Dames en heren, jongens en meisjes,
Vandaag herdenken we op de eerste plaats de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Europa en in voormalig Nederlands-Indië. Mensen die de dood vonden in de strijd op de slagvelden en tijdens de bombardementen. De dwangarbeiders in de werkkampen. Onze helden uit het verzet, die werden geëxecuteerd. De vernietiging van de Roma en de Sinti, homoseksuelen en mindervaliden. De zes miljoen joodse slachtoffers die hun leven lieten in een van de gruwelijke concentratiekampen.
Dat is nauwelijks te bevatten. Zes miljoen Joodse mensen die vanwege hun geloof systematisch zijn omgebracht. Vandaag is het 4 mei, de dag dat we in Nederland stil staan bij slachtoffers van oorlog en geweld. Dit jaar valt onze dodenherdenking op dezelfde dag als de Wereldwijde Herdenking van de Holocaust. In de synagoge van Middelburg was eerder deze avond een speciale herdenking hiervoor.
Herdenken is en blijft belangrijk. Niet alleen op 4 mei. Ook op andere momenten door het jaar heen. In februari van dit jaar zijn er in Middelburg twaalf struikelstenen gelegd ter nagedachtenis aan twaalf Joodse mensen, die aan het begin van de oorlog in Middelburg woonden. Dankzij deze stenen worden deze inwoners weer in herinnering gebracht en gehouden. Door de kleine individuele monumenten voor de deur van hun laatste vrijwillige verblijfplaats. Stadsgenoten, buren, collega’s, klasgenoten. Mensen met hun eigenaardigheden, liefdes, verlangens en dromen. Gewone mensen die op een dag niet meer als gewoon gezien werden, maar als ongewoon en ongewenst. Verspreid door de binnenstad van Middelburg vindt u deze kleine, individuele monumenten, die je geestelijk doen struikelen op onverwachte momenten. 1.
Laten we vanavond ook denken aan al die mensen die ná de Tweede Wereldoorlog op zoveel plaatsen in de wereld zijn gestorven, tijdens massaslachtingen en oorlogen. In Syrië, Soedan en Colombia kijken mensen nog dagelijks de dood in de ogen. We herdenken vanavond daarom ook hen die zijn omgekomen in oorlogssituaties en tijdens vredesmissies na 1945. Want sinds de Tweede Wereldoorlog, nu 71 jaar geleden, is er wereldwijd helaas nog geen dag zonder oorlog voorbij gegaan!
Voor velen blijft de oorlog iets abstracts. Maar door verhalen met elkaar te delen, kunnen we ons beter voorstellen hoe het geweest moet zijn. Daarom wil ik vanavond graag twee persoonlijke verhalen van de oorlog met u delen. De herinneringen van ‘oma Bea’, mijn moeder – die toen in Nederlands-Indië woonde. En die van ‘opa Freek’, mijn schoonvader – die de oorlogsjaren in het Groningse Appingedam doorbracht.
Oma Bea vertelt onze kinderen wel eens het volgende verhaal: “Toen Nederlands-Indië capituleerde voor de Japanners, in maart ’42, was ik 10 jaar. Kinderen mochten meteen niet meer naar school of naar verenigingen als de padvinderij. Ook mocht niemand meer Nederlands praten, in het openbaar moest je Indonesisch spreken. Hoe klein je ook was, als je langs een Japanse soldaat liep moest je buigen. Als je dat niet deed, werd je gestraft of gevangen gezet. Ook mocht niemand meer naar de passar, de markt, of de stad uit. Voor heel veel geld was er op de zwarte markt nog wel wat te krijgen, maar dan was altijd de angst dat het werd verraden.
2.
Net als in Nederland was het verboden om naar de radio luisteren. Maar mijn vader stemde stiekem af op Radio Melbourne. Als dat werd ontdekt, werd er met een breinaald door je oren heen gestoken, zodat je nooit meer zou kunnen horen. Met opsporingsauto’s reden ze rond, controlerend of ergens een radio aanstond. Toen ze een keer in de straat verschenen, gooide mijn vader de radio daarom maar snel kapot.
Wat overheerste was het gevoel van angst en onmacht. Aan het begin van de oorlog werd mijn vader nog niet meteen geïnterneerd, omdat er te weinig concentratiekampen waren. Het interneren ging op leeftijd, en omdat hij al wat ouder was, is hij relatief lang de dans ontsprongen. Maar eigenlijk wás je al gevangene: in je eigen huis. Alles was gevaarlijk en er waren veel huiszoekingen door Japanners. Zo werd mijn oudste broer al wel vrij snel opgepakt, als 16 jarige en geheel onschuldig. Hij heeft de rest van de oorlog in de gevangenis gezeten. Door zijn jonge leeftijd werd hij tot levenslang veroordeeld en is zo de doodstraf ontsprongen.
In 1944 gebeurde het onvermijdelijke: de deportatie van ons gezin naar een kamp net buiten Malang, onze woonplaats. Wij kinderen mochten met onze vader mee. Mijn moeder was vlak voor de oorlog in een rusthuis opgenomen, om aan te sterken. Door de oorlog werden wij dus wreed van elkaar gescheiden. Je mocht naar het kamp alleen meenemen wat je kon dragen. In mijn rugzak zaten slechts wat kleren, ook voor mijn vier jaar jongere broertje Chris. Ik dacht dat ik wel weer naar huis kon later: al mijn poppen, foto’s – alles heb ik achtergelaten. Maar nadat we ons huis hadden verlaten, werd alles ingepikt. We zijn daar ook nooit meer teruggekeerd.
3.
We kregen in het kamp een kamer van vier bij vier, waar we met z’n vieren drie jaar hebben overleefd. In het kamp was heel veel honger: soms kregen we een handje eten, soms ook dagen niet. Al werd er wel eens stiekem eten over de omheining gegooid. Ik was na een tijdje helemaal geel door de bloedarmoede, want ik gaf ook nog de helft van wat ik kreeg aan mijn broertje. We hebben eigenlijk geen kindertijd meegemaakt en hadden ook nog eens geen moeder om voor ons te zorgen. Toen mijn broertje een tropische zweer kreeg, moest ik hem verzorgen. Mijn vader ruilde zijn gouden horloge, die misschien wel 500 gulden waard was, voor medicijnen om zijn wond te genezen. Die werden natuurlijk heel stiekem het kamp in gesmokkeld.
Toen we een keer met een groepje bij een opslagruimte wat vlees probeerden te bemachtigen, begonnen ze meteen gericht te schieten. Een kogel vloog dwars tussen mij en mijn broertje door: we zagen iemand dood neervallen voor onze ogen en in de vlucht renden we gewoon over het lijk heen.
Nadat de Japanners zich in augustus 1945 uit Indonesië terugtrokken, werden de Nederlandse Indiërs door de lokale bevolking in de kampen gevangen gehouden. Pas twee jaar later werden we bevrijd uit het kamp en gedeporteerd naar het laatste stukje Nederlands grondgebied: Batavia. Mijn vader overleed daar korte tijd later, door uitputting. We gingen wanhopig op zoek naar onze moeder, maar ons werd verteld dat ze allang dood was. Wat wij niet wisten, is dat zij, toen wij in het kamp zaten, gewoon uit het rusthuis was gesmeten. Al die jaren heeft ze op straat gezworven, denkend dat wij in het kamp waren omgekomen. Pas 17 jaar later hebben we elkaar, door een wonder, weer in de armen kunnen sluiten.”
4.
Voor veel Hollanders in Nederlands-Indië is het verhaal van mijn moeder een herkenbare situatie in de oorlog. Want toen de Japanners capituleerden, volgde de oorlog met de inlandse bevolking, die streden voor hun onafhankelijkheid. De oorlog daar en de oorlog hier, in Nederland, zijn heel verschillend en toch zijn er ook overeenkomsten. Daarom schets ik nu een beeld van de situatie hier, met het verhaal dat opa Freek aan onze kinderen vertelt: “In maart 1942 zijn we van Amersfoort naar Appingedam verhuisd voor het werk van mijn vader. Het vroor toen heel hard en mijn moeder moest met mij in een onverwarmde en geblindeerde trein reizen. Ik was nog maar een heel klein jochie, maar ik herinner me nog dat de Duitse bezetter mijn vader oppakte en opsloot, alleen om het feit dat hij een grote neus had en er daardoor van werd verdacht een Jood te zijn. Gelukkig kwam hij snel weer vrij.
Toen het later in de oorlog slecht ging met de voedselvoorziening in het Westen, besloot hij in de winter van ’44 zijn schoonfamilie in Bussum op te halen. Van vrienden kreeg hij de beschikking over een auto met een turfgasgenerator: de motor liep op het gas van gloeiende turf. Er moest een stoker van de gasfabriek mee om de generator tijdens de rit te stoken. Van andere vrienden kreeg hij een vervalst bewijs dat hij Inspecteur der Visserijen was en in Bussum een vergadering moest bijwonen. Als 'Herr Fischerei-Inspector' ging hij op weg. Op de heenreis kwamen ze in de bizarre situatie dat ze twee Duitse SS’ers een lift moesten geven. Geluk bij een ongeluk was, dat ze op die manier zonder moeite langs alle wachtposten kwamen.
5.
Op de terugweg had het geijzeld. Mijn vader besloot toch te gaan. Ook toen had hij weer geluk, want de weinige auto’s die nog op de weg waren, mochten bij wachtposten doorrijden omdat het lastig stoppen was met die gladheid. Na een ware monstertocht kwam hij met zijn schoonfamilie veilig in Appingedam terug.
Aan het einde van de oorlog rukten de Canadezen op tot Appingedam, waardoor het dorp in de frontlinie kwam te liggen. De Duitsers besloten de brug over het Damster Diep, vlak vóór ons huis, op te blazen. Doordat mijn vader van tevoren de ramen dichttimmerde en de deuren openzette, bleef de schade door de ontploffing beperkt.
Daarna begon een Duitse kanonneerboot, die in de haven van Delfzijl lag, de omgeving van het Damster Diep te beschieten met granaten. Wij gingen met de hele familie in de kelder zitten. Eén granaat sloeg zo dichtbij in, dat het huis schudde en er brokken beton uit het plafond vielen. We stonden doodsangsten uit. Er was vlak naast ons huis een diepe krater ontstaan en granaatscherven hadden in het hele huis schade aangericht.
Na die beschieting besloten mijn ouders te vluchten naar een bevriende boer. Er werden matrassen en koffers op een bakfiets geladen en mijn kleine zusje en ik werden daar bovenop gezet. Mijn vader fietste en mijn oom Ed liep voorop om te kijken of er geen landmijnen in de weg zaten. De rest van de familie liep achter de bakfiets aan. Aan de rand van het dorp kwam er plotseling een tank de hoek om; de bestuurder kon nog net voorkomen dat wij werden overreden, maar vernielde door het uitwijken wel een huis in de straat. Dat beeld zal ik nooit meer vergeten.
6.
Een aantal weken hebben we op de boerderij gelogeerd. Toen de bevrijding kwam, zijn we naar Appingedam teruggegaan. Daar aangekomen speelde de harmonie het Wilhelmus en iedereen had de vlag uitgestoken. Het dorp was één vlaggenzee, wat een overdonderende en onvergetelijke indruk op mij maakte.”
Ik schetste net twee heel verschillende beelden van de Tweede Wereldoorlog. In twee heel verschillende werelddelen. Maar er kan wel een gemeenschappelijke les uit worden getrokken. Dat je met slachtoffers, van welk leed dan ook, altijd mededogen moet hebben. En dat je niet te snel moet oordelen over dingen die je niet zelf hebt meegemaakt. Zoals tegen slachtoffers uit Nederlands-Indië wel werd gezegd: “Jullie hebben lang niet zo geleden als wij, want jullie hadden altijd zon.” Ik denk dat de bijna 100.000 dwangarbeiders die in de kokende hitte stierven bij het aanleggen van de Birma-spoorlijn, daar anders over dachten.
Het delen van verhalen is en blijft belangrijk. Juist door het uitwisselen van ervaringen, kun je je een beeld vormen van elkaars leed en met elkaar meeleven.
In Nederland sterft langzaam de generatie uit die ons aangrijpende herinneringen uit de oorlog kan vertellen. Toch blijft, zelfs 71 jaar na dato, deze dodenherdenking nog altijd even waardevol. Want hoewel ik zelf de oorlog niet heb meegemaakt, en alle jongeren hier vanavond ook niet, nemen wij vol plichtsbesef het stokje van de 4 mei-herdenking over. Want met z’n allen beseffen we dat het feit dat wij hier vanavond staan, zo dadelijk weer rustig naar huis lopen en de draad van ons leven weer oppakken, is te danken aan allen die voor onze vrijheid hebben gestreden. De vrijheid van vandaag, maar ook die van de toekomst. 7.
Laten wij nu de slachtoffers van onderdrukking en geweld tijdens de Tweede Wereldoorlog en al die jaren daarna, herdenken. Ik ben dankbaar dat ik hier vanavond in vrijheid kan staan, samen met u. Fijn dat u met zo velen bent gekomen.
8.
