtJte.e.iu> a.attgeA pItOken •

..

I I

-54De bevindingen hebben tot de volgende konklusies geleid: 1. in de natuurkunde-boeken komen weinlg personen voor; 2. als er personen voorkomen dan zijn daarbij nauwelijks vrouwen of meisjes; 3. als vrouwen en meisjes al voorkomen vinden we ze voornamelijk in traditionele rollen. Dit zelfde geldt ten aanzien van de mannen. We kunnen concluderen dat schoolboeken natuurkunde niet roldoorbrekend zijn; 4. als vrouwen en mannen samen voorkomen, bevinden vrouwen zich in een onde~geschikte.positie.

6.

De vervaardiging van video-banden

6.1. Er zijn in het MENT-projekt specifieke video-banden gemaakt om gegevens beschikbaar te krijgen over interaktie- en groepsprocessen in de klas. Onderwijsgevenden kunnen hiermee rekening houden, bijvoorbeeld in praktikumsituaties. Zo zijn er video-opnamen gemaakt van leerlingen uit de Klassen 2 en 3 havo/vwo: - van opdrachten, uitgevoerd in groepjes van twee (meestal rneisje + jongen); deze opdrachten waren zowel natuurkundig als niet natuurkundig van aard; . - van interviews, over het yak natuurkunde en toekomstverwachtingen. De bedoeling is deze banden te gebruiken als aangrijpingspunt bij diskussies met docenten. Uit het gedrag van de leerlingen op de video-banden kunnen konklusies getrokken worden over het gedrag van leerlingen in de klas en over het gewenste gedrag van docenten dat daarbij aan zou horen te sluiten. Een aantal docenten heeft laten merken behoefte te hebben aan dit soort konkreet materiaal. Een situatie met eigen ogen waarnemen is vaak veel overtuigender dan lang diskussieren. Twee banden. die geleend kunnen worden door belangstellenden. zijn: 1. De s 1i ngerproef" 2. "Diverse proeven en interviews". II

-55-

6.2. Verder is er een video-band gemaakt, "Techniek, een boeiend werkterrein ••• ook voor meisjes", van interviews met meisjes die een technische opleiding op m.t.s.-niveau volgen of gevolgd hebben (o.a. loodgieter, fijnmechanica. huisschilder, elektronika). Bij deze video-band behoort een speciale brochure. Deze banden kunnen ook voor bewustmaking (dekanen, docenten, leerlingen) en voor het proces van studiekeus (leerlingen) worden gebruikt. Een dergelijke film, "Techniek, een boeiende studie ... ook voor meisjes". is over meisjes van HTS en TH niveau.gemaakt.

7.

Samenwerkingsverband met docenten

Er is een samenwerkingsverband met een aantal docenten natuur'kunde van mayo, havo en vwo. De samenwerking is voortgekomen uit deelname van deze docenten aan voorlichtingsbijeenkomsten van het MENTprojekt, die in het voorjaar van 1982 werden gehouden. Op de scholen van de deelnemende docenten worden de voorbeeldlespakketten uitgeprobeerd. Ook hebben een aantal van deze docenten en hun leerlingen medewerking verleend bij het opnemen van de video-films. In de tweede fase van het projekt wordt een tweede samenwerkingsverband opgezet met docenten mavo, lbo en mbo.

8.

Deelname van studenten

Aan het projekt kunnen studenten in het kader van hun opleiding deelnemen. Een student van de afdeling natuurkunde van de THE werkte in het kader van zijn afstudeerwerk aan het ontwikkelen en uitproberen van het lespakket "Elektriciteit in en om het huis" en tevens aan het analyseren van video-opnamen van leerlingen. Aan studenten van andere opleidingsinstt~utenis materiaal gegeven en voor onderzoek en ·ontwikkeling een studiebegeleiding gegeven.

9.

Resonansgroep

Een kleine resonansgroep van 'externe deskundigen' heeft als taken/doelen: het bewaken van het proces; het geven van kommentaar en deelname aan de diskussie over lopende zaken en vragen en ontwikkelingen,

...

-56-

Marja Lensink: bij het MENT-project gaat het er om ...

die zich voordoen; het bevorderen van kommunikatie. Hiervoor zijn gevraagd: een vertegenwoordiging van het Ministerie van 0 & W. de NLO's. de SLOt de LPC.

10.

Kontakten met andere aktiviteiten en instellingen. Informatie-punt

Op landelijk niveau zijn er kontakten met o.a. de/het: SLO (Stichting voor Leerplanontwikkeling). NLO's (Nieuwe Lerarenopleiding). ULO's (Universitaire Lerarenopleidingen). LPC (de Landelijke Pedagogische Centra). PLON (Project Leerpakketontwikkeling Natuurkunde). DBK-na (vereniging DHferentiatie Binnen Klasseverband-Natuurwetenschappen). Gezamenlijk is gewerkt aan het oprichten van een NVON-werkgroep. Hierbij is voorgesteld en besloten om het ~604matlepunt van de werkgroep in Eindhoven te vestigen. Er wordt getracht zo veel mogelijk afstemming te laten plaatsvinden op andere emancipatieprojekten: - enkele van de projekten keuzevrijheden; er is samenwerking met het Bouwens van der Boye College in Panningen en het Hertog Jan College in Valkenswaard;

-57-

- aktiviteiten van de kontaktgroep emancipatie binnen rijksonderwijs. Via de GASAT-konferentie zijn internationale kontakten ontstaan, onder andere met universiteiten in onder andere Engeland (Chelsea College, London). Noorwegen (Institute of Physics. Oslo), WestDuitsland (Institut fUr die Padagogik der Naturwissenschaften). Canada (Science Council of Canada). de V.S., Zweden en Portugal. Bij het MENT-projekt wordt, zo mogelijk, aangesloten bij de opzet en eerste ervaringen van recente buitenlandse projekten: GIST (Girls into science and technology), Kelly, Manchester, Engeland en Jenter og fysikk (meisjesen natuurkunde). Lie en Sj_berg, Oslo. Noorwegen.

11.

Meisjes en techniek

In de eerste fase van het MENT-projekt (1982) werd vooral aandacht geschonken aan de natuurkunde. Aan het aspekt 'TECHNIEK' wordt in de tweede fase van het projekt (1983) voora 1 aandacht gegeven. Uit tabel 2 blijkt dat het percentage meisjes bij alle technische opleidingen erg klein is; beneden de 6% blijft. De scholen voor algemeen voortgezet onderwijs hebben weinig mogelijkheden om hierin verandering te brengen. In het avo wordt nog steeds geen techniek gegeven. ondanks uitspraken van de Raad van Europa dat technische vorming voor alle leerlingen een onderdeel dient te zijn van de algemene vorming. Er zijn ook bijna geen avo-scholen waar iets van algemene technieken gegeven wordt. De in het MENT-projekt ontwikkelde onderwijsleerpakketten kunnen tevens een bijdrage leveren aan het verkrijgen van basisvaardigheden vooral van meisjes op het terrein van natuurwetenschap, vooral natuurkunde en techniek (zoals: het kunnen verrichten van eenvoudige reparaties in en om huis). Sinnen de vakgroep didaktiek natuurkunde van de THE start binnenkort een projekt Natuuftkund~ en T~ehn£ek dat onderzoekt, hoe meer elernenten 'techniek'aandacht kunnen krijgen in het natuurkunde-onderwijs van het avo. Er worden uitgewerkte voorbeelden op schoolniveau ontwikkeld en uitgeprobeerd. Daarbij zal ook aandacht geschonken worden aan de verschillen in interessesfeer tussen meisjes en jongens •

...

-59DISCUSSIE In de vooraf toegezonden conferentiemap waren zeven Vhagen opgenomen als een mogelijke aanzet voor de discussie. Deze vragen zijn als bijlage in d~zebundel opgenomen. De redacteur van deze publikatie trad op als discussieleider, van I13a Mottier is het volgende VeMlag:

Allereerst komt naar aanleiding van de werkzaamheden van het MENTproject de vraag aan de orde of het wel mogelijk is het effect te meten van nieuw leermateriaal, omdat dat samen zal gaan met een verandering in houding van onderwijsgevenden. Dit is inderdaad een moeilijk onderzoekstechnisch probleem. Het treedt altijd op bij het ontwikkelen en gebruiken van nieuwe leermiddelen. Als een van de grootste knelpunten voor meisjes wordt het gebrek aan voorlichting beschouwd. Op de havo en het vwo wordt onvoldoende duidelijk gemaakt wat techniek inhoudt. Ook wordt niet aangegeven welke mogelijkheden geblokkeerd worden door het niet kiezen van bepaalde vakken.

Ilja Mottier, verslag van de discussie

-61)-

Op de HTS is het voor studenten moeilijk om zelf erg actief te zijn met roldoorbreking: het eerste jaar'moeten zij zich aanpassen. Het tweede jaar zijn zij toe aan actief bezig zijn. Het derde jaar komen er de stages tussen. En het vierde jaar zijn zij druk bezig met afstuderen. Oe continuiteit moet daarom bij de docenten liggen. En dat zijn mannen. Oaarom moet actie worden ondernomen naar bestaande docententeams. Oat kan in de eerste plaats door informatie te geven. Niet te omvangrijk t toegespitst op het eigen werk t op praktische aanpak. Het blijkt dat veel informatie naar schalen gestuurd wordt, waar toch te weinig kennis van genamenwordt. Soms blijft informatie bij de directie liggen. Het is daarom goed na enige tijd nog eens te vragen wat er met de informatie is gebeurd. Sammige HTS-en hebben cammissies anderwijsantwikkeling am deze zaken bij te houden. De vrouwen in het hager technisch onderwijs, verenigd in de VHTO t kunnen een stimulerende functie vervullen. Op het ogenblik hebben de docenten weinig belang bij de toeneming van het aantal meisjes. Oat ZOU hoogstens over een paar jaar het geval kunnen zijn, als de leerlingen aantallen teruglopen. Het is goed om docenten intrinsiek te motiveren, bijvoorbeeld door voorbeeldmateriaal, of een voorbeeld-project, zaals het MENT-praject. Er zouden ook studiedagen "meisjes en techniek ' binnen de school gehouden kunnen worden. Oaar wordt nogal eens lacherig op gereageerd door dacenten, maar dat gebeurde in het begin ook met studiedagen over nieuwe didactische ontwikkelingen. Die geven op een technische school soms ook problemen. De voorlichtingsdagen voor MTS-en die het ministerie van O. en W. (mede) had georganiseerd, blijken goed gevallen te zijn in de school, juist omdat O. en W. erachter stond. Dan wordt meer bereikt dan wanneer de technische scholen het alleen doen. Er blijkt behoefte te zijn aan meer voorlichtingsmateriaal voor meisjes. Het ministerie van O. en W. zou mogelijk moeten maken dat dit er komt. Zo zou O. en W. een film moeten laten maken, zoals in het MENTproject gebeurt, van hoe meisjes en jongens functioneren in beroepen. Zulk materiaal zou kunnen worden gebruikt op open dagen van HTS-en en TH's. Het materiaal moet informatie geven over wat technische studierichtingen inhouden en over de beroepssituatie. Oit wordt vanuit de hbo-raad onderschreven. Ook daar is men gestuit op het geringeberoepsbeeld bij meisjes. Dit soort voorlichtingsactiviteiten zou goed passen in het samenwerkingsverband hbo/wo. Ook bij het landelijk contact techniscQe natuurkunde van HTS-en leeft de vraag naar geschikt filmmateriaal.

-1)1Het probleem van meisjes in het technisch onderwijs ligt echter niet alleen bij het keuzemoment. OOK in de beroepsopleiding moet iets extra's worden gedaan voor meisjes. Zij moeten worden voorbereid op een aantal problemen. Zelfs als meisjes het goed doen op de HTS, hoeft het nog niet zo te zijn dat de HTS goed is voor meisjes. De meisjes die nu op de HTS zitten zijn de zeer gemotiveerden. Voor meisjes in het beroepsonderwijs beveelt de hbo-raad steungroepen aan •. Die zijn er nu voor het technisch en het agrarisch onde~­ wijs. Ze zouden er oak moe ten komen voor heao en laboratorium onderwijs. Aangezien de rol van docenten in het hbo belangrijk is, zouden er meer vrouwelijke docenten ~oeten komen. Het ministerie van O. en W. zou extra geld beschikbaar moeten stellen om vrouwen op .te leiden als lerares technische vakken. De veranderingen binnen de HTS moet de school zelf op zich nemen. De VHTO kan hiertoe een belangrijke stimulans vormen. Deze drijft nu nog geheel op vrije tijd. Meer ondersteuning zou wenselijk zijn. Het MENT-project kan hierin goed bijdragen. Voorts kan er iets aan leermiddelen gedaan worden. In ieder geval in de maatschappelijke gerichte vakken en in de beroepsorientatie. Over de vraag of er ook aan de technische leermiddelen iets moet veranderen, zijn de meningen verdeeld. In de technische wereld zit het mannelijk patroon. Dat moet men ook in de leerboeken zoeken. Het materiaal is verder erg saai. De leermiddelen zouden aantrekkelijker gemaakt kunnen worden. Binnen de technische scholen wordt de inhoud van het onderwijs nog weinig ter discussie gesteld. Vaak realiseert men zich dingen echter pas, als men van de opleiding af is. wanneer het mogelijk wordt wat meer afstand te nemen. Studenten in de opleiding beginnen meestal met te zeggen dat er niets aan de hand is. Men zou eens naar de uitvallers moeten kijken en die ondervragen. Jongens vallen meestal af om academische redenen. Er zijn vermoedens dat bij meisjes andere motieven dikwijls mee spelen. Er zijn echter geen harde cijfers over, omdat de aantallen daar te klein voor zijn. Tenslotte wordt geconstateerddat het belangrijk is dat meer mensen zich beroepsmatig gaan bezig houden met het vraagstuk van vrouwen in exacte en technische vakken. Het is belangrijk dat er meer formatieruimte komt, zowel op de universiteiten en technische hogescholen, als bij het hoger technisch onderwijs. Na een half jaar zal er een soort terugkomdag gehouden worden. De belangstelling hiervoor is bij d'e aanwezigen groat. Het is belangrijk de nu gelegde contacten te onderhouden.

-62CONCLUSIE Welke conclusies kan men, aan het einde van dit verslag gekomen, trekken? Wat is het effect geweest van de studiedag; wat heeft het overleg opgeleverd? Er was op de studiedag een intensieve ontmoeting van vertegenwoordigers van hts'en en th's,'van vertenwoordigers van het ministerie van onderwijs en wetenschappen, projectmedewerkers, lerarenopleiders, studenten over de vraag hoe men kan bijdragen aan het verminseren van de achterstand van meisjes en vrouwen in het technisch beroepsonderwijs. Omdat er ook een studiedag is gehouden over 'meisjes en lager technisch onderwijs' en een conferentie over 'meisjes en midde"'baar technisch onderwijs, leerlingwezen en kort middelbaar beroepsonderwijs' ontstaat er, onder meer door de verslagen, waarvan dit er een is, een totaal beeld van de positie van meisjes en jonge vrouwen in het technisch onderwijs. Daarbij hoort get Qverzicht van lopende activiteiten op het terrein van 'meisjes en techniek', Er is een aantal voorstellen gedaan voor beleidsmaatregelen, bij de presentatie van de projecten en in de discussie. Men vindt ze impliciet en expliciet in dit verslag. Sommige ervan hebben betrekking op een klein stukje beleid. Andere hebben een grotere omvang. De mogelijkheid bestaat, dat zulke aanbevelingen hier en daar worden uitgewerkt, in de praktijk gerealiseerd en aldus bijdragen aan de reductie van het vraagstuk 'meisjes en techniek'. Bij de studiedag was er niet het plan bij de afsluiting tot een samenhangende lijst van aanbevelingen* te komen, De bijeenkomst zou daardoor te veel onder de druk hebben gestaan van het komen tot zo'n produkt. Het gaat veel meer om het proces 'hoe kunnen we verder op deze weg'. In een eerste schets is het wel mogelijk drie lijnen te trekken. Bij veel leerlingen van het havo en ¥wo, potentiele studenten aan een technische hogeschool en technische hogeschool, bestaat nauwelijks meer dan een vaag beeld van wat een technische studie en een technisch beroep in houden. Dit geldt in het bijzonder de meisjes-leerlingen. Bij de vakkenpakketkeus, die relatief vroeg plaats vindt, zijn vooral meisjes zich weinig bewust van de consequentie van het laten vallen van vakken als wiskunde en zeker ook natuurkunde. Het laatste yak is bij hen niet erg geliefd. De indruk bestaat. dat nog steeds veel docenten bij het technisch onderwijs zich niet of onvoldoende bewust zijn va~n de achterstand, die meisjes hebben bij *Een zekere samenvatting van beleidsaanbevelingen vindt men in 'Meisjes en technisch onderwijs'. MENT-publikatie 83-09.

-63-

deze studierichting. Alle drie belemmerende factoren vragen stel1ig aandacht. Het" kennis nemen' vandit vers 1ag kan, naar wi j hopen, een ro 1, spe 1en .bi j de ontwikkelingsgang om te komen tot een beter begrip van de positie van meisjes en vrouwen bij het technisch onderwijs-

,

-64-

;BULAGE 1

PROGRAMMA MEISJES EN TECHNIEK Mei& j e6 en :tec.hrI1Ach ondeJr.LlJ.i.j.6, -tYr. he:t b.£j zondeJt he:t hogeJt :tec.hni.6c.h

en he:t :techni.6c.h we:ten.6c.ha.ppeUjk ondeJr.LlJ.i.j.t:.

STU DIE 0 A G 11 mei 1983 Technische Hogeschoot Eindhoven gebouw N-laag. zaal NA 02.29 10.15 - 10.45 uur 10.45 - 11.15 uur

11.15 - 12.00 uur 12.00 - 12.45 uur

Ontvangst; koffie Opening De positie van meisjes en vrouwen" bij het hoger technisch en het technighweten~<;happe1ijk onde~ijs; inleiding op het thema Jan H. Raat Enkele emancipatorische activiteiten van HTS'sters; inleiding, discussie Anke BO.6c.h Vrou~~n e~a~cipatie-activiteiten"op TH~n;vo door de THE; lnleiding, discussie Ineke de Raan6

12.45 - 14.00 uur

L UNC H

14.00 - 14.30 uur

Het MENT-projekt ME NT = MEisjes. Natuurkunde en Techniek Algemene discussie Sluiting

14.30 - 16.30 uur 16.30 uur

,

MaJtja Len.6.£nk.

-65BI1LAGE 2

MEISJES EN TECHNIEK I~~b~i~~~_~~~_~~~i~~g_~~r~!~rr~i~z_gg~_~QQr_~~i~j~~

g~~-~~~g~-~-~~-~~~~-~~~~~~g~g-~~-~~-~~~g-~ Eindhoven, 11 me; 1983 De achterstand van meisjes in het technisch onderwijs wegnemen.

Naast gerichte voorlichting nu ook aanpassingen op schoolniveau.

Ret technisch onderwijs is veelomvattend.

INLEIDING Meisjes en (jonge) vrouwen hebben, vergeleken met jongens en mannen, een achterstand in het onderwijs in techniek. Technische beroepsopleidingen worden voor het grootste deer door jongens en (jonge) rnannen bezocht. Het is van belang bij te dragen aan het reduceren en het wegnemen van die achterstand. Het gaat blj deze studieconferentie om het technisch onderwijs·in het algemeen. De aandacht is in het bijzonder gericht op de leerlingen. die zich via een hts of th op een technisch beroep voorbereiden. Deze bijzondere belangstel1ing hangt samen met de serie voorlichtingsmanifestaties MEISJES EN TECHNIEK. Als men de belangstelling van meisjes voor het technisch onderwljs door voorlichtingsbijeenkomsten bevordert, is Het noodzakel1jk tegelijk te onderzoeken of bijv. door maatregelen op schoo1niveau aanpassingen van het onderwijsgewenst zijn die kunnen bijdragen tot een betere school1oopbaan van deze meisjes. Het techn;sch onderwijs is veel omvattend. Oit alleen reeds, als men let op de onderscheiden niveaus. Een aantal onderdelen van het onderwerp van de conferentie heeft vanuit het streven naar ernancipatie een vrij algemeen karakter. Voor.andere facetten geldt, dat die vooral gelden voor een of meer niveaus van het technisch onderwijs, of dat de aard van dat aspect van de problematiek verschil1ende accenten krijgt, afhankelijk van de leeftijdsgroep van de leerlingen en ~tudenten.

-:-66-

Ret gaat bij deze studleconferentie om emancipatie in het technisch onderwijs.

Technisch beroepsonderwijs op de lts, via het leerlingwezen, het kmbo, op de mts, de hts, de tho

Ook aandacht voor het lhno.

niet zozeer voor het overige beroepsonderwijs,

wel voor elementen van technisch onderwijs op de basisschool,

ook aandacht v~~r onder meer het keuzeproces bij het avo.

Wat is nu het onderwerp van de studiebijeenkomst? Oat is tweeledig: - het gaat om bijdragen in de oploss;ng van het vraagstuk van emanc;patie bij het technisch onderwijs, het gehele technisch onderwijs; - toch wordt vooraf ook een duidelijk accent gelegd. Naast aandacht voor de genoemde problematiek in zijn geheel gaat de belangstelling in het bijzonder uit naar het technisch onderwijs. dat gegeven wordt via een hts en via een tho Waar hier wordt qesproken over technisch onderwijs wordt het technisch beroepsonderwijs bedoeld, zoals het gegeven wordt op de lts, via het leerlingwezen, het kmbo, op de mts, de hts en de tho Hiernaast kan men ook denken aan: - het lhno. Het vraagstuk van emancipat1e op de lts hangt samen met hetzelfde streven op het lhno. Waar van belang wordt daar op de conferentie ook aandacht aan ges~honken; - andere vormen van beroepsonderwijs. We noemen als voorbeeld het landbouwonderwijs •. Omdat het onderwerp' van de studiedag toch reeds een omvangrijk gebied bestrijkt gaat de aandacht hier voornamelijk uit naar het technisch beroepsonderwi j s; . - elementen van technisch onderwijs bij het basisonderwijs en het avo. Bij het basisonderwijs kan dit van belang zijn met het oog op het beqin van het vormen van een beroepsbeeld. Ook indien men let op het vervolgonderwijs op ongeveer 12-jarige leeftijd. Waar dit van belang is voor het techn;sch onderwijs wordt daar 'op de studiedag aandacht aan geqeven. Na het avo (mavo. havo, vwo) dienen leerlingen een beroepsopleiding te gaan vol gen. Het is juist een bezwaar, da~ zo weinig meisjes dan voor een techn;sch opleiding kiezen. Een deel van de hier genoemde pro-

-67blematiek hangt dan ook samen met het keuzeproces. In dat opzicht is het op de conferentie een aandachtsgebied. Het onderwerp van de conferentie is aandacht voor de positie van meisjes bij het technisch onderwijs. Ret gaat om practische maatregelen.

Ret hebben van een technische beroepsopleiding is belangrijk voor een plaats op de arbeidsmarkt.

Het dient bij de conferentie te gaan om mogelijke maatregelen, die zoveel mogelijk direct in de practijk toepasbaar zijn. Oaar komt bij, dat er aanwijzingen zijn, dat de kans op werkgelegenheid in technische beroepen relatief groter is dan bij andere delen van de arbeidsmarkt, zoals bijv. het onderwijs, de administratieve en ook de tertiaire sector.

Emancipatie-activiteiten bij hettechnisch onderwijs.

Op het terrein van de emancipatie vindt een aantal activiteiten plaats. SOfIIIIige daarvan liggen voor· een deel op het terrein van het technisch onderwijs. Er zijn slechts enkele projecten en vergelijkbare activiteiten. die zich vooral of uitsluitend op het technisch onderwijs richten.

De aansluiting van het technisch onderwijs op het bedrijfsleven.

Er bestaat thans nogal aandacht voor deproblematiek om het techni sch onderwijs 'zo goedmogel ijk af te stemmen op het moderne, zich vernieuwende bedrijfsleven. Bij het streven het technisch onderwijs meer voor meisjes toegankelijk te maken gaat het om dit deel van het emancipatie-streven. Waar dat tegelijk mogel ij'k is, dient het zoeven genoemde karakter van verbetering van de kwaliteit van het onderwijs ook de aandacht te hebben. {

... }

INHOliD Een overzicht van de inhoud"

- analyse van de situatie; daarbij oak aandacht voor: - de problematiek - wat zijn de oorzaken - wat zijn de knelpunten

-68-

- lopende aktiviteiten; - inventarisatie van de problematiek; oorzaken; knelpunten; - overzicht lopende emancipatie activiteiten; hieronder valt ook: onderzoek; - overleg op werkniveau van de lopende projecten; - wat kunnen we doen op korte en op middel1ange termijn, ook: het mogelijk omzetten van onderzoekresultaten in een actieprogramma; - het komen tot beleidsaanbevelingen. (

Een evaluatiedag, ook voor bespreking van vervolgactiviteiten.

Uit de samenstelling van de doelgroep blijkt. dat het om een werk-conferentie gaat.

Maximaal 30 deelnemers.

... )

EVALUATIE Als evaluatie wordt op de TH Eindhoven na-een half jaar een studiedag voor dezelfde deelnemers van deze conferent gehouden. Op die bijeenkomst is ertevens demOg~lijkheid over vervolgactiviteiten te spreken.

DOELGROEP . De doelgroep wordt door hen gevormd, die een actieve ro1 hebben op het aangegeven terrein.

De deelnemers 'worden uitgenodigd. Het totaal aantal deelnemers is maximaal 30.

BVLAGE 3

-69-

MEISJES EN HET TECHNISCH ONDERl4IJSAAN 18 TOT 24 JARIGEN ~~~_~~rr~in~_n~~_QQ~l~_IDQg~lij~~_~l~~Q~~~~n

~~g~_~~~g~_~_~~_~~~n~~~

1. In deze studieconferentie gaat het om de problematiek 'meisjes en techniek' (afgekort met M&T). Meisjes en (jonge) vrouwen nemen nog zeer weinig ~eel om opleidingen voor technische beroepen. Het is wenselijk daar iets aan te doen. He,t gaat: en hie!L am te bevoJtde!Len. dat meen mwje6 dee! nemen a.a.n tec.hM..6c..he be!Loepen.

2.

Wat verstaan we hier onder techniek en onder tec.hM..6c..he

belLOepen?

We verstaan er voornamelijk die be roe pen onder, waarvoor men een opleiding ontvangt op een technische school. Oat kan zijn een lagere technische school (lts), een middelbare technische school (mts). een hogere technische school (hts), een technische hogeschool (th); maar het kan ook een opleiding zijn via het leerlingwezen en het kort middelbaar beroepsonderwijs (kmbo). Men zou het beroep van schilder of"behanger geen technisch beroep kunnen noemen. Maar je kunt er wel voor worden opgeleid via een lts en/of via het leerlingwezen. Dit punt laten we hier verder rusten, omdat het voor de discussie weinig relevant lijkt tot een zeer nauwkeurige begripsomschrijving te komen. 3. Het gaat hier om de opleiding van meisjes voor technische beroepen. Als meisjes en vrouwen een traditioneel mannenberoep uitoefenen, kan het belangrijk zijn aan de beroepssituatie zelf iets te doen. We geven een eenvoudig voorbeeld. Als een klein aantal vrouwen verspreid over verschillende afdelingen van een grote fabriek werkt. kan het een goede zaak zijn, indien zij, via een kleine organisatorische handreiking, elkaar regelmatig kunnen ontmoeten. Over die soort van ondersteuning in het werkveld gaat het hier niet. Ve .6:tu.cUedag ga.a:t aVe!L he):. vJr.aag.6:tu.k van mwje6 en vnauwen. en teQhni.6Qhe benoep.6opte£cUngen.

4. Het gebied van de technische opleidingen is nogal groat. Er is een variatie in afdelingen: elektrotechniek. werktuigbouwkunde, fijnmechanika, elektronica •... Ook is er een onderscheid in niva's. Dit gaat veelal samen met de leeftijden van de leerlingen en studenten.

-70-

We kiezen hier voor deze verdeling: mts, kmbo en leerlingwezen (leerlingen van 16 - 20 jaar); lts (leerlingen van 12 - 16 jaar); hts en th (studenten van 18 - 24 jaar). De .6:t.w;Ueciag bepelLk:t zic.h wa.:t de op£.eidbtgen bebte6-t .tot de ht.6 en. de tho Aan dezelfde problematiek, maar dan voor het lager technisch onderwijs. wordt een ~e ¢tudiedag ~* gewijd. Op een andere afzonderlijke .6tudiec.on.oelLentie komt hetzelfde aan de ordewat betreft de mts, het leerlingwezen en het kmbo.** Voor reductie van het vraagstuk M&T zijn be£.eid6aanbevelingen te formuleren. Daarin kan men twee facetten zien: een van een meer algemene aard aangaande M&T en een, dat zich speciaal richt 00 de afzonderlijke. soort van opleidingen: mts, kmbo, leerlingwezen; lts; hts en tho Ook in deze studiebijeenkomst kan men totdeze twee soorten van voorstellen komen, zoals dit eveneens geldt voor de studiedagen voor de 1ts len voar mts. 1eer'l ; ngwezen en . kmbo ~De opbrengst van al die bijeenkomsten kan tot drie afzonderlijke rapporten leiden. Ook kan een samenvattend verslag verschijnen. Voorlopig gaat het vooral om voorstel1en voor de afzonderlijke opleidingen. Oit klemt te meer, omdat het doel is vooral te komen tot direct toepasbare en praktische voorstellen. De toekomstige welr.k.ge£.egenheid van het beroep, waarvoor wordt opgeleid. is een belangwekkende vraag bij opleidingsinstituten. Terecht vraagt dat punt veel aandacht. Voor vrijwel al1e opleidingen in Nederland geldt thans, dat de werkgelegenheid van de gediplomeerden nogal klein is. Er zijn aanwijzingen, dat bij het verbeteren van de arbeidsmarkt de sector van de technische beroepen vrij gunstige perspectieven heeft. Oat geeft. wat deze zijde van het vraagstuk M&T betreft, voldoende ~ijheid te bevorderen. dat meer meisjes zulke opleidingen gaan vol gen. 5.

Om een aantal redenen vinden we het belangrijk een grotere deelname van meisjes aan het technisch beroepsonderwijs te bevorderen. Het gaat hierbij vooral om twee dingen. In. de eeJt.6te p~ kunnen we proberen meer meisjes ertoe te fi.

* 3 mei 1983 ** 14 en 15 april

1983

-71-

bewegen naar een technische beroepsopleiding te gaan. Dit kan door een gerichte voorlichting op de toeleverende scholen. Aan meisjes-leerlingen kan men duidelijk maken, dat het uitoefenen van een technisch beroep dikwijls aantrekkelijk is en dat ook meisjes voor een dergelijke beroepsopleiding kunnen kiezen. Apart hiervan is het nuttig er aandacht aan te geven, dat de keuze van examenvakken belangrijk is voor de keuze van de latere beroepsopleiding. In het MENT-project* heeft men ookdaarom gekozen voor eenbeinvloeding van het'natuurkunde-onderwijs in het tweede en derde leerjaar van het avo. In de tweede ~ is het nodig te zien naar het technisch onderwijs. Is het wenselijk, of soms zelfs noodzakelijk, daarin wijzigingen voor te stellen? Een van de redenen, waarom het noodzakelijk is ernaar te kijken, is dat het niet verantwoord zou zijn meisjes te beinvloeden naar technische scholen te gaan. terwijl men zich niet tegelijk zou afvragen welke situatie zij daar treffen. Er zijn verschillende maatregelen te bedenken. waarvan het zeker is of waarschijnlijk, dat zeeen positieve invloed hebben op de deelname van meisjes aan het technisch onderwijs. Die voorstellen kunnen ongelijksoortig zijn, als men let op de omvang van een mogelijke uitvoerbaarheid. Ze verschi11en ook in karakter, indien men zou letten op degenen. naar wie zo'n aanbeve1ing is gericht. We onderscheiden hierbij voora1 enerzijds de scholen en anderzijds de centrale overheid, het ministerie, vanO& W. Een voorbeeld van een maatrege1 naar een school is het geven van gerichte voorlichting, en daarbij goed aangeven hoe dit zou kunnen. Naar het ministerie van 0 &Wis het voorbeeld van een beleidsaanbeveling het stimuleren van bepaalde ontwikkelingen, ook daarbij met aanwijzingen hoe dit optimaal mogelijk zou zijn. Er zijn anders gerichte aanbevelingen mogelijk. zoals bijv. naar opleidingen van onderwijsgevenden. Enige voorzichtigheid is daarbij passend, omdat een wezenlijke bijdrage aan het aangegeven vraagstuk'zo moeilijk is, dat er meer nodig zou kunnen zijn dan het al1een doen van aanbevelingen. Ve ,f,.tudle.dag JA e!Lap geJLieh:t 61.] .te. dJtage.n 1.n he;t Rame.n .ta.t bei..ud6a.a.nbe.velbtge.n IUUV1. he;t minib.teJLie. van 0 & W e.n aa.nbeveR..{ngen naa.n de 1.n6.tettingen .toe..

7. De aanduiding meioje6 enerzijds en .teehniek anderzijds wijzen in het algemeen nag op twee verschillende werelden. Maar er treedt wel een duidelijk aanwijsbare verandering op: het procentuele

* HENT = HEisjes, Natuurkunde en Techniek

-72-

aantal meisjes-leerlingen en -stuaenten van technische opleidingen is wel erg laag, maar het neemt. zij het (te) langzaam toe. Ook kunnen we wijzen op de toenemende bewustwording van het belang van een verschuiving in de traditionele man-vrouwrolverdeling. Het vraagstuk M&T is, als een ervaren probleemstelling zo jong, dat ook bij degenen, dieeen functie hebben bij de technische opleidingen en de betreffende beleidsvoering aarzelingen zijn aan te wijzen. Dit is eerder te verwachten dan een duidelijke, overal Zlchtbare koersverandering. Tien jaar gel eden i\lll1ers was het V!t.aa.ghtu.k M&T als zodanig nauwelijks bespreekbaar. En de achtergrond van de voorgestelde wijzigingen grijpen tamelijk diep in, want het gaat om vrij grote maatschappelijke veranderingen. Een gevolg hiervan voor de studieconferentie is, dat de mogelijkheid bestaat, dat de bijeenkomst vooral het karakter zal hebben va~ eenintensieve kennismaking op het terrein van de vragEm rond M&T t en dat die weg naar het gestelde doel leidt. En dat is het bijdragen in het formuleren van beleidsaanbevelingen naar de centrale overheid en naar de scholen. De besprekingen bebben dan een betekenis als een eerste fase yoorafgaand aan een Yoortgaande beleidsvorming: de ontmoeting van personen met een functie op het terrein van: de technlsche beroepsopleidingen, opleiders van onderwijsgevenden, de verzorgingsstructuur. emancipatieprojectmedewerkers en het ministerie van 0 &W. Ve ~tudiedag bedoeateen ontmoeting ~e zi}n van degenen, cUe zic.h bezig houden md hd V!t.aa.ghtu.k van de Velt.6c.hu.i..vbtg en doOltbJtefUn.g van de .t:Jr:.ad,i.,t,nele man-vJtof..lWlW!.veltde.Ung in hd ~e(!hni.6c.h beJtOephonderowij4.

8.

Het gaat bij deze studiebijeenkomstenom een mogelijke ondeM~e..wUng, hetzij direct op insteJlingsnivo, _hetzij naar de ·centrale overheid, die gericht is op de diJte~e pJtaktijk. Het gaat ook om maatregelen, die {zoveel mogelijk} passen binnen de bestaande structuur.

Men kan oordelen, dat vooral melSJes baat zullen hebben bij de invoering van het vak 'algemene technieken'. Het algemeen invoeren hiervan worqt opgevat als een structuur-doorbrekende maatregel. Het formuleren van een aanbevelinlf~ot zo:n maatregel ligt niet in de bedoeling van de conferentle.

-739. De GASAT-eon6enentie~, die in 1981 in Eindhoven werd gehouden,' besteedde a'fz'olid'erl ijk 'aandacht aan de opleiding van docenten,' ~ande steun'~aan meisjesen vrouwen, aan curriculurnen lesmateriaal. Die conferentie kwam tot Ze6 aanbevelingen, en wel betreffende: !da.:t1..odeken, -een .in6oJr.Jna.Ue-ne;twvc.k, opleidingen van ondeJ'tLlJij.6gevenden, e~eui..u.m en le6ma:teJUa.a.t, !:d.eun aan'mwje6 en vltOuwen, he,(. dOen van ondellzoe.k.De aanbevelingen worden, hier volledig venneld, omdat ze bij de studieconferentie van belang kunnen zijn. "

Aanbevelingen van de GASAT-conferentie (Eindhoven, 1981**)

,s~t.ic.i. must separate the data of girlS and boys in order,to make different educational outcomes visible. 1.

2., ' An .in6oJr.Jna.Uon netwo~ must be built 'in order to facilitate communication between educators, scientists and researchers ,; nvo 1, ved. This purpose,will be served best by an international clearing house, ,gather; ng i nforma t i on on : - (research) literature :- resources -.career i~formation, etc.

.l ;;..;"

-","".. ,

3. Teachell education can play an effective role -. in pre-service education - in in-service education Both fonns of education must be oriented towards the following objecti ves:, -make teachers aware of society's attitude towards (young) women; - make teachers aware of their own attitude; - make teachers aware of classroom interactions (teachers' students and students - students); maketeac,hers aware of career opportunities for girls and boys in science; infonn teachers about alternative strategies in science , teaching.

* GASAT = Girls And Science And Technology ** uit: Raat. Harding. Mottier, G~ And Scienee And Teehnology, vol 3

-74-

These objectives cannot be fullfilled.only by providing information. Other methodologies must be used too in order to bring about attitude change. 4. C~eutum and teaching mat~ can contribute to promote girls' opportunities. - Sex discrimination in teaching material and textbooks must be removed. - Examples and illustrations in textbooks must be based on girls' experience too. Science must be presented as an endeavour of women and men with historical, cultural, social and economic implications: - The content of textbooks must not be too far from daily life. Presentation should not be abstract, formalized and theoretical, but rather concrete, connected with real life processes. - Science lessons must pay attention to the social implications of science and technology. They must deal with the benefits of technological development, but also with the negative consequences. and/or controversial issues. - Textbooks can use the biography of women scientists as an illustration of science as a human activity. - Career materials must be developed for girls.

5. Informative, social and emotional ~uppo~ must be given to girls and young women. Some examples: Informative support: information about consequences of subject choice. information about (non-traditional) careers. Social support: positive image in media, financial aid, extra courses. Emotional support: role models, female networks. 6. More ~eh~eh is needed in order to know the problems and thereby change the situation. Evaluation research into the effects of ongoing projects is important to form a body of knowledge as a basis for futur experiences. Longitudinal evaluation is essential in this context.

-75-

B1JLAGE 4

Marie sleutelt zich wijs* ~~!~j~~_~~_~~~_~~~~~!~fb_QD9~~!j~

(enkele passages uit de conferentiemap) Uja. Mo.t:Ci.eJt HANVROVER-~ojeet

Advie.6gIWep LeeJr.m.idde.ten

1

Inleiding De eerste aanzet voor een onderwijsemancipatiebeleid werd in 1979 door minister Pais gegeven met de publicatie van de nota "Schets van een beleid voor emancipatie in onderwijs en wetenschappelijk onderzoek". In deze Schets werd een groot aantal maatregelen voorgesteld. Een van deze maatregelen had te maken met leerboeken. De minister verzocht de Adviesgroep Leermiddelen (ALM) om "een handleiding op te stellen die onderwijsgevenden kunnen gebruiken bij het toetsen van leermiddelen op emancipatieaspecten en die schrijvers en uitgevers van leerboeken bij het schrijven en illustreren van nieuw materiaal of bij voorbereidi ng van herdrukken zouden kunnen hanteren". (Schet's, 19'79) De Adviesgroep Leermiddelen werkt aan deze taak binnen het Handrover-project (Hand1'eidi n9 rol verdel ing). Handrover heeft van een aantal vakken bekeken welke emancipatieaspecten daarin spelen; van een alfa. een beta en een gamma-yak. te weten taalonderwijs, natuurkunde en geschiedenis. Met betrekking tot het voortgezet onderwijs is tot nu toe alleen gekeken naar de avo-sector. Cit rapport vormt een eerste verkenning van het beroepsonderwijs. en wel het technisch onderwijs. De eerste hoofdstukken ervan, die een inventarisatie zijn van lopende ontwikkelingen binnen het technisch onderwijs, dienen tevens als achtergrondinformatie voor een serie conferenties van het Ment-project.

*Naast het algemene deel is van dit rapport hier alleen datgene overgenomen. dat betrekking heeft op het middelbaar beroepsonderwijs en het leerlingwezen. De nummering van de paragrafen ;s daar aan aangepast. De tekst van het gehele rapport, ook een paragraaf 'Tech~;ek en onde~ij~' ~n.een opgave ~an de gebruikte literatuur bevattend, 1S opgenomen 1n MelsJes en technlsch onderwijs' (MENT-publikatie 83-09).

-76-

De beschri j vi ng van diverse projecten ,5s sUllI1Iier gehouden .. ,i,om.. . dat op de Ment-conferenti e di re.ct betrokkenen . ze If.zu 11 en ~ rapporteren. Naast de nu voorliggende hoofdstukken zal het uiteindelijke Handrover-rapport nader ingaan op algemene technieken en op enige buitenlandse projecten. Tevens wordt t uiteraard, gekeken naar de leermiddelen in het technisch onderwijs. ~

"~-

,

,

2

'

'

. Enkele cijfers In dit hoofdstu1< worden enigecijfers gegEw~n over de positie van meisjes in het technisch~oriderwijs. Ter vergelijking worden ook 'die vanenkele andere~choolsoort~n ~ermeld. Alle cijfers z'ijn~'afkonistig van hetCentraal. Bureau voor de .' : Statistiek (CBS).

2.1

.

,

Het ~oger beroe~sonderwijs

...

,

,

mannen .

,

~ ,

.. "

vrouwen

76.972 , ~92_~2~!H!1 23'.537' hogere technische scholen hoger nautisch onderwijs 3.063 hogerlaboratorium onderwijs 3.518 hoger verpleegkundig ond~rwij~ 909 toegepaste huishoudweten.., ." 291 schappen hogere bibliotheek- 'en 493 documentatieopleiding hoger beeldend kunstonderwijs' 2.805 . opleiding leraren basis4.'632 . onderwijs 10.777 nlo. alo. MO':'universitair

totaal

55.948 851 59 2.696 3.826

132.920 24.388 3.122 6.214 4.735

784

1.075

1.637 3.331

2.130 6.136

'8.066 10.020 ,.

12.698 20.797

j

"

Tabel 1. Leerlingen bij enkele opleddingen v'a'n het hoger beroepsonderwijs. voorlopige cijrers 1981/82. (CBS Mededelingen. nr. 7759) ,

.

,.

~

~

I"".

Ook binnen ;de hts-en zijn vrouwen het meest --.;vertegen\>/Pordigd , .. = . in bouwkunde.' ~

:,~.

,~_'.

~l ."'-~,,,

-77Enkelecfjfers van de meest door vrouwen bezochte studierichtingen in 1980/81: ' .. ' bouwkunde chemische techniek informatica elektro techniek weg- en waterbouwkunde werktuigbouwkunde bedri j fs Kunde 2.2

173 85 73 29 20 20 16

Het wetenschappelijk onderwijs 'marinen'

'Vrouwen

i.os4

109

1.872 2.963 2.319 3.142 1.402

49 491 19 19 21

totaal

!Q!!!l_!~£bni§~b~_!~!~n:

§~b!I2·B~n wiskunde civiele techniek bouwkunde werktuigbouwkunde electrotechniek technische natuurkunde

1.163 1.921 3.458 2.338 3.161 1.423

Tabel 2. Ingeschreven studenten in enkele technische weten-: schappen per 1-12-1981. (CBS Mededelingen. nr. 7761) Evenals bij de cijfers bij het mto en het hto, blijkt uit tabel ~ dat er kennenjk ook binnen de tech",ische vakk., nog gra~aties zijn aan te brengen naar meer. of minder aanwezigheid van vrouwen. 3

Emancipa'tieactiviteiten in het technisch onderwijs In 1979 publiceerde de minister van Onderwijsen wetenschappen met de staatssecretaris van Cultuur, Recreatie en Maatschap~ pelijk Werk, belast met Emancipatiezaken, de nota "Schets van een beleid voor emancipatie in onderwijs enwetenschappelijk onderzoek". Deze nota vonnde de aanzet vOOr een aanzienlijk aantal emancipatieprojecten, in diverse sectoren van ~et

-78-

onderwljs .• Oak inhet .beroepsonderwijs en het leerlingwezen kwam het een en ander van de grand. Deze projecten worden hier kort besproken. Het emancipatiebeleid richtte zich zo wel op het verhogen van de kwaliteit van traditionele vrouwenopleidingen .a 1S op het bevo rderen van ro 1doorbrekende keuze. In dit rapport zal voornamelijk naar het laatste gek€ken worden met, waar mogel ijk. een accent op het technisch onderwijs. Het zal in de praktijk niet altijd mogel ijkzijn deze zaken geheel te schelden. 3.1.

Het hoger beroepsonderwijs Twee activiteiten van enige omvang lijken in deze sector te melden. Wat verder op schoolniveau plaatsvindt. blijft meestal slechts binnen die kleine kring bekend.

3.1. 1

'HBO-Raad Ue HBO-Raad heeft een commissie Vrouwenemancipatie. De.ze commissie ;bestaat uit al1emaal vrouwen en een man - van , een HTS~ De commissie bracht in november 1982 een deelrapport u'it ·over IIVrouwenstudies in het Hoger Beroepsonde.rwijs". Hie.rin worden voorstel1en gedaan voor de vormgeving van Yrouwenstudies. Bet hbo is erg divers. er zijn studierichtingen met bijna uasluitend vrouwen ener zijn er met bijna uitsluitend mannen • .De ·te volgen strategie zal op dezescholen niet gelijk zijn. Het hto wordt ge.rangschi kt onder het "nulmodel"; er wordt geen mogelijkheid tot vrouwenstudies in het leerplan/instellingswerkplan gecreeerd. V~~r deze scholen wordtaanbevolen te komen tot de oprichting van landelijke vrou\'lensteungroepen binnen het onderwijs. Daarnaast .louden er tevens ondersteuningsgroepen moeten zijn van vrouwen in de desbetreffende beroepsgroepen.

3.1.2

Vrouwen enhoger technisch onderwijs In het hoger technisch onderwijs doen zich op dit terrein al de nodige ontwikkelingen voor. Sinds 1981 bestaat de groep Vrouwenen Hoger technisch onderwijs (VHTO). Deze groep is ontstaan op initiatief van enkele dekanen en een docente van het hto. Er is begonnen met een weekend voor meisjes van hts-en. Op dit weekend werden onder meer ervaringen uitgewisseld.

-79Die komen overeen met verhalen van de meeste vrouwen in technische opleidingen: de opleiding zelf is geen prob1eem. De meeste vrouwen hebben geen moeite met de leerstof. Problemen komen er door de houding van docenten en/of medeleer1ingen. Docenten b1ijken het nogal eens moeilijk te hebben met hun houding: ze negeren totaal het feit dat er ook meisjes in de k1as zitten, of ze hebben juist bijzondere aandacht voor hen. En dat vinden de meisjes ook niet prettig, zekerniet tegenover hun mannelijke medeleerlingen. In de omgang met mede1eerlingen moeten meisjes voldoen aan een soort ongeschreven gedragscode: omgaan met evt. andere meisjes van de school, anders heb je verbeelding; niet omgaan met een jongen in het bijzonder, want meisjes zijn een soort co11ectief bezit van de schoo1gemeenschap; niet te vrouwelijk zijn, want dat is uitdagend, niet te mannelijk, want dan ben je een manwijf. De groep VHTO wil haar aandacht richten op voorlichting naar hts-vrouwen en naar meisjes die nog in het secundair onderwijs zitten (zie haar Jaarverslag 1981/1982). 3.2

Het wetenschappelijk onderwijs Technische studies vinden plaats op de drie technische hogescho1en, Delft, Eindhoven en Twente. Zo langzamerhand beginnen hier wat activiteiten van en voor' vrouwen plaats te vinden. Al1e drie de TH's hebben, meer of minder officiele, emancipatiecommissies. Bij de TH Eindhoven is iemand aangesteld op een zogenaamde Pais-plaats ~). Het vierde landelijk weekend voor vrouwen in de beta-wetenschappen op 6 en 7 november 1982 was georgan;seerd door de vrouwen van de Technische Hogeschool Twente (THT). Mede daardoor werd aandacht besteed aan vrouwen in technische studies. Ten behoeve van dit weekend werden vrouwenactivite;ten aan de TH's geinventariseerd (Diskussiemap. 1982).

3.2.1. (i) ~)

TH Eindhoven Ad-hoc werkgroep emancipatie. De term Pais-plaats gaat terug op de Schets, waarin minister Pais zich bereid toonde veer de helft bij te dragen in de financiering van functionarissen die per instelling vear wetenschappelijk onderwijs worden belast met het opzetten van vrouwenstudies.

-80-

Een uit verschil1ende geledingen, inclusief studenten, bestaande emancipatiekommissie i.o. heeft een Emancipatienota aangeboden aan het College van Bestuur. Oat heeft ter uitwerking van de aanbevelingen, een ad-hoc werkgroep emancipatie ingesteld. De aanbevelingen richten zich op het personeelsbeleid en op onderwijs en onderzoek. Pais-plaats Eindhoven heeft wel een Pais-plaats. Deze wordt vervuld door Ineke de Raaff. Zij organiseert vanaf zomer 1981 een introductieweek speciaal voor vrouwelijke aankomende studenten, voordat de algemene introductie voor iedereen plaatsvindt (De Raaff, in GASAT-2, 1981). De bedoeling van deze week is een aantal belemmeringen weg te nemen waar meisjes in het begin van hun studie meestal meer last van ondervinden dan jongens: - meisjes missen praktische ervaring in knutselen, sleutelen; - meisjes voelen zich geremd dOOr de onduidelijke relatie tussen techniek en maatschappij. vooral de negatieve; - meisjes hebben minder identificatiemogelijkheid met vrouwelijke ~ro'model1en;

- meisjes hebben minder mogelijkheden voor informele contacten met medestudenten en vrouwelijke ingenieurs. Gedurende de pre-introductieweek wordt getracht aan deze punten wat te doen, door middel van training van praktische vaardigheden, gesprekken met vrouwelijke studenten, docenten en beroepsbeoefenaren en door discussies over de eigen positie, het toekomstbeeld. mogelijke rolconflicten (Gerritsen van der Hoop, 1981). Voorts wordt vanuit de TH Eindhoven aandacht geschonken aan de voorlichting van meisjes in het voortgezet onderwijs. (ii) Het MENT-project Binnen de Technische Hogeschool Eindhoven wordt het Ment-project uitgevoerd. Dit project. MEisjes, Natuurkunde en Techniek, richt zich op de bevordering van de deelneming van meisjes aan natuurwetenschappelijke en technische vakken. Het richt zich op voornamelijk, maar niet alleen, op de eerste fase van het

-81-

voortgezet onderwijs. MENT maakt voorbeeld-onderwijsleerpakketten en videobanden. en houdt bijeenkomsten met docenten en met lerarenopleiders. De GASAT-conferentie In november 1981 vond aan de TH Eindhoven de eerste internationale GASAT-conferentie plaats. (GASAT - g~ and ~eLence and ~echnotogy). Op deze conferentie waren uit diverse West-europese landen en uit de Verenigde Staten en Canada mensen aanwezig die zich bezig houden met projecten ten gunste van meisjesleerlingen. Vooral in de Verenigde Staten wordt het nodige gedaan op het gebied van engineering (GASAT-Conference, 1981). 3.2.2

TH Delft Emanc;patiewerkgroep. In september 1981 heeft een TH-werkgroep emancipatiebeleid een nota emancipatiebeleid aangeboden aan het College van Bestuur. Hierin s!onden aanbevelingen met betrekking tot zowel het personeelsbeleid als onderwijs en wetenschapsbeoefening. Het CvB heeft zelf een nieuwe emancipatiecomrnissie ingesteld om de voorgestelde maatregelen uit te werken. Afdeling bouwkunde. Sinds april 1978 vinden activiteiten op het gebied van vrouwenstudies plaats bij bouwkunde. Hiervoor is 0,8 student assistentschap beschikbaar. Er worden werkcolleges gehouden. literatuur wordt gelezen. er wordt aan scripties en afstudeeronderzoeken gewerkt (vaar een tussentijds verslag: Twee jaar vrouwenstudies, 1979). Afdeling Industrieel Ontwerpen. In deze afdeling is in januari 1982 een werkgroep vrouwenstudies begonnen. Vanaf september '82 is het keuzevak vrouwenstudies gestart als voorlopig experiment voor 1 jaar.

3.2.3

TH Twente Werkgroep vrouwenstudies. Van maart '81 tot maart '82 heeft een CvB-werkgroep gefunctio-

-82-

neerd om de magelijkheden voar vrouwenstudies aan de TH Twente te onderzoeken. De werkgroep adviseerde de Pais-plaats te doen bezetten. Het evB nam dit advies over. Werkgroep Vrouw en Techniek. 5inds maart 1981 is de werkgroep Vrouw en Techniek bezig. Deze groep heeft een bijdrage geleverd aan de bovenvermelde CvB-werkgroep vrouwenstudies. Voorts organiseerde zij het vierde landelijk weekend voor Beta-vrouwen in november 1982. 3.2.4

Overige activiteiten Drie TH's gezamenlijk De drie TH'shebben in de zomer van 1982 gezamenlijk de voorlichting voar vrauwelijke middelbare scholieren verzorgd. Dat gebeurde aan de TH Twente. De aanmelding was zo groot, dat er een tweede serie voorlichtingsdagen georganiseerd moest worden. Landelijk weekend beta-vrouwen Het vierde landelijk weekend voar beta-vrouwen. in november 1~82, voorgaande jaren. Jerschillende vrouwen kwamen vertellen over hun beroepssituatie en studenten w;sselden ervaringen uit. Ook hier bleek dat de studie op zich geen probleem ;s, voor de meisjes gemiddeld niet meer dan voor de jongens. Wat door de studenten wel als belangrijk ervaren wordt is het weerbaar zijn. Van je af kunnen bijten, niet over jezelf laten lopen, voor jezelf opkomen ook bij docenten - wat nog regelmatig nodig blijkt te zijn. Uit de verhalen van de werkende vrouwen bleek wel dat deze eigenschap ook van pas komt in het beroepsleven. Ook in de bedrijven staan de meeste vrouwen nog zeer geisoleerd. Ze moeten er voor strijden om vanwege hun technische kwaliteiten serieus genomen te worden, om naar cursussen te kunnen. Deeltijdarbeid blijkt in een aantal bedrijven nog geheel tegengehouden te worden. (Verslag weekend vrouwen in beta-wetenschappen, 1983).

-83BIJLAGf 5

DISCUSSI£ - VRAGEN De onderstaande vragen bieden de mogelijkheid voor de discussie bij de bijeenkomst in afzonderlijke graepen; later ook voor de plenaire bijeenkomst. De anderwerpen van de vragen kunnen aok aanzetten zijn voar aanbevelingen.

1. ALGEMEEN Vindt U het een gaede zaak te bevarderen, dat meer meisjes gaan deelnemen aan het technisch onderwijs; Zo ja. waarom?

2. WAT IS TECHNIEK? Hebben leerlingen, voordat zij een technische studierichting kiezen, een goed idee van wat "techniek", wat "een technisch beroep" is? Zo neen, hoe zou men dit kunnen verbeteren?

3.

BEVORDERING KEUZE TECHNISCHE STUDIERICHTING (I)

Een belangrijk knelpunt bij het bevorderen van de keuze van een technische studierichting door meisjes en vrouwen is het niet-kiezen van wiskunde en natuurkunde in het examenvakkenpakket. Hoe kan men bevorderen, dat meisjes meer bewust wiskunde en natuurkunde kiezen. of niet kiezen. in de loop van het derde leerjaar havo-vwo?

4.

BEVORDERING KEUZE TECHNISCHE STUDIERICHTING (II)

Eenander belangrijk knelpunt bij het bevorderen van de keuze van een technische studierichting door meisjes en vrouwen, is dat zij geen goed idee hebben van wat een technisch beroep en een technische studierichting inhouden. Hae kan men hier verbetering in aanbrengen?

S.

PROBLEMEN OP DE OPLEIDING

Het kan voor een meisje!vrouw op een echte 'jongenst('mannen')opleiding soms moeilijk .zijn: - misschien hebben de docenten niet zo'n hoge verwachting van haar; - misschien voelen ze zich wat verlaten in een hele klas of graep met jongens; misschien is de leerstof en zijn de leermiddelen vooral op jongens gericht. Vraag: a. we"lke vaoral zijn de maeilijke omstandigheden voar een meisje!vrouw op een technische opleiding, en b. hoe kunnen we die verbeteren?

-84-

6.

SAMENWERKING OPLEIDINGEN

Een technisch opleidingsiristituut kan iets doen aan het'vraagstuk 'meisjes en technisch beroepsonderwijs': de toelating bevorderen door gerichte voorlichting,enige begeleiding van speciaal de meisjes, bewustmaking rol docenten, ... Maarer is zoveel te doen. De lijst van activiteiten is al zo lang. Vraag: helpt het, als opleidingsinstellingen in het streven naar meer meisjes naar een technische opleiding' met elkaar samenwerken; zo ja, hoe zou dat kunnen? I

7.

LERARENOPLEIDINGEN EN NASCHOLING

Docenten van technische opleidingsinstel1ingen zijn nietgewend aan meisjes-leerlingen. Bijhet avo (mavo, havo, vwo) blijkt, dat docenten ~vaak onbewust- van meisjes andere verwachtingen hebben dan van jongens. Het lijkt belangrijk, dat leraren zich hiervan bewust zijn, en ook, dat zij ... Vraag: a. wat dienen docenten te leren met het oog op meer (meisjes-) emancipatorisch onderwijs, b. hoe leren opleiders van lerarenopleidingen dit, c. hoe kunnen aanstaande leraren dit in de opleiding leren. d. hoe kunnen leraren-in-functie dit via nascholing leren?

-8581JLAGE 6

DEELNEMERSLIJST

A. R. A. S. J.

Bosch Bouwens Bunnik Everts Feijen I. Hendriks l. Hoeks M. Houben M. Kirejczyk L. Konst M. Lensink P. Lindelauf B. Il,\ajoor I. Mottier H. Niermans M. van Ouwerkerk - Dijkers J.H. Raat 1. de'Raaff E. Timmerman A. van de Vusse

Publikaties studiedagen meisjes en techniek april/ mei 1983: Jan H. Raat (redactie)

Meisjes en lager technisch onderwijs De positie van meisjes bij het technisch onderwijs aan 12 tot 16 jarigen MENT 83-06

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techn

Meisjes en middelbaar technisch onderwijs en leerlingwezen De positie van meisjes bij het technisch onderwijs aan 16 tot 20 jarigen MENT 83-07

ENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en

Meisjes en hoger en wetenschappelijk technisch onderwijs De positie van meisjes bij het technisch onderwijs aan 18 tot 24 jarigen MENT 83-08

!k

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurku

Meisjes en technisch onderwijs De positie van meisjes bij het technisch onderwijs MENT 83-09

techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

*

MENT

*

meisjes. natuurkunde en techniek

Technische Hogeschool Eindhoven 1983 Afdeling der Technische Natuurkunde

*

MENT

MB~T 83-08

*

meisjes. nat