inside
ITBB. Elektrotechniek • Elektrotechniek • Meet- en regeltechniek • Signalering en beveiliging • Brandbeveiliging • Energievoorziening • Telematica/netwerken/infrastructuren • Medische facilitaire voorzieningen • Projectmatig beheer en onderhoud
www.itbb.nl
Magazine
ITBB. Klimaattechniek • Centrale verwarmingsinstallaties • Airconditioning installaties • Luchtbehandelingsystemen • Warmte en koude opslag • Warmte terugwinning • Sanitaire technieken • Aardgas en medische gassystemen • Labmediasystemen • Meet- en Regeltechniek / gebouw Beheer Systemen • Risico Inventarisatie Legionella • Projectmatig beheer en onderhoud
ITBB. Ingenieurs- en Adviesbureau • Apparaten- en Machinebouw • Conceptuele ontwerpen • Haalbaarheidsstudies • Engineering en bouw van mechanisaties en productiemachines • Aanpassing en optimalisatie van bestaande machines • Advies over CE-markering en Europese richtlijnen • Bruggen, sluizen en kunstwerken • CAD trainingen • Projectbegeleiding en ondersteuning
ITBB. Industrie • • • • • • •
ITBB mentaliteit als toegevoegde waarde
Process Piping Equipment setting Proces industrie Rebuilds Stopmanagement Revisie Projectmatig beheer en onderhoud
Zorggroep Noorderbreedte kiest voor het ‘Groene ziekenhuis’
ITBB. Zonderman Elektrotechniek • • • • • •
De signatuur van de architect Vorm en techniek komen samen
Elektrotechniek in woningbouw Service, onderhoud en beheer Video intercomsystemen Brandpreventiesystemen Domotica en gebouwsysteemtechniek Renovatie en revitalisatie van woningbouw en hoogbouw
ITBB. Zonderman Installatietechniek • • • •
Verwarmen, koelen & ventileren De nieuwe norm
Installatietechniek in woningbouw Service, onderhoud en beheer Sanitaire technieken Renovatie en revitalisatie van woningbouw en hoogbouw
Nieuwbouw Groningen Model voor nieuwe bouwen
ITBB Group bv Heerenveen / Groningen Postbus 455, 8440 AL Heerenveen
Telefoon
(0513) 65 00 88
E-mail
[email protected]
It Dok 19, 8447 GL Heerenveen
Telefax
(0513) 65 00 99
Internet
www.itbb.nl
Voorwoord. Hoe ga je als organisatie om met een ‘moeilijke markt’? Op welke wijze beïnvloedt de strijd om
GROEN. Het ‘groene denken’ wordt steeds belangrijker bij het creëren van oplossingen voor bouwprocessen. Duurzaamheid is een feit. Maar wat betekent dit in de praktijk? Waar vinden we de balans tussen visie en realiteit, tussen ambitie en haalbaarheid? ITBB Group is zich bewust van deze verantwoordelijkheid en zoekt naar evenwicht om duurzaamheid als doelstelling te realiseren in relatie tot mens en milieu, maar ook
© ITBB Group BV Niets uit deze uitgave mag worden
Enerzijds wordt de kwaliteit van technische installaties steeds bepalender voor de gebruikskwaliteit
verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder
van gebouwen en woningen, anderzijds leidt de concurrentiedruk regelmatig tot een ‘uitkleding’ van
toestemming van ITBB Group bv Heerenveen
de kwaliteit. Waar kies je voor als aanbieder, waar kies je voor als opdrachtgever? Bij ITBB hanteren wij hierin een duidelijk beleid. De kwaliteit voor de opdrachtgever en daarmee de kwaliteit van het
Productie magazine
eindproduct blijft centraal in onze aanpak. Door onze expertise en door de verschillende disciplines
Bens BV Leeuwarden
die wij in huis hebben, kunnen we projecten anders benaderen en kunnen we oplossingen bieden die
www.bens.nl
beantwoorden aan huidige bouwbudgetten, zonder dat dit ten koste gaat van het eindresultaat. Anders
ten aanzien van functionaliteit en betaalbaarheid. Groen is onze ambitie, het zoeken naar de juiste balans is het doel.
de klant de kwaliteit van je dienstverlening? Dat zijn vraagstukken waar de branche voor staat.
denken, projecten vanuit een ander perspectief benaderen en oplossingen aandragen die niet alleen Contactgegevens ITBB Group bv Postbus 455, 8440 AL Heerenveen It Dok 19, 8447 GL Heerenveen Telefoon (0513) 65 00 88 Telefax
de kosten drukken, maar ook de gebruikskwaliteit, de duurzaamheid en de exploitatierendementen verhogen. Daar ligt onze kracht, daarin zijn wij momenteel succesvol. Uiteraard gaat de huidige moeilijke markt niet aan onze deur voorbij, maar desalnietemin zijn wij ook de laatste jaren succesvol, groeien we nog steeds en merken wij dat steeds meer opdrachtgevers kiezen voor de aanpak van ITBB.
(0513) 65 00 99
Website www.itbb.nl
Jelle J. Boorsma, Algemeen directeur ITBB Group bv
4 De mentaliteit van ITBB
24 Nieuwbouw ITBB Groningen
14 DNA Duurzaam, de groenbalans van ITBB
30 Binnenklimaat in balans
20 De signatuur van de architect
42 Orgaworld Greenmills
ITBB INSIDE
I
3
Mentaliteit een visie of een feit 4
I
ITBB INSIDE
ITBB combineert de voordelen van een grote organisatie met de mentaliteit en flexibiliteit van een kleine onderneming
Op welke wijze creëer je als organisatie onderscheidend vermogen in de relatie met opdrachtgevers? Die vraag is vanaf de oprichting een belangrijk onderdeel geweest bij de keuzes die binnen ITBB Group werden en nog steeds worden gemaakt. De mentaliteit van de organisatie en van de medewerkers bepalen voor het overgrote deel de tevredenheid van klanten. Dat is de reden dat dit aspect continu een belangrijk onderwerp is binnen de visie van ITBB.
ITBB INSIDE
I
5
“De bedrijfsmentaliteit is bij ITBB één van de vaste waarden waarmee wij de kwaliteit én de flexibiliteit van onze organisatie willen vormgeven”
Mentaliteit als toegevoegde waarde
van je organisatie.” ITBB is in 1996 opgericht en is
is dat de mentaliteit meegroeit. Wij ervaren dit zelf ook regelmatig bij onze leveranciers. Daar waar ze vroeger
Algemeen directeur Jelle J. Boorsma: “De mentaliteit
in die periode uitgegroeid tot een organisatie met
flexibel waren, worden ze door de groei vaak minder flexibel. De mentaliteit en de visie op dienstverlening is
van ons bedrijf is één van de meest belangrijke
zes gespecialiseerde business units met circa 160
dus duidelijk meer dan een visie in het ondernemersplan. Bij ITBB zijn we daar dan ook erg scherp op. Niet
aspecten die wij onze opdrachtgevers willen bieden. Ik
medewerkers. “ Onze visie op de dienstverlening
met regels, want die bepalen namelijk niet de mentaliteit van je bedrijf. Wij kiezen voor een aanpak waarin wij
vergelijk het altijd met ouder worden, omdat we daar
zoals wij die voor ogen hebben is dat wij onze
onze medewerkers bewust maken van het simpele feit dat wij er zijn voor onze klanten en niet andersom. Het
exact dezelfde parallellen zien. Jongere mensen zijn
opdrachtgevers een totaalpakket willen bieden, exact
zijn namelijk onze medewerkers die de mentaliteit van ons bedrijf vormgeven, dus zij moeten zich elke dag
altijd zo heerlijk onbevangen en zien in alles kansen.
afgestemd op die diensten die de klant nodig heeft.
realiseren op welke wijze en met welke flexibiliteit wij klanten en projecten willen benaderen. Wij merken dat
De spontaniteit en het enthousiasme straalt er vanaf.
Eigenlijk hanteren wij een à la carte benadering
we hiervoor steeds vaker worden gewaardeerd en dat geeft een goed gevoel.”
Naarmate je ouder wordt, worden de onderwerpen
waarin de wensen van onze opdrachtgevers centraal
serieuzer, worden de verantwoordelijkheden groter
staan.”
en worden zaken toch planmatiger aangepakt. Ouder
De voordelen van groot, de mentaliteit van klein Door de huidige capaciteit van ITBB, de juiste balans in specialismen, is de ITBB Group uitgegroeid tot een
worden betekent vaak dat je langer nadenkt voordat
Mentaliteit, een visie of een feit
je beslissingen neemt. Er zit dus meer beleid in.
Boorsma heeft ondanks de groei altijd vastgehouden
Het leuke is dat wij deze parallellen ook duidelijk
aan het principe dat het dienstenaanbod voor 50%
hebben gezien bij de ontwikkeling van ITBB. Starten
belangrijk is voor opdrachtgevers, maar dat de andere
vanuit enthousiasme en ambitie om vervolgens
50% nog steeds wordt bepaald door de mentaliteit
invulling te geven aan de groei en de optimalisatie
van het bedrijf. “Het gevaar bij bedrijven die groeien
“Wij maken onze medewerkers bewust van het feit dat wij er voor onze klanten zijn en niet andersom”
partner voor zowel kleinschalige als grootschalige projecten. Boorsma: “Wij merken dat wij steeds vaker worden gevraagd voor projecten waarin de synergievoordelen van onze afdelingen noodzakelijk zijn en optimaal tot zijn recht komen. Projecten worden namelijk steeds complexer, de eisen steeds hoger en de vraag om binnen deze ambities de efficiency van het proces te waarborgen wordt in toenemende mate bepalend binnen de budgetlijnen die worden gesteld. ITBB biedt hiervoor het beste van beide. De voordelen van een grotere organisatie, maar met de mentaliteit die nodig is om stagnaties te voorkomen en waarin de wensen van
“Het zijn onze medewerkers die de mentaliteit van ons bedrijf vormgeven”
onze opdrachtgevers altijd centraal blijven staan”.
6
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
7
Project ‘Het Groene Ziekenhuis’ te Harlingen is een voorbeeld waar Zorggroep Noorderbreedte koos voor de door ITBB aangedragen maatoplossingen met unieke combinaties van variabele standaardproducten.
8
I
ITBB INSIDE
Zorggroep Noorderbreedte kiest voor kwaliteit, innovatie en duurzaamheid waarmee tot 70% op de exploitatiekosten van de gebouwinstallatie kan worden bespaard.
Voor Zorggroep Noorderbreedte is het
installatie concept. Bijzonder aan het traject is
warmte – en koude opwekking, warm
project ‘Het Groene Ziekenhuis’ de Batting in
dat er vanaf de oriëntatie fase gewerkt is met
tapwater opwekking, stoombevochtiging het
Harlingen een pilot project. Een project waar
zogeheten Energie Prestatie Adviezen (EPA).
gebouwbeheersysteem en het integreren
Zorggroep Noorderbreedte een revitalisatie
Deze EPA welke door ITBB werden gemaakt,
van de bestaande Warmte Kracht Koppeling.
van de primaire gebouwinstallaties van deze
waren vanaf het voorontwerp (VO) gebaseerd
omvang in een zogeheten build & construct
op de gekozen technische producten. In
Een project waar de specialisten van
concept door ITBB laat uitvoeren. Het totale
een aantal sessies werden vervolgens de
ITBB haar kennis van techniek en
object oppervlak bedraagt circa 23.000 m
EPA berekeningen in een energie analyse
ondernemersgeest optimaal hebben
BVO.
ten opzichte van het bestaande complex
getoond en waar de techniek niet de alles
gepresenteerd waarop de keuzes en het
bepalende factor was voor de uiteindelijke
definitieve uitvoeringsplan tot stand kwamen.
keuzes. Door de combinatie van factoren
2
In het kader van de bedrijfsvoering van Zorggroep Noorderbreedte zijn een goede
was het project meer een businesscase op
beheersing van de exploitatiekosten in
Het totale project betreft het vervangen van
zich, een voorbeeldproject en ons inziens
combinatie met maatschappelijk verantwoorde
de primaire gebouwgebonden installatie
een geslaagde ‘pilot’ voor hoe je trajecten
systeemkeuzes het uitgangspunt voor
zoals de luchtbehandelingskasten, de
als deze altijd zou moeten aanpakken.
het gekozen duurzame en energiezuinige
hoofdkanalen en hoofdinfrastructuur,
ITBB INSIDE
I
9
Toegepaste beoordelingsmethodiek : Voor het bereiken van zo duurzaam mogelijke energievoorzieningen
Stap 1 beperkt de energievraag
in gebouwen, heeft de TU Delft een strategie ontwikkeld, die
Om de energievraag zo veel mogelijk te beperken dient er bij de
ook bekend staat onder de term ‘Trias Energetica’. De stappen
ontwikkeling rekening gehouden te worden met de oriëntatie van
worden opeenvolgend genomen, zodanig dat eerst zoveel mogelijk
de gebouwen. Hierdoor kan voorkomen worden dat er zomers veel
maatregelen uit stap 1 worden genomen; kan dit niet meer
zoninstraling plaatsvindt (beperking van de koelvraag) en ’s winters
verantwoord gedaan worden, dan zoveel mogelijk maatregelen uit
juist wel veel zonnestraling plaatsvindt (beperking warmtevraag).
stap 2 en tenslotte een eventuele restvraag met stap 3:
Door het aanbrengen van goede zonwering, natuurlijk of kunstmatig, en een hoge mate van isolatie, kan de energievraag tot een minimum
Stap 1. Energiebesparing;
beperkt worden.
Beperk de energievraag gebouw oriëntatie t.o.v. zon, isolatie,
Een goed geïsoleerd gebouw dient echter conform bouwbesluit
luchtdicht bouwen, wtw, efficiënt beheer en gebruik van de systemen
van voldoende ventilatie voorzien te worden. Door het toepassen
en gebouwen.
van warmteterugwinning wordt de buitenlucht voorverwarmd met de retourlucht uit het gebouw. Voor de warmteterugwinning bij het
Stap 2. Duurzame energie;
medisch centrum Harlingen worden luchtbehandelingskasten met
Gebruik duurzame energiebronnen, zoals bodemwarmte, zonne-
een zogeheten warmtewiel uitgevoerd. Met een warmtewiel kan ook
energie, wind, etc.
in de zomer tevens de buitenlucht gekoeld worden met de koelere retourlucht uit het gebouw, tevens vindt hierbij overdracht van vocht
Stap 3. Efficiënte energieconversie;
plaats. Voorts worden de gevels van het gebouw gerenoveerd en
Gebruik energiebronnen efficiënt (hoog rendement).
voorzien van HR beglazing en wordt een gebouwbeheersysteem aangebracht waarmee alle gebouwdelen afzonderlijk en op afstand
1. Energiebesparing
regelbaar zijn op temperatuur, ventilatiebehoefte en kloktijden. Stap 2 duurzame energie Indien alle maatregelen getroffen zijn om de energievraag tot een minimum te beperken dient de overig benodigde energievraag zo
1
duurzaam mogelijk opgewekt te worden. Dit kan op verschillende manieren door o.a. gebruik te maken van zonne-energie, windenergie,
2
biomassa of gebruik te maken van energieopslag. Energieopslag
3
is een manier om tijdelijke rest-energiestromen op te slaan. Zo kan opgewekte warmte, welke tijdens koelbedrijf is geproduceerd, opgeslagen worden om op een later tijdstip geleverd te kunnen
2. Duurzame energie
3. Efficiënte energieconversie
worden. Door gebruik te maken van een warmtepomp kan de warmte/
koude op een gewenst niveau gebracht worden. Op verschillende manieren
gasgestookte stoombevochtiger geïnstalleerd. Dit heeft als voordeel dat
kan energie opgeslagen worden. Dit kan onder ander door gebruik te maken
er geen stilstandverliezen en transportverliezen meer optreden hetgeen
van Warmte en Koude opslag in bodem (WKO). Bij het medisch centrum
resulteert in een rendement van 80%.
Harlingen wordt een WKO toegepast. Warmtapwater opwekking Stap 3 efficiënt gebruik en toepassingen
De 2 bestaande warmwater voorraadvaten á 2600 liter worden hergebruikt
Het percentage welke in dit artikel genoemd zijn t.o.v. conventionele
en in de nieuwe opzet ingepast via het oplaad/ doorstroom principe. Via
technieken en/of de huidig opgestelde systemen binnen het MCH. Voorts
een warmtewisselaar wordt de opgewekte energie overgebracht op de
worden de navolgende systemen geïnstalleerd.
warmwater opstelling. De warmtewisselaar wordt hoofdzakelijk gevoed door de bestaande warmte kracht koppeling om op deze wijze ook een zo
Warmtepomp
optimaal mogelijke aantal draaiuren te realiseren.
Alternatief voor het verwarmen met een traditionele cv-ketel of stoomketel is het verwarmen met een warmtepomp. Door gebruik te maken van een
Gebouwbeheersysteem (GBS)
restbron of natuurlijke warmte/koudebron kunnen hoge rendementen
In de nieuwe opzet wordt een gebouwbeheersysteem (GBS) aangebracht
behaald worden tot ca. 400% luchtbehandelingskasten met warmte- en
waarmee alle gebouwdelen afzonderlijk en op afstand regelbaar zijn op
koude terugwinning. De bestaande ventilatie inrichting dateert uit 1974 is
temperatuur, ventilatiebehoefte en kloktijden. Het GBS wordt geïntegreerd
erop gebaseerd dat er 100% buitenlucht geconditioneerd wordt ingeblazen
op het bestaande GBS van de locatie van ZNB te Leeuwarden wat het
zonder warmteterugwinning uit de retourlucht. In de nieuwe opzet is
beheer op afstand bevorderd. Met het GBS is het ook mogelijk om het
het aantal luchtbehandelingskasten aangepast waardoor er minder
energieverbruik te monitoren.
luchtbehandelingskasten worden herplaatst. De nieuwe kasten worden voorzien van warmteterugwinning en leveren een voordeel rendement tot
“De klant shopt en zoekt binnen het spectrum van de aangeboden
ca. 75% t.o.v. de huidige ventilatie inrichting. Door gebruik te maken van
oplossingen, de oplossingen die het best aansluit bij zijn wensen. Vraag
de restenergie uit de bodem, ‘koude uit de bodem’, wordt de inblaaslucht
en aanbod hoeven hierbij dus niet langer 100% congruent te zijn, zoals
gekoeld. Hiermee wordt het gebouw voorzien van zogeheten topkoeling
gebeurt bij traditionele wijze van aanbesteden. Daarmee omzeil je een
waarmee het comfort van het binnenklimaat aanmerkelijk zal toenemen.
hoop juridisch getouwtrek en breng je de opdrachtnemer niet meer in de verleiding om zoals bij een aanbesteding op de laagste prijs, via meerwerk
Stoombevochtiging installatie
winst te genereren.”
De luchtbehandelingskasten worden uitgevoerd met een stoom sectie om de luchtvochtigheid condities in het gebouw op peil te houden.
Al in het VO wordt de verantwoordelijkheid gesteld en er moet een
De huidige stoombevochtiging wordt gerealiseerd door hoge druk stoom.
prestatie worden geleverd waar vooraf tussen opdrachtgever en
Dit heeft een rendement inclusief de stilstand en transportverliezen
opdrachtnemer het rendement en systeemgaranties worden vastgesteld!
van 55%. In de nieuwe opzet wordt per luchtbehandelingskast een
Mocht u met dezelfde vraagstukken zitten dan zijn wij u graag van dienst u kunt altijd contact opnemen met één van onze specialisten.
10
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
11
Een hobby op zee niveau Frans Dotinga, project engineer bij ITBB Ingenieurs & Adviesbureau
12
I
ITBB INSIDE
“De zee heeft grote aantrekkingskracht. Het
soms ook zeebaars of wijting. Het ultieme
ben nooit alleen en heb alle benodigde papieren
avontuur lonkt en wat is er dan mooier dan
resultaat is natuurlijk een vis van formaat.
om op zee te mogen varen. We nemen geen
de Noordzee op te gaan om te vissen?” Al 25
Neem bijvoorbeeld kabeljauw, die kunnen een
onverantwoorde risico’s.”
jaar is Frans Dotinga, project engineer bij ITBB
behoorlijk formaat aannemen.” Kabeljauw zwemt
Ingenieurs & Adviesbureau, een gepassioneerd
meestal rond oude scheepswrakken. Dotinga
Veiligheid voorop
zeevisser. “Zodra de boot het water in glijdt, valt
lokaliseert die wrakken met speciale apparatuur,
De boot is bovendien voorzien van alle
alles van me af.” Vissen doet hij al zijn leven
maar weet er dankzij zijn jarenlange viservaring
noodzakelijke reddingsmiddelen, zoals
lang. “Ik groeide op bij het water, mijn ouders
een aantal ook zo te vinden.
overlevingspakken, noodsignalen, marifoon,
hadden een motorcruiser, daar hoorde uiteraard
een kaartplotter, dubbele gps en een
een hengel bij. Uren zat ik met mijn vader en
Alleen maar water
reservebuitenboordmotor. “Via de 24 mijlsradar
mijn broer langs de waterkant.” Het avontuur van
Zijn huidige boot, 5,65 meter lang en een 90pk
zie ik zelfs in potdichte mist wat er in een straal
de zee trok, dus kocht Dotinga een zeewaardige
motor, kocht Dotinga in 1989. Vanuit Den Helder
van 40 kilometer om mij heen vaart. Toch blijf ik
boot en verdiepte zich in de zeevisserij.
vaart hij soms wel 60 kilometer uit de kust.
altijd alert. Bij het minste of geringste teken van
“Het gevoel dat ik krijg als ik met mijn boot over
onheil ga ik richting de wal. Het is en blijft een
Grote vissen rond een scheepswrak
de golven ga, is met geen pen te beschrijven.
hobby waar ik veel plezier aan beleef, maar de
“Elk jaar probeer ik zo’n tien keer de zee op
Alleen maar water, overal die rust. Veel mensen
risico’s beperk ik uiteraard tot een minimum.”
te gaan, ‘s zomers en ‘s winters. Afhankelijk
vragen me of het wel verstandig is zo ver zee op
van het seizoen vis ik op kabeljauw, makreel,
te gaan. Maar ik vaar altijd uit met mooi weer,
“Ik ben vaak zo ver uit de kust, dat ik alleen nog maar water zie. Dat is een prachtige beleving.”
ITBB INSIDE
I
13
Van offerte en ontwerp tot oplevering en aftersales, duurzaamheid is voor ITBB het uitgangspunt in alle stappen van het proces. “We kunnen niet anders, het zit in onze genen”, aldus algemeen directeur Jelle Boorsma. “Als je voortdurend op zoek bent naar de beste oplossing, kijkend naar beheersbaarheid, comfort en prijs-kwaliteitverhouding, kom je op duurzame systemen uit. Wij onderscheiden ons daarin doordat we medewerkers hebben die gedreven zijn om hierin voorop te willen lopen; die zich als toppers in techniek dagelijks waar willen maken.
Het duurzame dna van ITBB
14
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
15
Het is binnen ITBB een doorlopend leerproces dat zich versneld door de kennis en vraagstukken als verduurzamen van de maatschappij. Hier zullen de komende decennia nog grote veranderingen plaatsvinden een grote uitdaging voor onze bedrijfstak en de Toppers van de ITBB bedrijven.
“Een onderwerp dat zo hot is als duurzaamheid, kan snel verleiden tot het bouwen van luchtkastelen. Voor ITBB is duurzaamheid geen hype. Onze toegevoegde waarde zit in de goede aftersales van projecten”
De Nederlandse overheid heeft de ambitie de uitstoot van schadelijke broeikasgassen voor 2020 met dertig procent terug te brengen. Om die ambitie te verwezenlijken moeten alle mogelijkheden voor het beperken van emissies worden onderzocht”, benadrukt Donker. ITBB legt zich daarom ook niet toe op één of twee duurzame technieken, maar benadert elke opdracht op dit punt integraal om tot de beste combinatie van technieken en materialen te komen.
Daarbij werken de toppers het liefst nauw samen met architecten om tot betere flexibiliteit en fraaiere architectuur (People) te komen. Vroeg in het proces om tafel met de bouwkundige aannemer om repetitie-effecten te stimuleren en bijvoorbeeld de isolatiewaarden van de gebouwonderdelen te bespreken welke van grote invloed
Duurzaamheid is een vast bestanddeel in het ITBB-concept. Of
zijn op de efficiëntie van de installatie. Één en ander zodanig dat de
het nu om een vrije aanvraag gaat of om een opdracht waarin met
kans op faalkosten wordt beperkt tot een minimum (Profit) “Uiteraard
gedetailleerde bestekken wordt gewerkt, de ontwerpers, adviseurs en
kijken we in overleg met onze leveranciers heel goed naar de
werkvoorbereiders van ITBB kijken altijd of in een project binnen het
installatie zelf. Naar de akoestische waarden van het gebouw, de
gestelde budget voor de slimste, efficiëntste en milieuvriendelijkste
terugverdientijd voor duurzame varianten als BKA en andere lage
installatie is gekozen. “Aan het begin van een project kunnen we flink
temperatuur concepten, beheer of afstand, de esthetische waarde
eigenwijs zijn”, geeft hoofd projectbureau ing. Reint Donker van ITBB
van toepassingen; we nemen alles mee. Ook wordt getoetst aan
Klimaatbeheersing eerlijk toe. “Maar dat zijn we alleen omdat we altijd
industrialisatie en hergebruik (Planet) van bouwmaterialen, gebruik
voor het beste resultaat willen gaan. We weten dat een klant met onze
van natuurlijk licht en zonnewarmte én de wijze van het bouwproces
oplossing uiteindelijk honderd procent tevreden zal zijn.”
zelf. Alles om te komen tot het juiste product.”
Kennis van zaken
Het besef dat fossiele brandstoffen eindig zijn, wordt inmiddels
Een onderwerp dat zo hot is als duurzaamheid, kan verleiden tot het
breed gedeeld. Het zoeken naar alternatieven is volgens Donker
bouwen van luchtkastelen. Maar juist omdat duurzaamheid voor ITBB
dan ook niet zo zeer een kwestie van maatschappelijk verantwoord
geen hype is, maar al jaren een vast gegeven in de bedrijfsvoering,
ondernemen, maar gewoon van gezond en goed ondernemen.
staan de toppers uit Heerenveen altijd met beide benen op de
“Onuitputtelijke energiebronnen hebben de toekomst. Daar liggen
grond. Kennis van zaken en bewezen techniek is en blijft wat hen
dus ook de kansen. De ambities en kennis van je medewerkers
betreft de kern van kwaliteit. “De grootste winst voor duurzaamheid
alsmede het beleid van de organisatie bepalen of je die kansen kunt
zit verrassend genoeg in een goede aftersales”, aldus Donker.
benutten.” Om van een duurzaam DNA in de organisatie te kunnen
“Wij volgen elke installatie die wij aanleggen minimaal een jaar na
spreken, moet het volgens Donker de kern zijn van het bedrijfsbeleid.
oplevering. We willen alles weten. Hoe de installatie werkt, wat het
“Talent vinden en selecteren en daarin ook blijven investeren, zodat
verbruik is en hoe hoog het rendement is. We leggen alles vast om
medewerkers weten dat hun passie wordt gewaardeerd. Zo kunnen
daar voor een volgend project weer uit te leren. Als je nieuwsgierig
ze in hun vak blijven groeien.”
“Aan het begin van een project kunnen we flink eigenwijs zijn. Maar dat zijn we alleen omdat we altijd voor het beste resultaat willen gaan.”
blijft, ontwikkel je je met elke opdracht. Met de kennis die we zo hebben opgebouwd, onderscheiden we ons echt op het gebied van duurzaamheid.
16
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
17
R E V I TA L I S E R I N G G R O N I N G E R M U S E U M
Werken aan een museum stelt bijzondere eisen
Bij de bouw begin jaren ’90 was er veel weerstand tegen het ontwerp. Maar tegenwoordig is het dé trots van de Groningers. En terecht. De bezoekersaantallen overtreffen alle verwachtingen. Een kleine vier miljoen mensen bezochten het beeldbepalende Groninger Museum sinds de opening in 1994. Maar het succes heeft een keerzijde. Het gebouw kan de bezoekersaantallen niet aan. Aanpassingen stonden daarom al op de agenda. Tijdens de voorbereidende inspectie kwam echter aan het licht dat de gevolgen van de overstromingen van tien jaar geleden ernstiger waren dan vermoed. Daarom werden de wensen in verband met de bezoekerscapaciteit opgenomen in een veel ingrijpender plan. Tussen april en december dit jaar ondergaat het museum een ingrijpende revitalisatie.
“ITBB kwam met het idee de bestaande armaturen aan te passen naar LED omdat alles wat nieuw was op de markt niet aan de eisen voldeed” “Werken in en aan een museum stelt speciale eisen”, vertelt adviseur Cees Dijkstra, die de revitalisering als ‘projectleider van het huis’ namens de gemeente Groningen van begin tot eind in goede banen moet leiden. “Dat geldt voor de architect en de aannemer, maar zeker ook voor de installateur. Zowel technisch als esthetisch steekt het nauw”, aldus Dijkstra. “In een museum zijn wanden meer dan een afscheiding tussen ruimtes. Het zijn kunstdragers, mensen kijken ernaar. Dat betekent bijvoorbeeld dat er geen schaduw van lichtarmaturen op mag vallen. Dat is soms echt puzzelen. Maar ook aan het klimaat worden in een museum extreem hoge eisen gesteld. Er zijn tegenwoordig musea die schilderijen in bruikleen geven met meetapparatuur die op afstand kan worden afgelezen. Voldoen de omstandigheden in het lenende museum niet aan de eisen, dan komt dit op een zwarte lijst.”
Voortvarende aanpak De revitalisering is Europees aanbesteed. Om vertraging te voorkomen, adviseerde Dijkstra het bestek en daarmee ook de vergunningaanvraag in acht delen te knippen. Daarmee maakte hij het de offrerende aannemers niet makkelijk, beseft hij. Maar het werkte wel zoals beoogd. Met deelprojecten waarvoor de vergunning snel rond was, kon ook snel worden begonnen. De voorbereidingsfase heeft hierdoor maar een jaar geduurd, ongekend kort voor een project van deze omvang.
Ook op installatiegebied moet er veel gebeuren, zo moeten ruimtes worden aangepast aan nieuwe functies. Het onderwatercafé maakt bijvoorbeeld plaats voor een infocentrum en het gebouw krijgt een extra toiletgroep en verdeelkeuken. Daarnaast worden verkeersruimten van het gerevitaliseerde museum geheel verlicht met led. En ook de reparatie van de fonteinen door een gespecialiseerd duikteam van ITBB behoorde tot het installatiewerk. Aannemer Dijkstra Draisma vroeg ITBB deze klus te klaren en die keuze stemt zelfstandig adviseur Cees Dijkstra op basis van de eerste ervaringen zeer tevreden. “ITBB denkt constructief mee over oplossingen voor soms best lastige vragen, die tijdens het werk ontstaan. Zij kwamen bijvoorbeeld met het idee om de bestaande armaturen aan te passen naar LED, omdat alles wat nieuw op de markt was niet aan de eisen voldeed. Bovendien blijven ze met de oplossingen die ze aandragen binnen de planning en binnen het budget. Ovale verlichting, nog hogere eisen aan de ventilatie. Ik hoor wel eens een zucht. Maar het resultaat is altijd prima.”
18
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
19
Marius Ballieux, architect bij het Amsterdamse architectenbureau Alberts & Van Huut
“De signatuur van de architect” “Bouwen doe je met elkaar. Het is een gezamenlijke inspanning van opdrachtgever, architect, bouwbedrijf, installatiebedrijf en alle andere betrokkenen. Als architect kan ik wel een mooi ontwerp maken, maar het moet technisch haalbaar zijn. Het is daarom belangrijk alle partijen bij het ontwerp te betrekken. Een architect is eigenlijk net een dirigent. Het totale ontwerp zit in mijn hoofd, ik weet hoe dat moet gaan ‘klinken’. En ITBB speelt in dat geheel de viool.”
20
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
21
“De samenwerking met ITBB was goed. Zij dachten steeds pro-actief met ons mee” Aan het woord is Marius Ballieux, architect bij het Amsterdamse
in de gaten wat technisch mogelijk is. Als een dirigent houd ik contact
afzuiging van de lucht in het gebouw? Kortom, hoe realiseer je een
willen we uiteraard voorkomen. Een optimale afstemming met het
architectenbureau Alberts & Van Huut. Het architectenbureau staat
met alle betrokkenen, geef ik ruimte aan deskundige adviseurs. Op
gezond gebouw?” Ballieux is ervan overtuigd dat deze pittige materie
installatiebureau, tot op detailniveau, is hierbij essentieel.” Om het
bekend om zijn markante ontwerpen en de innovatieve duurzame
die manier voorkom ik dat er teveel nadruk komt te liggen op de
ITBB prikkelde tot maximaal presteren. “Met dergelijke vraagstukken
energieverbruik in de toekomst zoveel mogelijk te beperken, speelt
oplossingen. De mens staat altijd centraal in hun ontwerpen. Ballieux
constructie van een gebouw, of dat er te weinig aandacht is voor de
doe je als architect aanspraak op alle technische kennis die aanwezig
ook verlichting een belangrijke rol in het ontwerp van Ballieux. “Ook
tekende voor het ontwerp van het nieuwe gemeentehuis van Texel.
installatiewerkzaamheden. Ik bewaar het evenwicht. Dat is van belang,
is bij een installatiebureau. Het is voor de betrokken medewerkers
hier wilde ik zo min mogelijk aan techniek installeren. Grappig genoeg
Opnieuw een ontwerp waarbij duurzaamheid voorop staat. Water,
anders creëer je een kind met een waterhoofd.”
een uitdaging deze vragen op te lossen. De samenwerking met ITBB
lukt zoiets alleen wanneer je voldoende technische kennis in huis
was dan ook goed. Zij dachten steeds pro-actief met ons mee.”
hebt. Ook hierbij was de deskundigheid van ITBB dus onmisbaar.”
frisse lucht, zon, wolken en groen keren terug in het gebouw. Het nieuwe gemeentehuis heeft twee vleugels en drie verdiepingen. De
Pittige vraagstukken
vleugels symboliseren Texel als vogeleiland, maar geven ook een
“Bij ieder ontwerp staat het welbevinden van de mens centraal. Een
Technisch advies
De plannen voor het gemeentehuis op Texel zijn sinds de start aardig
gevoel van een warm welkom.
onderdeel hiervan is de individuele vrijheid om ramen te kunnen
Het gemeentehuis op Texel bestaat uit drie gebouwen. Het verwarmen
aangepast. Ballieux zit daar niet mee. “Bouwen is geen statisch
openen. Tevens kiezen wij voor duurzame oplossingen. Hoe minder
en koelen van deze gebouwen gebeurt door warmteterugwinning.
proces. Je hebt voortdurend te maken met actuele ontwikkelingen.
Balans
techniek je verwerkt in een gebouw, hoe duurzamer. Dit uitgangspunt
ITBB nam het voortouw hierover te adviseren. Daarnaast
Daar past iedereen zich bij aan met nieuwe oplossingen en andere
“Een pand moet altijd in balans zijn. Dat is het belangrijkste in elk
vergt juist veel kennis van de installatie deskundigen. Hoe kun je een
adviseerde ITBB over de ventilatie in het pand, over een gezonde
mogelijkheden. Noodzakelijk is dat de “ziel” van het gebouw, de basis
ontwerp. Een opdrachtgever heeft wensen, als architect heb je zelf
gebouw met zo min mogelijk techniek toch goed ventileren? Hoe haal
vochthuishouding. “Zodra mensen in het gebouw zelf ramen kunnen
van het ontwerp, gehandhaafd blijft.”
ideeën. Daar spreek je met elkaar over. Daarnaast hou je zorgvuldig
je frisse lucht via de ventilatieroosters naar binnen en hoe zorg je voor
openen, zijn zij ook in staat het binnenklimaat te ontregelen. Dat
22
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
23
Nieuwbouw ITBB Groningen staat model voor nieuwe bouwen
De nieuwbouw van ITBB in Groningen staat in alle opzichten model voor het ITBBconcept. Het kantoorpand is voor 75% energieneutraal dankzij de toepassing van een aantal duurzame technieken, doordacht materiaalgebruik en een slimme situering. Het gebouw straalt kwaliteit uit. Door de integratie van bouwprocessen stond de nieuwbouw in een half jaar. In het kantoor zijn afdelingen met de specialismen E & W in de woningbouw [Zonderman] en E & W zorg- utiliteitsbouw [ITBB] gehuisvest. Dit tekent de synergie van het bedrijf: de kracht van de combinatie.
Collega ondernemers op het bedrijventerrein,
de bezettingsgraad in het kantoor. “De
de woningbouwmarkt en de ITBB-bedrijven met
aannemers en bekenden die de zichtlocatie
medewerkers ervaren direct het verschil,
hun specialisme in de utiliteitsbouw en in het
bij toeval passeerden; ITBB krijgt veel
omdat zij nu in een gebouw met een goede
bijzonder de zorg. “Maar de nieuwbouw biedt
complimenten over het nieuwe kantoorpand aan
klimaatbeheersing werken”, aldus ITBB
wel volop ruimte voor kruisbestuiving”, aldus
de Gotenburgweg op bedrijventerrein Eemspoort
bedrijfsleider Gerhard van der Zee. “In een
Van der Zee. “Duurzaamheid en de daarmee
in Groningen. Het drie bouwlagen tellende
warmteperiode zoals we in juli 2010 hadden,
samenhangende ‘Groene’ installaties zijn ook in
pand valt op en dat deed het tempo waarin
waren zij in de oude huisvesting om drie uur
de woningmarkt een steeds belangrijker thema.
het werd gerealiseerd ook. Voor de warmte en
letterlijk op en nu zijn ze om vijf uur nog fris.”
Zonderman kan daarin voorop lopen doordat het gebruik maakt van de uitgebreide kennis en
koeling van het pand wordt gebruik gemaakt van betonkernactivering (BKA). Doordat aan
Klasse Op een enkel stukje in een gang
de voorkant van het bouwproces de installaties
na, vind je in het nieuwe kantoor geen
doordacht zijn uitgewerkt kan voor hetzelfde
systeemplafond. “Nog een voordeel van
budget een duurzame installatie worden
BKA”, aldus Van der Zee. “Een verlaagd
gerealiseerd als eerder voor een vergelijkbare
plafond isoleert en beperkt de werking van
conventionele installatie nodig was. Het is van
het BKA systeem. Een uitstekend argument
groot belang dat een specialistische partij als
om een systeemplafond niet toe te passen.
ITBB vroegtijdig in het bouwproces gekend
Het resultaat zijn moderne hoge ruimten,
wordt zodat met een bouwkundig aannemer
geaccentueerd door het gebruik van extra
en/of architect het meest gunstige bouwsysteem
hoge deuren, met strakke plafonds. De
wordt bepaald. Tevens zorgen de korte lijnen van
energiezuinige hoogfrequente armaturen geven
de E en W afdelingen ervoor dat alle onderdelen
directe en indirecte verlichting en worden via
juist worden afgestemd. Zo worden faalkosten
aanwezigheidsdetectie geschakeld, hetgeen
voorkomen en blijft de doorloopsnelheid in het
de luxe uitstraling van het kantoor versterkt.
project.
Door zonnepanelen toe te gaan passen kan de
ervaring die ITBB hiermee al heeft opgedaan.”
klimaatinstallatie energieneutraal functioneren.” Goed klimaat De BKA-installatie wordt
24
I
ITBB INSIDE
gevoed door een gesloten bron en
Kenniscentrum Met het nieuwe kantoor
warmtepomp. Deze voedt ook de koel- en
hebben ITBB Elektrotechniek, ITBB
verwarmingsbatterij van het CO2-gestuurde
Klimaattechniek en Zonderman nu ook in
ventilatiesysteem dat voor een optimaal
Groningen een hoogwaardige huisvesting. De
binnenklimaat zorgt. Het CO2-gestuurde
bedrijven blijven allemaal onder eigen naam
systeem regelt de hoeveelheid lucht op
opereren. Zonderman als ervaren installateur in
ITBB INSIDE
I
25
“de koper wil ruimte”
“Je moet je zeer flexibel kunnen opstellen en niet te strak in het bouwproces staan. De klant is koning.” Bouwgroep Dijkstra Draisma kent ITBB uit de utiliteitsbouw. De positieve ervaringen die daarin werden opgedaan waren voor de ontwikkelaar en aannemer reden ook voor de realisatie van de nieuwbouwwijk Hartwerdervaart in Bolsward met ITBB samen te werken. Zonderman, al zeer ervaren in de woningbouw, doet de E-installaties. ITBB Heerenveen nam de uitdaging van de W-installaties in de nieuwbouwwijk aan. Wat Hoofd Projectontwikkeling Dirk Jan de Rouwe van Bouwgroep Dijkstra Draisma betreft, pakt ITBB dit project na een aftastend begin uitstekend aan.
Dirk Jan de Rouwe, hoofd projectontwikkeling van Bouwgroep Dijkstra Draisma: “De moderne woonconsument wil ruimte”, vertelt De Rouwe. Niet alleen de fysieke ruimte die de groene nieuwbouwwijk met 125 woningen (80 koop – waarvan 20 rietgedekte villa’s en 7 vrije kavels – en 38 huur) volop biedt. Hij wil bijvoorbeeld ook voldoende tijd krijgen om een badkamer en keuken te kiezen en voldoende ruimte om de woning zo in te delen dat zij helemaal bij de eigenaar past. “In de utiliteitsbouw heb je te maken met zakelijke afwegingen, in de woningbouw met emoties”, aldus De Rouwe. “Dat vraagt een andere houding. Je moet je zeer flexibel kunnen opstellen en niet te strak in het bouwproces staan. De klant is koning.”
De Hartwerdervaart, een uniek woonplan in Bolsward
Hoog woongenot Dat geldt zeker voor de kopers van de rietgedekte villa’s in Hartwerdervaart. Zij kunnen de indeling van hun huis helemaal zelf bepalen. Dat betekent dat ook de plaats en keuze van de installaties pas op het laatste moment bekend zijn. Het valt De Rouwe op dat veel
Het nieuw te realiseren woongebied “De Hartwerdervaart” is de laatste schakel tussen stad en natuur. Het vergt extra zorg en aandacht hier een goede invulling aan te geven. Dijkstra Ontwikkeling heeft samen met Inbo Architecten het plan verder
kopers kiezen voor luxe sanitair en een zwaardere cv-ketel. “Over het algemeen kiezen
uitgewerkt, wat zich heeft vertaald in hoogwaardige architectuur, singels, lanen,
mensen eerder voor verhoging van het woongenot, dan voor duurzaamheid. Ondanks de
rietgedekte woningen, natuurlijke oevers en veel water en groen. Kortom: een plek
extra subsidies die de gemeente Bolsward hiervoor beschikbaar stelt”, aldus De Rouwe.
waar je graag zou willen wonen!
De wensen en vragen van de toekomstige bewoners worden door drie kopersbegeleiders
De woningen in het plangebied Hartwerdervaart worden duurzaam gebouwd. Dit
behandeld en doorgespeeld naar de tekenaars en bouwers. Worden de vragen te technisch,
vertaalde zich in specifieke maatregelen die standaard mee zijn genomen in het
dan roepen de kopersbegeleiders de hulp in van Zonderman en ITBB. “In het begin was
nieuwbouwproject. Zo is in het ontwerp rekening gehouden met het gebruiken van passieve zonne-energie. De bouwkundige schil is opgebouwd met hoge isolatie-
het even zoeken met ITBB”, vertelt De Rouwe eerlijk. “Met name wat de afstemming met
waarden voor gevels, daken, vloeren en glas. Door een verhoogde kierdichtheid van
de kopers betreft. Maar gaande weg hebben we elkaars bekwaamheden ontdekt. En sinds
de gevelelementen en door zelfregulerende ventilatieroosters toe te passen, zal er
het officiële startschot op 5 juni 2010, bijgewoond door Tweede Kamerlid Sander de Rouwe,
weinig energie verloren gaan. Ook worden er waterbesparende maatregelen toegepast als thermostatische douchemengkranen, waterbesparende douchekoppen en een
loopt het project uitstekend. Ook wat verkoop betreft overigens en dat is, zeker in deze tijd,
regenton. Naast dit basispakket zijn aanvullende duurzame maatregelen mogelijk,
goed nieuws. De eerste 100 woningen hebben al een nieuwe eigenaar, daarnaast lopen nog
die gesubsidieerd worden door de gemeente Bolsward.
diverse opties.”
26
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
27
Er worden steeds meer eisen en normen gesteld aan technische bedrijven en technische systemen binnen gebouwen. De visie en het besef dat bouwkundige aspecten en technische installaties essentiële onderdelen zijn geworden voor de systeemcontinuïteit van organisaties, voor kostenreducties, voor de energieprestaties, voor duurzaamheid en voor maatschappelijk verantwoord ondernemen hebben ervoor gezorgd dat de kwaliteit van technische adviezen en technische systemen de garantie zijn gaan vormen voor de gewenste kwaliteit. Maar wat is die kwaliteit tegenwoordig waard en waar wordt tegenwoordig op geselecteerd in de huidige inkoop en kopersmarkt?
Wat is het effect van de inkoopstrijd op de kwaliteit De visie van ITBB
Elk bouwproces is een samenwerking tussen verschillende disciplines. De kwaliteit ontstaat altijd uit de mix van expertise en ervaring van de specialisten die voor elk onderdeel van het proces een toegevoegde waarde leveren. Maar wie bewaakt de kwaliteit wanneer de aanneemprijs en de inkoopprijs van een project onder druk komen te staan? Hoe creëren wij dan als specialisten samen een eindresultaat dat beantwoordt aan de eisen en het verwachtingspatroon van de opdrachtgever en op welke wijze houdt de opdrachtgever controle en inzicht op het eindresultaat? Die vragen staan centraal bij ITBB. De ontwikkelingen in de markt bieden kansen maar ook bedreigingen voor opdrachtgevers. De concurrentiedruk biedt de opdrachtgever de mogelijkheid om projecten te realiseren binnen de gestelde budgetten, anderzijds is het juist nu meer dan ooit zaak om zorgvuldig te letten op de invulling van het proces. Wat verwacht u van een gebouw? Welke functionaliteiten zijn gewenst en vereist? Welke technieken passen bij uw visie op duurzaamheid, energiereductie en comfortoptimalisatie? Welk kwaliteitsniveau en welk bouwsysteem wordt toegepast? Stuk voor stuk aspecten die bepalend zijn voor de uiteindelijke kwaliteit. Welk effect heeft de concurrentiestrijd op die kwaliteit? Wat verwacht u, maar vooral wat krijgt u? De aanpak van ITBB is gericht op het eindresultaat. Functionaliteit, de mens en het rendement vormen daarin de basis en de uitgangspunten van onze advisering en onze invulling van technische systemen binnen gebouwen. Hierin zoeken wij vanuit onze expertise altijd naar de juiste balans tussen prijs en kwaliteit om daarmee te beantwoorden aan de normen die worden gesteld aan gebouwen. Wij laten ons niet leiden door trends, maar houden de toegevoegde waarde van onze oplossingen als uitgangspunt. Die meerwaarde willen wij u als opdrachtgever bieden. Ook in een situatie waarin de markt onder druk staat en waarin de inkoopstrijd tussen de verschillende specialismen het risico vergroot dat dit ten koste gaat van het eindresultaat.
28
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
29
Binnen klimaat in balans Dat klimaatbeheersing verder gaat dan alleen koelen, verwarmen en ventileren, weet Hans Boersma, verantwoordelijk voor advisering, ontwerp en calculatie, als geen ander. “Het is continu zoeken naar de juiste balans tussen een ideaal binnenklimaat, het welbevinden van de mens en het beschikbare budget. Het is onze passie om samen met de opdrachtgever en leveranciers deze balans te vinden.”
30
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
31
Werd er vroeger met zomerse temperaturen op kantoor een raampje geopend voor wat frisse lucht, tegenwoordig is dat er niet meer bij. Hans Boersma ziet een duidelijke verschuiving van wensen en eisen in de praktijk. “Werknemers willen ideale omstandigheden in de ruimte waar ze werken. Het wordt niet meer geaccepteerd als het op kantoor te warm of te koud is. Deze balansverschuiving is een gevolg van de hoge verwachtingen van het prestatieniveau. Een optimaal klimaat is onmisbaar om goed te kunnen presteren.”
32
Behaaglijkheidsgebied
Slimme systemen
Ook ventilatiesystemen spelen handig in op
Naast voordelen voor het milieu ziet hij ook
Met name in de utiliteitsbouw en zorgsector
Eén van die slimme systemen is de warmtepomp.
besparing van het milieu. “Tegenwoordig kunnen
voordelen voor ITBB. “De verlaagde EPC-norm
worden steeds hogere eisen gesteld aan een goed
In de zomer wordt de warmte opgeslagen,
we ventileren op maat. Het ventilatiesysteem meet
dwingt ons hoogwaardige installatieconcepten te
binnenklimaat, merkt Boersma. Hierin speelt het
waarmee een woning of kantoorpand in de winter
dag en nacht het CO2-gehalte in combinatie met de
ontwikkelen. Het vraagt om meer kennis, inzicht en
zogenoemde ‘behaaglijkheidsgebied’ de hoofdrol.
kan worden verwarmd. Hetzelfde geldt andersom.
ruimtetemperatuur en bepaalt aan de hand van deze
inventiviteit van onze mededwerkers en leveranciers.
“Een ruimte waarin het tussen de 20 en 24 graden
Koude die in de zomer nodig is voor koeling wordt
meting de hoeveelheid ventilatielucht. Zo besparen
We komen continu met nieuwe installatieconcepten.
is met een relatieve luchtvochtigheid tussen de 40
in de winter door de waterpomp als restproduct
we energie, bijvoorbeeld wanneer een vertrek in de
Het evolutieprincipe is voor ons een grote stimulans
en 60 procent. Volgens wetenschappers de meest
opgeslagen. Een milieuvriendelijke oplossing, die
nacht, het weekend of de vakantie leeg staat.”
en dwingt ons na te denken over toepassing
ideale omgeving voor de mens om in te leven.
de laatste jaren explosief groeit. “In ieder nieuw
Om dit klimaat te kunnen bieden hanteren wij de
gebouw installeren we dit systeem. Uiteraard in
Aan kop blijven
toekomstdoel is een comfortabel klimaat met zo laag
ontwerpmethodiek van Trias Energetica.”
combinatie met vloerverwarming of - nog idealer
Boersma is enthousiast over de verdere verlaging
mogelijke energiekosten, dat bovendien goed is voor
- betonkernactivering.”
van de EPC-norm. “We moeten nu investeren
ons milieu. Dat gaat ons lukken, daar ben ik van
in deze slimme systemen, zodat we aan kop
overtuigd.”
Met deze laatste opmerking dringt Boersma door
Hans Boersma
I
ITBB INSIDE
“We ontwikkelen slimme systemen die zorgen voor een werkbaar en gezond binnenklimaat én een gezond milieu”
van nieuwe technieken en mogelijkheden. Het
tot de kern van de zaak. De eisen van bewoners en
Bij betonkernactivering worden in de kern van
blijven. Dat geldt ook zeer zeker voor de klant.
werknemers mogen dan toenemen, ook de overheid
de betonnen vloer, dan wel wanden of plafond,
De energiekosten zullen in de nabije toekomst
stelt met de EPC-normering strenge voorschriften
kunststof waterleidingen aangebracht om de ruimte
exponentieel gaan stijgen, is de verwachting. Een
aan nieuwbouw. “De eerste reactie is om een super
te verwarmen of te koelen. Boersma legt uit wat het
investering lijkt kostbaar, maar zal zich in de loop
geïsoleerd gebouw te ontwikkelen met weinig
voordeel van dit systeem is. “We kennen allemaal
der jaren terugbetalen. In de vorm van lagere
warmteverlies. Dan zit je echter in een soort van
de relatief kleine radiator, waarbij je met hoge
energiekosten, maar ook door minder uitstoot
plastic zak en krijg je ongetwijfeld temperatuur-
watertemperaturen veel moet stoken om vermogen
van milieuonvriendelijk stoffen. Het is onze missie
en vochtproblemen. Vandaar dat we slimme
te genereren. Bij betonkernactivering maak je
om samen met de opdrachtgever en leverancier
systemen ontwikkelen, die zorgen voor een gezond
gebruik van de gehele bouwmassa om het klimaat
een concept te vinden dat qua investering en
binnenklimaat én een gezond milieu.”
te conditioneren. Hoe groter de massa, des te lager
energieverbruik in balans is. Dat is ons op het lijf
de watertemperatuur hoeft te zijn.”
geschreven”, zegt Boersma.
ITBB INSIDE
I
33
zonderman bv
Elektrotechniek en Installatietechniek voor woningbouw
AANNEMERS VAN ELECTRICITEITSWERKEN
Thuiskomen... het lijkt zo vanzelfsprekend en dat willen wij graag zo houden Niets is zo vanzelfsprekend als thuiskomen, lampen aan, douchen, espresso maken, even internetten en genieten van een vrije avond. Die vanzelfsprekendheid is onze doelstelling. Zonderman is gespecialiseerd in elektrotechniek en installatietechniek voor woningbouw. Met name seriematige nieuwbouw behoort tot onze specialisatie. Door onze ruime ervaring weten wij wat de eisen zijn die worden gesteld aan onze dienstverlening. Vanuit het oogpunt van de toekomstige bewoners, vanuit het perspectief van de aannemer en vanuit de exploitatiedoelstellingen. Wij zijn in staat om installaties te leveren die beantwoorden aan wooncomfort, duurzaamheid en de levensloopbestendigheid van woningen.
www.zonderman.nl
Zonderman BV, Gotenburgweg 10 9723 TL Groningen, telefoon (050) 5420999
De passie van Klaas Buikema voor de bike Het geluid en het uiterlijk van een motor, de techniek maar vooral
Halen, kopen, rijden “Mijn passie voor motoren is ontstaan toen ik een jaar of negentien was, tijdens mijn opleiding elektrotechniek aan het Friesland College in Leeuwarden. Een van mijn toenmalige klasgenoten
het gevoel van vrijheid. Dat vindt
reed een Yamaha XS 650, een 2-cilinder motor die in de jaren ‘70 ook veel werd gebruikt in de
Klaas Buikema, bedrijfsleider
zijspancross. Ik raakte enthousiast, door het geluid en het ontwerp. Met een aantal vrienden zat ik bij
van Zonderman in Groningen, fantastisch. “Mijn voorkeur gaat
de Yamaha XS 650 club. We sleutelden samen, wisselden informatie uit en maakten samen tochten. Maar op een gegeven moment gaat ieder weer z’n eigen weg. De Yamaha is inmiddels geruild voor een Honda Shadow VT 750 ACE en tegenwoordig rijd ik veelal samen met mijn vrouw.”
uit naar custom motoren. Heerlijk
Een gedeelde passie
toeren over binnenwegen,
“Ik had de motor al toen ik mijn vrouw leerde kennen. Zij rijdt zelf niet, maar deelde direct mijn
genieten van de omgeving en dan
passie. Ook zij geniet enorm van dat gevoel van vrijheid en het samen erop uit trekken. We hebben
maar kijken waar je uitkomt. Dat geeft een rijk gevoel van vrijheid.”
inmiddels twee kinderen, een jongen van vier en een meisje van twee jaar. Samen weg op de motor doen we dus niet meer zo vaak. Een gezin betekent verantwoordelijkheid en vraagt veel van je tijd.”
Passen en meten “Mijn vrouw en ik gaan, hoewel minder, ook nog steeds samen op pad. Ik vind het belangrijk in een relatie dat ieder ook iets voor zichzelf heeft. Daarom trek ik er af en toe bewust alleen op uit om even het hoofd leeg te maken. Uiteraard wil ik ook dingen samen doen met mijn vrouw of met de kinderen. Zo lijkt het me geweldig in de toekomst tochten te rijden met mijn zoon, zodat hij wellicht ook enthousiast kan worden voor het motorrijden, net als zijn vader en mijn vader. Het is soms passen en meten: een drukke baan, aandacht voor je gezin, je relatie onderhouden en tijd nemen voor jezelf. Maar als dat lukt heb je het naar mijn mening prima voor elkaar.”
36
I
ITBB INSIDE
Van colbert naar motor jack ITBB INSIDE
I
37
Projecten ITBB is met een zeer gevarieerde orderportefeuille dagelijks actief in diverse segmenten. Hieronder vindt u een overzicht van enkele onderhanden projecten. Meer informatie over onze projecten vindt u op www.itbb.nl en www.zonderman.nl
Passie.
Orgaworld Greenmills Amsterdam
La Liberté Groningen
Imperial Tobacco Joure
MCL Harlingen
4 km RVS leidingwerk incl. leidingbruggen e.d. Grootste natte vergistinginstallatie van Europa
Hoogbouw 78 meter met 120 woningen 3.000 m2 kantoren E- installaties
Bouwteam productielocatie 6.300 m2 BVO E/W installaties (duurzaam)
23.000 m2 BVO Revit. ziekenhuis, 13 afd. en primaire gebouwinstallatie
Triple A (Zaailand) Leeuwarden
Groninger Museum Groningen
Leerwegzorg Drachten
GGZ Drenthe
40 appartementen in 3 woningtype E- installaties
Revitalisatie gebouwgebonden installaties Looptijd 9 maanden E/W installaties
5.700 m2 BVO Elektrische warmtepomp met warmte koude opslag en LT concept E/W installaties (duurzaam)
Vervangen brandmeldinstallaties op 13 locaties waaronder het hoofdgebouw Beilen
Geveke
Friesland Campina Leeuwarden
Stadswerf Groningen
Multifunctionele accommodatie Franeker
Concept Betaalbaar Ruim Wonen ca. 250 woningen E- installaties
Vervangen drinkwater leidingnet Ruim 600 meter RVS leidingwerk
205 wooneenheden 8.500 m2 BVO
4.750 m2 BVO E/W installaties (duurzaam)
Strandjuttersmuseum Texel
Hartwerdervaart Bolsward
De Puntbrug Wijnhaven - Rotterdam
Brug Meerland
Nieuwbouw en revitalisatie E/W installaties (duurzaam)
118 woningen in verschillende typen E/W installaties
Engineering, berekeningen en fabricagetekeningen.
Engineering, berekeningen en fabricagetekeningen.
Passie begint met plezier. Plezier in de dingen die het leven leuk maken. Zoals het moment als je ontdekt hoe leuk rijden kan zijn. En je het nooit meer los laat. Momenten om te koesteren. Wij kennen het plezier van rijden en hebben passie voor het automobiel. Elke dag weer staan meer dan 200 medewerkers klaar om dat te bewijzen. Voor u.
www.vandenbrug.nl Drachten Heerenveen Oosterwolde Buitenpost Sneek Franeker
ITBB INSIDE
I
39
“Medewerkers begrijpen de machine die ITBB heeft ontworpen en kunnen storingen zelf oplossen”
De industrie is in Nederland een ondergeschoven kindje. Alle aandacht gaat uit naar de kenniseconomie. “Maar”, stelt directeur Klaas Scholtens, “zonder
sloeg. Het was de basis voor verdere samenwerking. En ook in de twee verbetertrajecten kwam Jassies met de oplossingen waarmee Spaans Babcock de stap vooruit kon zetten die het
productie geen verhoging van de kennis.” Spaans Babcock bewijst onder meer
beoogde”, aldus Scholtens. Daarvoor maakte hij goed gebruik
met de productie van de Archimedes vijzelpompen die het bedrijf wereldwijd
van de kennis van de werkvloer. “Léon Jassies praat niet alleen
in meer dan zeventig landen afzet, hoe kennisintensief de industrie kan zijn. Geen pomp is hetzelfde. “Ik geloof niet in het verplaatsen van industrie naar
met de medewerkers, hij luistert ook. Dat is in dit soort processen cruciaal. Je kunt de productiviteit niet verhogen als medewerkers een vernieuwing niet dragen.”
lagelonenlanden. Wij kunnen de concurrentie aan. Op kwaliteit, flexibiliteit en productiviteit. Maar het vraagt van zowel managers als medewerkers een voortdurende wil om te innoveren.”
“In het maatwerk dat Spaans Babcock levert, moet je winst zoeken in waar de meeste waarde aan het proces wordt toegevoegd”, weet Scholtens. “Je kijkt waar de meeste uren in worden gestoken en of je op die punten medewerkers kunt
“Innoveren kan alleen met medewerking van de werkvloer” Directeur Klaas Scholtens van Spaans Babcock
40
I
ITBB INSIDE
ontlasten, zodat ze met behoud van kwaliteit meer kunnen In een zo hoogwaardige industrie als die van Spaans Babcock
doen. Ons proces is fysiek zwaar, met de oplossingen die ITBB
kun je alleen vernieuwen als iedereen in de fabriek daaraan
heeft gevonden, is die fysieke belasting sterk teruggebracht.
bijdraagt. Eén van de eisen die Scholtens daarom stelt aan het
Medewerkers kunnen daardoor bepaald werk langer doen,
ingenieursbureau dat hem moet helpen de productieprocessen
waarmee de flexibiliteit van de lijn is toegenomen. De
verder te verbeteren, is dat de adviseurs in staat zijn de
productiviteit is daarmee zo verhoogd dat we nu bijna een
ideeën en ervaringen van de werkvloer in hun plannen mee
probleem hebben met het voeden van de lijn met halffabricaten”,
te nemen. Op basis van eerdere ervaringen had Scholtens
lacht Scholtens. “Dat wordt dus de volgende stap.”
er alle vertrouwen in dat ITBB dat zou kunnen in de twee projecten waarvoor het bedrijf Léon Jassies’ hulp inschakelde:
Belangrijk voor Scholtens is dat het werk niet alleen lichter is
de aanpassing van een machine om de fysieke belasting van
geworden, maar dat medewerkers ook enthousiast zijn over de
de medewerkers te verlichten en de “mechatronisatie” van het
verbetering. “Jassies is met oplossingen gekomen zonder toeters
lasproces, waarbij het mechanische proces werd verbeterd met
en bellen. Medewerkers begrijpen de machines en kunnen
behulp van automatisering.
storingen zelf oplossen. Ze hebben het gevoel dat het hun proces en deels ook hun oplossingen zijn.” Dat ITBB niet alleen
Bij aanvang van zijn directeurschap, een kleine drie jaar geleden,
de implementatie zelf goed begeleidde, maar dat medewerkers
vroeg Scholtens een aantal ingenieursbureaus met een oplossing
ook daarna nog met vragen bij Jassies terecht konden, heeft
te komen voor een slecht werkende machine. “ITBB maakte een
dat gevoel volgens Scholtens versterkt. “Hij wordt hier altijd
afspraak om de problemen zelf in ogenschouw te nemen en
enthousiast onthaald. Ze weten ‘die daar, die doet iets met mijn
kwam met een goed advies waarin het de spijker op de kop
ideeën, daar kun je mee werken.”
ITBB INSIDE
I
41
“De energiemarkt is interessant voor ITBB Industrie” ITBB Industrie verzorgt momenteel
Aan de Kretaweg in Amsterdam verrijst
aanzienlijk uitgebreid. Wij weten precies wat de
een groot deel van de pijpleidingen
Greenmills, één van de grootste
opdrachtgever wil, adviseren hem en denken
vergistingsinstallaties in Europa. Deze fabriek is
pro-actief mee. Wij weten zo langzamerhand
een gezamenlijk initiatief van een aantal grote
exact wat de mogelijkheden zijn, wat wel en wat
ondernemingen zoals Bio Diesel Amsterdam,
niet kan. Hierdoor kunnen we flexibel inspelen op
Noba BV, Rotie Vetveredeling BV, Tankstorage
de wensen van de klant en onder grote tijdsdruk
Amsterdam en Orgaworld. In opdracht
presteren.” De keerzijde van de medaille is dat
“Terwijl men nog bezig was met de
van Orgaworld verzorgt ITBB Industrie het
ook de afwegingen rond de kosten tijdens het
ontwikkeling van dit omvangrijke
leidingwerk, de leidingbruggen en equipment
proces veranderen. “Hierdoor worden soms
setting.
andere keuzes gemaakt en moet het werk ineens
bij Orgaworld, onderdeel van het Greenmills concept, de grootste vergistingsinstallatie van Europa.
Orgaworld GREENMILLS
project, zijn wij alvast gestart met de equipment setting, de aanleg
anders worden uitgevoerd. Daar schuilt dus het Natte vergisting
van leidingwerk en de fabricage
Greenmills verwerkt op grootschalige
en montage van leidingbruggen.
wijze organisch restafval en organische
We zitten middenin het proces en
gevaar dat je twee keer hetzelfde moet doen, anderzijds is er een aanmerkelijke besparing op engineeringskosten.”
reststromen die vervolgens worden omgezet naar biobrandstoffen en groene stroom. “Bij
Het is niet de eerste keer dat ITBB Industrie
spelen flexibel in op de wensen van
Orgaworld draait het om natte vergisting”, weet
volgens deze methodiek werkt. De onderneming
de klant. Hier kunnen wij laten zien
De Graaf. “Orgaworld zet vloeibare of vloeibaar
heeft een ruime ervaring met deze werkwijze die
gemaakte organische afvalstoffen om in biogas.
met name gebruikelijk is in de papierindustrie.
Afvalwater zal hier in de toekomst worden
De papierindustrie is naast energie, een van
opstap naar andere opdrachten in
vergist en gezuiverd. Maar ook mest, snoeiafval
de core-bussinesses van de onderneming.
deze branche”, stelt Jan de Graaf,
en supermarktproducten die over de datum
ITBB Industrie realiseert op dezelfde manier
zijn, kunnen hier worden verwerkt tot biogas.
ook klussen voor andere opdrachtgevers . “Na
Wij zijn bij de bouw van dit complex betrokken
succesvol op deze wijze een 12-tons indamper
vanwege de specifieke werkwijze van proces-
te hebben geïnstalleerd in de omgeving van
engineering. Sinds wij eind 2009 bij de bouw
Osnabrück, zijn wij momenteel op dezelfde
werden betrokken, was het project nog volop
manier bezig met een soortgelijke installatie bij
in ontwikkeling. Wij kregen voor het verzorgen
München. Met de reeds aanwezige kennis en de
van het pijpleidingennetwerk alleen een aantal
kennis die wij daar én in Amsterdam opbouwen,
processchema’s en basic lay-out tekeningen, er
vergroten wij onze naamsbekendheid op de
is geen sprake van detail-engineering.”
energiemarkt. En dat is prachtig, want dat is voor
wat wij kunnen. Dit is een mooie
bedrijfsleider ITBB Industrie.
ons een interessante branche.” Nieuwe inzichten Deze werkwijze heeft voor- en nadelen. De Graaf: “Inzichten veranderen tijdens de bouw. Zo is de omvang van de werkzaamheden die wij oorspronkelijk hebben aangenomen, inmiddels
42
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
43
Brandpreventie
is een specialisme van ITBB. Door de enorme aandacht voor brandveiligheid wordt de focus op systemen en regelgeving voortdurend aangepast en uitgebreid. Het vinden van oplossingen die aansluiten bij deze ontwikkelingen is de kracht van ITBB. Om de kwaliteit van deze dienstverlening te optimaliseren en te beantwoorden aan de toenemende eisen en regelgeving, werkt ITBB nauw samen met specialisten.
“Branddetectie en meldinstallaties. Met ITBB weten we dat het goed zit” “Een gecertificeerde brandmeldinstallatie kan de eigen
stapsgewijs aan te pakken op basis van prioriteit. “De instelling
verantwoordelijkheid van instellingen niet vervangen. Tegen
heeft twee terreinen in Assen en Beilen. Beide tellen veel oude
onvoldoende onderhoud en veranderingen in het gebouw
gebouwen en er is in de loop der tijd veel gerenoveerd. Om in
die gevolgen hebben voor de brandveiligheid kan geen enkel
zo’n omgeving de brandveiligheid overal op het niveau te krijgen
systeem op, certificaat of niet. Vooral het laatste is een nog vaak
dat de organisatie nastreeft, is veel werk en dus duur. Een
onderschat risico”, weet Accountmanager Bart Roelofs van Dräger
stapsgewijze uitvoering spreidt de kosten.”
Safety. “Een kantoor dat vanwege ruimtegebrek wordt gebruikt als opslagruimte, apparatuur die er eerder niet stond of deuren die
“Dräger werkt in dit soort complexe projecten graag samen met
met oog op de brandveiligheid dicht horen te zijn, maar altijd open
ITBB”, vertelt Roelofs. De twee bedrijven werken al jaren samen
staan. Gevaarlijke situaties ontstaan vaak in de loop der tijd door
en hebben elkaar in die tijd zeer leren waarderen. “Het onderlinge
het gebruik. Niet voor niets moet een brandmeldsysteem elk jaar
respect en begrip is groot”, aldus de accountmanager. “ITBB
opnieuw worden gecertificeerd.”
heeft vakmensen in huis die de specifieke opleidingen voor brandpreventie hebben gevolgd en weten wat ze doen. Goed is
“Instellingen die hun brandveiligheid over het algemeen goed op
ook dat ze die mensen ook voor het bedrijf weten te behouden.
orde hebben, zijn zorg- en verpleeghuizen”, aldus Roelofs. Zij zijn
Dat werkt heel efficiënt. Wij weten dat we na afloop echt geen
zich zeer bewust van de kwetsbaarheid van hun bewoners en
controlerondje hoeven te lopen. Daarnaast voelen ze uitstekend
daarmee alert op risico’s. Aan de andere kant zijn het organisaties
aan wat het vraagt om voor een opdrachtgever als de GGZ te
die niet ruim in hun middelen zitten en waar beslissingen
werken, in een omgeving waar continu mensen verblijven die
over investeringen altijd zorgvuldig worden genomen.” Als
extra aandacht verdienen. Ze overleggen bijvoorbeeld wekelijks
accountmanager voelt Roelofs zich thuis in die omgeving. “Het
met de afdelingshoofden wat een handige volgorde van werken
biedt kansen om mee te denken en goede oplossingen te vinden.
is. Ze passen zich aan de instelling aan. Dat is een grote
En die gaan verder dan de laagste prijs”, benadrukt hij. Zo
toegevoegde waarde.”
“ITBB overlegt bijvoorbeeld wekelijks met de afdelingshoofden wat een handige volgorde van werken is. Ze passen zich aan de instelling aan. Dat is een grote toegevoegde waarde.”
adviseerde hij de GGZ Drenthe het systeem op haar terreinen
44
I
ITBB INSIDE
ITBB INSIDE
I
45
Innovatie door kennisoverdracht www.itbb.nl
Onze ‘à la carte benadering’ vormt de meerwaarde van onze groep
ITBB GROUP. werkt met vijf gespecialiseerde business units. ITBB Elektrotechniek, ITBB Industrie, ITBB Klimaattechniek, ITBB Ingenieurs- en adviesbureau en Zonderman. De toegevoegde waarde van onze organisatie zit in het vermogen om de synergievoordelen van deze disciplines te integreren binnen bouwprocessen en te vertalen naar efficiency, budgetbewaking en heldere communicatielijnen. ITBB benadert elk proces vanuit de visie dat installaties als vanzelfsprekend worden ervaren. Gebruiksvriendelijk binnen utiliteitsbouw, woningbouw, industrie en zorg. Sterk als specialist, onderscheidend als geheel.
ITBB Toppers in Techniek
inside
ITBB. Elektrotechniek • Elektrotechniek • Meet- en regeltechniek • Signalering en beveiliging • Brandbeveiliging • Energievoorziening • Telematica/netwerken/infrastructuren • Medische facilitaire voorzieningen • Projectmatig beheer en onderhoud
www.itbb.nl
Magazine
ITBB. Klimaattechniek • Centrale verwarmingsinstallaties • Airconditioning installaties • Luchtbehandelingsystemen • Warmte en koude opslag • Warmte terugwinning • Sanitaire technieken • Aardgas en medische gassystemen • Labmediasystemen • Meet- en Regeltechniek / gebouw Beheer Systemen • Risico Inventarisatie Legionella • Projectmatig beheer en onderhoud
ITBB. Ingenieurs- en Adviesbureau • Apparaten- en Machinebouw • Conceptuele ontwerpen • Haalbaarheidsstudies • Engineering en bouw van mechanisaties en productiemachines • Aanpassing en optimalisatie van bestaande machines • Advies over CE-markering en Europese richtlijnen • Bruggen, sluizen en kunstwerken • CAD trainingen • Projectbegeleiding en ondersteuning
ITBB. Industrie • • • • • • •
ITBB mentaliteit als toegevoegde waarde
Process Piping Equipment setting Proces industrie Rebuilds Stopmanagement Revisie Projectmatig beheer en onderhoud
Zorggroep Noorderbreedte kiest voor het ‘Groene ziekenhuis’
ITBB. Zonderman Elektrotechniek • • • • • •
De signatuur van de architect Vorm en techniek komen samen
Elektrotechniek in woningbouw Service, onderhoud en beheer Video intercomsystemen Brandpreventiesystemen Domotica en gebouwsysteemtechniek Renovatie en revitalisatie van woningbouw en hoogbouw
ITBB. Zonderman Installatietechniek • • • •
Verwarmen, koelen & ventileren De nieuwe norm
Installatietechniek in woningbouw Service, onderhoud en beheer Sanitaire technieken Renovatie en revitalisatie van woningbouw en hoogbouw
Nieuwbouw Groningen Model voor nieuwe bouwen
ITBB Group bv Heerenveen / Groningen Postbus 455, 8440 AL Heerenveen
Telefoon
(0513) 65 00 88
E-mail
[email protected]
It Dok 19, 8447 GL Heerenveen
Telefax
(0513) 65 00 99
Internet
www.itbb.nl
