maken Winschoten mooi

Wij maken Winschoten mooi...

02

Stad op het snijvlak van historie en innovatie Markt | Langestraat | Zuidpool

Markt Gezicht op Winschoten in 1795

Van eerste nederzetting tot stad Winschoten als handelsplaats- en vesting Het huidige marktplein in het centrum van Winschoten is één van de oudste plekken van de stad en staat symbool voor de oudste geschiedenis van Winschoten. Rondom deze strategische plek, dichtbij een voormalige kruising tussen het riviertje de Rensel en de handelsweg tussen Groningen en Münster, ontstaat waarschijnlijk al voor de twaalfde eeuw een eerste nederzetting. Deze nederzetting bezit in de dertiende eeuw een kapel. In 1275 wordt, waarschijnlijk onder leiding van de Cisterciënzers van het Klooster Aduard, de bakstenen kerk op het huidige Marktplein gebouwd, gewijd aan Sint Vitus. Deze kerk is door architect en Rijksbouwmeester C.H. Peters tussen 1905 en 1907 grondig gerestaureerd. Bij de Marktpleinkerk wordt in de veertiende eeuw de huidige losstaande toren gebouwd. Deze toren zal later in de volksmond vanwege het pleisterwerk d’Olle Witte worden genoemd. De Winschoter toren is in haar oude vorm duidelijk zichtbaar in de oudste afbeelding van Winschoten uit 1795. De toren zal uiteindelijk in 1930 worden veranderd door de plaatsing van een betonnen achtkantige opbouw. De nederzetting blijft groeien en wordt daarmee steeds belangrijker in de regio. Dankzij haar strategische ligging op een grondmorene keileemrug wordt het dorp Winschoten in 1593 een vesting, bestaande uit negen bastions en drie toegangspoorten. In 1637 wordt het Winschoterdiep voltooid en zorgt zij voor een directe waterverbinding met de stad Groningen. Hierdoor bloeit Winschoten op als handelsstad. Met de Rensel heeft Winschoten, via Winschoterzijl, een open vaarverbinding met de Dollard.

De Winschoter toren voor de verbouwing in 1930

Centrum in de 19e eeuw met projectie vestingcontour

De Marktpleinkerk met de in 1930 verbouwde toren

Burg. Schönfeldplein

Marktplein

Markt

De Oostzijde van het Marktplein in 1977

Gebruik van het Marktplein Hoewel bij veel steden de naam ‘markt’ verwijst naar een eeuwenoude functie van deze plek, is dit in Winschoten niet het geval. Het huidige Marktplein wordt namelijk vanaf de bouw van de kerk in de dertiende eeuw gebruikt als kerkhof. De eerste kadastrale kaart van Winschoten uit 1823 laat het kerkhof rondom de kerk nog duidelijk zien. Na het verbod op begrafenissen in het centrum in 1827 wordt het kerkhof opgeheven en verplaatst naar de Hofstraat. Vanaf ongeveer 1850 wordt vervolgens het terrein rondom de kerk steeds verder geplaveid en ingericht tot Marktplein voor markten en evenementen. Dit plein bezit tot op de dag van vandaag ruwweg nog steeds de contouren van de kerk met het omliggende kerkhof. Het Marktplein groeit uit tot centrale ontmoetingsplaats voor de bewoners van Winschoten en de regio. Rond 1900 worden er bijvoorbeeld elke maandag veemarkten op het marktplein gehouden. Later zijn zowel brandweerkazerne als het politiebureau direct aan het plein gevestigd. Naast deze gebouwen staan rond het Marktplein aan het begin van de twintigste eeuw kenmerkende gebouwen als het grote pakhuis van ijzerhandel Geertsema, de Oldambster Herberg en een gebouw met twee trapgevels waarin later de brandweer wordt gevestigd. Tot aan de jaren zeventig van de twintigste eeuw behoudt het plein deze centrale functie als markt en ontmoetingsplaats. Tijdens de laatste vijfentwintig jaren van de twintigste eeuw verdwijnt een groot aantal karakteristieke panden rond het Marktplein. Zo wordt het voormalige gebouw van de brandweer met de twee trapgevels vervangen door bioscoopcomplex ‘Hollywood’. In 1980 brandt de bekende Oldambster Herberg af. Op deze locatie verrijst vervolgens een appartementencomplex. De weekmarkt wordt in 2002 verplaatst naar het nieuwe winkelcentrum ‘t Rond. Hierdoor verandert de functie van het Marktplein veel meer dan vroeger van een handelsplek in een uitgaansgebied.


Het Marktplein met de Winschoter toren


Marktplein

Markt

Het marktplein met het verlichtings- en bestratingplan

Een nieuw gezicht voor het Marktplein Onlangs is in opdracht van de gemeente Oldambt het hele Marktplein gerevitaliseerd en voorzien van een bijzonder verlichtings- en bestratingplan. Hiermee is ruimte gecreëerd voor terrassen van de horeca enerzijds en manifestatieactiviteiten anderzijds. Daarnaast is het autovrij maken van het gebied onderdeel van de nieuwe visie van de gemeente, waarin een kleiner centrum, aangeduid als het hart, centraal staat. Binnen dit hart vallen de oude historische gebouwen als de kerk, de toren en het voormalig stadhuis, maar ook het nieuwe winkelcentrum ‘t Rond. Hiermee krijgt het centrum weer een duidelijk gezicht, waarin handel en historie hand in hand gaan.


Legenda cultuurhistorische objecten, die door de gemeente in de planvorming worden meegenomen: gebouwen buitenruimte rijksmonument rijksmonumenten buiten het project ‘Wij maken Winschoten mooi’

Impressie herinrichting Burgemeester Schönfeldplein


Marktplein

Hotel de Nederlanden aan het Burgemeester Schönfeldplein. In het midden winkelcentrum ’t Rond.

Langestraat De Langestraat in 1926

Van notabelenstraat tot winkelstraat Winschoten als stad en bestuurscentrum De Langestraat staat in de geschiedenis van Winschoten symbool voor de periode waarin Winschoten uitgroeit tot het (bestuurs)centrum van de regio. Deze geschiedenis van ruwweg de negentiende en begin twintigste eeuw waarin de regio, met name de boerenstand in de rijke landbouwgebieden rondom Winschoten, een enorme economische groei doormaakt. Deze economische groei en rijkdom zorgt binnen Winschoten voor een ander stadsbeeld. Winschoten wordt rond 1593 door een wal omgeven en verandert daarmee in een vesting. Onduidelijk is wanneer de stadswallen van Winschoten zijn geslecht, de laatste keer dat Winschoten als vesting wordt genoemd is in 1674. Deze relatief korte vestingperiode zou een goede verklaring zijn voor het feit dat er in het huidige Winschoten weinig sporen van de vesting zijn overgebleven. In de achttiende eeuw wordt Winschoten steeds belangrijker. Zo wordt zij in 1724 gekarakteriseerd als ‘eene vrijheit die grootheidshalve naar een stad gelijkt’. Hierdoor lijkt het aannemelijk dat er in deze tijd sprake is van een stratenpatroon met aaneengesloten bebouwing. Een gebouw dat uit deze tijd stamt, is bijvoorbeeld de Molen Edens uit 1763, gevestigd aan de huidige Nassaustraat. De status van bestuurscentrum wordt bevestigd tijdens de Franse herindeling van 1811, als Winschoten tot een van de vier arrondissementen onder het departement Westereems wordt benoemd. Daardoor wordt de stad in deze tijd aangewezen als standplaats voor het kantongerecht, de belasting en de kantoren voor hypotheken en registratie (kadaster). Deze functie als bestuurscentrum leidt uiteindelijk in 1825 tot de verheffing van Winschoten in een stad door koning Willem I.

Het stadhuis aan de Langestraat, gefotografeerd in 1957

Een notariswoning aan de Langestraat (met torentje), naast het witte woonhuis van burgemeester H.I. Schönfeld in 1917

Centrum in de 19e eeuw met projectie vestingcontour De eerste kadastrale kaart van Winschoten uit 1823 wordt gedomineerd door de Witte Vrouwenstraat (de huidige Langestraat), de kerk met het kerkhof (het huidige Marktplein), de Torenstraat, de Visserdijk, de Blijhamsterstraat en het Winschoterdiep. Hoewel het onduidelijk is hoelang deze straten al bestaan en welke namen zij droegen, lijkt het aannemelijk dat dit stratenpatroon al lang voor deze eerste kadastrale kaart bestond.

Langestraat

De Langestraat staat momenteel vooral als winkelstraat bekend. Aan het begin van de negentiende eeuw wonen er voornamelijk rijke kooplieden, renteniers, ambtenaren en advocaten. Halverwege de negentiende eeuw worden er verschillende neoclassicistische herenhuizen in deze straat gebouwd. Voortbordurend op de bouw van grotere gebouwen in Winschoten, verrijst tussen 1895 en 1897 aan de Langestraat ondermeer een nieuw stadhuis, naar ontwerp van de architect en Rijksbouwmeester C.H. Peters. Deze bouw hangt samen met de toenemende rijkdom die tot stand komt met de winsten van de ‘graanrepubliek’ en later de opkomende industrie. Dat Winschoten een belangrijk bestuurscentrum bleef, blijkt bijvoorbeeld ook uit de vestiging van een van de 39 deelraden van de nationale Raad van Arbeid in 1919.

Langestraat

Langestraat richting stadhuis in 1913 De Langestraat als de winkelstraat van Winschoten In 1900 bevinden zich in de Langestraat ondermeer een zilversmid, een meubelfabriek, een notaris, een fotografisch atelier en een bank. Toch verandert het karakter van de Langestraat van een woonstraat naar winkelstraat pas daadwerkelijk in de jaren dertig van de twintigste eeuw. Zo vestigen zich er in deze tijd bijvoorbeeld bakkers, slagers en groenteboeren (Moushörn), een sigarenmagazijn, een sport- en fothuis, een geschenkenzaak en een stoffeerderij. Meestal wonen de eigenaren boven hun winkels. Ook in de tweede helft van de twintigste eeuw blijft de Langestraat de belangrijkste winkelstraat van Winschoten. Ondanks de komst van grootwinkelbedrijven is Winschoten erin geslaagd een aantal historische en beeldbepalende panden te behouden. Op dit moment wonen nog weinig winkeleigenaren boven de winkels. De leegstaande ruimtes worden voornamelijk gebruikt als magazijnruime of als kamer verhuurd. De Langestraat en de Torenstraat behoren met een lengte van 770 meter een van de langste winkelpromenades van Nederland. De ligging op de kop van de grondmorene rug geeft de Langestraat een aangenaam, licht gebogen, verloop. Hierdoor worden de panden niet alleen van de voorkant, maar ook van de zijkant ervaren, waardoor deze panden informatie geven over de geschiedenis. De Langestraat neemt in de plannen van de gemeente een belangrijke plaats in als verbinding tussen het te ontwikkelen cultuurhuis op het terrein van de voormalige schouwburg de Klinker en het centrum, dat wordt gevormd door het Marktplein en ‘t Rond. Herstel van panden naar hun oude vorm en eigen karakter zal de straat intiemer maken. Hiermee wordt haar oude functie onderstreept en worden er tegelijkertijd mogelijkheden voor het nieuwe Winschoten gecreëerd.

Een beeld van de huidige Langestraat met het gemeentehuis van de gemeente Oldambt


De huidige Langestraat

Impressie herinrichting Venne

Langestraat

Venne

Zuidpool De Liefkensstraat in 1932

Over joodse geschiedenis, stadsdoorbraak en innovatie Winschoten als woon-, werk- en zorgstad De naam ‘zuidpool’ is een recente benaming en heeft betrekking op het gedeelte van de stad gelegen tussen de Venne, de Vissersdijk en de Poortstraat. De geschiedenis van de zuidpool in het algemeen en de Liefkensstraat in het bijzonder, staan symbool voor de (radicale) overgang van Winschoten naar de moderne tijd. Met name de twintigste eeuw en de verandering van de scheepvaart en spoorverbinding naar autotransport hebben gezorgd voor een herindeling van de stad en van de ‘zuidpool’ in het bijzonder. Daarnaast staat met name het gebied rond de Liefkensstraat in dit cahier symbool voor de joodse signatuur van Winschoten. De geschiedenis van de ‘zuidpool’ gaat in ieder geval terug tot de tijd dat Winschoten een vestingstad was. De vorm van de vesting en de loop van de Rensel zijn tot de sloop van de wallen in de zeventiende of het begin van de achttiende eeuw maatgevend geweest voor het stratenpatroon en de vorm van de percelen. Dit is goed te zien op de eerste kadastrale kaart van 1823, waarop de contouren van de vesting zijn geprojecteerd. De Vissersdijk, binnen de wallen gelegen, is in deze tijd dicht bebouwd. De gevelwanden van de dichtbebouwde straten als de Vissersdijk zijn aan het begin van de negentiende eeuw al zo goed als aaneengesloten. Langs de Binnen- en Buitenvenne is deze bebouwing minder gesloten. Halverwege de negentiende eeuw verandert het stadsbeeld langzaam van uiterlijk. Er komen meer panden met twee verdiepingen en een kap.

Voormalige joodse begraafplaats met monument aan de Liefkensstraat in 1966


Een ansichtkaart van de Vissersdijk uit 1905

Vissersdijk

Liefkensstraat Venne

Zuidpool Dit proces van schaalvergroting is vooral zichtbaar in de belangrijkste centrumstraten van Winschoten zoals de Binnen- en Buitenvenne en de Vissersdijk. De Liefkensstraat verandert van aanzien als in 1827 de Joodse Begraafplaats wordt gesloten en in 1860 een Joods werkhuis voor de armen wordt gebouwd. Aan de Binnen- en Buitenvenne worden in de tweede helft van de negentiende eeuw meer huizen en bedrijven langs de kade gebouwd. Winschoten krijgt daarmee een steeds stedelijker karakter. Deze huizen krijgen vervolgens toegang tot paden en driften, die aanvankelijk worden aangelegd om de Langestraat toegang te geven tot het water. In 1880 volgt een belangrijke infrastructurele ingreep. Het Winschoterdiep wordt door middel van het Omsnijdingskanaal ten noordoosten van de kern omgeleid, om zo de bestaande vaarweg te ontlasten. Het water langs de Binnenvenne wordt vervolgens gedempt en nog intensiever bebouwd, terwijl de doodlopende tak langs de Buitenvenne gaat fungeren als haven, tot ook deze in 1916 gedempt wordt. Onherkenbare veranderingen Tot het begin van de jaren zestig in de twintigste eeuw was het Omsnijdingskanaal een belangrijke vaarverbinding voor de industrie als de steenfabrieken, maar bijvoorbeeld ook voor de gasfabriek. Het kanaal wordt na de omlegging van het Winschoterdiep in 1969 gedempt. Daarnaast vindt in de jaren zestig van de twintigste eeuw in het gebied dat nu de ‘zuidpool’ wordt genoemd de zogenaamde ‘doorbraak’ plaats. Hierbij worden veel soms monumentale panden gesloopt om Winschoten beter bereikbaar te maken voor het autoverkeer en de stad een open uitstraling en verbinding tussen het station en het centrum te geven. Grootste slachtoffer van deze doorbraak is de Liefkensstraat. Deze straat is na de ‘doorbraak’ deels verdwenen onherkenbaar veranderd. Ook van het Joodse karakter van deze straat is, na de sloop van het Joodse werkhuis en de eerdere gedwongen sluiting en uiteindelijke verhuizing van het kerkhof in de jaren 1960, nagenoeg niets over. Van oudsher is het gebied dat nu bekend staat als ‘zuidpool’, een belangrijk gedeelte van Winschoten geweest. Vanwege haar latere ligging tussen het centrum en het treinstation, heeft het gebied vaker gefungeerd als proeftuin voor stedelijke vernieuwing. Hierdoor past de ‘zuidpool’ naadloos in de plannen van de gemeente om het te positioneren als innovatiekwartier. Hoewel deze vernieuwing soms ten koste is gegaan van de historische dimensie, kan zij hiervan toch niet los worden gezien. Projecten die op stapel staan, zijn de renovatie van de LTS en het postkantoor. De invulling van het innovatiekwartier zal het bewijs moeten zijn dat innovatie geïnspireerd kan worden door de historie.

Voormalige LTS in 1935

Het voormalige postkantoor

De ‘Doorbraak’ bij de Emmastraat en Venne in 1974

Impressie van de herinrichting van de Vissersdijk


Innovatie en historie hand in hand Impressie van de herinrichting van de ‘Zuidpool’ vanuit de Poststraat, rechtsachter winkelcentrum ‘t Rond

Vissersdijk

Liefkensstraat Venne Poststraat

Wij maken Winschoten mooi... Cultuurhistorisch project Winschoten Winschoten behoort samen met Wedde, Ulsda, Onstwedde en Vlagtwedde tot een de oudste plaatsen in Oost-Groningen. Vanaf de twaalfde eeuw heeft Winschoten zich kunnen ontwikkelen tot één van de belangrijkste plaatsen in de regio. Over de vroegste geschiedenis van Winschoten zijn weinig bronnen, en over de interpretatie van deze bronnen bestaat dan ook discussie. De oudste afbeelding van Winschoten stamt uit 1795 en vanaf de negentiende eeuw zijn er kadastrale kaarten van Winschoten beschikbaar. Hiermee kan nauwgezet worden gevolgd hoe de stad zich heeft ontwikkeld. De verschillende stadsdelen van Winschoten vertellen allemaal een eigen verhaal waarin een of meerdere karakteristieke periodes van Winschoten centraal staan. De gemeente Oldambt wil deze geschiedenis borgen. In de centrumvisie Winschoten van de gemeente Oldambt hebben deze stadsdelen ieder hun eigen unieke stempel behouden. Met name het hart en de drie polen daaromheen (Langestraatpool, Zuidpool en Renselpool) staan centraal in deze visie voor de 21e eeuw. In de cahiers ‘Wij maken Winschoten mooi’ wordt per stadsdeel ingegaan op de gehele geschiedenis. Een geschiedenis die niet alleen de stad Winschoten heeft gevormd tot wat het nu is, maar ook uitgangspunt zal zijn voor de toekomstige ontwikkelingen. Project Wij maken Winschoten mooi Opdrachtgever Stichting “Oud Winschoten” Brochure Tekst en eindredactie Peter Broekema (Onderzoeksbureau Elles Bulder) Vormgeving Frouke Roukema Verantwoording Deze publicatie is gebaseerd op informatie van o.a.: Cultuurhistorisch Centrum Oldambt, Stichting Oude Groninger Kerken, T. Potjewijd, Vlek, vesting en provinciestad. Stedebouwkundige ontwikkeling sedert de nationale bevrijding 1813 (Winschoten 1976), G.F. Voerman, Verstedelijking en migratie in het Oost-Groningse veengebied 1800-1940 (Assen 2001) en R. Jalink, Langs de Winschoter Vestingwal (Z.p. z.j.). De snijtekens geven de MINIMALE WITRUIMTE OM HET LOGO aan; hier binnen mag niets staan

Beeldmateriaal Uit de collectie van Stichting “Oud Winschoten”, gemeente Oldambt, Cultuurhistorisch Centrum Oldambt en Willem Friedrich. Met dank aan Jansje Albers, Robert Jalink, Nans Kolff, Bert Smit en Piet Ziel. Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij subsidie van LEADER (levende dorpen) en een bijdrage van de gemeente Oldambt.

maken Winschoten mooi

Recommend Documents