Managementsamenvatting

DE STEEN IN DE VIJVER: DERTIGMAAL ENERGIENEUTRAAL HAAGLANDEN

Managementsamenvatting

De CO2 uitstoot is in Nederland grofweg te verdeeld in 1/3 woningen, 1/3 utiliteit en 1/3 mobiliteit. In de stadsregio Haaglanden zijn de vooroorlogse particuliere woningen goed voor 70% van de gebouwgebonden CO2 uitstoot. Het aanpakken van de voorraad is om twee redenen niet eenvoudig! Doordat toentertijd particulier opdrachtgeverschap de norm was vereist iedere woning nu wederom maatwerk! Grote bouwers vinden de acquisitie te duur en hebben een veel te technische focus. Ten tweede is deze voorraad beeldbepalend en valt onder het beschermd stadsgezicht of heeft monumentale waarde. Mocht een bewoner zijn woning al energiezuinig willen laten maken, dan volgt de ontmoedigende hobbel van de lokale Welstand. Publiek beleid is erop gericht met subsidies het laaghangend fruit te oogsten, van ander glas tot zonnepanelen. Tegen relatief hoge kosten wordt zo een 20-‐30% energie en CO2 bespaard. Als beloning krijgt de bewoner nog een beter energielabel en daarna verdwijnen de handen in de zakken. De moeilijkste besparing, het aanpakken van de schil, blijft doorgaans liggen. Dit project veronderstelt dat een eigenaar die zijn woning vergaand energiezuiniger wil maken een omgekeerde volgorde hanteert. Hij begint met het aanpakken van de schil, het binnenklimaat en gedrag. Met deze drie onderwerpen heeft hij de grootste return on investment te pakken: gedrag en isolatiemateriaal zijn snel terugverdiend en gezondheid is ons dierbaarste bezit. Als deze onderwerpen zijn uitgevoerd cascadeert dat in een hele serie van mogelijkheden: er kan beter isolerend glas worden geplaatst en lage temperatuurverwarming geïnstalleerd. Als dan nog geld over is, kan de restvraag worden gecompenseerd met zonnepanelen of windaandelen. Voor deze ‘omgekeerde benadering’ is momenteel nog geen aannemer te vinden. Vanuit de omgekeerde gedachte wordt daarom gewerkt met een team van innovatieve producenten en gecommitteerde uitvoerders, naast hetgeen standaard al wordt aangeboden door installateurs. Het doel van dit project is te komen tot drie economisch bewezen concepten, welke in de vooroorlogse bouw kunnen worden uitgerold, maar welke net zo goed geschikt zijn voor de recente nieuwbouw. Gedrag staat in alle drie de concepten centraal: 1. “Met een dekentje op de bank”: maximaal inzetten op gedrag (goedkoopste). 2. “De leefruimte inpakken als een badkuip”: lage temperatuurverwarming (duurste). 3. “De winterwoonkamer”: als de BG gewoon niet te isoleren valt (17e eeuwse binnensteden). Niet alle woningen van de doelgroep lenen zich voor het zelf opwekken van energie met zonnepanelen of -‐boilers. Of binnenkort kan worden geïnvesteerd in windturbines of grote PV installaties is een politieke beslissing. Ten opzichte van de terms of reference (‘binnen 10 km telt mee’) hebben wij nog geen bevestiging van bestuurlijke daadkracht op het gebied van saldering voor de meter. Hoewel duurzame opwekking wordt meegenomen onze de scope, onderzoekt dit project echt nadrukkelijk de reductie van de fossiele warmtevraag van de woningen zelf. Onze ambitie is dat op den duur eigenlijk niemand in deze regio nog een reden heeft om in zijn woning jaarlijks meer dan 500 m3 gas te verstoken Alle drie de concepten kunnen op papier worden uitgevoerd voor een investering van ongeveer 10x de energierekening. De gemiddelde verhuisfrequentie onder de doelgroep is 20 jaar en het rendement is dus 10% per jaar financieel. Daar zal dezer dagen geen bank van weglopen, doch de ervaring leert dat deelnemende bewoners liever eigen middelen in hun woning steken. Het opschalingsdoel is de 70% gebouwgebonden CO2 emissie met ca. 70-‐80% terug te brengen resulterend in een halvering van de CO2 emissie van de particuliere woningvoorraad (70*70). Als het


2

daar kan, kan het overal en volgt opschaling naar alles t/m Vinex.


3

2. Deelnemers en derden 2.1 Algemeen

Dit project is geïnitieerd vanuit de vraagzijde. Deelnemende bewoner/eigenaars zijn allemaal trekkers van wijkinitiatieven of op een andere manier betrokken bij wijkverduurzaming. Bewoners hebben publieke partijen benaderd voor samenwerking in dit project, omdat opschaling vanzelfsprekend in coproductie is. Het bewonersproces wordt begeleidt vanuit het Instituut voor Maatschappelijke Innovatie. De aanbodzijde wordt uitgedaagd haar beste innovatieve (deel)oplossingen aan te dragen. Daarbij is sprake van risicodeling: de aanbodsector wordt gepusht haar beste beentje voor te zetten, waarbij de bewoner zich committeert als launching customer. De aanbodzijde wordt ‘aangejaagd’ vanuit het Project.

Opdrachtgever'

Par:culiere&& woningbezi@ers&

Inwoner'

Deelnemer'

Gemeente&Den&Haag& (namens)& .  Stadsgewest&Haaglanden& .  Gemeente&Den&Haag& .  Gemeente&Del3& .  Gemeente&Rijswijk&

Aannemers&en&installateurs&

Deelnemer'

Project(( 30(x(80%(

Procesbegeleider'

Leverancier'

Toeleveranciers&mbt& .  Ven:la:eoplossingen& .  Isola:eoplossingen& .  Warmteoplossingen& .  Glas& .  Opwekking&PV& .  Opwekking&ZonTh& .  Opwekking&dmv&wind&

Ins:tuut&voor&& Maatschappelijke&& Innova:e&

Figuur: particuliere woningbezitter is opdrachtgever samen met deelnemende publieke partijen, met vergaande risicodeling tussen bewoner/eigenaar en innovatieve leveranciers.

• • •

•

Opdrachtgevers blijven verantwoordelijk voor inhoudelijke beslissingen. Toeleveranciers bieden nieuwe materialen en technieken aan waar de huidige technieken tekort schieten. Het project ondersteunt maximaal waar mogelijk en zinvol en gaat gesprekken aan met de welstand over bijv. isoleren aan de buitenzijde versus beschermd stadsgezicht. Toepassing van technieken wordt afgesproken en gevolgd in de vorm van bouwbegeleiding.


4

2.2 Consortium partners

Ardo de Graaf Advies Wilde gagel 59 2498ER Den Haag Contactpersoon § A. De Graaf Telefoonnummer § 06 52056179 E-‐mail adres § [email protected] Land van vestiging § NL Website § nl.linkedin.com/pub/ardo-‐de-‐ graaf/0/4a2/82a

§ Kernactiviteiten Adviseur duurzame ontwikkeling aan publieke en private organisaties § Motivatie deelname aan het project Duurzaamheid kan worden opgeschaald bij goede business cases Motivatie bijdrage aan energietransitie § 12 jaar gecommitteerd adviseur aan duurzaamheid § 20 jaar ervaring als internationaal organisatieadviseur en projectleider bij overheden en niet-‐overheden Concrete bijdrage aan het project: Projectleider Toepassing en gebruik van de projectresultaten § Referentieproject voor beleidsbeïnvloeding


5

§ § § § §

Naam Gemeente Den Haag Adres, postcode, plaats Spui 70, 2500 DP Den Haag Contactpersoon Ger Kwakkel Telefoonnummer 070-‐353 6765 E-‐mail adres [email protected] Land van vestiging NL Website www.denhaag.nl

§ §

Kernactiviteiten Participatie, Communicatie, Uitvoering Motivatie deelname aan het project

§ §

De gemeente Den Haag heeft als doel om de stad in 2040 klimaatneutraal te hebben. De gemeente kan dat niet alleen en zij heeft daarvoor partijen en betrokkenen uit de stad nodig. De gemeente stimuleert en faciliteert hen daarbij en geeft zelf het goede voorbeeld. Dit project past prima bij die doelstellingen. §

Motivatie bijdrage aan energietransitie

De gemeente Den Haag ziet diverse transities. Naast de klassieke transitie van fossiele brandstof naar duurzame energieopwekking, gaat het om transities van “alleen naar samen”, van “bewustwording naar realisatie”, van “pilot naar opschaling”, van “koploper naar peloton”. In deze transities is het van belang dat de gemeente een betrouwbare partner is die veranderingen niet in de weg zit. Meer eigen verantwoordelijkheid bij (groepen) burgers en het uitvergroten van successen van koplopers zijn daarbij essentieel. §

Beschikbare kennis, expertise, ervaring

De deelname aan het project vindt plaats vanuit het team Participatie Duurzaamheid. Daar zitten projectleiders met ervaring in gedragsverandering, begeleiden van groepsprocessen en woning-‐ ./energie-‐vraagstukken. Daarnaast is een belangrijke rol om binnen de gemeente, bijvoorbeeld richting Monumentenzorg, de weg voor het project te plaveien. Ook zal het project bestuurlijk onder de aandacht worden gebracht. §

Concrete bijdrage aan het project

De concrete bijdrage zal zijn het deelnemen in de begeleidingsgroep, het contact leggen met andere gemeentelijke diensten, het informeren van het bestuur en het mede uitvoeren van de communicatie over het project. Op jaarbasis betreft dit naar schatting 200 uur. §

Toepassing en gebruik van de projectresultaten

Doel is om de resultaten van deze koplopers te laten zien aan de grote middenmoot. De koppeling zal worden gelegd naar bestaande projecten (bijv. Voorbeeldwoningen), op de website zal worden gecommuniceerd over de resultaten. En de wethouder met pers zal bij het evenement bij de afronding van het project aanwezig zijn.


6

Naam Instituut Maatschappelijke Innovatie B.V. Adres, postcode, plaats Rapenburg 8-‐10, 2311 EV Leiden Contactpersoon T. Egyedi Telefoonnummer 071-‐5127707 E-‐mail adres [email protected] Land van vestiging Nederland Website www.imi.nu Kernactiviteiten Aanjagen innovaties o.a. d.m.v. procesontwerp en – begeleiding • Motivatie deelname aan het project Reeds betrokken bij andere projecten op het gebied van verduurzaming van bestaande woningen. Wij zijn met name ook geïnteresseerd in de procesmatige kant van de zaak. Hoe bouw je werkende consortia? Hoe houdt je bewoners gemotiveerd? Wat werkt wel en wat niet? Van de techniek (zoals isoleren, ventileren, installaties) weten we het een en ander, maar de nadruk in dit project zal komen te liggen op de meer procesmatige aspecten van het project. • Motivatie bijdrage aan energietransitie Vanuit onze maatschappelijke doelstelling willen wij bijdragen aan het terugdringen van de CO2-‐uitstoot van o.a. de bebouwde omgeving. Wij noemen onszelf aanjagers van vernieuwingsprocessen en deze transitie is bij uitstek een waarbij innovatie, slim ontwerp van het transitieproces en volharding hand in hand gaan. De contactpersoon/uitvoerder is ook privé betrokken bij het verduurzamen van woningen in zijn wijk. • Beschikbare kennis, expertise, ervaring Ruime ervaring (> 20 jaar) met proces-‐ontwerp en – begeleiding wat betreft het betrekken van burgers/bewoners bij de vormgeving van hun woonomgeving. Opdrachtgevers onder andere de ministeries van VROM en V&W (nu I&M), Landbouw en Economische Zaken (nu EL&I), BZK, en de gemeenten Leiden, Leiderdorp, Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Rotterdam, Gouda, Zoetermeer, etc. etc. Concrete projecten op het gebied van duurzaamheid o.a.: maatschappelijke dialoog Biobased Economy, Toekomstvisie Landbouw, Wijkaanpak Den Haag. • Concrete bijdrage aan het project Procesplan opstellen, betrokken bewoners contact mee onderhouden, motiveren, adviseren, zowel individueel als qua groep. Ook bijdragen aan soepele samenwerking binnen het consortium van bedrijven. • Toepassing en gebruik van de projectresultaten De (tussentijdse) resultaten zullen direct worden verwerkt in de overige projecten waar we mee bezig zijn (zoals de wijkaanpak in Den Haag). We zullen ons met name richten op kennisuitwisseling met professionals en bewoners rond inhoudelijke en procesmatige resultaten.


7

Techneco Energiesystemen B.V.

§

Kernactiviteiten

Leverancier van Bronnen, Warmtepompen, Vloerverwarming en Zonnepanelen

Kleveringweg 9 2616 LZ Delft

§

Motivatie deelname aan het project

Nederland Doelstelling Techneco: In ieder huis een warmtepomp.

Pieter van Alphen

Deze 30 zouden dus weer een bijdrage leveren om dichter bij onze doelstelling te komen.

015-‐2191000 [email protected]

§

www.techneco.nl

Motivatie bijdrage aan energietransitie

Verkoop en begeleiding van plaatsing 30 Elga warmtepompen Verkoop en begeleiding van plaatsing van 30 sets zonnepanelen Mooi referentie project §

Beschikbare kennis, expertise, ervaring

17 jaar expertise, meer dan 500 duurzame projecte. Beschikking over verkoop, projectbegeleiding en service. §

Concrete bijdrage aan het project

Ondersteuning van Ardo de Graaf §

Toepassing en gebruik van de projectresultaten

Projectresultaten worden verspreid middels maandelijkse nieuwsbrief, twitter en facebook. Projectresultaten worden gebruikt in aanloop naar nieuwe projecten met dezelfde of een soortgelijke doelstelling.


8

Duco Ventilation & Suncontrol Handelsstraat 19 8630 Veurne Belgie Contactpersoon § JRD den Hartog Telefoonnummer § 06-‐23375143 E-‐mail adres § [email protected] Land van vestiging § NL Website § www.duco.eu

Duco is fabrikant van ventilatie en zonwering oplossingen Motivatie deelname aan het project en bijdrage aan energietransitie: Belangstelling voor duurzame oplossingen Beschikbare kennis, expertise, ervaring Producten en oplossingen voor ventilatie in de woningbouw § Concrete bijdrage aan het project Advies Toepassing en gebruik van de projectresultaten § Zou voor Duco mogelijk een referentieproject kunnen zijn


9

2.3 Andere uitbestedingsrelaties

(isolerend glas) Postbus 3064 2601 DB Delft Nederland Michel Trompert T +31 15 2139315 F +31 15 2139226 [email protected] http://www.vanruysdael.com §

Van Ruysdael stelt kritische vragen waar het gaat om het behouden van bestaande vensters en over maximaal rendement dat we in bepaalde situaties uit isolatie denken te halen. Dit heeft onder andere geleid tot een heel andere visie op duurzaamheid en gezondheid. Bij veel bestaande isolatiemaatregelen en energielabels zijn mens en gebouw lijdend met een lange IJ. Bij Van Ruysdael zijn mens en gebouw in alle opzichten leidend, in de fijne betekenis van het woord. Deze ontwikkelingen vindt u terug in onze producten, van kennis tot advies en van glas tot schuifraamtechniek. De resultaten vatten we samen in 'het nieuwe denken over isoleren'. Concrete bijdrage aan het project: Toeleverancier


10

In de meeste gevallen wordt in de bouw een R-‐ waarde gevraagd van 2,5 W/m2K. Veelal wordt hiervoor isolatiemateriaal gebruikt dat 2 tot 4 keer zo dik als bluedec®. bluedec® levert dus een beduidend dunnere spouw op wat ten goede komt aan de woonruimte.

(Isolatiemateriaal) Bluedec B.V. Ressenerbroek 26 d 6666 MR Heteren Nederland

T. Wassink

Concrete bijdrage aan het project: Toeleverancier

T:+31(0)6-‐53153985 T:

026 -‐ 4722003

F:

026 -‐ 4720760

E: [email protected]


11

Stichting Haags Milieucentrum Adres: Riviervismarkt 5 2513 AM Den Haag Tel. 070 361 69 69 E-‐mail [email protected] Internet www.haagsmilieucentrum.nl

Het Haags Milieucentrum (HMC) is een onafhankelijke stichting die zich inzet voor een groen en duurzaam Den Haag. Het Haags Milieucentrum streeft naar een groen, duurzaam Den Haag. Het HMC wil dit sneller realiseren dan de meeste politici. Voorzitter van het Haags Milieucentrum is prof. em. Kees Duijvestein, hoogleraar duurzaamheid van de gebouwde omgeving aan de TU Delft. Concrete bijdrage aan het project: Toeleverancier, educatiepartner voor opschaling en kennisverspreiding mb.t. het kennis-‐ en leerplan


12

3. Achtergrond Regio Haaglanden (o.a. Den Haag, Rijswijk, Delft, Leiden) heeft een grote particuliere woningvoorraad en een gemiddeld energielabel van “D” of lager. Het particuliere woningbezit, de statige lanen en historische binnensteden, is in grote mate beeldbepalend voor deze regio. Verschillende gemeentes hebben de ambitie uitgesproken ca. 30% CO2 te besparen in 2020. Belangrijke tactiek daarbij is zo veel mogelijk bewoners één of een paar maatregelen te laten nemen. In onze optiek leidt de tactiek van de gemeenten tot een verkeerde volgorde: er wordt een beetje CO2 geoogst, het laaghangend fruit, maar de moeilijkere onderwerpen blijven buiten schot. Wij veronderstellen dat bewoners die willen renoveren van meet af aan een andere volgorde zouden moeten hanteren. De moeilijke onderwerpen worden eerst aangepakt en gedeeltelijk gefinancierd met de maatregelen die een korte terugverdientijd hebben. Daardoor is er in de woning veel meer mogelijk zoals beter isolerend glas en lage temperatuurverwarming. Bovendien is er een grotere kans dat de woning beschermd blijft tegen vocht in de constructie. Wij laten zien dat het mogelijk is om woningen zodanig aan te passen dat ze passief of energieneutraal worden. Ons doel is inspiratie te bieden aan mensen die van meet af aan verder willen gaan dan het aanschaffen van een setje zonnepanelen. Wij werpen met dit project een steen in de vijver, met de wens door dit project een kwaliteitsimpuls te geven aan de conservatieve aanbodzijde in de regio en input te geven aan andersoortige beleidsmaatregelen. Naar energielabel A+ (nulwoning) - Innovatieve technieken zoeken -Risicoʼs delen met leveranciers - Demonstratieprojecten - Enthousiasme delen - Leereffect vergroten - Investering ca. €75.000 per woning 1 - Proceskosten 10-25% per woning

Besparing tot 30%

Besparing tot 50%

Besparing 60-100%

Energielabel F naar D - Met bekende technieken - Schaalvoordelen realiseren - Min. 250 woningen per jaar - Inkoopvoordeel behalen - Investering €5.000-15.000 per woning - Proceskosten ca.5-7% per woning

Figuur: “steen in de vijver”


13

Dit project start met 30 gemotiveerde particuliere huiseigenaren in de gemeenten Den Haag, Delft, Leiden en Rijswijk. Deze eigenaren willen worden gefaciliteerd om zelf de komende anderhalf jaar energiebesparende maatregelen te treffen aan hun woningen en deze 3 jaar lang te monitoren. De verwachte investering zal een randvoorwaarde zijn, maar of iedereen het bespaardoel haalt is niet vooraf te zeggen; op bijv. baanverlies of echtscheiding hebben wij als project weinig invloed. Voor het uiteindelijke doel is dat niet zo erg: het doel van het project is immers kennisontwikkeling en -‐verspreiding. Ook kennis die de mensen opdoen die niet tot de eindstreep gaan kan in hun buurten of in andere huizen worden hergebruikt. Een verkenning heeft opgeleverd dat er twee uitersten zijn om met een oud huis tot een zeer energiezuinige woning te komen. Die uitersten liggen tussen high-‐tech met grote investeringen en gedragsaanpassing met geringe investeringen. Daartussenin zijn veel mengvormen denkbaar. Met beide uitersten is op papier meer dan 95% reductie van de fossiele vraag realiseerbaar. 1. Ventilatie is waar alles mee begint. In dit project neemt de grootste toeleverancier deel van ventilatieoplossingen in Nederland. De basis in dit project is natuurlijke ventilatie dus geen WTW. 2. Praktisch gezien lopen eigenaars van oudere woningen grote risico’s bij het binnenzijdig isoleren van hun woningen. Hiervoor is gezocht naar innovatieve, dunne, isolatiematerialen uit de ruimtevaart. 3. Warmtepompen hebben een rendement dat veel hoger ligt dan van gasketels. Echter bij een verbruik beneden 1000 m3 gas lopen de investeringen en de terugverdientijden erg op. Een bewoner trapt dus regelmatig tegelijk op de rem en het gaspedaal. Om tegemoet te komen aan de wens van kortere terugverdientijden is gekeken of de installatie en de software van hybride warmtepompen nog zodanig kan worden verbeterd dat een dekking van tegen 80% haalbaar wordt. Gekozen is voor luchtwarmtepompen omdat dicht aan zee en nog eens binnenstedelijk voldoende opwarming waardoor het er vrijwel nooit vriest (‘heat island’). Binnen het project is de beschikking over toelevering van vloer/en wand verwarming of capillaire buisverwarming. 4. Dubbel glas levert een energiebesparing op maar kan maken dat vocht dat voorheen condenseerde tegen de ruit nu in de constructie trekt. Met ventilatie is vocht in de steen te beperken, maar niet goed te voorkomen als de constructie onvoldoende wordt geïsoleerd. Vanwege het Beschermd Stadsgezicht zal een deel van de gevel helaas altijd een slechte R waarde hebben. Met innovatief glas kan in de bestaande kozijnen en sponningen een beter labda worden bereikt, terwijl het aangezicht van buiten wordt behouden en de muren zich niet volzuigen. 5. Bij opschaling voorzien wij als knelpunt dat veel installatiebedrijven vader-‐zoon firma’s zijn; er is maar weinig belangstelling voor vernieuwing en installateurs beschikken niet over het STEK certificaat. Wij gaan onderhoudsmonteurs uit industrie-‐branches daarom in ons project laten meelopen; deze monteurs zijn beter gekwalificeerd en hebben de benodigde certificaten vaak wel. Alle aangeduide technieken zijn beschermd, al dan niet middels octrooiaanvragen.


14

4. Selectie gebouwen Plaats hieronder een lijst met de te renoveren woningen volgens volgend format Postcode + huisnummer Ambitie 1 woning

Groot Hertoginnelaan 51

2517EC

frankenslag 170

2582HX

delfgauwseweg 19

2628EG

Postcode + huisnummer Ambitie 2 woning

Nicolaistraat 73

2517TA

Nicolaistraat 75

2517TA

de perponchestraat 86

2518SX

de perponchestraat 88

2518SX

billitonstraat 29

2585TX

rotterdamseweg 59

2628AJ

prins mauritslaan 158

2582LZ

van aarsenstraat 227

2582JK

celebesstraat 92

2585TP

Ten Hovestraat 39

2582RJ

van Slingelandstraat 164

2582XV

Wilde gagel 59

2498ER

Biesvaren 23

2498EE

Kamvaren 61

2498CM

Van Aarssenstraat 48

2582JK

Eikstraat 2

2565MX

van Blankenburgstraat 122

2517HG

Bankastraat 128

2585ET

Raamweg 43

2596HN

Raamweg 37

2596HN

E. van Zuylenlaan 25

2628LS

M. Van Oosterwijkstraat 22

2612XC

j. Catslaan 26

2332AW

Wagenstraat 181

2512AW

Tweemolentjeskade 16

2612XZ

kamvaren 18

2498CM

van slingelandstraat 156

2582XS

prins mauritslaan 160 II

2582LZ

Oostduinlaan 20

2596JN

Molslaan 125

2611RK


15

5. Technische onderbouwing & Doelstelling reductie primair energiegebruik Voor de nieuwe situatie is gebruik gemaakt van een programma dat gebruik maakt van ISSO 82, en bijbehorende structuur volgens de herziene versie 2009, zeg maar: de gestandaardiseerde methodiek voor particulieren. In de ISSO 82 valt ons op dat isolatie nauwelijks effect heeft op het verbruik. Bovendien wordt de spoeling bij ISSO dun, vanaf label “A”. Nieuwe technieken worden niet zwaar gewogen (wandverwarming; warmtepompen). Vermoedelijk zijn de besparingen over 3 jaar als berekend door het programma te laag! Eigenlijk willen wij in dit project liefst ver weg blijven van de EPA methodiek en is het werkelijke verbruik (ambitie variant 2) ons uitgangspunt. Wij merkten bij de berekeningen dat gemotiveerde bewoners “die al een en ander hebben gedaan” in het nadeel zijn. De referentiewaarde van ca. 1 GJ/m2 is dan nogal arbitrair, en het is merkwaardig dat voor vrijstaande woningen deze waarde lager ligt dan voor de eengezinswoningen (terwijl je daarin twee muren extra moet isoleren). De Ag is gebaseerd op de standaard per woning uit de gebruikte software. Aangezien links en rechts door hetzelfde aantal m2 wordt gedeeld maakt dit criterium in onze optiek overigens weinig uit. Het gevraagde subsidieplafond komt uit op 0,4 x (7 x 30 x €3000/jaar) of €250.000,=. Voor de berekeningen wordt verwezen naar het bijgaande Excel blad.

Uitwerking*eengezinswoning*1912* van*type*“Statenkwar7er”* tussenwoning* <*1945* el* Gebouw* gebonden* GAGE*+*GA* totaal* MJ*primair* Z* MJ*primair* duurzaam* NeSo*MJ* primair* Reduc7e*MJ* primair*

97,8* 97,8* referen7e*situa7e* gas* ext* 3000* 4000* 10,00* 20,67* 30,67*

40,90*

270,55*

1435,58* 1,71*

40,90*

97,8* el*

97,8* 97,8* 97,8*m2* nieuwe*situa7e*(berekend)* gas* ext* 3600* 585* 10,00* 26,81* 36,81*

5,98*

324,66*

210,00* 0,53*

5,98*

0,00*

0,19*

1,71*

0,35*

0%*

80%*

bespaard*

Bovenstaand voorbeeld is het meest voorkomende type woning in regio Den Haag met een bouwjaar tussen 1905 en 1912. Hiervan zijn er 103.000 in deze regio. Het huidige primaire energiegebruik ligt doorgaans ruim boven de forfaitaire waarde van 1,09 GJ/m2.


16

Het actieve gebruiksoppervlak is ca. 100 m2 van de beschikbare 250m2 want ‘boven niet wordt verwarmd’. Als de etage wordt verhuurd of met opgroeiende kinderen is boven verwarmen noodzakelijk, vandaar dat soms een gasverbruik van 6000 m3/jaar voorkomt. Wijkbewoners die “al heel veel hebben gedaan aan hun woning” zitten op ca. 2000 m3 gas, wat overeenkomt met het 1,06GJ/m2 forfait. Zij vallen in de berekeningssystematiek een beetje tussen wal en schip: een verlaging volgens ambitieniveau 1 geeft namelijk een plafond van 0,21GJ/m2, maar dit plafond vinden wij onrealistisch laag voor dergelijke panden; er is een limiet aan wat je aan een woning kunt doen. Het afkopen van het elektriciteitsverbruik met winddelen, of zo, vinden wij buiten dit project vallen Een verlaging volgens ambitieniveau 2 betekent in dit type 80% besparen. Een verschuiving van gas naar elektrisch verwarmen, isolatie, lage temperatuurverwarming en kleinschalige duurzame opwekking maakt dat haalbaar. Door dit concept op te schalen naar de 100.000+ woningen, kan een forse energiewinst worden bereikt in deze regio. Landelijk zijn er ongeveer 1.000.000 vooroorlogse woningen.

Uitwerking*2,1*kap*met*stadsverwarming*2005* van*type*“Vinex*woning”* 2,1*kap******* >*2000* el* Gebouw* gebonden* GAGE*+*GA* totaal* MJ*primair* Z* MJ*primair* duurzaam* NeTo*MJ* primair* ReducAe* MJ*primair*

113,4* 113,4* referenAe*situaAe* gas* ext* 4500* 9,79* 29,89* 39,68*

113,4* el* 45* 396,83*

350,00*

113,4* 113,4* 113,4*m2* nieuwe*situaAe*(berekend)* gas* ext* 3750* 14*

396,83*

12,13* 20,93* 33,07*

396,83*

291,67*

120,81* 120,81* 120,81*

0,75*

0,41*

0,00*

0,24*

0,75*

0,17*

0%*

77%*

bespaard*

Bovenstaand voorbeeld is een veel voorkomend type nieuwbouwwoning in regio Den Haag met een bouwjaar van tussen 1996 en 2010. Hiervan zijn er in Den Haag 30.000 gebouwd na 2000 en 24.000 in het decennium ervoor. Het gebruiksoppervlak is ca. 115 m2 van de beschikbare 250 m2. Het energieverbruik per m2 is relatief hoog doordat beide partners in deeltijd werken en opgroeiende kinderen vanaf een bepaalde leeftijd veel op hun eigen kamer zijn. Maar het zijn vaak ook slordig geïsoleerde woningen waarvan de schil meestal 20% isolatie mist.


17

Een verlaging volgens ambitieniveau 1 geeft een plafond van 0,15 GJ/m2 wat een besparing zou betekenen van 75%. Het huidige primaire energiegebruik ligt ruim boven de forfaitaire waarde van 0,64 GJ/m2 en komt eerder dichtbij het bouwbesluit daarvoor, nl. 0,74 GJ/m2. Wij hebben de indruk dat de forfaitaire waarde is overgeschreven van een energiebedrijf. De duurzaamheidsclaim, waardoor een warmtenet voor 20% meetelt in de EPA, maakt dat het primaire energieverbruik in werkelijkheid hoger is dan waarvoor een dergelijke woning is verkocht. Een verlaging volgens ambitieniveau 2 betekent in dit type 77% besparen. Inhaal-‐isolatie en een verschuiving van gas naar elektrisch verwarmen, een houtkachel, lage temperatuurverwarming en kleinschalige duurzame opwekking maakt de primaire warmtevraag van 0,14GJ/m2 haalbaar. Het elektriciteitsverbruik is afhankelijk van de hoeveelheid elektrische apparaten en zuinigere apparatuur (warmtepompdroger ipv condensdroger; lap-‐top ipv vaste PC), maar ook door bijvoorbeeld minder televisiekijken. De demografie helpt mee: doordat kinderen na een paar jaar puberen steeds minder thuis zijn daalt de elektriciteitsvraag. Door dit concept op te schalen naar de 50.000+ woningen, kan een forse energiewinst worden bereikt in deze regio. Woningen uit 1912 zijn het probleem van vandaag, vinex is het probleem van de komende 100 jaar.

6. Kennis-‐ en Leerplan en rol van de gebouwgebruiker

6.1

Leerplan -‐ leerkringen

Deelnemende woningen in het project zijn zowel van voor de oorlog (enkelsteens) als uit de periode na 1990. Qua doorwerking gaat het -‐ alleen al in Den Haag -‐ wat betreft de woningtypen uit deze periode om een potentieel van > 150.000 woningen. Aangezien het project ook de steun heeft van bijv. de gemeente Delft en regio Haaglanden is het potentieel aan regionale woningen waarop de leereffecten kunnen worden toegepast nog aanzienlijk groter. De hamvraag is natuurlijk: hoe komen al deze mensen er achter wat er allemaal mogelijk is met hun woning! De doelstelling van het project is om kennis en ervaring op te doen met het proces en de technieken om deze kennis uit te kunnen rollen over de rest van Den Haag (en omstreken). Dit doen de consortiumpartners door binnen de groep woningen verschillende 'concepten' te definiëren. Bij 'concepten' kan gedacht worden aan verschillende visies hoe om te gaan met een bepaald woningtypen, inclusief bijpassende maatregelen. Kennis ontwikkelen via leerkringen Uit vorige projecten is duidelijk geworden dat er kennis en ervaring een knelpunt is bij het verduurzamen van woningen. Drie voorbeelden: -‐ producenten/leveranciers pushen hun producten zonder te letten op de precieze vraag van de klant/bewoner -‐ aannemers doen wat ze altijd al gedaan hebben en wat binnen hun macht ligt; bovendien lijken ze -‐ vreemd genoeg in deze tijden -‐ voldoende werk te hebben in de standaardklussen om nieuwe technieken te leren en toe te passen -‐ bewoners hebben te weinig kennis van de problemen rond isolatie, ventilatie, installaties en duurzame materialen om goede opdrachtgevers te zijn Er is dus werk te verrichten met name op het gebied van kennisontwikkeling. Dit willen we gaan aanpakken door alle partijen deel te laten nemen aan leerkringen en deze te monitoren om te kijken of dit soort methodes kunnen worden uitgerold. Een leerkring is een groep van betrokkenen (producenten/leveranciers, aannemers, bewoners, experts uit bedrijfsleven en wetenschap) die rond een bepaald thema (b.v. gevelisolatie, zonnecollectoren, duurzaam gedrag, ...) een of meerdere malen bij elkaar komt om kennis rond een thema op een praktische manier te verdiepen.


18

De consortiumpartners organiseren deze leerkringen en bepalen wie daarvoor wordt uitgenodigd. Daarbij worden workshops georganiseerd, en/of lezingen, en/of ervaringsuitwisseling. Inmiddels hebben we bij andere projecten enige ervaring opgedaan en gemerkt dat betrokkenen het interessant en belangrijk vinden om over bepaalde thema's de diepte in te gaan en hun opgedane kennis praktisch te toetsen. De kennis uit de leerkringen wordt samengevat en vervolgens breder uitgezet om commentaar te verzamelen. Dit is een vorm van toetsing om te voorkomen dat er te veel binnen dezelfde kaders wordt gedacht. De getoetste resultaten worden via een website (gedacht wordt b.v. aan het Haags Klimaatweb) en via het Haags Milieucentrum beschikbaar gesteld voor iedereen. Ons consortium en de bewoners werken mee aan de monitoringactiviteiten van de Energiesprong. Daarbij is voorafgaand overleg over het soort monitoring wel handig zodat er geen dubbeltellingen plaats vinden. Belangrijk is dat er 1 partij is (wij) die het contact met de bewoners onderhoudt zodat we niet het risico lopen dat betrokkenen het gevoel krijgen te worden 'lastig gevallen'. Het aantal en de sfeer van de contacten (met name met bewoners) luistert nauw en we willen niet het risico lopen dat ze afhaken op dit soort -‐ te voorkomen -‐ gronden. Uiteraard staan we zeer open voor monitoring aangezien dit ook in ons eigen belang is. Van de bewoners hebben we de energiegegevens over 2011 (jaarnota). Als de subsidie zou worden toegekend gaan we daar extra energie in steken om een zo compleet mogelijk dossier te vormen. Onze monitoring zal -‐ voorlopig -‐ met name bestaan uit het verzamelen van de jaargegevens en het vinden van verklarende factoren wanneer de nota’s afwijken van wat op grond van de inspanningen van bewoners mocht worden verwacht. Indicatie kosten leerkringen zijn €10.000,-‐ te weten: 10 bijeenkomsten van 1.000,-‐ per bijeenkomst van 2-‐ 4 uur inclusief locatiekosten, ex. evt. kosten spreker.

6.2

Gebruikersgedrag

Wij zijn van mening dat wie in een woning uit een bepaalde periode woont rekening moet houden met het comfort wat hoort bij de periode waarin de woning is ontworpen. Technisch is heel veel mogelijk, maar er zijn financieel grenzen en het woord “terugverdientijd” valt bij duurzaamheid helaas nog erg vaak. Een gedragsverandering kost daarentegen niets! Verschillende gebruikersconcepten voor verschillende gebruikers/bewoners Ons consortium levert maatwerk voor de bewoners. Iedere woning kent andere fysieke eigenschappen, een verschillende gezinssamenstelling en andersoortig gebruik. Een woning uit 1912 met een echtpaar zonder kinderen die beide werken is heel wat anders dan een nieuwbouwwoning met een gezin met jonge kinderen waarvan een van de ouders thuis werkt. Allereerst wordt -‐ samen met de bewoners -‐ door het consortium een ontwerpplan gemaakt. Dit bestaat onder andere uit isolatie, opwekking en installaties. Uit dit plan volgen de theoretische gemiddelde besparingen in MJ. Aan dit plan worden de specifieke kenmerken van het gebouw, de gezinssamenstelling en het gedrag van de bewoners toegevoegd. De eerste twee zijn nauwelijks te beïnvloeden, de laatste is een interessante factor. Wij geloven dat het niet helpt om met geheven vinger de strijd aan te gaan met bestaand gedrag. Een gedragsverandering moet uit de bewoners zelf komen, anders beklijft het niet. Dus gaan we voor bewustwording, inspiratie en empowerment. Samen leren: workshop t.b.v. bewustwording en inspiratie Om het gedrag te beïnvloeden zullen we per woning met de gebruikers samen strategieën gaan formuleren. Dit doen we door een of meer bijeenkomsten te organiseren waarbij we in een workshopvorm de bewoners hun eigen gedrag laten beschrijven (bewustwording) en mogelijke


19

strategieën om dat gedrag mogelijk aan te passen (inspiratie en empowerment). We hebben in andere projecten gemerkt dat je door gezamenlijk als groep te leren een veel steilere leercurve krijgt. Het huiswerk voor bewoners en consortium: § het huidig energieverbruik per woning. § het ontwerpplan met de gemiddelde besparing van de maatregelen in MJ per woning. § een inspirerende spreker die laat zien wat je allemaal zelf kunt doen aan energiebesparend gedrag. § een rekentool waarbij ter plekke maatregelen kunnen worden doorgerekend ('gegeven mijn ontwerpplan en de ingeplande installaties ... als ik me X gedraag, welke invloed heeft dat op mijn energierekening?'). § handleidingen voor het gebruik en beheer van installaties en de omgang met isolatie (aangeleverd door de consortiumpartners en andere ingeschakelde leveranciers/producenten). Indicatieve kosten gericht op gedragsbeïnvloeding zijn €15.000 inclusief voorbereidingen zoals aanscherpen ontwerpplannen, handleidingen, spreker, facilitators, rekentool, locatie en faciliteiten.

7. Selectiecriteria 7.1

Aantal particuliere gebouweigenaars

7.2

Potentiële impact bij opschaling

7.3

Economische haalbaarheid

30 woningen, uitsluitend particuliere eigenaren.

Voor de ca. 1,5 miljoen woningen waar dit project een voordeel voor kan betekenen is dit een milieucase, maar als de conservatieve bouwkolom met ons meebeweegt vormt ons project ook een werkgelegenheidscase. Zie hoofdstuk 5. De oplossing voor de vooroorlogse bouw is in potentie op te schalen naar 100.000+ woningen. In deze regio. Landelijk is dit maal een factor 10. De oplossing voor de nieuwbouw van het type Vinex is in potentie op te schalen naar 50.000+ woningen in deze regio. Landelijk is dit maal een factor 10. De potentiële impact moet worden aangetoond met behulp van de Energiesprong gebouwtypologie impacttool te downloaden van de website: www.energiesprong.nl. Stuur een kopie/uitdraai van de volledig ingevulde impacttool (invulbladen en uitvoerblad) mee.

De businesscase is berekend op basis van indicatieve bedragen: Tonzon folie €2000 Hybride warmtepomp €3500 7 zonnepanelen €3000 (compensatie van verbuik LWP)


20

Dikke gordijnen €1000 Ruysdaelglas €1000 Ombouwen oude boiler €1500 (tot zonneboiler) Nieuwe HR107 ketel €1500 + Totaal voor subsidies € 13.500 Gemeentelijke subsidies € 750 -‐/-‐ (per gemeente afhankelijk) Rijkssubsidie € 450 -‐/-‐ €12.000 P.M. optische afwerking P.M. + Totale investering per woning €25.000 NB In het totaalbedrag is p.m. afwerking schilderen, stuccen en exclusief achterstallig onderhoud en vervangen radiatoren door convectoren of wandverwarming. Veel van de genoemde factoren zijn sterk smaakgebonden, waardoor de investering veel sterker kan oplopen dan bouwfysisch noodzakelijk is. Eveneens is het P.M. duurzame energie die nodig is om de gebruiksgebonden elektriciteitsvraag te compenseren met zonnepanelen of winddelen; dergelijke projecten zijn er op dit moment nog veel te weinig in deze regio. Er is bovendien een overschot aan elektriciteit in Nederland, waardoor de stroomprijs laag is. Een contract voor groene stroom is eveneens klimaatneutraal. Doel van dit project is aan te tonen dat iedere particuliere eengezinswoning in Nederland 80% energiezuiniger is te maken voor ca. het tienvoudige van zijn huidige jaarlijkse energielasten.

8. Realisatie en fasering 8.1

Beschrijving integraal totstandkomingsproces

Dit project kent drie belangrijke aspecten waar we extra op in willen zetten: 1) inspireren en verbinden, 2) techniek ontwikkelen en samen leren, en 3) opgedane kennis delen en verspreiden.

Inspireren en verbinden

Het project heeft een looptijd van ongeveer tweeënhalf jaar. In die periode zullen we partijen moeten vinden die – ieder in hun eigen rol – bereid zijn om energie, tijd en/of geld te stoppen in dit project. Deze partijen moeten enthousiast gemaakt en warm gehouden worden. Daarvoor is een helder proces met duidelijke resultaten en tussentijdse quick wins nodig. Te denken valt aan de volgende groepen: • Eigenaar-‐bewoners en bewonersorganisaties • Aannemers en installateurs • Kennisinstellingen • Financiële instellingen • Duurzaamheidsorganisaties als het HMC • Gemeenten en Regio Haaglanden • Overige partijen zoals makelaars Behalve het verbinden van personen en partijen, willen we ook bestaande kennis verbinden zodat we geen energie verspillen aan het telkens opnieuw uitvinden van het wiel. In dat kader maken we ook graag gebruik van het oorspronkelijk plan van Alle lichten op Groen dat is ingediend bij de SEV.


21

Hierin staan allerlei elementen die niet expliciet in deze offerte staan genoemd maar die we wel willen toepassen.

Kennis delen/verspreiden

Het uiteindelijke doel van de gemeente en Haaglanden is om het bestaande woningbestand zoveel mogelijk energieneutraal te maken. Een niet te onderschatten element is dus het continu delen en verspreiden van de opgedane kennis. Hiervoor zullen we (ook) gebruik maken van de middelen die gemeenten, het HMC en Haaglanden tot hun beschikking hebben.

Techniek ontwikkelen, samen leren

Deze 30 woningen zijn essentieel als voorbeeld als mede de aanleiding om kennis op te doen. Er is een keur van technische ontwikkeling beschikbaar om bestaande woningen energieneutraal of passief te krijgen, inclusief behoud van kwaliteit en gezondheid. Aan leveranciers en ideeën ontbreekt het niet; het energiezuinig maken van woningen is echter nog zo nieuw, dat nog nauwelijks ervaring is met wat wel-‐en-‐niet werkt. Daarvoor is naast het eerder genoemde gebruik maken van bestaande kennis ook de ontwikkeling van nieuwe kennis nodig. Wij willen kenniskringen opzetten waarin verschillende experts zich – samen met gebruikers/bewoners – vastbijten in een specifieke oplossingsrichting.

Mogelijke deelname Prijsvraag De Voorsprong

Vanuit SEV Energiesprong wordt de komende twee jaren een prijsvraag uitgeschreven voor energieambitieuze concepten. Het betreft een prijsvraag georganiseerd met partijen in de bouw die gezamenlijk opereren met afspraken om een concept op de markt aan te bieden dat voor bestaande woningbouw minimaal 45% energiereductie oplevert en voor nieuwbouw energieneutraal is.

8.2

Fasering en planningsschema

Ten behoeve van de fasering zal bij toekenning van de subsidie een concrete planning worden gemaakt. Enkele onderdelen in hoofdlijnen:

fase 1: 1e helft 2013. • • • • • •

Bewoners: plannen van aanpak per woning maken en/of aanscherpen Consortium: start monitoring Consortium: communicatieplan Consortium: start leerkringen Consortium: start advisering Bewoners: start uitvoeringsmaatregelen

Woningtype Vooralsnog richten we ons wat betreft de deelnemers op twee doelgroepen: • Woningen met een F/G-‐label die naar een A-‐label of hoger willen. Op deze woningen is een hoop energiewinst te behalen en de gelegenheid om dingen ‘in één keer goed te doen’. • Woningen met een A, B of C -‐label die een extra stap willen zetten in de richting van een energieneutrale woning. Dit vergt zeer innovatieve aanpassingen met andere terugverdientijden, waarmee extra kennis kan worden opgedaan.


22

Kick off bijeenkomst en plannen per woning De stap daarna (‘put your money where your mouth is’) wordt vervolgens essentieel. Om die stap te kunnen zetten gaan we een fantastische kick-‐off bijeenkomst’ organiseren waarbij wij denken aan een spreker als Wubbo Ockels, Andy van den Dobbelsteen of Kees Duijvestein. De kick-‐off zal worden uitgewerkt in het op te stellen plan van aanpak. Vervolgens worden door iedere bewoner – met ondersteuning van de projectbegeleiders – een individueel plan voor de eigen woning ontwikkeld. Daarin staan onder andere de maatregelen en financiële consequenties. Naar aanleiding daarvan beslissen de bewoner en begeleiders of een vervolg haalbaar en wenselijk is. Zo ja, dan komt de bewoner op de lijst gecommitteerde eigenaar-‐ bewoners te staan. Met innovatieve leveranciers zal getracht worden ‘deals’ te maken om het risico te delen van werking, in ruil voor communicatiemogelijkheden/profilering. Als publicatiekanaal denken wij o.a. aan een artikelenreeks of wiki over technieken te publiceren omtrent: • Duurzame isolatie • Warmtepomp en ruimteverwarming met behulp van zonnecollectoren • Wandverwarming, straling en convectie en warmteopslag met faseverandering • Biomassa Bedrijven kunnen zichzelf met dit project in de etalage zetten, maar het is een ontwikkeltraject waarbij ze geen garantie krijgen dat ze ook als aannemer uiteindelijk de maatregelen mogen gaan uitvoeren. Deze beslissing ligt uiteindelijk bij de individuele bewoners. Ons voornemen is zoveel mogelijk met leveranciers, producenten en aannemers uit de regio Haaglanden te werken, opdat kennis zo veel mogelijk in de regio blijft. We zullen ons echter oriënteren op innovatieve producten uit andere regio’s als deze beter helpen om onze doelen te bereiken (nieuwe kennis ontwikkelen en toepassen). Hier willen we pragmatisch mee omgaan, waarbij ondergetekenden geen financieel belang hebben bij de keuze van leveranciers. Uitgangspunt bij het deelnemen van leveranciers/producenten aan dit project is dat de in het project opgedane kennis publiek bezit wordt en door alle betrokkenen mag worden verspreid. Hierover kunnen eventueel met bedrijven aparte afspraken worden gemaakt.

fase 2: 2e helft 2013 • • • •

Bewoners: gedragsworkshop Bewoners: vervolg uitvoeringsmaatregelen Consortium: vervolg leerkringen Consortium: vervolg advisering

fase 3: 2014 en (indien nodig) 2015) • Bewoners: verdere uitvoering • Consortium: monitoring, communicatie, advisering


23

Uitvoering aangepast aan seizoenen De planning van uitvoeringsmaatregelen wordt bepaald door de seizoenen. In de winter beslis je welke maatregelen je de zomer wilt uitvoeren en in de zomer beslis over de maatregelen waar van je in de winter profijt wilt hebben. Het project start eigenlijk al relatief laat voor bijvoorbeeld het investeren in opwekking met zonne-‐energie. Bovendien is nu nog niet duidelijk hoeveel aanvullende energie nodig om klimaatneutraal te worden als alle besparingsmogelijkheden zijn benut. Verantwoordelijkheden uitvoering en bouwbegeleiding De deelnemers zetten individueel handtekeningen onder de contracten met leveranciers en uitvoerders. In het voortraject en bij de onderhandelingen met leveranciers zullen Ardo en Tom een rol spelen voor zover dit bijdraagt aan het uiteindelijk doel van de groep en het project. Voorbeelden zijn: • ondersteuning bij het maken van de individuele plannen (fase 1) • onderhandelingen met leveranciers (fase 2) Nota bene: als vanuit bewoners behoefte is aan individuele advisering, overstijgt dat deze offerte; concreet valt daarbij te denken aan bouwbegeleiding. Bewoners kunnen individueel een beroep doen op Ardo/Tom, doch tegen aparte afspraken over het vergoeden van de uren. Kennis opdoen Kennis wordt opgedaan door o.a.: • het organiseren van kenniskringen met leveranciers, producenten, kennisinstellingen, .. • het bezoeken van beurzen. De installatiebranche houdt haar beurs in februari, in oktober is een grote leveranciersbeurs in Den Bosch.

Fase 4: afronding (afhankelijk van de voortgang, uiterlijk 2015)

Deze ‘fase’ moet worden gezien als een doorlopende activiteit. We willen weten hoeveel energie wordt bespaard op de afrekening van het energiebedrijf. De eerste jaarnota is een mooi moment als objectieve “start” (gedurende 2012, moment wisselt per wijk). In de jaarnota 2013 zullen de eerste resultaten zichtbaar moeten zijn; in de zomer van 2013 zal helder worden hoe groot de besparingen in de eerste winter zijn uitgevallen en is er de mogelijkheid tot bijsturen en het nemen van additionele maatregelen. Dit wordt herhaald in 2014 en 2015. Resultaat fase 4: overzicht van maatregelen, opgedane kennis en voldoende inzicht in de kosten en besparingen voor het opstellen van een ‘modelaanpak’ (diverse pakketten maatregelen per woningtype F/G resp. Tenminste tot B).

8.3

Aandachtspunten Kennis-‐ en Leerplan en rol van de gebouwgebruiker

Waarom een groepsproject? De voordelen van het werken met een groep: • Een gedeeld doel maakt het halen van de eindstreep makkelijker (men sleept elkaar mee). • Leren van elkaar, vergelijken van maatregelen en resultaten levert aanvullende kennis op. • Eenvoudiger om leveranciers te committeren. • Kostenreductie voor deelnemers (lagere prijzen leveranciers) en overheid (efficiëntere begeleiding). Communicatie


24

Aan de communicatie rond het project en het kennis delen en -‐ verspreiden, extra aandacht worden besteed in het te maken communicatieplan. Leereffecten Met dit project willen we zoveel mogelijk leren. Zowel op het gebied van techniek als op het gebied van procesvoering. Enkele aandachtspunten daarbij: • deelnemers die instromen vragen we naar hun verwachtingen, aan het einde van het traject kijken we op welke wijze wel/niet aan hun verwachtingen is voldaan en wat beter had gekund (evaluatie) • het enthousiasme van de deelnemers is vermoedelijk een belangrijke succesfactor. We zullen dit betrekken is ons leerproces. • met deelnemers die tijdens het project afhaken voeren we een exit-‐gesprek. Wat was de reden? Wat kunnen we hiervan leren? Realistische maatregelen Het kan verleidelijk zijn om in ons enthousiasme zeer specifieke technische maatregelen te gaan uitdenken die slechts voor enkele individuen interessant zijn. Deze mogelijkheid houden we open. Maar we zullen ons vooral richten op maatregelen die breder inzetbaar zijn (realistische terugverdientijd, kwalitatief interessante maatregelen). De communicatie naar buiten toe zal met name betrekking hebben op deze laatste categorie. Duurzame materialen Dit project wordt opgezet vanuit de intentie om bestaande woningen zo duurzaam mogelijk te maken. Uiteraard hoort daarbij dat we zo duurzaam mogelijke materialen gebruiken bij woningaanpassingen (FSC-‐hout, materialen van de NIBE-‐lijst, …). Dit is een voorwaarde voor deelnemers om mee te doen en de begeleiders zullen dit telkens onder de aandacht van de deelnemers brengen.

8.4

Resultaten

Enkele overall resultaten: 1. Bewoners EN markt komen in beweging: omstanders die geïnspireerd worden door de daadkracht van de deelnemers van de ‘steen in de vijver’. 2. Nieuwe kennis: net als inmiddels Tonzon is omarmd als een uitstekend geschikte techniek voor de Haagse woningvoorraad, zo hopen wij nog enkele van dergelijke maatregelen in dit project te testen en te selecteren. 3. Leereffecten voor de lokale overheid op het gebied van rolverdeling en nieuw beleid. 4. Grote stappen in het terugdringen van energieverbruik zijn gemaakt (b.v. van 4.000 m3 gas naar 1.000 m3 gas) en een energiereductie van 75% of meer. 5. Vermarktbare pakketten van maatregelen: het formuleren van een aantal concepten die de markt begrijpt en op kan pakken. Een mooie extra uitkomst zou zijn als er een of meer consortia zouden ontstaan die op basis van resultaten eigen pakketten gaan aanbieden.


25

Managementsamenvatting

Recommend Documents