Masterproef Duurzaamheidsaspecten bij aluminiumwinning en productie n Guinee

Masterproef Duurzaamheidsaspecten bij aluminiumwinning en –productie n Guinee Studiegebied Industriële wetenschappen en technologie Opleiding Master in de industriële wetenschappen: Milieukunde

Academiejaar 2007-2008

Gaëlle Dupont IV

Voorwoord Toen ik het onderwerp van deze Masterproef zag, was ik meteen enthousiast. Het idee om aan het Groeningeproject mee te helpen die aan ontwikkelingshulp doet, vind ik heel boeiend. Vooral om te leren dat je ook veel kunt doen zelfs al ben je er niet ter plaatse. Het was niet altijd even makkelijk, niet alles kan onderzocht worden zonder een goed onderzoek in het land zelf. Ik wil mijn promotor Guy Maes bedanken, om mij hierbij zoveel mogelijk te helpen en deze Masterproef in goede banen te leiden. Ik hoop hierbij dat mijn Masterproef een bijdrage kan leveren aan het Groeningeproject. Ik bedank Paul Descamps voor het verstrekken van de informatie en het nalezen en corrigeren van mijn Masterproef. Hiernaast wil ik mijn bewondering uiten voor alle leden van de vzw KiCo, aangezien ze prachtig werk leveren. Ik wil speciaal Luce Hellin bedanken, die ik jammer genoeg nooit ontmoet heb. Ik bewonder haar werk en motivatie, en ondanks haar moeilijke tijden, blijft ze zich inzetten voor dit project. Ten laatste wil ik mijn familie, vriend en vrienden bedanken. Dankjewel voor al de hulp, steun en moed !

V

Inhoudstafel Voorwoord............................................................................................................... IV Inhoudstafel ............................................................................................................ VI Lijst van tabellen ..................................................................................................... VII Lijst van figuren ..................................................................................................... VIII Inleiding .................................................................................................................... 1 1 Het groeiend belang van Aluminium ...................................................................... 2 1.1 Geschiedenis [1] .......................................................................................... 2 1.2 De eigenschappen en voordelen van Aluminium [1] ........................................ 3 1.3 Legeringen .................................................................................................. 4 1.3.1 Kneedlegeringen ...................................................................................... 4 1.3.2 Gietlegeringen ......................................................................................... 5 1.4 De markt [2] ............................................................................................... 6 1.5 Stijgende aluminiumvraag [3] ....................................................................... 7 1.6 Multinationals .............................................................................................. 8 1.6.1 The Big Ten [4]........................................................................................ 8 1.6.2 Alcoa [5] ................................................................................................. 9 1.6.3 United Company RUSAL [6]..................................................................... 10 2 De Aluminium cyclus .......................................................................................... 11 2.1 Levenscyclusanalyse [7] ............................................................................. 11 2.2 Voorkomen [8] .......................................................................................... 11 2.3 Bauxiet [9] ................................................................................................ 12 2.3.1 Bauxietreserves [4] ................................................................................ 13 2.4 Het productieproces ................................................................................... 14 2.4.1 Het Bayer proces: raffineren van het bauxiet ............................................ 16 2.4.2 Het Hall-Heroult proces [14].................................................................... 19 2.4.3 Bijproducten [9] ..................................................................................... 25 2.4.4 Energie [9] ............................................................................................ 26 2.4.5 Afvalproducten ....................................................................................... 26 2.5 Ingot casting [21] ...................................................................................... 28 2.6 Nabewerkingen.......................................................................................... 29 2.6.1 Scheiden van aluminium [22] .................................................................. 29 2.7 Gieten [23]................................................................................................ 30 2.8 Oppervlaktebehandelingen [24] .................................................................. 32 2.9 Toepassingen [26] ..................................................................................... 36 2.10 Secundaire aluminium [27] ......................................................................... 39 2.10.1 Secundaire bronnen in de Vlaamse non-ferro industrie [28].................... 39 2.10.2 Afvalstoffendecreet ............................................................................. 40 2.11 De volledige cyclus..................................................................................... 41 3 Problematiek rond de slokdarmverbranding bij kinderen in Guinee ......................... 43 3.1 Guinee ...................................................................................................... 43 3.1.1 Historie [32] .......................................................................................... 43 3.1.2 Economische situatie [33, 34] ................................................................. 44 3.1.3 Deelgebieden [35] .................................................................................. 45 3.2 Groeninge ontwikkelingsproject [36]............................................................ 47 3.2.1 Doel ...................................................................................................... 47 3.2.2 Samenwerking ....................................................................................... 47 3.2.3 Organisatie van het project ..................................................................... 47 3.3 KiCo (Medische kinderbijstand voor Guinee-Conakry) [37] ............................. 48 3.4 Zeepindustrie ............................................................................................ 49 VI

3.4.1 Zeepproductie ........................................................................................ 49 2. Mixing....................................................................................................... 55 3.5 Textiel ...................................................................................................... 57 3.5.1 Proces [46] ............................................................................................ 57 3.5.2 Textielnijverheid door de lokale bevolking in Guinee .................................. 60 3.6 Situering van de textiel- en zeepfabricatie in Guinee [47] .............................. 60 4 Maatschappelijk verantwoord ondernemen .......................................................... 61 4.1 Duurzame ontwikkeling [48] ....................................................................... 61 4.2 Duurzame Ontwikkeling toegepast op het bedrijfsleven ................................. 62 4.2.1 Maatschappelijk verantwoord of duurzaam ondernemen [49] ..................... 62 4.2.2 Corporate social responsibility [51] .......................................................... 64 4.2.3 Social accountability (SA) [52] ................................................................. 65 4.2.4 Responsible investing [53] ...................................................................... 65 4.2.5 Samenwerking met non-profitorganisaties (NPO’s) [53] ............................. 66 4.2.6 Corporate governance [53] ..................................................................... 69 4.3 Duurzame ontwikkeling toegepast op organisaties ........................................ 70 4.3.1 De basis: Conferentie en verklaring van Rio [54] ....................................... 70 4.3.2 Agenda 21 [54] ...................................................................................... 70 4.3.3 Duurzame ontwikkeling in Noord-Zuidperspectief [55] ............................... 70 4.3.4 Ethisch beleggen of ‘duurzaam’ beleggen [55] .......................................... 71 4.4 Dow Jones Sustainability index [56] ............................................................ 72 4.4.1 Selectie ................................................................................................. 72 4.4.2 DJSI – Assessment Criteria door de SAM Group [57] ................................. 72 4.4.3 SAM Research ........................................................................................ 74 4.5 Alcoa: lid van DJSI ..................................................................................... 76 4.6 CSR voor ontwikkelingslanden [60] ............................................................. 77 5 Besluit .............................................................................................................. 79 Literatuurlijst ........................................................................................................... 81 Gebruikte afkortingen ............................................................................................... 85 Bijlagen ................................................................................................................... 86

VII

Lijst van figuren Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur

1: Extrusiemarkten [2] ..................................................................................... 6 2: markt voor gewalste producten [2] ................................................................ 7 3: productie van aluminium volgens land ........................................................... 7 4: The Big Ten................................................................................................. 8 5: bauxietgesteente [10] ................................................................................ 13 6: grootste bauxietgebieden ........................................................................... 13 7: bauxiet (rode kleur), alumina (wit poeder), aluminium [9] ............................. 14 8: productieproces [10] .................................................................................. 15 9: schema producthoeveelheden [11] .............................................................. 15 10: schema producthoeveelheden NaOH en Kalk [11] ....................................... 16 12: reduction pot [15] .................................................................................... 20 13: potline bij Alcoa [16] ............................................................................... 20 14: Hall-Heroult proces [17]............................................................................ 21 15: Söderberg Cell ......................................................................................... 23 16: Pre-bake cell ............................................................................................ 24 17: reactie [18].............................................................................................. 24 18: casting [21] ............................................................................................. 28 19: extrusieprofiel .......................................................................................... 30 20: typisch anodiseersysteem ......................................................................... 32 21: sealen ..................................................................................................... 33 22: poedercoating .......................................................................................... 35 23: waterzuiveringsinstallatie .......................................................................... 38 24: Stijging van secundaire input in Vlaanderen ................................................ 40 25: levenscyclus aluminium [31] ..................................................................... 42 26: deelgebieden van Guinee .......................................................................... 46 27: organigram Groeningeproject .................................................................... 48 28: slachtoffertje van slokdarmverbranding ...................................................... 49 28: palmbos .................................................................................................. 52 29: zeepfabriek in Guinee ............................................................................... 53 30: zakken NaOH ........................................................................................... 54 31: zeepproductie .......................................................................................... 54 32: het continu proces.................................................................................... 55 33: plodder ................................................................................................... 57 34: duurzame ontwikkeling: toepassen op bedrijven en organisaties .................. 62 35: triple bottom ............................................................................................ 63 36: assessment criteria ................................................................................... 73 37: best-in-class ............................................................................................ 76 38: pyramid of Corporate Social Responsibility.................................................. 77 40: Africa's Corporate Social Responsibitity Pyramid .......................................... 78

VIII

Lijst van tabellen Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel

1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:

aluminiumlegeringen ..................................................................................... 4 typenummers kneedlegeringen ....................................................................... 5 typenummers gietlegeringen .......................................................................... 6 aluminiummineralen .................................................................................... 12 assessment criteria: economic ...................................................................... 73 assessment criteria: environmental ............................................................... 74 assessment criteria: social............................................................................ 74

IX

Inleiding Aluminium is in het dagdagelijkse leven niet meer weg te denken. Het is een metaal met bijzonder goede eigenschappen en kent hierdoor meer en meer toepassingen. Minder bekend is echter de afkomst van dit metaal en de productiewijze/de manier waarop het geproduceerd wordt. Door dit te gaan onderzoeken, kan de gehele cyclus beschreven worden. In het eerste hoofdstuk is terug te vinden waarom aluminium zo een belangrijke rol in het leven/ de maatschappij/de wereld… kreeg. Ook de bedrijven die aan de top staan in de aluminiumindustrie komen aan bod. Het tweede hoofdstuk gaat over alle productieprocessen. Een analyse van de gebruikte grondstoffen en hulpstoffen beschrijft welke die zijn en de hoeveelheid die er nodig zijn. Naast de uiteindelijk geproduceerde aluminium, gaat de productie van aluminium gepaard met het aanmaken van afvalstoffen. Het derde hoofdstuk behandelt de problematiek van de slokdarmverbrandingen door natriumhydroxide, in het ontwikkelingsland Guinee. Het Groeningeprject, een project in een Noord-Zuidwerking, kaart deze problematiek aan. Hun doel is een oplossing te vinden en ondertussen hulp

te bieden.

Natriumhydroxide wordt niet enkel

door de

aluminiumindustrie gebruikt, maar ook door de lokale bevolking voor de zeepproductie en textielbewerkingen. In dit ontwikkelingsland wordt dit product niet altijd als een gevaarlijk product beschouwd, met tragische ongevallen als gevolg. De aluminiumindustrie is heel uitdrukkelijk aanwezig in Guinee, het is dan ook belangrijk te onderzoeken of zij al dan niet rechtstreeks of onrechtstreeks, een invloed hebben op de problematiek. Hierbij onstaat de volgende vraag: kan de aluminiumindustrie verantwoordelijk gesteld worden om acties te ondernemen met als doel de gezondheidsomstandigheden van de bevolking in een ontwikkelingsland te verbeteren? Veel bedrijven kennen en gebruiken woorden als duurzaamheid, maatschappelijk verantwoord ondernemen... Het bedrijfsbeleid hanteert deze termen dan ook regelmatig. Het is belangrijk om de betekenis van deze de betekenis termen na te gaan en de toepassingswijzen te belichten. In het laatste hoofdstuk worden deze begrippen gedefinieerd en wordt de toepassing bekeken. Daarnaast is het volgende kritisch element belangrijk: hoe gebeurt de controle inzake het effectief toepassen? 1

1 Het groeiend belang van Aluminium 1.1 Geschiedenis [1] In 1825 ontdekte Hans Christian Ørsted een bereidingsproces om aluminium uit aluminiumoxide te verkrijgen. Tot 1890 werd aluminium, via een ingewikkeld en kostbaar chemisch reductieproces, alleen op kleine schaal geproduceerd. Rond 1850 kostte aluminium ongeveer €1000/kg. Dankzij verbeteringen in de bereidingsmethoden daalde de prijs tussen 1850 en 1860 tot ongeveer €50/kg, deze prijs was nog altijd te vergelijken met de prijzen van sommige dure edelmetalen. In 1886 werd er een patent voor aluminium te vormen uit een elektrolyseproces verleend aan Martin Hall. Deze methode zorgde voor een sterke daling van de bereidingskosten van aluminium. Het maakte de commerciële exploitatie van bauxiet mogelijk. De aluminiumindustrie begon in de Verenigde Staten rond 1890, met de oprichting van de Pittsburgh Reduction Company, een maatschappij die in 1907 de Aluminium Company of America werd. Tot aan de Tweede Wereldoorlog bleef het gebruik van aluminium beperkt en deze maatschappij in de Verenigde Staten de enige aluminiumproducent. Door de oorlog nam de vraag naar aluminium toe waardoor de productie van dit metaal sterk opgevoerd werd. Er kwamen andere producenten bij en sindsdien is het aluminiumgebruik blijven stijgen. De aluminiumprijs daalde van €1000/kg tot slechts €0.25/kg. In 1990 kostten gietblokken

(ingots)

van

zuiver

aluminium

ongeveer

€2/kg.

Dankzij

verbeteringen

in

de

raffinagetechniek werd aluminium dus een redelijk betaalbaar technisch materiaal. De eigenschappen van aluminium maken het tot een heel bruikbaar materiaal.

2

1.2 De eigenschappen en voordelen van Aluminium [1] Aluminium is een goede elektrische geleider; het is ductiel1 en het kan makkelijk gegoten en verspaand worden. Het heeft net als koper, zilver, nikkel en goud een kubisch vlakken gecentreerd rooster. Aluminium bezit een aantal eigenschappen waardoor het een aparte plaats ten opzichte van andere metalen krijgt. Ten eerste is het lichter dan elk ander technisch metaal, met uitzondering van magnesium en beryllium. Het heeft een dichtheid van ongeveer 27000kg/m³. Een tweede belangrijke eigenschap van aluminium is dat het een hoog thermisch en elektrisch geleidingsvermogen heeft. Het soortelijk geleidingsvermogen van aluminium is ongeveer 60 % van dat van zuiver koper. Doordat aluminium een lagere dichtheid heeft dan koper, heeft het een hoger geleidingsvermogen per eenheid van massa. Een aluminiumdraad van 10 mm dikte kan bijvoorbeeld dezelfde weerstand hebben als een 6mm dikke koperdraad, terwijl de aluminiumdraad toch lichter is dan de koperdraad. Hierdoor

gebruikt

men

aluminium

voor

lange

elektriciteitskabels

bij

hoogspanningsleidingen. De derde eigenschap die aluminium tot een belangrijk technisch materiaal maakt, is de corrosieweerstand. Aluminium wordt weinig gebruikt voor toepassingen die om weerstand tegen chemicaliën vragen. Maar voor toepassingen die weerstand tegen atmosferische corrosie vereisen, wordt aluminium van alle metalen waarschijnlijk het meest gebruikt. Een aantal belangrijke voordelen van het gebruik van aluminium zijn:

1

-

Het soortelijk gewicht is een derde van dat van staal.

-

Thermisch en elektrisch geleidingsvermogen zijn hoog.

-

De verhouding tussen sterkte en gewicht is hoog.

-

Door anodiseren wordt een hard oppervlak verkregen.

Ductiliteit of vervormbaarheid is de mate waarin een materiaal plastische vervorming toelaat. Een

materiaal is ductiel als het taai is met een grote insnoering. Insnoering is het verschil tussen de oppervlakte van de oorspronkelijke dwarsdoorsnede en de oppervlakte die de kleinste dwarsdoorsnede door de proefstaaf in een trekproef heeft nadat breuk is opgetreden.

3

-

De meeste aluminiumlegeringen zijn lasbaar.

-

Het roest niet.

-

Het heeft een hoog reflectievermogen.

-

Het kan verwerkt worden door middel van spuitgieten.

-

Het is gemakkelijk verspaanbaar.

-

Het is goed vervormbaar.

-

Het is niet magnetisch.

-

Het is niet giftig.

1.3 Legeringen

1.3.1 Kneedlegeringen Door legeringen van aluminium te vormen, kunnen de eigenschappen verbeteren. Effecten van de veelgebruikte legeringselementen staan in tabel 1. Tabel 1: aluminiumlegeringen

Legeringselement

Effecten

Ijzer

Komt van nature als verontreiniging in aluminiumerts voor; in lage percentages verhoogt ijzer de sterkte en de hardheid van sommige legeringen, en vermindert het de kans op warmtescheuren; het vermindert matrijsslijtage bij spuitgieten

Mangaan

Wordt gebruikt in combinatie met ijzer ter verbetering van de gietbaarheid; heeft invloed op de aard van intermetallische verbindingen, en vermindert de stollingskrimp; verbetert de ductiliteit en de slagvastheid

Silicium

Verhoogt de vloeibaarheid van giet- en laslegeringen, en vermindert de warmscheurgevoeligheid bij stollen en verhitting; legeringen met meer dan 13% silicium zijn uiterst moeilijk verspaanbaar; silicium verbetert de corrosieweerstand

Koper

In concentraties tot aan 12% verhoogt koper de sterkte, maar hogere concentraties leiden tot brosheid; koper verbetert de hoge-temperatuureigenschappen en de verspaanbaarheid; legeringen met meer dan 2% koper zijn moeilijker te hardcoaten; de corrosieweerstand neemt af door toevoeging van koper

Magnesium

Geeft oplossingsharding en verhoogt daardoor de sterkte; 4

legeringen met meer dan ongeveer 6% laten zich precipetatieharden; niet alle aluminium-magnesiumlegeringen zijn goed gietbaar; uitstekende corrosie-eigenschappen Zink

Verlaagt de gietbaarheid; aluminiumlegeringen met een hoog zinkgehalte zijn warmscheurgevoelig, en vertonen een hoge slink; legeringen met meer dan 10% zink neigen tot spanningscorrosie; in combinatie met andere elementen kan zink een zeer hoge sterkte geven; een zinkgehalte lager dan 3% in een binaire legering heeft geen enkel nuttig effect

Het aanduidingssysteem voor aluminiumlegeringen dat men in de Verenigde Staten het meest gebruikt is dat van Aluminium Association. De Typenummers voor de kneedlegeringen bestaan uit vier cijfers die corresponderen met de belangrijkste legeringselementen (zie tabel 2). Tabel 2: typenummers kneedlegeringen

Belangrijkste legeringselementen kneedlegering Commercieel zuiver aluminium (99% min.) Koper Mangaan Silicium Magnesium Magnesium en silicium Zink Andere elementen

legeringsreeks 1XXX 2XXX 3XXX 4XXX 5XXX 6XXX 7XXX 8XXX

Op het viercijferige typenummer kunnen combinaties van letters en cijfers volgen om extra behandelingen aan te geven. De koudvervormingstoestand wordt met de letter H gevolgd

door

een,

twee

of

drie

cijfers

aangegeven.

De

verschillende

warmtebehandelingen worden aangegeven met de T gevolgd, door een, twee of drie cijfers.

1.3.2 Gietlegeringen Gietlegeringen hebben een viercijfige typenummer waarin het derde en het vierde cijfer zijn door een decimaalpunt gescheiden. Soms wordt er voor deze vier cijfers een letter gezet die aangeeft binnen welke grenzen het gehalte aan legeringselementen of het gehalte aan verontreinigingen ligt. Het eerste van de vier cijfers geeft het belangrijkste legeringselement aan, en zegt dus tot welke groep de legering behoort. Het tweede en 5

derde cijfer duiden een specifieke legering aan binnen de groep die door het eerste cijfer wordt aangegeven. Het laatste van de vier cijfers geeft aan om welk soort product het gaat: een 0 als laatste cijfer betekent dat het een gietproduct betreft, een 1 dat het een ingot betreft. De aanduidingen voor de gietlegeringen zijn in tabel 3 weergegeven. Tabel 3: typenummers gietlegeringen

Belangrijkste legeringselementen gietlegering Aluminium + silicium 99.5 min. aluminium Koper Silicium + koper of magnesium Silicium Magnesium Ongebruikte groep Zink Tin Andere element

legeringsreeks 1-99 (oud systeem) 1XX.X 2XX.X 3XX.X 4XX.X 5XX.X 6XX.X 7XX.X 8XX.X 9XX.X

1.4 De markt [2] De vraag naar aluminium staat in verhouding tot zijn specifieke kenmerken. Figuur 1 toont de verdeling van de extrusieproducten in verschillende sectoren. Figuur 2 toont de verdeling van de gewalste producten. Het is duidelijk dat aluminium in veel sectoren gebruikt wordt en dit zal nog blijven stijgen want aluminium kent door de goede eigenschappen nog steeds een groei. Andere materialen worden door aluminium vervangen en er ontstaan meer en meer toepassingen voor aluminium.

Figuur 1: Extrusiemarkten [2]

6

Figuur 2: markt voor gewalste producten [2]

1.5 Stijgende aluminiumvraag [3] Sinds de start van de industrialisatie in de jaren ‘50 kende de productie van primaire aluminium een jaarlijkse groei van 5.7% per jaar. In 2006 bedroeg de totale productie van primaire aluminium over de hele wereld 33.6 miljoen ton.

Figuur 3: productie van aluminium volgens land

De grafiek (figuur 3) toont aan dat China de laatste vijftien jaar een economische groei kent en dit heeft een gevolg op de vraag naar aluminium. De mijnindustrie gaat ervan uit dat de vraag naar aluminium uit China de volgende jaren zal blijven stijgen.

7

1.6 Multinationals

1.6.1 The Big Ten [4] Het elektrolyseproces om aluminium te maken heeft een groot energieverbruik. Daardoor produceren de meeste verticaal geïntegreerde bedrijven hun eigen energie. De productie van het aluminium verlaat de industrieel ontwikkelde landen en verschuift naar landen die de resources ter beschikking hebben en hun eigen goedkope energie kunnen produceren. De aluminiumindustrie worden door concerns als RUSAL, Alcoa, Alcan, Norsk Hydro, Rio Tinto beheerst. Deze concerns ontlenen hun economische macht aan hun verticale integratie in de productieketen. Bij verticale integratie hebben ze het volledige productieproces in handen. UC RUSAL heeft de grootste

bauxietvoorraden en staat

nummer één bij ‘The Big Ten’. UC RUSAL heeft de rijkste gebieden aan bauxiet met een totaal van 3.29 biljoen ton, Companhia Vale do Rio Doce komt op de tweede plaats met 2.73 biljoen ton. Chalco van China komt op de vierde plaats met zijn 1.92 biljoen ton. Alcoa en Alcan, die bij de drie grootste producenten zijn, hebben voorraden van respectievelijk 1.89 en 0.38 biljoen ton. De grootste aluminiumproducenten zijn respectievelijk UC RUSAL, Alcoa, Alcan, Chalco, Hydro Aluminium, BHP Billiton, Dubal, Rio Tinto, Alba en Century Aluminium. In figuur 4 is te zien hoe groot de productie is (uitgedrukt in miljoen ton) van de tien grootste producenten. Samen vormen deze bedrijven ‘The Big Ten’.

Figuur 4: The Big Ten

8

1.6.2 Alcoa [5] Alcoa bekleedt in de wereld een vooraanstaande positie op het gebied van de productie en het management van de combinatie van primair aluminium, verwerkt aluminium en alumina (aluminiumoxide) via haar actieve en groeiende deelname aan alle belangrijke aspecten van de industrie. Alcoa levert aan haar afnemers in de luchtvaart-, automobiel-, verpakkings-, bouw- en constructie-, handelstransport- en industriële markten. Naast aluminiumproducten en onderdelen zoals platgewalste producten, extrusies van harde

legeringen

en

smeedstukken

verkoopt

Alcoa

tevens

Alcoa®-wielen,

bevestigingssystemen en bouwsystemen. De onderneming telt 97000 medewerkers in 34 landen en is tijdens het World Economic Forum in het Zwitserse Davos tot een van de beste bedrijven ter wereld op het gebied van duurzaamheid uitgeroepen. Alcoa maakt een zeer duurzaam product: bijna 70% van al het aluminium dat ooit geproduceerd werd, is nog in gebruik: het betreft 529 miljoen ton van het totaal van 761 miljoen ton dat sinds 1868 vervaardigd is. Iedere dag, waar ook ter wereld, staat Alcoa garant voor: -

Het delven van 86300 ton van bauxiet en 27300 ton kolen.

-

De raffinage van 41000 ton alumina.

-

Het smelten van 9575 ton aluminium.

-

De recycling van 2300 ton aluminium.

-

De productie van 8810 ton aan aluminium producten.

-

De samenstelling van de kabelsystemen voor 20400 voertuigen.

-

Het genereren van 96000 MWH aan energie

-

Het inkopen van goederen en diensten (27 miljoen)

Alcoa is in meer dan 300 plaatsen in 44 landen actief. In Guinee is Alcoa vooral aanwezig voor de ontginning van het bauxiet. Alcoa is 45% shareholder van Halco Mining, de andere shareholders zijn Alcan met 10% en Dadco Investments Limited met 10%. Halco Mining is 51% shareholder van 9

Compagnie des Bauxites des Guinee (CBG), de overige 49% is in handen van de Overheid van Guinee. CBG heeft de exclusieve rechten in de mijnbouw van het Sangaredi Plateau. Naast de mijnbouw beheert CBG een haven in Kamsar voor het drogen en verschepen van bauxiet naar raffinaderijen over de hele wereld.

1.6.3 United Company RUSAL [6] United Company RUSAL, is de grootste producent ter wereld van aluminium en alumina. In 2007 werd RUSAL gefusioneerd met SUAL en Glencore. RUSAL’s shareholders bezitten 66% van de United Company, SUAL’s shareholders 22%, en de Glencore de overblijvende 12%. United Company RUSAL produceert 4.2 miljoen ton aluminium, 11.3 miljoen ton alumina per jaar en is verantwoordelijk voor ongeveer 12% van de productie van primaire aluminium en 15% van de alumina productie. Elke dag ontgint en produceert United Company RUSAL: -

11500 ton aluminium;

-

31000 ton alumina;

-

53000 ton bauxiet;

-

197 ton folie.

United Company RUSAL is actief in 19 landen op 5 continenten, met een totaal van 100000 medewerkers. United Company RUSAL is in Guinee aanwezig voor de ontginning en raffinage van bauxiet. Het bedrijf heeft drie activiteiten in Guinee, het bezit een aluminiumraffinaderij in Fria (Friguia raffinaderij), die werd geprivatiseerd door RUSAL in 2006; Compagnie des Bauxites de Kindia (CBK) wordt sinds 2001 geleid door RUSAL; en daarnaast bezit RUSAL ook Compagnie Guineenne de Genie (CGG). RUSAL en de overheid van Guinee bereikten In april 20060 een akkoord over de privatisatie van de raffinaderij. De capaciteit van de raffinaderij is 640000 ton alumina en 1.9 miljoen ton bauxiet per jaar.

10

2 De Aluminium cyclus 2.1 Levenscyclusanalyse [7] Levenscyclus komt in de eerste plaats naar voor vanuit het begrip duurzaamheid. Door het rapport van de club van Rome van de jaren 1970 en het Brundtland rapport van 1987 werd de eindigheid van de natuurlijke rijkdommen en dus de omgang met grondstoffen wezenlijk aan de orde gesteld. Het productiebeleid in termen van integraal ketenbeheer werd een begrip. Integraal ketenbeheer betekent het verminderen van uitval en emissies, het hergebruik en de recyclage van stoffen in een kringloop van bewerkingen. De keten dient zoveel mogelijk gesloten te zijn. Momenteel moeten de zaken volgens de methoden, gebaseerd op gezaghebbende bronnen als bv. World Business Council for Sustainable Development (WBCSD) aangepakt worden. De vooropgestelde doelstellingen voor duurzame technologische ontwikkeling zijn: -

Grondstoffenbesparing

-

Energiebesparing

-

Emissies van milieubelastende stoffen verminderen (o.m. door vermijden of reduceren van gebruik giftige stoffen)

-

Afval en andere milieuhinder verminderen (restcategorie van milieubelastende effecten)

-

Gebruik van hernieuwbare hulpbronnen

-

Hergebruik van grondstoffen, dit door de recycleerbaarheid en/of hergebruik van materialen en producten te verhogen

-

Levensduur van producten of processen verhogen

2.2 Voorkomen [8] Aluminium is het derde meest voorkomende element op aarde. 8.23% van de aardkost (tot 16 km diepte) bestaat uit aluminium. De belangrijkste aluminiummineralen worden in tabel 4 weergegegeven.

11

Tabel 4: aluminiummineralen

aluminiet

Al2(SO4)(OH)4.7H2O

aluniet of aluinsteen

K2SO4.Al2(SO4)3.4Al(OH)3

alunogeen

Al2(SO4)3.17H2O

bauxiet

AlOx(OH)3-2x, 0<x<1

beryl

Be3Al2Si6O18

chioliet

Na5Al3F14

albiet

NaAlSi3O8

De chemie van aluminium wordt beheerst door de neiging om Al3+-ionen te vormen. Deze zijn in het algemeen niet erg oplosbaar. In salpeterzuur lost aluminium op onder vorming van het nitraat Al(NO3)3. Een oplossing van alumimiumnitraat is in een zuur milieu stabiel maar bij verhoging van de zuurtegraad slaat het hydroxide Al(OH)3 neer. Deze verbinding is echter amfoteer: bij verdere verhoging van de pH gaat het opnieuw in oplossing als aluminaat: Al(OH)3 =>[AlO(OH)2]-=>[AlO2(OH)]2- =>[AlO3]3Er is een rijke verzameling oxiden, hydroxiden en oxihydroxiden van aluminium die ook als mineraal voorkomen: •

Al2O3: alumina (α, β en γ vorm)

•

AlO(OH): Böhmiet

•

Al(OH)3: gibbsiet

2.3 Bauxiet [9] Hoewel aluminium een bestanddeel is van klei, gebruikt de aluminiumindustrie als erts bij voorkeur het mineraal bauxiet. Winning uit klei is moeilijker en daardoor onrendabel. De aarde is met 8.5% bestreken met bauxiet. Bauxiet bestaat uit 45-60% aluminium oxide met daarnaast onzuiverheden als zand, ijzer en andere metalen. Alhoewel een deel van het bauxiet hard gesteente is (figuur 5), bestaat het grotendeels uit relatief zacht materiaal dat gemakkelijk uit dagbouw (open-pit) mijnen wordt opgegraven.

12

Figuur 5: bauxietgesteente [10]

2.3.1 Bauxietreserves [4] Bauxiet is niet in alle landen terug te vinden. Er zijn zeven belangrijke gebieden: West- en Centraal-Afrika (vooral Guinee), Zuid-Amerika (Brazilië, Venezuela, Suriname), Caribische Gebied (Jamaica), Oceanië en Zuid-Azië (Australië, India), China, Mediterranen (Griekenland, Turkije) en het Oeral gebied (Rusland). Op onderstaande kaart (figuur 6) worden de regio’s weergegeven. In bijlage 1 wordt de evolutie van 2002 tot 2006 van elk land ter wereld weergegeven. In 2006 werd 15200 duizend ton bauxiet in Guinee gewonnen.

Figuur 6: grootste bauxietgebieden

13

Bauxiet wordt gescheiden in alumina en een restfractie. Uit circa 4.6 kg bauxiet verkrijgt men 1.9 kg alumina verkregen. De reststof bestaat uit niet-opgeloste materialen zoals zand en metaaloxiden, waarvan ijzeroxide zorgt voor de rode kleur. Vandaar de naam red

mud. Zoals figuur 7 aantoont is bauxiet dan ook makkelijk te herkennen aan de rode kleur. Alumina is een wit poeder en het uiteindelijke aluminium heeft de grijze kleur.

Figuur 7: bauxiet (rode kleur), alumina (wit poeder), aluminium [9]

2.4 Het productieproces De aluminiumproductie wordt in twee fasen bereikt: het Bayer proces voor het zuiveren van bauxieterts om aluminiumoxide te bekomen en het Hall-Heroult proces voor het smelten van aluminiumoxide om zuiver aluminium te bekomen (zie figuur 8).

14

Figuur 8: productieproces [10]

Uit cijfers van het International Aluminium Institute (IAI) produceert men uit 5468 kg bauxiet 1000 kg aluminiumstaal.

Figuur 9: schema producthoeveelheden [11]

15

Andere benodigdheden voor de alumina productie zijn NaOH of natronloog. Voor 6169 kg bauxiet is er 169 kg NaOH en 86 kg kalk nodig.

Figuur 10: schema producthoeveelheden NaOH en Kalk [11]

2.4.1 Het Bayer proces: raffineren van het bauxiet Het bauxieterts wordt mechanisch geperst. Daarna wordt het geperste erts gemengd met natronloog en verwerkt in een molen om een slurry (een dunne modder) dat kleine deeltjes

erts

bevat,

te

produceren.

Natronloog

wordt

gebruikt

om

de

aluminiumverbindingen op te lossen die terug te vinden zijn in bauxiet en zo de onzuiverheden te scheiden. Naargelang de samenstelling van het bauxieterts kunnen er kleine hoeveelheden van andere chemische producten voor de extractie van aluminium gebruikt worden. Zetmeel, ongebluste kalk en natriumsulfide zijn hiervan voorbeelden. De slurry wordt in een autoclaaf (digester) gepompt. Dit is een tank dat functioneert door middel van hoge druk. De slurry wordt verwarmd tot 110-270 °C onder een druk van 340 kPa. Deze condities worden in stand gehouden gedurende een tijd van een half uur tot meerdere uren. Opdat alle aluminiumverbindingen zouden oplossen, wordt er een extra hoeveelheid natronloog toegevoegd. De hete slurry, een natriumaluminaatoplossing, gaat door een serie van flash tanks die de druk reduceert en hitte terugkrijgt dat in het zuiveringsproces kan hergebruikt worden. De slurry wordt verpompd in een bezinktank (settling tank). Wanneer de slurry in de tank rust, bezinken onzuiverheden die niet willen oplossen in het natronloog tot de bodem van

16

het vat. Het residu red mud dat accumuleert op de bodem van de tank, bestaat uit fijn zand, ijzeroxide, en oxiden van spoorelementen als titanium. Nadat de onzuiverheden bezonken zijn, wordt de overgebleven vloeistof door een serie van doekfilters gepompt. Alle kleine partikels van de onzuiverheden die in de oplossing achterblijven, worden door de filters gevangen. Dit materiaal wordt gewassen om het alumina en natronloog terug te winnen en te hergebruiken. De gefiltreerde vloeistof verpompt men door een serie van zes etages hoge precipitatietanks. Kristallen van het aluminahydraat (aluminiumoxide gebonden aan watermoleculen) worden toegevoegd via de bovenkant van elke tank. De kristallen groeien wanneer ze bezinken door de vloeistof en opgelost aluminiumoxide zich er op vastmaken. De kristallen bezinken en worden verwijderd. Na het wassen, worden zij overgebracht naar een oven voor calcinatie. Dit is een proces om de chemische verbinding tussen de aluminiumoxidemoleculen de watermoleculen te verbreken. Een screw conveyor zorgt voor een continue stroom van kristallen in een ronddraaiende, cilindrische gehelde oven zodat door de zwaartekracht het materiaal erdoorheen wordt verplaatst. Een temperatuur van 1100 °C voert de watermoleculen weg en er ontstaan aluminakristallen. Na het verlaten van de oven worden de kristallen door een koeler gevoerd.

17

Figuur 11: Bayer proces

2.4.1.1 Reacties [13] Rond 235°C reageert aluminiumoxide volgens de endotherme reactie: Al2O3 + 2 NaOH

→ 2 NaAlO2 + H2O

r.1

Al2O3 + 2 OH-

→ 2 AlO2-

r.2

+ H2O

Fe2O3 blijft in suspensie en SiO2 reageert met NaOH en vormt een in NaOH onoplosbaar dubbelsilicaat van natrium en aluminium. Daardoor gaat er een deel verloren. Daarom gebruikt men bij voorkeur roodgekleurd bauxiet met 50 à 60% Al2O3, 25% Fe2O3, en slechts 5% SiO2. Bij het verlaten van de autoclaven wordt het mengsel met water verdund en naar grote decanteerbakken gevoerd, waarin het rood slib bezinkt. Het wordt afgezonderd en 18

gewassen om op deze manier nog aanwezige natriumhydroxide en dioxoaluminaat te verwijderen. Het waswater dient als verdunningsmiddel voor de oplossing die de autoclaven verlaat. In de verdunde oplossing wordt dioxoaluminaat door hydrolyse in onoplosbaar aluminiumoxide-3-water omgezet. 2 AlO2-

+ 4 H2O

→ Al2O3.3H2O +

2 OH-

r.3

Het neerslaan van het waterhoudend aluminiumoxide ent men door het toevoegen van een kleine hoeveelheid aluminiumoxide. Door middel van roterende filters wordt vast Al2O3.3H2O afgezonderd. Een gedeelte hiervan gaat weer terug naar de hydrolysebakken (kiemen voor neerslagvorming). Aluminiumoxide-3-water wordt in een draaioven, bij 1300°C, gecalcineerd. Er onstaat watervrij aluminiumoxide dat niet meer hygroscopisch is. De bij filtratie afgezonderde NaOH-oplossing wordt bijna volledig ingedampt en gaat terug naar de autoclaven, nadat vers natriumhydroxide is toegevoegd om verlies te compenseren. De natriumhydroxide-oplossing blijft dus in circulatie. Globale reactie Al2O3 + 3 H2O + 6 OH- →

2 Al(OH)63-

Al(OH)63- → Al(OH)3 + 3 OH-

r.4 r.5

2.4.2 Het Hall-Heroult proces [14] Het smelten van het alumina naar het metaal aluminium, vindt plaats in een stalen vat dat een reduction pot (figuur 12) wordt genoemd. De bodem van de pot is met koolstof gevoerd. Dit gedraagt zich als een elektrode (geleider voor elektrische stroom) van het systeem. De tegengestelde elektroden bestaan uit een set van koolstofstaven die boven de pot zijn opgehangen. De staven dalen in de elektrolytoplossing en worden ongeveer 3.8cm boven de oppervlakte van de gesmolten aluminium, dat opgehoopt is op de bodem van de pot, gehouden.

19

In de reduction pot vindt het elektrolyseproces plaats (figuur 12).

Figuur 12: reduction pot [15]

Reduction pots worden in rijen geschikt en vormen de potlines. In figuur 13 wordt een potline bij Alcoa voorgesteld. Potlines bestaan uit 50 tot 200 elektrolysecellen die in reeks verbonden worden om een elektrische kring te vormen. Elke potline kan 60000 tot 100000 ton aluminium produceren per jaar. Een typische smeltinstallatie bestaat uit twee of drie potlines.

Figuur 13: potline bij Alcoa [16]

In elke cel wordt aluminium slechts druppelgewijs gevormd. Ze produceert 200 kg per dag, vandaar het groot aantal. 20

De onderdelen van een reduction pot zijn in figuur 14 weergegeven.

Figuur 14: Hall-Heroult proces [17]

In A zijn de anode koolstofstaven voorgesteld. Er wordt een gelijkstroom (B) aangelegd, zodat door elektrolyse de alumina reduceert. De koolstofelektroden geleiden de elektrische stroom door de elektrolyt. Tijdens het smeltproces wordt deels van de koolstof verbruikt dat met zuurstof koolstofdioxide vormt. In feite is er een 0.2 kg koolstof nodig voor het produceren van 2.2 kg aluminium. Een deel van de koolstof in het smeltproces wordt als een bijproduct van olieraffinage verkregen; de extra koolstof wordt uit steenkool verkregen. Elke pot bestaat uit een stalen omhulsel dat met koolstof gevoerd is, dit omhulsel dient als kathode (C). Kryoliet, Na3AlF6, een chemische verbinding van natrium, aluminium en fluor, wordt als elektrolyt tijdens het smelten gebruikt. Kryoliet (D) wordt toegevoegd om het smeltpunt van de elektrolytoplossing te verlagen. In het verleden werd het erts van kryoliet uit mijnen in Groenland opgegraven. Nu wordt kryoliet voor de productie van aluminium synthetisch geproduceerd. Het kryoliet wordt gemaakt met natriumaluminaat en waterstoffluoride, dat van het mineraal fluoriet wordt gemaakt. NaAlO2 + 6 HF + Na2CO3 → Na3AlF6 + 3 H2O + CO2

r.6

In de reduction pot, zijn aluminakristallen in het gesmolten kryoliet opgelost bij een temperatuur van 960-970 °C. Er wordt een elektrolytoplossing gevormd die de elektriciteit zal geleiden van de koolstofstaven naar de koolstofgevoerde bodem van de pot. Een 21

gelijkstroom (4-6 V and 100000-230000 A) vloeit door de oplossing. De uiteindelijke reactie breekt de verbinding tussen het aluminium- en de zuurstofatomen in de aluminiumoxidemoleculen. De zuurstof, die vrijkomt bij de elektrolyse, wordt aan de koolstofstaven

gebonden,

waar

er

koolstofdioxide

wordt

gevormd.

De

vrije

aluminiumatomen zinken naar de bodem van de pot als gesmolten metaal. Het smeltproces is een continu proces, zolang er alumina wordt toegevoegd aan de kryolietoplossing om de ontbonden verbinding te vervangen. Men behoudt een constante elektrische stroom. De warmte die ontstaat door de stroom van de elektriciteit op de kathode, die zich op de bodem bevindt, houdt de inhoud van de pot vloeibaar, maar er wordt een korst gevormd aan de rand van de gesmolten elektrolyt. Periodiek wordt de korst gebroken zodat er meer alumina kan toegevoegd worden voor het proces. Het puur gesmolten aluminium stapelt zich op de bodem van de pot op. De elektrolysecellen zijn 24 uur per dag, zeven dagen per week operationeel. Een smeltkroes beweegt naar beneden van de potline, verzamelt 4000 kg gesmolten aluminium, dat voor 99.8% puur is. Het metaal wordt naar een oven overgebracht en dan in vormen, als ingots gegoten. Een gelijkaardige techniek is het gesmolten aluminium in een lange horizontale vorm gieten. Terwijl het metaal beweegt door een vorm, wordt de buitenkant gekoeld met water. Op deze wijze wordt het aluminium hardgemaakt. De stevige schacht (shaft) komt uit het eind van de vorm te voorschijn waar het met intervallen wordt gezaagd om baren van de gewenste lengte te vormen. Zoals het uitsmeltingsproces, is dit gietproces ook ononderbroken.

2.4.2.1 Types [18] Er zijn twee types voor het smelten van aluminium: Söderberg cell en Pre-bake cell. Het grootste verschil zit in het gebruikte type anode.

Söderberg Cell (figuur 15): Söderberg technologie wordt gebruikt als een continue anode dat aan de cel onder de vorm van een pasta wordt geleverd. Het wordt in de cel zelf gebakken.

22

Figuur 15: Söderberg Cell

Prebake Cell (figuur 16): Prebake cellen hebben anodes die bestaan uit gecalcineerde (gebakken) koolstofstaven die na gedeeltelijk verbruik vervangen worden. Soederberg-anodes worden in de cel gebakken met een mengsel van petroleumcokes en koolteerpek als bindmiddel. De nieuwste technologie voor primaire aluminiumproductie maakt gebruik van een pre-

bake technologie, Centre Worked Pre-bake Technology (CWPB). Deze technologie bestaat uit ‘point feeders’ en andere geautomatiseerde controles voor precieze alumina toevoeging. Een belangrijke factor van CWPB installaties is dat het een afgesloten proces is. De kans dat er gas ontsnapt uit deze cellen is heel klein. De emissies worden verzameld in de cel zelf en naar een scrubber gebracht. Computertechnologie controleert het proces in het kleinste detail.

23

Figuur 16: Pre-bake cell

2.4.2.2 Reacties [13]

Figuur 17: reactie [18]

24

Elektrolyse van het aluminiumoxide, opgelost in o.a. gesmolten kryoliet: - pool: Al3+ + 3 e-

→ Al

(4x)

r.7

+ pool: 2 O2-

→ O2 + 4 e-

(3x)

r.8

globale reactie 2 Al2O3 → Al + 3 O2↑ 2 Al2O3 +3C → 4 Al + 3 CO2↑

r.9 r.10

De spanning van de elektrolysecel wordt zo geregeld, dat alleen aluminium neerslaat (zonder natrium van kryoliet). Kryoliet wordt theoretisch niet verbruikt. Praktisch wordt toch een gedeelte door elektrolyse ontleed en men moet regelmatig van het smeltmiddel toevoegen. Aan de anode worden zuurstofgas en een kleine hoeveelheid difluor (F2) gevormd. Grafiet wordt door de eerst gevormde monozuurstof en monofluor aangetast: C + O

→ CO ↑

r.11

C + 4F

→ CF4 ↑

r.12

2.4.3 Bijproducten [9] Alumina, het tussenproduct dat door het Bayer proces wordt geproduceerd en die de grondstof voor het Hall-Heroult proces vormt, is ook een nuttig eindproduct. Het is een witte, poederachtige substantie dat in een brede waaier van producten zoals tandpasta wordt gebruikt. Het is een belangrijk ingrediënt in keramische materialen. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt om valse tanden te maken. Zijn chemische eigenschappen maken het voor veel andere toepassingen efficiënt, zoals katalytische convertors en explosieven. Het wordt zelfs gebruikt in raket brandstof, 180000 kg verbruikt bij elke lancering. Ongeveer 10% van het geproduceerd aluminiumoxide wordt elk jaar voor toepassingen buiten het maken van aluminium gebruikt.

25

2.4.4 Energie [9] Doordat bij aluminiumuitsmelting een elektrische stroom door het gesmolten elektrolyt gestuurd wordt, zijn er grote hoeveelheden elektrische energie nodig. Gemiddeld bij productie van 1 kg aluminium is er 15 kWh energie nodig. De kosten van elektriciteit vertegenwoordigen éénderde van de kosten het smelten van aluminium.

2.4.5 Afvalproducten 2.4.5.1 Red mud [9] Het grootste afvalproduct dat in bauxietraffinage wordt geproduceerd, is het ertsafval, red

mud. Een raffinaderij produceert ongeveer dezelfde hoeveelheid red mud als alumina (uitgedrukt in droog gewicht). Het bevat sommige nuttige substanties, zoals ijzer, titanium, soda, en alumina, maar er is nog geen economisch proces ontwikkeld om deze materialen terug te winnen. Naast een kleine hoeveelheid red mud die commercieel voor het kleuren van metselwerk wordt gebruikt, is dit puur een afvalproduct. De meeste raffinaderijen verzamelen eenvoudig de red mud in een open vijver waar het kan verdampen. Wanneer de modder genoeg gedroogd is - dit kan verscheidene jaren duren wordt het met aarde behandeld of gemengd.

2.4.5.2 Afvalwater [19] Er wordt afvalwater tijdens het proces geproduceerd, waarvan grotendeels direct hergebruikt wordt. Toch ontstaat er in de praktijk bij veel bedrijven afvalwater. Tijdens de alumina productie wordt er water onttrokken. Er wordt vers water gebruikt om te spoelen. Voor koeling van het proces kan er gebruik gemaakt worden van vers water of van zeewater. Tijdens het smeltproces ontstaan er luchtemissies. Om dit te gaan reinigen worden er

scrubbers gebruikt. Dit kunnen dry scrubbers zijn, maar kunnen ook wet scrubbers zijn. Indien het wet scrubbers zijn, wordt een alkalische oplossing gecirculeerd door het proces om de emissies te absorberen. Het wet scrubbing proces gebruikt vers water of zeewater als input, zo ontstaat er afvalwater. Wet scrubbers absorberen CO2, NOx, SO2.

26

2.4.5.3 Spent Potlining [20] De reduction pots hebben een levensduur van 2 tot 6 jaar. Uiteindelijk is potlining onbekwaam om nog elektrisch te presteren en zo wordt er een giftig afvalproduct gevormd. Er wordt ongeveer 110000 ton Spent potlining (SPL) materiaal per jaar uit de

reduction pots verwijderd. Dit gevaarlijk materiaal is volgens het Agentschap van de Milieubescherming (EPA) een belangrijk probleem geworden om te verwijderen.

2.4.5.4 Luchtemissies [20] Het malen van bauxiet, calcineren van alumina, en de behandelingsmaterialen produceren aërosolen. Deze aërosolen kunnen metaalrijk zijn. Als dit het geval is, dan is het mogelijk om de metalen op te vangen en te hergebruiken. Als het stof niet voldoende metaal bevat, dan eindigt het als landfill (stort). Een andere bron van luchtemissies

wordt

veroorzaakt

bij de omzetting

van

aluminiumoxide voor aan aluminiummetaal. Er worden waterstoffluoridengassen en waterstofaërosolen, fluoriden, koolstofmonoxide (CO), zwavelstofdioxide (SO2) en vluchtige organische stoffen geproduceerd. Bij de decompositie van de koolstofelektroden tijdens het smeltproces ontstaan er broeikasgassen, zoals koolstofdioxide(CO2) of perfluorkoolstof (CF4). De elektrolytische baden maken vaak gebruik van een anodedeeg. Het deeg moet voortdurend door een staalplaat met een opening aangevoerd worden. Deze continue aanvoer zorgt er voor dat er gas kan ontsnappen. Één methode om gasemissies te verminderen is het gebruik te maken van pre-bake anodes. De pre-bake anodes moeten ter plaatse worden vervaardigd (on-site). De

pre-bake anodes laten het elektrolytische bad toe om te worden verzegeld, zodat het gas gevangen wordt. De anoden worden om de 14-20 dagen vervangen. De ovens van de anode

veroorzaken

fluoriden,

emissies

van

verdampte

organische

stoffen

en

zwaveldioxide. Er wordt gebruik gemaakt van wet scrubbers voor deze luchtemissies.

27

2.5 Ingot casting [21] Vóór het gieten in ingots, wordt het gesmolten aluminium behandeld om zo de zuiverheid te verzekeren. Legeringen van ingrediënten worden gewoonlijk toegevoegd om sterkte te verhogen of speciale eigenschappen te verstrekken. Het metaal giet men dan in ingots, deze ingots kunnen verschillen van vorm, grootte of samenstelling. De ingots worden omgezet in een blad, plaat of folieproducten, evenals in geëxtrudeerde vormen voor technische en architecturale toepassingen. Een andere techniek is de continue casting. Het gesmolten metaal wordt direct in een half afgewerkte

vorm

gegoten,

zodat

het

ingot-stadium

vermeden

wordt.

Deze

vervaardigingsmethode wordt gebruikt voor blad- en folieproducten, en vooral voor staven die later in vele vormen van elektrische en mechanische draad worden getrokken.

Figuur 18: casting [21]

28

2.6 Nabewerkingen

2.6.1 Scheiden van aluminium [22] Knippen, stansen, nibbelen, waterstraalsnijden en lasersnijden zijn scheidingstechnieken die voor aluminium veel gebruikt worden. Het gebruik van deze scheidingsmethoden voert men tegenwoordig in de meeste gevallen volledig automatisch. Het knippen vindt ook nog steeds plaats met handbediende machines, zoals een slagschaar. Het is hierbij aan te raden voor aluminium een aparte machine te reserveren of telkens wanneer de machine voor andere metalen gebruikt is, deze grondig schoon te maken voordat men weer aluminium gaat verwerken. Dit is een niet-verspanende bewerking. Bij de verwerkingsmethode ponsnibbelen wordt gebruik gemaakt van een doorn en onderstempel met een gat met de geometrie van de doorn, dit kan rond, rechthoekig of ovaal zijn. Deze scheidingtechniek valt onder de verspanende bewerkingen. Men kan met deze techniek bijna alle gewenste vormen produceren. Lasersnijden is eveneens een verspanende bewerking die steeds vaker wordt toegepast. Met deze techniek kan men zeer nauwkeurig contouren produceren. Waterstraalsnijden is een verspanende techniek waarbij door een waterstraal onder zeer hoge druk materiaal wordt weggeblazen. Men kan bij dikkere platen gebruik maken van abrasieve toevoegingen zoals fijn zand. Hierdoor krijgt men een gladde snijkant. De kwaliteit is wel afhankelijk van de snijdsnelheid.

2.6.1.1 Extrusie Het extruderen van aluminium is naast het walsen één van de meest gebruikte vormgevingstechnieken

bij

het

omvormen

van

aluminium.

De

gebruikte

aluminiumlegeringen vallen in de categorie “Kneedlegeringen”. Door een warm blok aluminium door een matrijs te persen kan men alle vormen maken die men maar wenst.

29

Er zijn zowel holle als volle profielen mogelijk. Figuur 19 stelt een hol profiel voor.

Figuur 19: extrusieprofiel

2.6.1.2 Walsen Er zijn twee soorten walsprocessen gekend: koudwalsen en warmwalsen. Beide principes worden gebruikt. Warmwalsen vindt plaats bij het op dikte brengen van plaat vanuit een walsblok. Dit is een dikke plak, in de meeste gevallen, verticaal gegoten aluminium. Hieruit wordt, na een aantal bewerkingen zoals frezen en homogeniserend gloeien, een dikke aluminium plaat gewalst. Hierna wordt in veel gevallen de dikke plaat tot de gewenste dikte koud uitgewalst. Dit noemt men koudwalsen. In veel gevallen vindt er nog een warmtebehandeling plaats. Bij warmwalsen vindt korrelverfijning plaats en het kan nodig zijn tussendoor het materiaal te gloeien. De ontstane plaat wordt op de markt gebracht in rollen “coils” en in standaardmaten. Bij grotere hoeveelheden zijn afwijkende maten mogelijk. Plaat komt voor in diverse legeringen uit de hoofdgroep 1000, 2000, 3000, 5000, 6000 en 7000. Naast warm- en koudwalsen, komt er ook nog een techniek voor waarbij walsen een rol speelt namelijk vormwalsen ook wel rolvormen genoemd. Hierbij wordt de dikte van het materiaal, in tegenstelling tot het warm- en koudwalsen, niet veranderd. Wel wordt de vorm van de plaat anders. Op deze manier worden bijvoorbeeld dakgoten en dakplaten gemaakt.

2.7 Gieten [23] Aluminium laat zich zeer goed gieten. Men noemt dit ook wel vloeibaar vormgeven. Hiervoor bestaan er verschillende gietmethoden. Bij gieten ontstaat er een product doordat vloeibaar aluminium dat na stolling, de vorm aanneemt van de vorm waarin het wordt gegoten. Hierbij wordt de uiteindelijke vorm zo dicht benaderd dat er nog nauwelijks nabewerking nodig is. 30

Gietstukken worden gebruikt in de volgende sectoren: -

Automobielindustrie

-

Vliegtuigindustrie

-

Scheepsbouw

-

Machinebouw

-

Bouwsector

-

Rijwielindustrie

-

Medische sector

-

Enz.

Voordelen van aluminium gietwerk zijn: -

Grote gewichtsbesparing

-

Hoge maatnauwkeurigheid (hangt af van het gebruikte proces)

-

Enorme vormvrijheid

-

Goede verspaanbaarheid

-

Geen koudbrosheid bij zeer lage temperatuur

-

Goede recyclebaarheid, dus hoge restwaarde

De beschikbare gietmethoden zijn: -

Zandgieten

-

Coquillegieten

-

Lage- en Hogedruk spuitgieten

-

Vacuüm foliegieten

-

Verloren was- en schuimgieten

-

Investment casting

-

Shell Moulding

31

2.8 Oppervlaktebehandelingen [24] 2.8.1.1 Anodiseren [24] Aluminium wordt geanodiseerd omdat deze anodiseerlagen: -

Mooi zijn en ook blijven (mits er onderhoud wordt gepleegd)

-

De corrosieweerstand verhogen

-

De slijtvastheid verhogen

-

Van allerlei kleuren kunnen worden voorzien

-

Elektrisch isolerend zijn

Anodiseren is de oppervlaktebehandeling die in het geval van aluminium verreweg het meest wordt toegepast. Anodiseren

is

het

langs

elektrochemische

weg

omzetten

van

aluminium

in

aluminiumoxide. Dit oxide is moleculair verbonden met het basismateriaal en resulteert in de best mogelijke hechting. Een typisch anodiseersysteem wordt in figuur 20 voorgesteld.

Figuur 20: typisch anodiseersysteem

Het proces wordt over het algemeen in een badenreeks uitgevoerd: eerst wordt het metaal ontvet en wordt de bestaande oxidelaag in een sterk alkalisch bad bij verhoogde temperatuur

weggebeitst.

Na

afspoelen

en

witbeitsen

in

een

verdunde

salpeterzuuroplossing worden de stukken in een zwavelzuurbad elektrolytisch geoxideerd. Daarbij wordt een oxidelaag met open poriën en een welbepaalde laagdikte gevormd. Na spoelen worden de stukken in een bad kokend demi-water gedompeld waardoor de poriën sluiten, dit proces noemt men sealen (figuur 21). De oxidelaag wordt zeer hard (vergelijk met robijn = kristallijn aluminiumoxide).

32

Figuur 21: sealen

Door de stukken na de elektrolyse in een oplossing van tinzout te dompelen, kan men de geanodiseerde stukken kleuren. Het kleuren van lichtgeel, champagne, goudkleurig, bruin tot zwart, is afhankelijk van de hoeveelheid tinzout die in de oxidelaag wordt ingebouwd. Eventueel kunnen ook organische kleurstoffen of pigmenten in de oxidelaag ingebouwd worden. Door lichtbreking in een oxidelaag van een gedefinieerde dikte, kan men het metaal kleuren zonder gebruik te maken van kleurstoffen (diffractie). Het proces is echter zeer gevoelig. Het anodiseren van aluminium kost, door de warmte die vrijkomt in de hoge weerstand van de oxidelaag, nogal wat elektrische energie. Daarom probeert men een zo poreus mogelijke oxidelaag af te scheiden die later, tijdens het sealen rekristalliseert tot een meer compacte, kristallijne laag. Het meest efficiënt is een zwavelzuurconcentratie van ongeveer 15%. Bij een hogere concentratie komt er te veel aluminium in de elektrolyt. Niet elke aluminiumlegering is geschikt om decoratief geanodiseerd te worden. Men moet kiezen voor een zo zuiver mogelijk metaal. Bijmengen van magnesium geeft weinig problemen. Maar zware metalen als koper kunnen het resultaat in ernstige mate verstoren. In principe kan men stellen dat technisch anodiseren in de meeste gevallen mogelijk is. Bij decoratief anodiseren moet men hogere percentages Cu, Pb en Si vermijden.

33

Voor elektrotechnische doeleinden, bijvoorbeeld het maken van een elektrolytische condensator op basis van aluminium gaat men heel anders te werk. Men wil dan een zo compact mogelijke oxidelaag anodisch afscheiden. Dat kan door voor elektrolyt anionen, die geometrisch heel veel lijken op gehydrateerd aluminiumhydroxide en een zuurgraad waarbij de afgescheiden laag het minste oplost, te kiezen. Dat wordt dan een elektrolyt, bestaande uit borax en boorzuur en een pH van ongeveer 7,6. Er ontstaat een oxidelaag met een hoge weerstand die langzaam gevormd moet worden om de joulewarmte in die laag tijdig te kunnen afvoeren. Door bijv. met glycol de wateractiviteit te verlagen kan men nog compactere lagen maken. Uiteindelijk kan men zo wel tot duizend volt anodisatiespanning komen. Tot slot, een anodiseerlaag is zeer goed elektrisch isolerend.

2.8.1.2 Hardanodiseren [24] Hardanodiseerlagen dienen vooral voor het aanbrengen van slijtvaste lagen op technische onderdelen, bijvoorbeeld zuigers, cilinders, tandwielen, schokdempers, tandriemschijven en scheepsbeslag. Door hardanodiseren maakt men aluminium slijtvaster dan gehard staal of hardchroom. Het voordeel van gewichtsbesparing van aluminium blijft bestaan. Hardanodiseren vindt, in tegenstelling tot het gangbare anodiseerproces, plaats bij lagere temperaturen (onder het vriespunt) en hogere stroomdichtheden. Waar de anodiseerlaag bij "normaal" anodiseren een dikte heeft van maximaal 20 - 30 µm kan deze, afhankelijk van materiaalkeuze en productvorm, bij het hardanodiseren oplopen tot wel 100 µm. De voordelen hiervan zijn groot: hardgeanodiseerd aluminium heeft een zeer hoge krasbestendigheid, is beduidend minder aan slijtage onderhevig en heeft een grote elektrische isolatie. De verkregen laagdikte wordt voor 50% uit het basismateriaal gevormd. De gewenste anodiseerlaag kan, ondanks grote laagdiktes, toch met een nauwkeurigheidsmarge van slechts ca. 5 µm worden aangebracht. Ook is het mogelijk om producten

gedeeltelijk

hard

te

anodiseren,

waardoor

lagen

met

verschillende

eigenschappen in één onderdeel kunnen worden gecombineerd.

2.8.1.3 Poedercoating [25] Eerst gebeurt er een voorbehandeling met de volgende stappen: 1. Chemische voorbehandeling door onderdompeling in een badenreeks. 2. Ontvetten / beitsen (Beitsafdracht: afhankelijk van het substraat) 3. Spoelen in stromend leidingwater 34

4. Spoelen in gedemineraliseerd water met een geleidbaarheid < 80 µS 5. Chroomvrije conversielaag op basis van polymeren, Zirkonium en Titanium. Daarna vindt de uiteindelijk poedercoating plaats (figuur 22). Poedercoating heeft twee functies: naast het esthetische effect heeft het een beschermende eigenschap in de vorm van een kunstof beschermlaag.

Figuur 22: poedercoating

Poeders zijn te onderscheiden in twee groepen namenlijk: -

Thermoharders

-

Thermoplasten

Het grote verschil tussen beide is dat thermoharders hard blijven nadat deze zijn uitgemoffeld en thermoplasten worden bij hoge temperatuur weer zacht. Zowel esthetische als functionele poedercoatings behoren tot de mogelijkheden: -

Polyester : hoge UV-bestendigheid (kleur- en glansbehoud)

-

Epoxy: hoge chemische weerstand (mindere UV bestendigheid)

-

Epoxy-polyester mix: combinatie van bovenstaande

-

Uitvoeringen in mat – satijnglans – hoogglans

-

Structuurlakken – metallics

-

Anti-graffiti eigenschappen

-

Coatings geschikt voor voedingsmiddelen

-

Coatings met uitgesproken hygiënische eigenschappen

-

Enz…

35

2.9 Toepassingen [26] -

Ramen en deuren

Aluminium is licht en sterk en daardoor geschikt als constructiemateriaal. Het is ook resistent tegen atmosferische invloeden omdat het een vrijwel ondoordringbaar laagje aluminiumoxide vormt en dit beschermt tegen verdere oxidatie. Door anodiseren wordt het aluminium enerzijds beter beschermd, en anderzijds oogt het beter. Aluminium deuren, gevelplaten, enz., vergen weinig onderhoud. -

Folie, tube

Aluminium is geschikt als verpakkings- en beschermingsmateriaal. Het is niet adsorberend, niet giftig, corrosiebestendig en laat geen lucht door. Daarnaast is het zeer buigzaam. Het wordt gebruikt in de vorm van blik, tube of folie. Folie kan zeer dun worden gemaakt (tot ca. 6 mm). -

Kabel

Aluminium heeft een redelijk geleidingsvermogen (specifiek geleidingsvermogen ca. 61% van dat van koper), is bijzonder licht en corrosiebestendig. Het wordt toegepast als kabel in hoogspanningsleidingen. Meestal wordt een legering gebruikt met ongeveer 97.9% aluminium en een geringe hoeveelheden koper, magnesium, chroom en silicium. -

CD

Het reflecterende laagje op een CD bestaat meestal uit aluminium. Oorspronkelijk werd zilver gebruikt maar dit kan gemakkelijk aangetast worden door zwavelverbindingen uit de lucht of uit het verpakkingsmateriaal. -

Drankblikje

Drankblikjes worden steeds meer gemaakt van een aluminiumlegering met enkele procenten (maximum 5%) magnesium. De hoeveelheid geproduceerde blikjes wordt geschat op ongeveer 100 miljard per jaar.

36

-

Auto

Aluminium is licht, heeft een grote treksterkte2, een goede warmtegeleiding en is goed giet- en walsbaar. Het wordt in vele auto-onderdelen verwerkt, bijvoorbeeld het motorblok, de cilinderkoppen, het carter, de zuigers, het chassis en de wielen. Ook wordt het gebruikt voor reflectoren (95% terugkaatsend vermogen) en decoratieve onderdelen zoals omlijstingen en handgrepen. Zowel zuiver aluminium als aluminiumlegeringen zijn hiervoor geschikt. Steeds meer auto’s worden met aluminium carrosserieonderdelen uitgerust. De gemiddelde personenauto bevat ongeveer 70 kg aluminium. De gewichtsbesparing die hierdoor wordt bereikt, bevordert een beter acceleratie- en remvermogen terwijl het brandstofverbruik afneemt. Bij het beroepsgoederenvervoer wordt aluminium steeds meer toegepast, bijvoorbeeld voor de bouw van vracht- en tankwagens. -

Metro

Bij de constructie van rijtuigen voor metro, tram, trein, enz., worden aluminium profielen en carrosserieonderdelen gebruikt. In de scheepsbouw wordt steeds meer gebruik gemaakt van aluminium(legeringen), omdat het materiaal licht, sterk en corrosiebestendig is. Zowel in de nieuwe generatie hogesnelheidsveerboten, als in (wedstrijd)jachten, reddings-, politie- en loodsboten wordt aluminium steeds meer toegepast. -

Vliegtuig (raket)

Voor vliegtuig- en raketonderdelen worden naast de eisen ten aanzien van sterkte en gewicht, ook zware eisen gesteld aan corrosie- en hittebestendigheid. Legeringen, met aluminium als hoofdbestanddeel worden heel veel toegepast. Het aluminium wordt

2

Treksterkte (maximale berekende spanning in trekproef): de verhouding tussen de maximale

belasting in een trekproef en de oorspronkelijke dwarsdoorsnede van de proefstaaf.

37

gelegeerd met koper en magnesium, maar ook met titaan, zirkonium, vanadium en andere metalen, afhankelijk van de toepassingen. -

Tandprothesecement

Als tandprothesecement o.a. voor vullingen wordt aluminiumfluorsilicaatglas gebruikt. Het is ondoordringbaar en heeft goede mechanische eigenschappen. -

Waterzuivering (figuur 23)

Voor de zuivering van zwembad- en rioolwater wordt aluminiumsulfaat gebruikt. Door deze stof toe te voegen wordt het colloïdaal opgelost vuil, zoals resten van algen, bacteriën en huidschilfers, dat niet via de filters uit het water kan worden gehaald, verwijderd. Bij het oplossen treden er reacties met water op. De gevormde aluminiumdeeltjes destabiliseren de colloïdale oplossing waardoor er grote vlokken ontstaan (flocculatie). De ontstane neerslag wordt afgefiltreerd.

Figuur 23: waterzuiveringsinstallatie

38

2.10 Secundaire aluminium [27] Recyclage is zeer belangrijk. Het omzetten van het alumina naar primaire aluminium vergt veel energie, maar eens geproduceerd vergt het slechts 5% van de initiële energie om het te recycleren. Bovendien staat de 95% energiebesparing bij het recycleren gelijk aan een vergelijkbare vermindering van de uitstoot van broeikasgassen zoals CO2. Aluminium is gelukkig ook eeuwig recycleerbaar met behoud van kwaliteit: het primaire en secundaire aluminium zijn niet van elkaar te onderscheiden. Recyclage wordt ondertussen ook effectief toegepast in West-Europa: van 41% voor de drankblikjes (90% in België), tot 95% voor de bouw en 95% voor de transportsector. De cijfers wijzen erop dat er steeds meer secundair aluminium op de markt is: terwijl we zien dat het totaal aan aluminium sterk stijgt op de markt, blijft de productie van het primaire materiaal vrij gelijk. Er wordt bovendien geschat dat ¾ van de allereerst aangemaakte aluminium nog steeds in gebruik is. In de secundaire industrie van de aluminiumproductie wordt het schrootaluminium in gasof oliegestookte ovens gesmolten. De onzuiverheden worden, door bijvoorbeeld chloor te gebruiken, verwijderd tot het aluminium de gewenste zuiverheid bereikt. Andere aluminiumfabrieken gebruiken slakken naast het schroot. De slakken ontstaan als bijproduct bij het smeltproces van primaire aluminium. Dit proces vermindert verder de verontreiniging die uit primaire aluminiumproductie ontstaan is. De slakken worden geplet, onderzocht en in een draaioven gesmolten waar het gesmolten aluminium wordt verzameld op de bodem. De resulterende zoute slakken zijn een afvalproduct.

2.10.1

Secundaire bronnen in de Vlaamse non-ferro industrie [28]

De grondstoffen voor de non-ferro industrie zijn afkomstig van primaire en secundaire bronnen. Residuen van industriële activiteiten en van consumenten vormen de secundaire input. Heel wat non-ferro bedrijven zijn tegelijkertijd primair en secundair producent. Er vindt een verschuiving plaats in de richting van gebruik van secundaire grondstoffen. Ongeveer 40% van de Europese bedrijven heeft secundaire productie als hoofdactiviteit 39

en het aandeel in het totaal grondstoffenverbruik is gestegen van 36.3% in 1985 tot 49.8% in 1996. Ook in Vlaanderen kan deze verschuiving opgemerkt worden: van 34% in 1985 tot 46% in 1996 (figuur 24). Motieven als lager energieverbruik en de beschikbaarheid in Europa zorgden voor deze verschuiving.

Figuur 24: Stijging van secundaire input in Vlaanderen

2.10.2

Afvalstoffendecreet3

Artikel 11 van het afvalstoffendecreet bepaalt dat de Vlaamse regering een lijst opstelt van afvalstoffen die op wettige wijze mogen gebruikt worden als secundaire grondstoffen indien ze voldoen aan bepaalde voorwaarden inzake samenstelling en/of gebruik. De Vlaamse regering kan voor deze stoffen ook een gebruikscertificaat invoeren dat hun conformiteit met de gestelde voorwaarden attesteert. Die afvalstoffen worden voor de toepassing van het decreet niet als afvalstoffen beschouwd van zodra ze afgeleverd worden bij een gebruiker die beschikt over de nodige vergunningen en/of voldoet aan de vastgestelde voorwaarden om deze afvalstoffen als secundaire grondstoffen te gebruiken.

3

Het afvalstoffendecreet vormt de wettelijke basis voor het realiseren van het afvalstoffenbeleid

binnen het Vlaamse gewest. Het decreet dateert oorspronkelijk van 2 juli 1981 maar werd in 1994 fundamenteel gewijzigd. Het decreet is een zogenaamd kaderdecreet d.w.z. dat het wel de belangrijkste bepalingen bevat maar dat deze verder moeten uitgevoerd worden door de Vlaamse regering in uitvoeringbesluiten zoals bvb het Vlarea.

40

Indien een afvalstof gebruikt wordt als secundaire grondstof, dan verliest ze haar karakter van afvalstof vanaf het ogenblik dat zij bij de gebruiker afgeleverd wordt. Zij is met andere woorden een afvalstof voor de producent en een secundaire grondstof voor de gebruiker. Aluminiumrecyclage is in de wet opgenomen. Aluminiumschroot kan via dit decreet, als een grondstof beschouwd worden.

2.11 De volledige cyclus In de levenscyclus van aluminium zijn alle stappen overlopen (zie figuur 25).

Na het

opstellen van een levenscyclus moet dit geanalyseerd worden. Integraal ketenbeheer heeft als doelstellingen, het verminderen van giftige stoffen, verminderen van emissies en recyclage van de producten. Deze doelstellingen zijn toepasbaar op de levenscyclys van aluminium. In bijlage 2 is de levenscyclus met input en output opgenomen.

41

Figuur 25: levenscyclus aluminium [31]

42

3 Problematiek rond de slokdarmverbranding bij kinderen in Guinee 3.1 Guinee

3.1.1 Historie [32] Guinee is een voormalige Franse kolonie (Frans Guinea). In 1958 werd in Frans Guinea een referendum gehouden over het al dan niet toetreden tot een nieuw op te richten gemeenschap van zelfbesturende Franse overzeese gebieden. Frans Guinea stemde als enige Franse kolonie tegen een dergelijk lidmaatschap. Een prominente rol werd hierbij gespeeld door Ahmed Sekou Touré, secretaris-generaal van de Parti Démocratique de

Guinée-Rassemblement Démocratique Africain (PDG-RDA), die volledige onafhankelijkheid eiste. Zo werd Frans Guinee in 1958 geheel onafhankelijk en werd Sekou Toureé de eerste president van de Republiek van Guinee. De PDG-RDA werd de enige politieke partij. Franse economische represailles waren het gevolg. Hulp en investeringen werden opgeschort. Pas in 1976 werden de diplomatieke relaties weer hersteld. Sekou Touré voerde een socialistisch revolutionaire politiek. Iedere vorm van oppositie werd onderdrukt. In 1979 werd het land omgedoopt tot ‘Volksrepubliek’ en verklaarde Sekou Touré te willen samenwerken met zowel kapitalistische als socialistische landen. In de praktijk kwam van beide weinig terecht. In 1984 overleed Sekou Touré plotseling. Voordat een opvolger kon worden gekozen vond er een militaire staatsgreep plaats onder leiding van het Comité Militaire de Redressement

National (CMRN). De leider van het comité, Lansana Conté, werd de president van de ‘Tweede Republiek’. Conté voerde economische en politieke hervormingen door. Er werd een langzaam democratiseringsproces in gang gezet. De CRMN werd vervangen door een overgangspartij, het Comité Transitoire de Redressement National (CTRN). De ‘Derde Republiek’ werd in 1991 uitgeroepen. Een nieuwe partij onder leiding van Conté zag het licht, de Parti de l’Unité et du Progrès (PUP). Daarnaast werden in het kader van de democratiseringsgolf die Afrika na het einde van de Koude Oorlog overspoelde, verschillende oppositiepartijen opgericht zoals de Parti pour le Renouveau et le Progrès (PRP) en de Union pour la Nouvelle République (UNR).

43

Vervolgens braken tussen de aanhangers van de verschillende partijen gevechten uit. Het steeds opnieuw uitstellen van de verkiezingen was ook niet bevorderlijk voor de politieke rust. In 1994 werd Conté president van de Derde Republiek. De relatie tussen de regering en de oppositiepartijen verbeterde niet. In 1995 vonden parlementsverkiezingen plaats waarbij de PUP de meerderheid van stemmen kreeg. Kort daarna werd een nieuw oppositiefront opgericht waarin twaalf oppositiepartijen vertegenwoordigd waren, de

Coordination de l’opposition Democratique (CODEM). Vier maanden later brak een opstand uit geïnitieerd door het leger en tegen Conté. De opstand mondde uit in een staatsgreep, die echter niet slaagde. Het militaire apparaat werd vervolgens gedeeltelijk gereorganiseerd. Nieuwe presidentsverkiezingen hebben in december 1998 plaatsgevonden onder strenge veiligheidsmaatregelen. Alpha Condé, de belangrijkste tegenkandidaat van de president, werd gearresteerd. Conté kwam daarop weer als winnaar uit de bus. De oppositie protesteerde tegen de wijze waarop de verkiezingen georganiseerd waren en tegen de uitslag zelf. Conté bleef als autocraat aan de macht. Van democratisering is geen sprake meer. In tegendeel de klok werd teruggedraaid. In de grondwet van de Derde Republiek was opgenomen dat de president slechts twee ambtstermijnen zou mogen dienen. In 2002 liet de president dit via een frauduleus referendum ongedaan maken, zodat hij opnieuw kandidaat kon staan voor de presidentsverkiezingen van december 2003. Zijn herverkiezing was een uitgemaakte zaak.

3.1.2 Economische situatie [33, 34] De landbouw, waarin meer dan 70% van de beroepsbevolking werkzaam is, draagt slechts voor 24% bij aan het bruto nationaal product (BNP). Landbouwproducten (rijst, maniok, gierst, rietsuiker) dienen vooral voor de zelfvoorziening van de boerenbevolking; voor de export worden koffie, bananen, aardnoten en ananas verbouwd. Invoer van voedingsmiddelen is noodzakelijk. Slechts eenvierde van het totaaloppervlak wordt voor de landbouw gebruikt; 57% bestaat uit bos. Veehouderij wordt in de Fouta Djalon nomadisch bedreven. Visvangst op de oceaan en in de rivieren van Opper-Guinee is van economisch belang. Guinee is rijk aan bodemschatten, vooral bauxiet (ca. eenderde van de wereldvoorraad), dat

geëxploiteerd

wordt

bij

Bokay,

Kindia

en

Ayekoe,

en

ijzererts

(op

het

Kaloumschiereiland bij Conakry en in het Nimbagebergte). De activiteiten in de goud- en 44

diamantindustrie die eind jaren zeventig gestaakt waren als gevolg van diefstal en smokkel, zijn in 1980 hervat. Een potentieel belangrijke energiebron is waterkracht, die echter bijna uitsluitend gebruikt wordt voor de aluminiumfabricage. De grootste centrale staat bij Fria, tevens centrum van de aluminiumindustrie. Voor het merendeel wordt brandhout als energiebron gebruikt. De voornaamste exportartikelen zijn bauxiet (53% van de totale export; Guinee is op een na de grootste bauxietexporteur ter wereld), aluminium (18% van de totale export), koffie

en

tropische

vruchten.

Geïmporteerd

worden

vooral

textiel,

aardolie,

voedingsmiddelen en machines. Op het gebied van economische planning en ontwikkelingssamenwerking heeft Guinee aansluiting gezocht bij het Westen, met name bij het International Monetary Fund (IMF). Het wegennet omvat 15550 km, maar de kwaliteit is slecht (slechts 10% geasfalteerd). Spoorwegverbindingen lopen van Conakry naar Kankan (662 km) en naar Fria (143 km), voorts zijn er enkele spoorlijnen voor het transport van mijnbouwproducten. Er zijn vliegvelden te Conakry en Kankan. In bijlage 3 en 4 worden de economische activiteit en export weergegeven.

3.1.3 Deelgebieden [35] Guinee is officieel verdeeld in drie landschappelijke zones maar eigenlijk zijn het er vier want Guinee Forestière is een gebied op zich zelf. Op de kaart (figuur 25) zijn de deelgebieden weergegeven.

45

Figuur 26: deelgebieden van Guinee

Basse-Guinee: Laag Guinee (Maritiem) is een gebied dat bestaat uit een lage en door vele kleine rivieren doorsneden kustvlakte met een tropisch klimaat, een tropische vegetatie en een grootste hoogte van 1800 m (Kakoulima). De kustvlakte bestaat voornamelijk uit moerassige mangrove gebieden. Moyenne-Guinee: midden Guinee bestaat uit het kale Fouta Djalonhoogland met een hoogte van 600 tot 1500 meter. Moyenne Guinee wordt ook wel - net als het aldaar aanwezige massief - Fouta Djallon genoemd. Dit betekent etymologisch ‘het land van de Peuls (Fouta) en Diallonkés (Djallon)’. Haute-Guinee: Hoog Guinee bestaat uit vlakten met savannevegetatie waar de hoogten van de Fouta Djalon overvloeien in uitgestrekte vlakten met een savanneklimaat en een schaarse savannevegetatie. Veel voorkomende vegetatie zijn apebroodboom, banaan, ebben, mahonie, kokospalm, teak en oliepalm. Guinee-Forestière: Guinee Woud is een dicht bosgebied/regenwoud dat in het Zuidwesten van Guinee ligt aan de grenzen met Liberia en Ivoorkust.

46

3.2 Groeninge ontwikkelingsproject [36]

3.2.1 Doel Het Groeningeproject staat voor ‘Guinese Rechtvaardige Ontwikkeling samen met Europese Noden verankerd in Instituut voor Gezondheid en Educatie’. Het hoofddoel van dit project is het creëren van

permanente en beveiligde oprichting van een multi-

disciplinair ontwikkelingscentrum in Guinee, beheerd door een internationale stichting gesteund door de bauxietontginning en de aluminium industrie, en die competentie centra voor volksgezondheid en duurzame ontwikkeling leidt.

3.2.2 Samenwerking De basis van dit project ligt in de samenwerking van de locale medische NGO KiCo – geleid door Luce Hellin te Kortrijk – met de Katholieke Universiteit van Leuven en de Hogeschool West-Vlaanderen (HOWEST) in België, en ook de medische NGO 2AMG in Conakry Guinee. Deze samenwerking werd uitgebreid met FAECF. Het voorstel wordt ondersteund door het Provinciaal Bestuur van West-Vlaanderen, de stad Kortrijk. De VLIR-UOS te Brussel co-financiert de studenten participatie in de projectontwikkeling.

3.2.3 Organisatie van het project Het organigram (figuur 27) stelt de samenwerkingen en verhoudingen voor in het Groeningeproject.

47

Industrie

Onderwijs

Overheid

Internationale Stichting voor Duurzame ontwikkeling en volksgezondheid in West Africa

KiCo HOW EST

Technologisch Centrum

Medisch Instituut KU Leuven

ICT Academie

Centrum duurzame Industriële ontwikkeling

Preventie Centrum

Kinderkliniek

Figuur 27: organigram Groeningeproject

3.3 KiCo (Medische kinderbijstand voor Guinee-Conakry) [37] De vzw KiCo is heel specifiek begaan met het lot van slachtoffertjes met slokdarmverbranding. Deze aandoening komt veelvuldig voor bij kinderen door accidenteel drinken en eten van bijtende soda. Vooral de streek rond Conakry maar ook diep in het binnenland kent men het probleem. NaOH (soude caustique) wordt gebruikt in de bauxietverwerking en is gemakkelijk te verkrijgen. Dit product wordt massaal op de markten verkocht in poedervorm. Dit poeder wordt dan gebruikt om zeep te maken. Thuis zeep maken is voor veel vrouwen de enige bron van inkomsten. Ook wordt er natronloog gemaakt en deze bewaart men in cola- of limonadeflesjes en bekers, in het bereik van kinderen. Slachtoffertjes van accidentele slokdarmverbrandingen (figuur 28) kunnen onmogelijk nog eten of drinken. Er zijn er die zelfs hun speeksel niet kunnen doorslikken. Deze kinderen zijn zonder behandeling ten dode opgeschreven. De patientjes kunnen door een chirurgische

ingreep

wel

gevoed

worden

via

een

sonde

rechtstreeks

in

de

maag(gastrostomie). Bij sommige patientjes echter kan een slokdarmdilatatie een oplossing bieden. Dit is een techniek waarbij de vernauwde slokdarm progressief wordt opengemaakt. 48

Figuur 28: slachtoffertje van slokdarmverbranding

Dank zij de tussenkomst van KiCo kon Dr.Touré, kinderchirurg aan het Donka ziekenhuis, een periode doorbrengen in het U.Z. Gasthuisberg Leuven op de dienst Thoraxheelkunde, geleid door onze ere-voorzitter Prof. Dr. T. Lerut, om er deze techniek aan te leren. Deze opleiding stelde Dr. Touré reeds in staat om een aantal kinderen te behandelen in Conakry waarvan er terug verschillende kunnen eten en drinken. Een groot aantal is ter plaatse in behandeling en 1 jongen overgebracht naar het U.Z Leuven werd en met succes door Prof Dr. T. Lerut geopereerd.

3.4 Zeepindustrie De belangrijkste benodigdheden om zeep te maken zijn oliën of vetten en NaOH. Deze stoffen zijn ruim aanwezig in het West-Afrikaanse land Guinee. Door de plaatselijke bevolking wordt er zeep gemaakt. Het proces om zeep te maken door de bevolking wordt vergeleken met het industriële proces voor zeepproductie in Europa.

3.4.1 Zeepproductie 3.4.1.1 Inleiding [39] Zepen zijn Na- of K- zouten van vetzuren. Ze worden bereid door de basische hydrolyse van oliën en vetten. Oliën zijn vloeibaar en gewoonlijk van plantaardige oorsprong, terwijl vetten vast zijn en meestal van dierlijke oorsprong. Oliën en vetten zijn triglyceriden, d.w.z. esters van glycerol en vetzuren. De vetzuren bestaan uit lang ketens met een even aantal koolstofatomen (12, 14, 16 en 18). Er komen in de keten 0 tot 3 dubbele bindingen voor, die nooit geconjugeerd zijn. De configuratie 49

van de dubbele binding is cis. De verzadigde vetzuren zijn over het algemeen vast, terwijl de onverzadigde vloeibaar zijn. Natriumzouten worden verwerkt tot harde zeep, kaliumzouten houden meer water vast waardoor ze zachter blijven en zachte zeep vormen.

r.1

Uit triglyceride met de base natriumhydroxide krijgen we glycerol en natriumstearaat (zeep). Een typische zeepmolecuul als H-[CH2]13-C(=O) O Na heeft een hydrofiele –C(=O) O- ‘kop’ en een lipofiele H-[CH2]13- ‘staart’. Door deze lipofiele staart is een aparte zeepmolecuul in water niet goed gesolvateerd. Aparte zeepmoleculen zitten op de grenslaag water/lucht met hun hydrofiele stuk in het water en met hun hydrofoob stuk in de lucht. Zo verbreken zij aan de grenslaag water/lucht de samenhang van de watermoleculen en verlagen door de oppervlaktespanning van water. Men zegt dat zeep de oppervlaktespanning van water verlaagt 'oppervlakte actief’. Als de concentratie van zeepmoleculen als H-[CH2]13-C(=O)ONa ongeveer 0.5 g/l water bedraagt dan associëren meerdere zeepmoleculen (<100) zich tot wateroplosbare bolvormige micellen (dit in evenwicht met de apart opgeloste zeep). Binnenin de micel bevinden zich de lipofiele alkylketens, aan de oppervlakte van de micel bevinden zich de hydrofiele C(=O)O- koppen, gericht naar het water en in het water ronde de micel steken de Na tegenionen. Wateronoplosbaar ‘vuil’ in weefsels, op de huid of op andere oppervlaktes bestaat dikwijls uit vuildeeltjes, gesuspendeerd in een laagje olie of vet. Dit ‘vuil’ kan opgenomen worden in het lipofiele middenste van een micel en zo met het waswater verwijderd worden.

50

3.4.1.2 Verzepingsproces [38] In zowel het cold-process en het hot-process gebruikt men warmte voor de zeepproductie. Bij het cold-process is de temperatuur voldoende boven het kookpunt zodat de olie (of vet) vloeibaar wordt, en zodat de olie en het natronloog na het mixen voldoende temperatuur hebben om de verzeping volledig te laten doorgaan. In tegenstelling met het

cold-process, wordt bij het hot-process de zeep direct gebruikt doordat de olie en het natronloog sneller verzeept zijn door de hogere temperaturen. Cold-process vereist een rijpingsperiode van exacte afwegingen van het natronloog en de olie zodat het uiteindelijke product huidvriendelijk is. Indien natronloog niet volledig is weggereageerd, resulteert dit in een hoge pH. Hot-process gaat door bij een temperatuur van 80-90°C. Daardoor het gaat de zeep sneller drogen en de verzeping gaat sneller door. Het zuiveringsproces bestaat uit het verwijderen van NaCl, NaOH en glycerol. Deze componenten worden verwijderd door de ruwe zeep in water te koken. Door precipitatie wordt de zeep met zout terug uit de oplossing verkregen.

3.4.1.3 Lokale zeepindustrie in Guinee In Guinee wordt er door de lokale bevolking zeep gemaakt. Dit is niet op dezelfde manier als de zeepfabrieken in Vlaanderen en Europa. Het gebeurt met veel minder precisie en materiaal. In Guinee zijn er grote plantages van oliepalmen en arachide waaruit oliën kunnen gemaakt worden.

3.4.1.4 Grondstoffen In Guinee zijn er grote plantages met onder andere Oliepalmen en Arachide. Deze plantages zijn gesitueerd op de kaart (zie bijlage 3 en 4). Uit de vruchten van deze planten wordt olie gemaakt. 1. Oliepalm [40] De Oliepalm (Elaeis guineensis) behoort tot de palmenfamilie (Arecaceae). Hij heeft een krachtige, rechtopstaande, tot 30 meter hoge stam. De bladeren zijn geveerd en tot 7 meter lang. Het blad is meestal vanuit de opgericht voet boogvormig overhangend. De deelblaadjes zijn aan de onderkant met stevige stekels bezet. 51

2. Arachide [41] De pinda (Arachis hypogaea) is de vrucht van een tot de vlinderbloemenfamilie (Leguminosae oftewel Fabaceae) behorende plant. Arachideolie wordt gewonnen door het persen van de vruchten, die voor bijna de helft uit olie bestaat. De olie is goed vloeibaar, lichtgeel van kleur, aangenaam van geur en bevat 20- 24% meervoudig onverzadigde vetzuren.

3.4.1.5 Productie van olie [42] Uit plantages van palmen, palmbos (figuur 28) wordt de olie gemaakt.

Figuur 29: palmbos

Twee oliën kunnen vanaf de palmen geproduceerd worden: •

De olie van palm (rode kleur) verkrijgt men door het persen van het vruchtvlees van de vrucht verkrijgt.

•

De olie van palmiste (witte kleur) verkrijgt men door het persen van de amandel (genoemd palmiste) verkrijgt.

1. Productie palmolie Wanneer de vruchten van de palm rijp zijn, worden zij per trossen geoogst. De trossen worden met behulp van een bijl losgemaakt en gedurende 8 tot 10 dagen opgeslagen waardoor de vruchten zich makkelijker losmaken. De vruchten worden in een stoombad gestoomd, zo worden ze schoongemaakt en geweekt. Vervolgens worden de gestoomde vruchten op een tapijt naar de pers geleid. 52

Van het verpletterde vruchtvlees wordt een vloeibaar deeg bestaande uit water, palmolie en plantaardige resten uitgetrokken. Het vloeibare deeg stort men in een kookpot met water van 100 °C. Door deze vloeistof te brouwen, gaat de olie drijven aan de oppervlakte, terwijl de plantaardige residuen (zwaarder) bezinken. Het water vormt een intermediaire laag tussen de plantaardige olie en de residuen. In de kookpot stapelen de drie elementen, olie, water en plantaardige residuen, zich in drie lagen volgens hun dichtheid op. De palmolie wordt afgezonderd en wordt halfvast aan kamertemperatuur (het smeltpunt bevindt zich tussen 35°C en 42°C). 2. Extractie olie van de palmiste Tijdens het drukproces, verwerpt de pers plantaardige residuen bestaande uit verpletterd vruchtvlees en pitten. De pitten worden gerecupereerd want aan de binnenkant, het zaadje (of amandel) genaamd palmiste is rijk aan lipiden (50%). De olie van palmiste wordt uit het zaad geperst. De palmolie wordt in alle tropische gebieden ten gevolge van zijn hoog rendement verbouwd, tot 7250 kg olie per hectare en per jaar. Guinee bevindt zich op de 20e wereldrij van de producerende landen met 50.000 miljoen ton per jaar.

3.4.1.6 Zeepproductie [43] Nadat de palmolie is aangemaakt, kan er zeep van gemaakt worden. Dit vindt plaats in kleine zeepfabriekjes (figuur 30).

Figuur 30: zeepfabriek in Guinee

53

Het natronloog bestaat uit vaste korrels (figuur 31). De natronloogoplossing wordt gemaakt door een exacte hoeveelheid natronloog op te lossen in koud water. Hierdoor wordt de temperatuur van het water heet. Deze oplossing mag niet gaan klonteren, dit gebeurt door goed te roeren. De oplossing moet eerst afkoelen vooraleer het aan de olie toegevoegd wordt. De olie wordt ondertussen opgewarmd. Als beide oplossingen dezelfde temperatuur hebben en helder zijn, worden deze oplossingen gemengd door de natronloog langzaam in de olie te gieten. Tijdens het gieten wordt er eerst goed geroerd en dan gedurende een uur lang zachtjes geroerd.

Figuur 31: zakken NaOH

De zeep wordt afgekoeld, de substantie wordt langzaam vast (figuur 32).

Figuur 32: zeepproductie

3.4.1.7 Zeepproductie op industriële schaal Omstreeks

1940

ontwikkelden

ingenieurs

en

wetenschappers

een

efficiënt

productieproces om zeep te maken, het zogenaamde continu proces. Deze procedure 54

wordt door grote zeepfabrikanten over de hele wereld gebruikt. Zoals de naam al aangeeft, wordt in dit proces de zeep continu geproduceerd. 1. Splitsing [44] De eerste stap van het continue proces is het splitsen van natuurlijke vetten in vetzuren en glycerine (figuur 33). De gebruikte apparatuur is een verticale roestvrijstalen kolom,

hydrolizer. Pompen en meters zijn aan de kolom bevestigd opdat nauwkeurige metingen en beheersing van het proces mogelijk zouden zijn. Gesmolten vet wordt in het ene uiteinde van de kolom gepompt, terwijl aan de andere kant, water bij hoge temperatuur (130 °C) en druk wordt ingevoerd. Dit splitst het vet in vetzuren en glycerine. De vetzuren worden voor zuivering verder gedestilleerd.

Figuur 33: het continu proces

2. Mixing De gezuiverde vetzuren worden gemengd met een precieze hoeveelheid alkali. De hete vloeibare zeep kan worden gemixt om zo lucht op te nemen. 55

3. Nabehandelingen [45] In alle gevallen moet het overtollige water nog uit de kernzeep worden verwijderd. Daartoe wordt de warme zeep via een roterende sproeikop tegen de wand van een vacuümdroogkamer gesproeid. In de droogkamer is er een onderdruk (vacuüm) waardoor een groot deel van het water tijdens het sproeien verdampt. Het vacuüm wordt gehandhaafd door condensatie van de vrijkomende waterdamp in een barometrische condensor. Om het meevoeren van zeepstof te voorkomen leidt men de waterdamp eerst door een cycloon waarin de aanwezige zeepstof wordt afgescheiden. De zeep die op de wand van de vacuümkamer is gesproeid en een grootdeel van zijn water heeft verloren wordt met een roterende schraper van de wand verwijderd. Op de bodem van de vacuümkamer bevindt zich een transportworm die de zeep afvoert. Deze worm perst de zeep en een conisch gevormde ruimte, die is afgesloten door een plaat met gaatjes. Uit de zeepmassa ontstaan vanwege de aanwezige gaatjes zeepslierten, en worden daarna in hele kleine stukjes gesneden. Een hoeveelheid stukjes wordt afgewogen en in een menger gestort. Daarna worden parfum, kleurstoffen en eventuele andere ingrediënten toegevoegd. Na goed mengen van de massa wordt deze verder gehomogeniseerd en geconditioneerd door hem tussen twee gekoelde, draaiende walsen te storten. Tussen deze walsen bevindt zich slechts een kleine opening zodat de zeep tot een dunne plak wordt samengeperst. Doordat de ene wals iets sneller draait dan de andere wordt de zeep afgeschoven en blijft hij aan de snelst draaiende wals kleven. Een volgende wals, die weer iets sneller draait en bovendien nog wat minder tussenruimte vrijlaat, pakt de zeep over en maakt de plak nog iets dunner. De zeep wordt nu van de wals afgeschraapt en via een transportworm in een conische ruimte geperst. Deze is door een plaat met ronde gaatjes afgesloten. Dit apparaat noemt plodder(figuur 34).

56

Figuur 34: plodder

Vanuit deze plodder komen de zeep in een vacuümkamer, om te voorkomen dat er lucht en de zeep wordt opgesloten. De zeep wordt vanuit de vacuümkamer nogmaals in een plodder geperst en deze verlaat via een of twee grote rechthoekige openingen in de afsluitende plodderplaat. Zo ontstaat er een eindeloze slang zeep die machinaal in gelijke stukken wordt gesneden. De ruwe stukken zeep worden vervolgens in de tabletvorm gebracht door ze tussen twee stempelhelften te leggen, die met kracht op elkaar worden gedrukt.

3.5 Textiel

3.5.1 Proces [46] 3.5.1.1 Voorbehandeling voor aankleuren van textiel Een voorbehandeling wordt toegepast om het aankleuren in optimale omstandigheden te doen verlopen. Volgende factoren spelen hierbij een grote rol: witheidsgraad, zuiverheid, harigheid, hydrofiliteit, fysische stabiliteit. Een gepaste voorbehandeling voorkomt de noodzaak tot later aftrekken en herverven. Voor het aankleuren moet het textiel eerst van alle storende componenten zoals vreemde vezels, vet, olie, was (katoenwaslaag), sterkmiddelen, natuurlijke kleur (vezelkleurstof), pectines en hydrofobe stoffen worden ontdaan.

57

Bij enkele voorbehandelingen wordt er gebruik gemaakt van NaOH-oplossingen. 1. Alkalisch afkoken of scouren van cellulose - Doel Bij het alkalisch afkoken gaat het in eerste instantie om de extractie van verontreiniging uit de vezel, met name pectines, hardheidsvormers, vetten en wassen, maar ook katalysatoren en zetmeel sterkmiddelen. Alkalisch afkoken wordt toegepast voor katoen, vlas en geregenereerde cellulose (viscose, polynose). - Technieken Het alkalisch afkoken of scouren van weefsels gebeurt met hete alkali (NaOH of Na2CO3) bij pH 10-13 en een detergent. De sterkte van het alkali, in het begin 5%, daalt tot 0,3%. Katoenen vezels bevatten van nature vetten, pectine en eiwit. Om deze onzuiverheden te verwijderen, moeten katoenen en stoffen worden afgekookt. Vooral de cuticula (natuurlijk vet) bemoeilijkt de finishbewerkingen, zoals bleken, verven en drukken. Dit afkoken gebeurt in gesloten ketels bij een druk van 1 ½ à 2 atmosfeer. Het spoelen na het afkoken is uiterst belangrijk. Eerst moet alle loog uitgespoeld zijn met heet water. Neemt men te vroeg koud water, dan kan het vuil zich weer op het doek afzetten.

2. Merceriseren en logen

- Doel Het doel van merceriseren is een verandering in de structuur en eigenschappen van het cellulosevezel; meer bepaald: -

tegengaan van vervilting;

-

het geven van een zijdeachtige glans;

-

het verhogen van de aanverfbaarheid.

58

Merceriseren wordt hoofdzakelijk op katoen en vlas toegepast. Linnen wordt niet gemerceriseerd om de glans te verhogen (zoals bij katoen) maar wel om verbindingen in de cellulosestructuur te versterken.

- Techniek Het ‘klassieke merceriseren’ is een kortstondige behandeling onder spanning met geconcentreerde (rond 30%) en koude natronloogoplossing. Tijdens de bewerking zwelt de vezel op totdat zijn doorsnede min of meer rond wordt en de vezeltorsies sterk afnemen. Bij het relaxeren en uitwassen van de alkali treedt een herkristallisatie op. -Milieuproblematiek Het afvalwater (waswater) dat vrijkomt bij het merceriseren is ca. 80°C (heet spoelen) en bevat 1 tot 5 % natronloog. Het afvalwater bevat daarentegen weinig verontreinigingen zoals BOD, COD, vaste stof, fenolen en metalen omdat deze reeds verwijderd zijn bij het ontsterken/scouren. De hoge pH van merceriseren en logen kan, afhankelijk van de mate van verdunning, problemen geven in de ontvangende riolering of de zuiveringsinstallatie.

3.5.1.2 Aankleuren van textiel Door middel van pigmenteren, verven, bedrukken, of door het gebruik van optische witmakers is het mogelijk textielwaar een bepaalde kleur of een bepaalde gekleurde tekening te geven. Optisch witmaken is analoog aan het verven maar gebeurt met fluorescerende producten die licht absorberen in het nabije UV. Het objectief is steeds de juiste kleurtoon en kleurdiepte te bekomen met een volledige egaliteit en kleurechtheid zonder daarbij de vezel zelf te beschadigen. Onder echtheid wordt de eigenschap verstaan waaraan een gekleurd garen of doek moet voldoen wil ze aan haar doel beantwoorden. De echtheid wordt genoemd naar de uitwendige invloed op de kleurstof, bijvoorbeeld lichtechtheid, wasechtheid, chloorechtheid, wrijfechtheid, strijkechtheid, merceriseerechtheid,... De aanduiding ‘kleurecht’ is om die reden onjuist, want een kleurstof kan niet aan alle invloeden tegelijk even goed weerstaan.

59

3.5.2 Textielnijverheid door de lokale bevolking in Guinee In de voorbije 5 tot 10 jaar, begon het verven van textiel op een grotere schaal. De veranderingen zijn dat

de meeste ververs nu industriële indigo, natronloog en

natriumwaterstofsulfaat gebruiken. Het textielverven stelt een derde van de thuisgemaakte productie voor in Guinee, waarvan een groot deel vrouwen.

3.6 Situering van de textiel- en zeepfabricatie in Guinee [47] -

Labé

Voor de vrouwen in Labé is het verven van kleren een belangrijke financiële inkomst van geld. Er zijn meer dan 5000 vrouwen betrokken bij de delen van het proces. In één van de buurten van Labé is bijna iedereen erbij betrokken, zelfs mannen en kinderen. -

Guéckédou

Guéckédou ligt in Guinee Forestière nabij de grenzen van Siërra Leone en Liberia en is een belangrijk handelscentrum. De woensdagmarkt is enorm, met handelaren vanuit heel Guinee, Siërra Leone, Liberia, Côte d'Ivoire en Mali. Guéckédou ligt ongeveer 700 km zuid-oost van Conakry. De weg is geheel geasfalteerd, maar ligt er in hele slechte conditie. -

Kindia

Kindia staat bekend om de wevers die de kenmerkende stroken textiel maken. In deze buurt bevindt zich het centrum waar men indigo vervaardigt. De kledingmarkt is de grootste van Guinee. Kindia ligt op 140 km van Conakry en is bereikbaar via een asfaltweg.

60

4 Maatschappelijk verantwoord ondernemen Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) is ondernemen met aandacht voor milieu, het sociaal-ethische en winst is en is afgestemd op de verwachtingen van de

stakeholders (belanghebbenden) van de onderneming. Ook wordt er gesproken van duurzaam ondernemen en in het Engels wordt de term "Corporate Social Responsibility (CSR)" gebruikt. Hiernaast wordt er ook gesproken van Corporate sustainability,

Sustainable enterpreneurship, Sustainability, sustainable development, triple-bottom line, corporate ethics en corporate governance. Deze termen hebben een verschillende betekenis maar hebben wel hetzelfde doel voor ogen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen of duurzaam ondernemen vindt zijn oorsprong in het concept ‘duurzame ontwikkeling’.

4.1 Duurzame ontwikkeling [48] Het concept ‘duurzame ontwikkeling’ werd voor het eerst gedefinieerd in een verslag opgesteld op verzoek van de Verenigde Naties in 1987 door de Wereldcommissie voor Milieu en Ontwikkeling. Dit is een commissie van internationale deskundigen onder het voorzitterschap van de Noorse Eerste Minister Gro Harlem Brundtland. De commissie is beter bekend onder de benaming 'Brundtland-Commissie'. Duurzame ontwikkeling, in de betekenis die Brundlandt eraan gaf, betekent voldoen in onze huidige behoeften zonder de toekomstige generaties tekort te doen. Essentieel is een versmelting van economische groei, sociale vooruitgang en ecologisch evenwicht waarbij naar levenskwaliteit gestreefd wordt. Duurzame ontwikkeling kunnen zowel toegepast worden door bedrijven als organisaties (figuur 35).

61

Duurzame ontwikkeling ‘meeting the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their

bedrijven

needs’

organisaties

Duurzaam ondernemen

Agenda 21 (Rio-1992)

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Duurzaamheidambtenaar

Corporate social resonsibility

Maatschappelijk verantwoord handelen

Social accountability

Ethisch beleggen

Responsible investing

Maatschappelijke betrokkenheid

Deugdzaam bestuur (corporate governance)

Figuur 35: duurzame ontwikkeling: toepassen op bedrijven en organisaties

4.2 Duurzame Ontwikkeling toegepast op het bedrijfsleven

4.2.1 Maatschappelijk verantwoord of duurzaam ondernemen [49] Maatschappelijk verantwoord ondernemen of duurzaam ondernemen is het streven naar het overleven en de continue vooruitgang van het bedrijf waarbij verantwoordelijkheid wordt opgenomen om de milieu-, sociale en economische aspecten van het bedrijf te verbeteren, dit is de triple bottom benadering.

62

Duurzaam beleid berust op drie pijlers (figuur 36).

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Milieu

Meerwaarde

Mens

(planet)

(profit)

(people)

Eco-efficiëntie

Socio-eco-efficiëntie

Figuur 36: triple bottom

Deze drie pijlers, triple bottom, zijn milieu, mens en meerwaarde of in het Engels, people

profit & planet. Tot het domein Profit worden niet alleen de pure financiële prestaties van de onderneming (winst, omzet en dergelijke) gerekend. Het gaat meer om economische zaken. Hier spelen thema's als: werkgelegenheid, investeringen in infrastructuur, locatiebeleid, politieke betrokkenheid, uitbesteding, economische effecten van de diensten en producten. Tot het domein People worden de prestaties gerekend op sociaal-ethisch gebied. Een bedrijf heeft invloed op het personeel, door het beleid dat er gevoerd wordt, maar daarnaast heeft het ook invloed op de maatschappij. Thema's die hier spelen zijn: behartiging mensenrechten, omkoping en fraude, kinderarbeid, man-vrouw verhoudingen, armoedevraagstuk, diversiteit en discriminatie, medezeggenschap, gedragscodes en dergelijke. Dit zijn de stakeholders ten opzichte van het bedrijf. Tot het domein Planet worden bij duurzaam ondernemen de prestaties gerekend van de onderneming op het gebied van milieu in ruime zin. De aanpak van een bedrijf van zijn verantwoordelijkheid wordt bekeken ten aanzien van het belasten van het milieu, de natuur en het landschap. 63

Thema’s die een belangrijke rol kunnen spelen zijn: milieuzorg, ketenbeheer, ecoefficiëntie,

duurzame

technologie-ontwikkeling,

duurzame

bedrijventerreinen

en

ecodesign. Eco-efficiëntie en Socio-eco-efficiëntie Eco-efficiëntie is een concept dat werd ontwikkeld door de World Business Council for Sustainable Development (WBCSD), Het concept "eco-efficiëntie" verwijst naar "creating

more value with less impact ".

Bedrijven die dit na streven, leveren producten en

diensten af met behulp van minder resources en produceren minder afvalstoffen. Het onderzoek

van

WBCSD

heeft

geconstateerd

dat

de

eco-efficiëntie

leidt

tot

winstgevendheid. [50] Bij socio-eco-efficiëntie wordt het sociale aspect eraan toegevoegd en omvat de impact van een product of proces op vijf verschillende stakeholders: de werknemers, de eindgebruikers,

de

toekomstige

generatie,

de

nationale

en

internationale

gemeenschappen.

4.2.2 Corporate social responsibility [51] Corporate social responsibility of CSR is de Engelse term voor maatschappelijk verantwoord ondernemen of duurzaam ondernemen. Dit is meestal ook een document dat voor de stakeholders de normen van het bedrijf formuleert en de resultaten weergeeft die het bedrijf op vlak van duurzaamheid heeft behaald. Stakeholders van de onderneming zijn de personeelsleden, de aandeelhouders en de maatschappij. Het zijn mensen, groepen en organisaties die een belang hebben bij het functioneren van de organisatie. Dat kunnen bijvoorbeeld zowel de mensen, de werknemers in het bedrijf zijn als mensen die betrokken zijn of beïnvloed worden door de bedrijfsactiviteiten. Tot de ‘maatschappelijke’ groep behoren bijvoorbeeld de sociale partners, maatschappelijke organisaties, niet-gouvernementele organisaties, de overheid, consumenten… De

stakeholders

spelen

een

belangrijke

rol

in

de

beoordeling

van

het

duurzaamheidgehalte van een onderneming. 64

Om Corporate Social Responsibility vorm te geven in het bedrijf, worden normen geformuleerd. Aan de hand van die normen wordt het functioneren van de onderneming beoordeeld. Vaak wordt daarbij gebruik gemaakt van indicatoren afgeleid van de normen. Die normen kunnen door het bedrijf zelf ontwikkeld zijn, zoals bijvoorbeeld in een ethische code of zogenoemde business principes of men kan kiezen voor bestaande normenstelsels. De volgende stap in het proces na de bewustwording van de maatschappelijke verantwoordelijkheid en het opstellen van bepaalde normen en waarden, is het afleggen van verantwoording over de gemaakte keuzes en het rapporteren van de resultaten van het ‘duurzaamheidsbeleid’. Doel is te komen tot een integrale rapportage van de sociale, economische en milieuresultaten van de onderneming; kortom de verantwoordelijkheden ten aanzien van ‘People, Planet & Profit’. Dat kan in een zogenaamd duurzaamheidsverslag of Corporate Social Responsibility

Report als overkoepelend rapport met daarin een financieel, milieu en sociaal verslag.

4.2.3 Social accountability (SA) [52] ‘Social accountability’ gaat over de kwaliteit van ondernemingen op sociaal en maatschappelijk niveau. SA 8000 is een standaard die helpt bij het tot stand brengen en het garanderen van eerlijke en fatsoenlijke werkomstandigheden in de productieketen. SA 8000 wordt beschouwd als een toonaangevende standaard en verificatiesysteem op het gebied van werkomstandigheden. De standaard is gebaseerd op de internationale normen zoals neergelegd in de International Labor Organization (ILO) en VN conventies. SA 8000 omvat onder meer standaarden m.b.t. kinderarbeid, gedwongen arbeid, gezondheid en veiligheid, recht van vereniging en collectieve belangenbehartiging, discriminatie, werktijden en eerlijke betaling.

4.2.4 Responsible investing [53] Onder duurzaam investeren wordt ook wel ethisch investeren, sociaal of maatschappelijk verantwoord investeren, of socially responsible investing (SRI) genoemd.

65

Indien een onderneming in aanmerking wil komen om opgenomen te worden in een duurzame beleggingsportefeuille, blijft de financiële gezondheid van het bedrijf het uitgangspunt.

Maar

de

analyse,

hoofdzakelijk

uitgevoerd

door

professionele

studiebureaus, beperkt zich niet tot de financieel-technische aspecten van het bedrijf. Duurzaamheidscriteria worden beoordeeld. Soms worden ook praktijken of technologieën die maatschappelijk ter discussie staan (o.m. kernenergie, tabak,...) geweerd. Een duurzame investeerder vindt winst alleen dus niet genoeg, en denkt ruimer dan de

shareholder filosofie. Duurzame investeerders zoeken naar bedrijven die bedrijfsthema's zoals eerlijk zakendoen, aandacht voor werknemers, leefmilieu, mensenrechten, kinderarbeid, gelijke kansen voor mannen en vrouwen, dialoog en samenwerking met NGO's,... belangrijk vinden.

4.2.5 Samenwerking met non-profitorganisaties (NPO’s) [53] Bedrijven kunnen op heel wat verschillende manieren samenwerken met of ondersteuning geven aan non-profitorganisaties (NGO’s, vzw's,…). Hierbij maken we een onderscheid tussen enerzijds wat men geeft, en anderzijds verschillende vormen van samenwerking of de manier waarop men een NPO steunt.

4.2.5.1 Vormen van giften -

geld

Een onderneming kan een bepaald vaststaand bedrag schenken, het bedrag koppelen aan winst- of andere cijfers, of een reductie geven op de prijs van bepaalde producten of diensten. -

producten of diensten

Een bouwbedrijf kan bouwmateriaal voor de opbouw of renovatie van tehuizen schenken, een autodealer kan auto’s schenken voor het vervoer bij een NPO, kranten en tijdschriften kunnen gratis advertentieruimte geven, een vervoermaatschappij kan vervoer ter beschikking stellen voor de verdeling van hulpgoederen,...

66

-

faciliteiten

Een bedrijf kan productiemiddelen of locaties ter beschikking stellen. Bijvoorbeeld het ledenblad van een NPO wordt gedrukt in de huisdrukkerij van een bedrijf, of de bedrijfskantine

wordt

beschikbaar

gesteld

voor

vergaderingen

van

plaatselijke

verenigingen. -

mankracht, know-how, advies, expertise

Er kan bijvoorbeeld door de afdeling boekhouding van een bedrijf neemt ook de boekhouding van een NPO op zich. Een bank of beleggingskantoor geeft gratis advies aan een instelling over het beleggen van fondsen.

4.2.5.2 Vormen van samenwerking -

mecenaat

Schenken van geld of andere middelen zonder dat daartegenover een (communicatieve of andere) tegenprestatie van de gesteunde organisatie staat. -

sponsoring

Financiële of andere vorm van steun in ruil voor naamsvermelding of een andere vorm van publiciteit. -

cause related marketing

Het bedrijf schenkt een bepaalde som geld of andere middelen aan een goed doel telkens een bepaald product of dienst van het bedrijf wordt verkocht. -

co-branding en/of shared product

Voor elk verkocht product gaat (een deel van) de opbrengst naar een NPO. Het bedrijf vermeldt hierbij eventueel op een of meerdere van zijn producten het logo of het label van de NPO.

67

-

inzamelen van middelen

Aansporen van consumenten of werknemers om geld of goederen in te zamelen ten voordele van een NPO. -

employee involvement

Werknemers-vrijwilligerswerk: aansporen van werknemers om zich ten dienste te stellen van sociale organisaties. Dit vrijwilligerswerk kan tijdens de werkuren of in de vrije tijd van de werknemers. -

opleiding en bewustmaking van een extern publiek

Promotie

van

bepaalde

ethische

waarden

of

een

bepaald

gedrag

via

de

communicatiekanalen van het bedrijf. -

thematische ontmoetingen

Na kritiek van een of meerdere NGO's, of na de identificatie van een risico of een opportuniteit door het bedrijf, kan het bedrijf beslissen om bepaalde NGO's te vragen deel te nemen aan ontmoetingen, om hun standpunten te vergelijken, informatie uit te wisselen, en eventueel tot een gezamenlijk standpunt of oplossing te komen. -

overleg, aandeelhoudersvergaderingen

Binnen de meerpartijenstructuren van bedrijven, NGO's, vakbonden, lagere overheden, overheidspartners en internationale instellingen, werken de belanghebbenden samen aan de bepaling van normen, wisselen ze informatie en ervaringen uit, en denken ze samen na over de thema's van duurzame ontwikkeling en de richting die aan hun respectievelijke acties. -

opleiding en bewustmaking van het bedrijfspersoneel

De NPO werkt samen met het bedrijf om het personeel op te leiden over of bewust te maken van bepaalde thema's.

68

-

audit

De NPO's spelen, op verzoek van het bedrijf, de rol van externe controleur om een audit uit te voeren van hun activiteiten, van hun praktijken op een specifiek domein, of van hun rapportering inzake duurzame ontwikkeling. Dit kan eventueel leiden tot de toekenning van een label. -

verantwoorde commerciële praktijken

De NPO treedt op als adviseur om het bedrijf te helpen verantwoorde commerciële praktijken uit te werken. -

levering van specifieke, deskundige competenties

Het bedrijf beschouwt de NPO als een volwaardige deskundige en begint een samenwerking om een bepaald punt in de bedrijfsprocessen of de effecten van deze processen te verbeteren (milieu, mensenrechten, engagementenbeleid,…).

4.2.6 Corporate governance [53] De meest gebruikte en meest voor de hand liggende vertaling van corporate governance is deugdelijk ondernemingsbestuur. Ook de begrippen goed bestuur of behoorlijk bestuur worden vaak gebruikt. Corporate governance is het systeem waarmee of de wijze waarop ondernemingen worden bestuurd, beheerst en gecontroleerd. Het omvat een reeks regels die de verdeling van de rechten en plichten tussen de verschillende deelnemers in de onderneming, zoals de raad van bestuur, de managers, de aandeelhouders en andere beheerders, definieert. Het stipuleert de regels en procedures voor de besluitvorming binnen de onderneming. Het vormt dus een kader voor het bepalen van de doelstellingen en de manieren om ze te verwezenlijken en de prestaties op te volgen.

Corporate governance is er met andere woorden op gericht om machtsverhoudingen binnen een onderneming zo te organiseren dat aan elke belanghebbende een optimaal rendement wordt geboden, zonder daarbij andere belanghebbenden van de onderneming te benadelen. Responsabilisering, objectivering van de besluitvorming en meer transparantie zijn hierbij de sleutelwoorden. 69

4.3 Duurzame ontwikkeling toegepast op organisaties

4.3.1 De basis: Conferentie en verklaring van Rio [54] De Conferentie van Rio in 1992 lag aan de grondslag van een soort wereldplan voor de 21ste eeuw namelijk 'Agenda 21'. Dit plan had als doelstelling een evenwicht tussen economische

vooruitgang

en

milieubescherming

te

bekomen,

met

daarbij

een

toenemende aandacht voor armoede en ongelijkheid. Het plan steunt op vijf grondbeginselen: •

solidariteit met de landen uit het Zuiden

•

het lange termijn wereldbeeld

•

het beginsel van de vervuiler-betaler

•

het voorzorgsbeginsel (bestaat erin niet te wachten tot de wetenschapsmensen absoluut zeker van iets zijn om tot actie over te gaan)

•

het participatiebeginsel

Duurzame ontwikkeling vergt een universele inspanning. Enerzijds moeten de verspillende consumptiepatronen van de landen uit het Noorden beperkt worden en anderzijds moet de steeds toenemende demografische groei van de landen uit het Zuiden afgeremd worden. Deze problemen moeten samen aangepakt worden.

4.3.2 Agenda 21 [54] Op de Conferentie van de Verenigde Naties (VN) inzake Milieu en Ontwikkeling van Rio de Janeiro (1992), werd beslist een concreet actieprogramma voor duurzame ontwikkeling uit te werken: Agenda 21. Agenda 21 is een handboek met meer dan honderd programmaterreinen inzake duurzame ontwikkeling,

uit

te

voeren

door

regeringen,

VN-instellingen,

bedrijven

en

maatschappelijke organisaties. Het boek telt in totaal 40 hoofdstukken.

4.3.3 Duurzame ontwikkeling in Noord-Zuidperspectief [55] Een centrale doelstelling van duurzame ontwikkeling is het realiseren van een hoge levenskwaliteit voor iedereen op aarde, nu en in de toekomst. De kloof tussen arm en rijk is daarbij één van de grote obstakels. 70

Al tijdens conferentie van United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) in 1992 werd gesteld stelt dat de productie- en consumptiepatronen van industrielanden de belangrijkste oorzaak zijn van de aantasting van het milieu en dat ze armoede en ongelijkheid vergroten (Hoofdstuk 4 van Agenda 21). Indien alle landen ontwikkelen naar dezelfde consumptieniveaus als de industrielanden, zou dat leiden tot ecologische en sociale ontwrichting. Agenda 21 stelt dan ook uitdrukkelijk dat industrielanden het voortouw moeten nemen bij het tot stand brengen van duurzame productie- en consumptiepatronen. Enkel wanneer de levensstijl in het rijkste deel van de wereld verandert, kan de draagkracht van de aarde gevrijwaard blijven én kunnen er mondiaal evenwichtigere consumptiepatronen tot stand komen. Wanneer men aanvaardt dat de draagkracht van de aardse ecosystemen eindig is, dan zijn rechtvaardigheid en verdeling belangrijke thema’s. De oplossing voor sociale ongelijkheid kan niet meer door eindeloze materiële groei. De beperkte groeiruimte die er is - en die voor een belangrijk deel door het Noorden vrij gemaakt zal moeten worden moet in eerste instantie voor het Zuiden gereserveerd worden. Daardoor impliceert een verkleining van de Noord-Zuidkloof onvermijdelijk een beleid die veel meer nadruk legt op de wijze voor herverdeling van de rijkdom.

4.3.4 Ethisch beleggen of ‘duurzaam’ beleggen [55] Het maatschappelijke en ecologische bewustzijn is niet alleen bij ondernemingen gegroeid maar ook bij de beleggers is dit sterk gegroeid. Duurzaamheidscriteria worden als maatstaven gebruikt als investeringsbeslissing. Oorspronkelijk is ethisch beleggen ontstaan door het mijden van beleggingen in onethische sectoren als de tabaks- of alcoholindustrie. Dit werd later verruimd door ondernemingen te gaan toetsen aan aspecten als mensen- en dierenrechten, milieu, arbeidsvoorwaarden of sociale integratie. ‘Duurzaam’ beleggen berust dus niet alleen op een bedrijfseconomische afweging van rendement en risico, maar brengt ook ethische, sociale en ecologische criteria expliciet in rekening. De vraag die ontstaat is of de beleggers tot op een zekere hoogte bereid zijn financieel rendement bereid zijn in te leveren om het duurzaam beleggen na te streven. Maar het grootste deel van de beleggers beschouwt de sociale of ecologische meerwaarde als een

71

gewenst surplus bovenop een normaal financieel rendement. De beleggers vergelijken zelfs het rendement van het duurzaam beleggen met dat van traditioneel beleggen.

4.4 Dow Jones Sustainability index [56] De Dow Jones Sustainability Indexes, die zijn geïntroduceerd in 1999, vormen de eerste mondiale indexen waarin de financiële prestaties worden gevolgd van toonaangevende bedrijven wereldwijd die duurzaamheid hoog in het vaandel hebben. The DJSI is een vennootschap tussen DowJones Indexes, STOXX en SAM Group. Het jaarlijkse overzicht is gebaseerd op een grondige beoordeling van de prestaties van bedrijven, zowel economisch als op sociaal en milieugebied, waarin onderwerpen aan de orde komen als corporate governance, klimaatverandering, standaarden binnen de toeleveringsketen en arbeidsomstandigheden. De DJSI worden samengesteld door SAM Group, een Zwitsers bedrijf voor financiële diensten dat is gespecialiseerd in duurzaam beleggen. In het onderzoek van dit bedrijf komen de meest duurzame bedrijven in de Dow Jones World index en de European STOXX index naar voren.

4.4.1 Selectie De topt 10% van de 2500 grootste ondernemingen in de Dow Jones Global Indexes zijn geselecteerd als components in de DJSI World.

4.4.2 DJSI – Assessment Criteria door de SAM Group [57] Volgens de SAM Group is “corporate sustainability, an approach to business creating

shareholder value”. Sustainable Asset Management (SAM) is ervan overtuigd dat bedrijven die duurzaamheid nastreven meer long-term shareholder value of aandeelhouderswaarde op lange termijn produceren dan bedrijven die risks en opportunities negeren. Bedrijven die hun

opportunities of kansen grijpen zullen meer en betere investment opportunities vinden dan de concurrentie. Zij zullen zo hogere winst op geïnvesteerd kapitaal terugverdienen, zullen een hoger herinvesteringstarief handhaven en zullen een hogere dividendopbrengst bereiken. De bedrijven die de risks (risico's) beter beheren dan de concurrentie, zullen 72

met lagere risicopremies worden beloond voor het kapitaal dat zij hebben opgeheven. Zij zullen zo van lagere vereiste winstpercentages en lagere financieringskosten als hun concurrentie genieten. 50 % van SAM’s assessment criteria zijn algemene criteria en worden toegepast op de bedrijven van alle sectoren. 50 % zijn specifiek, afhankelijk van de sector. De criteria zijn toegewezen aan drie dimensies van duurzaamheid: economisch, ecologisch en sociaal (figuur 37). Deze dimensies zijn, in het algemeen, evenwaardig, alhoewel in sommige industrietakken kunnen er onevenwichtige verhoudingen tussen de drie dimensies zijn.

Figuur 37: assessment criteria

Een bedrijf krijgt een score voor elk criterium afhankelijk van de performance, deze scores worden toegevoegd aan een duurzaamheidsscore dat de basis vormt voor de best-in-class selectie. In tabel 5, 6 en 7 worden risks en opportunities gegeven per dimensie. Tabel 5: assessment criteria: economic

Strategy (~30%) Management

Opportunities (~50%) Strategic planning Organizational development Intellectual capital management

Risks (~50%) Corporate governance Risk and Crisis management 73

(~40%) Industry (~30%)

IT management Quality management R&D spending

Corporate codes of conduct Product recall

Tabel 6: assessment criteria: environmental

Strategy (~30%) Management (~40%) Industry (~30%)

Opportunities (~50%) Environmental charters

Risks (~50%) Environmental Policy Responsible person Environmental performance

EHS Environmental profit and loss accounting Eco-design Environmental liabilities

Tabel 7: assessment criteria: social

Strategy (~30%) Management (~40%)

Industry (~30%)

Opportunities (~50%) Stakeholder involvement Social reporting Employee benefits & satisfaction Remuneration

Community programs

Risks (~50%) Social policy Responsible person Equal rights Child labor Conflict resolution Occupational H&S Layoff policies Standards for suppliers Capacity building in developing countries

4.4.3 SAM Research 4.4.3.1 Kwaliteit Toepassen van de hoogste kwaliteit en professionaliteit standaarden op alle vlakken van het werk.

74

4.4.3.2 Objectiviteit en Accountability [58] Toepassen van gereglementeerde assessment processes in een systematische en objectieve manier, zodat verzekert wordt dat alle ondernemingen eerlijk beoordeeld worden. De externe verificatie van de jaarlijkse beoordeling door PricewaterhouseCoopers verzekert dat alle ondernemingen beoordeeld worden door de voorgedefinieerde regels.

4.4.3.3 Transparantie [58] Publiceren van de methodologie en criteria gebruikt voor het assessment, als ook de resultaten van het research proces.

4.4.3.4 Leiderschap en innovatie [59] Promoten van innovatie en best-practices in de beleggingswereld en continue evolutie van het research approach. De effectiviteit van deze approach is afhankelijk van drie karakteristieken: -

industry focus: SAM gaat per segment van de industrie een andere approach

aannemen.

SAM

gaat

specifieke

criteria

gebruiken

per

industrietak. -

Best-In-Class (figuur38): SAM gelooft erin dat het bekend maken van de leiders binnen de marktsectoren positieve resultaten met zich meebrengt. Door het bekend maken van de beste onderneming binnen een industrie, wilt SAM de best-practice belichten waardoor competitie tussen de bedrijven onstaat. Ook moet de leider in het deze marktsector continu mee evolueren om het leiderschap te behouden.

75

Figuur 38: best-in-class

-

Performance orientation: SAM vindt de performance of de uiteindelijke resultaten belangrijker dan de ingevoerde beleidsmaatregelen en systemen voor het streven naar duurzaamheid. Hierdoor wordt er meer belang gehecht aan de uiteindelijke behaalde resultaten en worden bedrijven hierop geëvalueerd. “Real commitment is demonstrated by performance.”

4.5

Alcoa: lid van DJSI

Alcoa werd voor het eerst lid van de DJSI in 2001. Alcoa bewees hiermee dat het een evenwicht kon vinden tussen de drie dimensies: economie, sociaal en milieu. Met een visie: “Alcoa's vision of being the best company in the world means that we must practice

corporate sustainability, which contributes to our value as a company”; scoorden ze goed op het assessment van de SAM Group. Alcoa's 2002 Sustainability Report omvat de details van de strategie die gebruikt wordt voor duurzaamheid te bereiken. In het rapport staan ook de sociale programma’s en filantropische activiteiten en financiële performance.

76

4.6 CSR voor ontwikkelingslanden [60] Een van de meest gebruikte om CSR voor te stellen, is Carroll´s (1991) Pyramid (figuur 39). Het model maakt onderscheid tussen vier social responsibility’s: economische, legale, ethische en filantropische. Aan de basis van de piramide ligt het economische aspect, een onderneming moet winstgevend zijn. Het legale aspect houdt in dat de onderneming in orde moet zijn met alle wetten en reglementeringen. De ethische belangen zijn de waarden en normen die gesteld worden. En het laatste is het filantropische aspect dat beschouwt dat de onderneming een maatschappelijk verantwoorde onderneming moet zijn.

Figuur 39: pyramid of Corporate Social Responsibility

CSR is een begrip dat ontstaan is in rijke of ontwikkelde landen. De thema’s die behandeld moeten worden zijn door vele Westerse landen erkend. Ook in Afrika zijn de thema’s die in CSR voorkomen belangrijk maar er worden andere prioriteiten gelegd. In ontwikkelingslanden speelt het filantropische aspect een heel belangrijke rol. Hierdoor is de Carroll’s pyramid aangepast (zie figuur 40).

77

Figuur 40: Africa's Corporate Social Responsibitity Pyramid

Het filantropische aspect is in Afrika heel belangrijk. Afrika is afhankelijk van steun, dit wordt veelal via gelddonaties gedaan maar Afrikaanse landen hebben ook steun nodig op vlak van gezondheidszorg. Daar kunnen de ondernemingen nog een grote bijdrage leveren. Het besef komt bij de ondernemingen dat een het niet kan slagen als de maatschappij van het land faalt.

78

5 Besluit Alcoa is een multinational in de aluminiumindustrie en staat in voor de hele productiecyclus van aluminium. Deze productie gaat gepaard met vervuilende en risicovolle activiteiten. Multinationals hebben door deze activiteiten, een belangrijk invloed op rijkdom, armoede en milieuproblemen. Alcoa is lid van de Dow Jones Sustainability Index en wordt dus beschouwd als een duurzame onderneming. Alcoa heeft een goed beleid naar duurzaamheid toe en levert hierdoor een positieve bijdrage aan hun stakeholders. Duurzame ondernemingen streven naar maatschappelijk verantwoord ondernemen, dit wil zeggen dat ze verantwoording willen opnemen ten aanzien van de sociale, economische en milieu aspecten. Dit is de

triple bottom benadering. Deze multinational, aanwezig in de ganse productiecyclus, is in Guinee voor bauxietontginning gevestigd. In dit ontwikkelingsland zijn de filantropische noden groot. Als de overheid in Guinee geen acht slaat op deze noden, kunnen bedrijven als Alcoa de verantwoordelijkheid op zich nemen. Als lid van de DJSI verwachten de investeerders dat Alcoa zich niet kan vestigen in een ontwikkelingsland zonder de bereidheid te tonen inzake het leveren van een positieve bijdrage aan het land en haar bevolking. Een samenwerking tussen onderneming met NPO’s als NGO’s en vzw’s kunnen een goede kijk bieden op deze noden. Er bestaan verschillende vormen van giften aan NGO’s en verschillende vormen van samenwerkingen tussen ondernemingen en NPO’s. Steun bieden gebeurt meestal door gelddonaties of het leveren van goederen. Maar dit kan ook op andere manieren. In Guinee is er een nood aan kennis over het gebruik van gevaarlijke chemicaliën. In deze problematiek zou Alcoa advies en know-how kunnen bieden aan NGO’s in Guinee om inzichten te verwerven omtrent de nodige veiligheidsmaatregelen bij gebruik van gevaarlijke chemicaliën. Alcoa gebruikt immers grote hoeveelheiden NaOH bij het raffinageproces van het bauxiet, het aluminiumerts, voor 6169 kg bauxiet is er 169 kg NaOH nodig. De controle over het effectief toepassen van het duurzaam beleid komt niet altijd vanuit de regering. Bedrijven als Alcoa kunnen een beroep doen op NPO’s. De NPO's spelen, op

79

verzoek van het bedrijf, de rol van externe controleur om een audit uit te voeren van hun activiteiten of van hun rapportering inzake duurzame ontwikkeling. Het Groeningeproject, een samenwerkingsverband tussen de medische NGO’s Kico en 2AMG met de Hogeschool West-Vlaanderen en KULeuven. Dit project is een goed geanalyseerd ontwikkelingsproject en doet onderzoek naar de problematiek rond de slokdarmverbrandingen bij kinderen in Guinee. Het project heeft als hoofddoel het creëren van een permanente en veilige omgeving voor de behandeling van pathologieën bij kinderen in Guinee. Kinderen in Guinee komen soms makkelijk in het bereik van het gevaarlijke product NaOH, dit is een kleurloze base die deze kinderen niet onderscheiden van water en gaan dit opdrinken. NaOH is een product die veel mensen in Guinee gebruiken voor zeep te maken of bij textielbehandelingen. Maar de veiligheidsmaatregelen zijn niet gekend of te weinig nageleefd. Dit zou eigenlijk niet verkocht mogen worden zonder dat deze mensen op de hoogte zijn van de nodige veiligheid die gehandhaafd moet worden. Maar de mensen komen aan NaOH op de lokale markten. Noord-Zuidwerking heeft als doel de rijkdom herverdelen en een klimaat van rechtvaardigheid scheppen. Dit zou betekenen dat de aluminiumindustrie in Guinee ten voordele zou moeten zijn van Guinee zelf. Een samenwerkingsverband tussen Alcoa en het Groeningeproject zou een grote vooruitgang bieden. Op lange termijn zou de aluminiumindustrie niet alleen in handen mogen zijn van internationale concerns maar in de handen van Guinee zelf.

80

Literatuurlijst [1] K.G. Budenski, M.R. Budenski, Materiaalkunde voor Technici Hoofdstuk 17 Aluminium en aluminiumlegeringen, 3e herziene druk 2003, uitgegeven door Academic Service, Schoonhoven [2] Aluminium markten, Remi Claeys Aluminium beschikbaar op World Wide Web http://www.remi-claeys.be/ [27/03/2008] [3] Sustainability of the european aluminium industry 2006, european aluminium association, beschikbaar op World Wide Web http://www.alufuture.org/affg/pdf/EAA_SDI_brochureCompetitiveness_10.pdf [27/03/2008] [4] Aluminium Industry, UC RUSAL, beschikbaar op World Wide Web http://www.aluminiumleader.com/en/serious/industry/ [01/04/2008] [5] Alcoa, beschikbaar op World Wide Web www.alcoa.com [01/04/2008] [6] RUSAL, beschikbaar op World Wide Web www.rusal.com [01/04/2008] [7] Guy Maes, Cursus Milieuzorg: Elementen van het milieuzorgsysteem academiejaar: 2006-2007 [8] Aluminium, beschikbaar op World Wide Web http://nl.wikipedia.org/wiki/Aluminium [25/09/2007] [9] Aluminium beschikbaar op World Wide Web http://www.madehow.com/Volume5/Aluminum.html [25/09/2007] [10] Bauxiet, beschikbaar op World Wide Web http://nl.wikipedia.org/wiki/Bauxiet [25/09/2007] [11] International Aluminium Institute, life cycle assessment of aluminium: inventory data for the worldwide primary aluminium, beschikbaar op World Wide Web http://www.worldaluminium.org/cache/fl0000166.pdf [01/04/2008] [12] Bayer proces, beschikbaar op World Wide Web http://sam.davyson.com/as/physics/aluminium/siteus/extraction.html [25/09/2007] [13] Townsend, Colin R., Janssens J..Chemie 3. derde druk. Uitgeverij de sikkel NV, 1972. [14] Hall-Heroult proces, beschikbaar op World Wide Web http://www.energymanagertraining.com/aluminium/Aluminium.htm [25/09/2007] [15] Reduction pot, beschikbaar op World Wide Web http://www.tomago.com.au/alum/howitsmade.html [5/10/2007] [16] potline, beschikbaar op World Wide Web http://www.reliableplant.com/article.asp?articleid=256 [5/10/2007] 81

[17] Hall-Heroult proces, beschikbaar op World Wide Web http://www.worldaluminum.org/production/smelting/technology.html [15/10/2007] [18] Hall-Heroult proces, beschikbaar op World Wide Web http://school.chem.umu.se/Experiment/P207 [25/09/2007] [19] LCA aluminium, beschikbaar op World Wide Web, http://www.worldaluminium.org/cache/fl0000160.pdf [09/10/2007] [20] air emissions aluminum production, beschikbaar op World Wide Web http://www.wmrc.uiuc.edu/main_sections/info_services/library_docs/manuals/primmetals /chapter4.htm [09/10/2007] [21] ingots, beschikbaar op World Wide Web http://www.scrapmetalworks.com/metals/aluminum.htm [09/10/2007] [22 ] aluminiumcentrum, beschikbaar op World Wide Web http://www.aluminiumcentrum.nl/wm.cgi?keywords=;id=26 [09/10/2007] [23] aluminiumcentrum, beschikbaar op World Wide Web www.aluminiumcentrum.nl [09/10/2007] [24] aluminiumcentrum, beschikbaar op World Wide Web http://www.aluminiumcentrum.nl/aluminiumcentrum.nl/files/Doc/Aluminium/Be%20en%20verwerken/Anodiseren_van_aluminium.pdf [09/10/2007] [25] coating, beschikbaar op World Wide Web http://www.mcscoating.be/aluminium/diversen [09/10/2007] [26] periodiek systeem, beschikbaar op het World Wide Web http://www.periodieksysteem.com/elem_nl.cfm?IDE=Al [01/04/2008] [27] Aluminium for future generations, beschikbaar op World Wide Web http://www.alufuture.org/affg/01/01.htm [01/04/2008] [28] afvalstoffendecreet, beschikbaar op World Wide Web: www.ovam.be [05/04/2008] [29] non-ferro, vito, beschikbaar op World Wide Web: http://www.emis.vito.be/EMIS/Media/non-ferro_hoofdstuk2.pdf [01/04/2008] [30] levenscyclus aluminium, beschikbaar op World Wide Web http://www.worldaluminium.org/?pg=97 [01/04/2008] [30] levenscyclus aluminium, beschikbaar op World Wide Web http://www.worldaluminum.org/environment/lifecycle/lifecycle1.html [01/04/2008] [32] Guinee 2004 verslag VHLORA/VLIR uitgebreid prospectieverslag Tomas Jansen student Industrieel Ingenieur MIT [33] economie in Guinee, beschikbaar op World Wide Web: http://www.worldwidebase.com/science/guinea.shtml [01/04/2008] 82

[34] Guinée kaart, beschikbaar op World Wide Web http://www.meatnpotatoes.com/nations/maps/gv-map-big.jpg [25/09/2007] [35] Guinee consulaat, Consulaat Generaal van de Republiek Guinée, beschikbaar op het World Wide Web: http://us-africa.tripod.com/consulaatguinee/[03/11/2007] [36] Groeninge ontwikkelingsproject [37] Kico Kortrijk, Kico vzw, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://www.kicokortrijk.be/ [38] zeep maken, zelf zeep maken, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://www.thuisexperimenteren.nl/science/zeep/zeep.htm [39] zeep, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://en.wikipedia.org/wiki/Soap [40] oliepalm, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://nl.wikipedia.org/wiki/Oliepalm [41] arachide, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://fr.wikipedia.org/wiki/Arachide [42] productie olie, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web http://www.ecolemlfkamsar.org/actua_palmeraie.htm [43] zeepproductie in Guinee [44] How products are made, UK, laatste update 01/02/2008, beschikbaar op het World Wide Web: http://www.madehow.com/Volume-2/Soap.html [45] MGM Supplying Machinery & Raw materials Worldwide,2005,UK, Soap making machinery, laatste update 01/02/2008, beschikbaar op het World Wide Web: http://www.mgm-soap.co.uk/ [46] textiel, laatste update 03/11/2007, beschikbaar op het World Wide Web, www.emis.vito.be/EMIS/Media/Textiel_volledig_rapport.pdf [47] http://wikitravel.org/nl/Guinee [48] Cursus milieuzorg W. Meersseman 2006-2007 [49] Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, duurzame ontwikkeling, België, 2007, Beschikbaar op World Wide Web: http://mineco.fgov.be/energy/sustainable_development/sustainable_development_nl_001 .htm[31/01/2008]. [50] WBCSD, World Business Council for Sustainable Development http://www.wbcsd.org/templates/TemplateWBCSD5/layout.asp?MenuID=1, [31/01/2008].

83

[51] Ariane Visser, Corporate social responsibility in de praktijk, een genderbenadering, België, 2002, beschikbaar op het World Wide Web: http://www.ethesis.net/gender/gender_inhoud.htm, [01/02/2008]. [52] MVO Nederland, Social accountability, Nederland, 2004 beschikbaar op het World Wide Web: http://www.mvonederland.nl/degrotemvobibliotheek/richtlijnenenregelgeving/867 [01/02/2008]. [53] MVO Vlaanderen, beschikbaar op het World Wide Web: http://www.mvovlaanderen.be/pageview.aspx?id=1 [01/02/2008]. [54] Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, duurzame ontwikkeling, België, 2007, Beschikbaar op World Wide Web: http://mineco.fgov.be/energy/sustainable_development/sustainable_development_nl_001 .htm#Inleiding [01/02/2008]. [55] Centrum voor Duurzame Ontwikkeling - Universiteit Gent, Duurzame ontwikkeling in Noord-Zuidperspectief, 2007, beschikbaar op het World Wide Web: http://cdonet.rug.ac.be/noordzuid/, [01.02.2008]. [56] Nederlands Normalisatie-instituut, ISO 26000, Nederland, 2005, beschikbaar op het World Wide Web: http://www2.nen.nl/getfile?docName=241747, [01/02/2008]. [57] Dow Jones Sustainability Index, http://www.sustainabilityindexes.com/djsi_pdf/publications/Presentations/SAM_Presentation_070906_Review.pdf [58] Sustainability, beschikbaar op het World Wide Web:http://www.sustainabilityindexes.com/djsi_pdf/AssuranceReport_2007.pdf [01/04/2008] [59] Sam-group, beschikbaar op het World Wide Web:http://www.samgroup.com/htmle/djsi/indexes.cfm [01/04/2008] [60] HELG, A. (2007). Corporate Social Responsibility from a Nigerian perspective Masterthesis Göteborgs Universitet. pp101

84

Gebruikte afkortingen BNP CBK CGG CMRN CODEM CSR CTRN CWPB EPA IAI ICT ILO IMF ISO KiCo MVO NGO PDG-RDA PRP PUP SA SPL SRI VN VZW WBCSD UNCED UNR

bruto nationaal product Compagnie des Bauxites de Kindia Compagnie Guineenne de Genie Comité Militaire de Redressement National Coordination de l’opposition Democratique Corporate Social Responsibility Comité Transitoire de Redressement National Centre Worked Pre-bake Technology Agentschap van de Milieubescherming International Aluminium Institute informatica- en communicatietechnieken International Labor Organization International Monetary Fund international organization for standardization medische Kinderbijstand voor Guinee-Conakry Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen non-gouvernementele organisatie Parti Démocratique de Guinée-Rassemblement Démocratique Africain Parti pour le Renouveau et le Progrès Parti de l’Unité et du Progrès Social accountability Spent potlining socially responsible investing Verenigde Naties vennootschap zonder winst World Business Council for Sustainable Development United Nations Conference on Environment and Development Union pour la Nouvelle République

85

Bijlagen Bijlage 1: bauxietontginning per land 2002-2006 BAUXITE: WORLD PRODUCTION, BY COUNTRY1, 2 (Thousand metric tons) Country Australia Bosnia and Herzegovinae Brazil Chinae Ghana Greece Guineae, 4 Guyana4 Hungary India Indonesia Iran Jamaica4, 5 Kazakhstan Malaysia Mozambique Pakistan Russiae Serbia and Montenegro6 Suriname Turkey7 United States Venezuela Total

2002 54.135 113 13.260 12.000 684 2.492 15.300 1.690 720 9.647 1.283 57 13.120 4.377 40 9 12 4.500 612 4.002 287 NA 5.191 144.000

r

2003 55.602 573 17.363 13.000 495 2.418 15.000 1.846 666 10.414 1.263 366 13.444 4.737 6 12 4 5.500 540 4.215 364 NA 5.446 153.000

r

r

2004 56.593 480 20.914 15.000 498 2.444 15.254 1.506 647 11.285 1.331 420 13.296 4.706 2 7 5 6.000 486 4.052 366 NA 5.842 161.000

r

r, 3 r

r

r

r

2005 59.959 1.032 21.000 18.000 726 2.450 15.200 1.405 511 12.385 1.442 500 14.118 4.800 5 10 7 6.400 610 4.757 475 NA 5.900 172.000

r, 3 r, p

r e r, e r e r r e

e r

r

r r

r

2006e 62.307 1.000 21.000 21.000 886 2.450 15.200 1.400 500 12.732 1.502 500 14.851 4.800 5 12 7 6.600 550 4.750 500 NA 5.500 178.000

e

Estimated. pPreliminary. rRevised. NA Not available. World totals and estimated data are rounded to no more than three significant digits; may not add to totals shown. 2 Table includes data available through August 3, 2007. 3 Reported figure. 4 Dry bauxite equivalent of crude ore. 5 Bauxite processed for conversion to alumina in Jamaica plus kiln-dried ore prepared for export. 6 In June 2006, Montenegro and Serbia formally declared independence from each other and dissolved their union. Mineral production data for 2006, however, still reflect the unified country. 7 Public-sector production only. 1

86

3

p

p

3 3 3

3

3

Bijlage 2: levenscyclus met inputs en outputs

87

88

Bijlage 3: kaart Guinee – economische activiteit

89

Bijlage 4: exportproducten van West-Afrika

90