M O N U M E N T E N wacht

MONUMENTENwacht

december 2008

N i e u w s b r i e f

Evaluatie Brim: meer monitoren Verbeterpunten Brim Hang- en sluitwerk Aftrekbaarheid Subsidie op termijn Modernisering Monumentenzorg

Nwsbrf2_Algmn+Gelderland.indd 1

08-12-2008 17:49:00

Onderzoekers Brim bepleiten betere monitoring rijksmonumentenbestand

Maak gebruik van k Uitgerekend... Nationaal Restauratiefonds opereert als financier voor eigenaren van beschermenswaardige panden en is jaarlijks betrokken bij honderden restauraties. Frank Vehof haakt in op de Brim-evaluatie.

Basis voor verbeteringen Een groot deel van de werkzaamheden die het Restauratiefonds uitvoert, komt voort uit het Brim. Zo verstrekken we Restauratiefonds-hypotheken aan eigenaren van woonhuizen en van boerderijen zonder agrarische functie. Daarnaast betalen we in opdracht van de RACM Brim-subsidies uit. Vanwege deze betrokkenheid is de uitkomst van de Brim-evaluatie erg belangrijk voor het Restauratiefonds. Uit het evaluatierapport blijkt dat een aantal zaken goed gaan. Zo komt naar voren dat het Brim op hoofdlijnen voldoet voor de monumenteigenaren die in aanmerking komen voor een Restauratiefonds-hypotheek. Daar tegenover staat dat bepaalde zaken ook beter kunnen. Ten aanzien van de subsidies blijkt bijvoorbeeld dat monumenteigenaren worden geconfronteerd met hoge administratieve lasten voor een (te) lage bijdrage. Samen met de RACM bekijken we momenteel de mogelijkheden om de administratieve lasten terug te dringen. De hoogte van de bijdrage is direct afhankelijk van het budget dat de rijksoverheid beschikbaar stelt voor monumentenzorg. Het Restauratiefonds pleit ervoor dat dit budget omhoog gaat. Het is positief dat dit pleidooi wordt ondersteund door de uitkomst van de Brim-evaluatie.

Brim-subsidie Ondanks de verbeterpunten levert de Brim-subsidie een belangrijke bijdrage aan de instandhouding van Nederlandse rijksmonumenten. Ieder jaar wordt dankzij het Brim 40 miljoen euro verdeeld onder eigenaren van onder meer (rijksmonumentale) molens, kastelen, liefdadigheidsinstellingen en, met ingang van 2009, ook de eerste lichting kerkgebouwen. Wilt u meer weten? Neemt u dan contact op met de afdeling Voorlichting en Advies van Nationaal Restauratiefonds, telefoon (033) 253 94 39 (optie 4) of kijk op www.restauratiefonds.nl.

2


Het Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten (Brim) voldoet voor eigenaren van woonhuizen en boerderijen zonder agrarische functie, maar niet voor eigenaren van de overige categorieën rijksmonumenten. Dat is, met de nodige mitsen en maren, de hoofdconclusie uit een breed opgezet evaluatieonderzoek door adviesbureau BMC. De rapporteurs dringen onder meer aan op een beter inzicht in de onderhoudstoestand van rijksmonumenten en op voldoende, dat wil zeggen méér financiële middelen voor preventief onderhoud. Ze zien bij het monitoren een belangrijke rol weggelegd voor Monumentenwacht.

Tot de komst van het Brim waren er afzonderlijke subsidieregelingen voor onderhoud respectievelijk restauratie van rijksmonumenten. Net als de meeste subsidieregelingen waren die niet eenvoudig. Bovendien werd de behoefte gevoeld om het onderscheid tussen onderhoud en restauratie los te laten en in te zetten op de meer integrale benadering van instandhouding. Ook niet onbelangrijk was dat de rijksoverheid een duidelijk financieel plafond wenste voor de uitgaven aan monumentenzorg. Deze en andere overwegingen resulteerden in het Brim.

Veel kritiek Essentieel hierin is de tweedeling tussen enerzijds woonhuizen en woonboerderijen en anderzijds de overige rijksmonumenten. De eerste groep komt niet langer in aanmerking voor subsidie, maar kan bij het Nationaal Restauratiefonds terecht voor een laagrentende lening. Voor de overige monumenten kan nog wel subsidie worden aangevraagd, zij het niet onbeperkt, en alleen na overlegging van onder meer een instandhoudingsplan voor een periode van zes jaar. Het Brim is van kracht sinds 2006. Inmiddels zijn alle categorieën rijksmonumenten ‘ingestroomd’, met uitzondering van de grote groep kerkelijke gebouwen. Zij komen in de jaren 2009 - 2011 aan de beurt. Hoewel er vanuit het monumentenveld steeds steun is geweest voor de intenties van het Brim, is er vanaf het begin ook veel

kritiek geweest op de uitwerking. De beoogde vereenvoudiging hebben vele monumenteigenaren en -beschermers tot op heden niet ervaren. Ook is er veelvuldig op gewezen dat instandhoudingsbeleid pas aan de orde is als objecten in een acceptabele staat verkeren. In de praktijk is echter voor veel objecten eerst nog flink wat restauratiewerk nodig. Verder vereist ook de beste regeling voldoende financiële middelen. Het budget voor het Brim lijkt nog altijd niet toereikend om alle subsidiabele rijksmonumenten in goede staat te brengen en te houden.

Betuttelend Om een onafhankelijk oordeel te krijgen over het functioneren van het Brim, heeft het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aan adviesbureau BMC (dat veel werkt voor de publieke sector) gevraagd de subsidieregeling te evalueren. Deze zomer is het resultaat aangeboden. Kort gezegd zijn de conclusies niet mals. Veel van de hiervoor genoemde kanttekeningen krijgen in de evaluatie een onderbouwing. De laagrentende leningen voor woonhuizen en woonboerderijen mogen dan in het algemeen goed werken, met de subsidiëring van de andere, voor een deel zeer grote rijksmonumenten is veel mis. Zo wordt geconstateerd dat het Rijk onvoldoende zicht heeft op het eigen rijksmonumentenbestand en dat het over onvoldoende budget beschikt om dit adequaat in stand te houden. “Daardoor is het

Monumentenwacht Nieuwsbrief | december 2008

08-12-2008 17:49:01

n kennis Monumentenwacht! breed gedragen beginsel van het Brim – samenhang tussen preventief onderhoud en incidentele restauratie – overschaduwd door ‘reparatieregelingen’, die de uitgaven binnen het budget dienden te houden”, schrijven de onderzoekers. Vervolgens leggen zij uit dat de reparatieregelingen ook weer niet kloppen, omdat deze gebaseerd zijn op een gebrekkig monumentenregister. Het Brim werkt ook betuttelend en is financieel onvoldoende aantrekkelijk. Ook al zeggen de onderzoekers het netter: “De regelgeving richt zich niet alleen op het beoogde resultaat, maar vooral op het proces om tot dat resultaat te komen. Daarbij legt de subsidiegever impliciet zijn visie (...) op aan de eigenaar die het resultaat moet realiseren en gaat daarmee voorbij aan de verantwoordelijkheid en het belang van de eigenaar. Het gevolg is hoge perceptiekosten en/of werkdruk bij de RACM en hoge administratieve lasten bij de subsidieontvanger, die (...) in geen verhouding staan tot de ontvangen subsidie.”

menten. Dit houdt kort gezegd in dat er een generieke regeling komt voor algemeen regulier monumentenonderhoud dat elke eigenaar moet verrichten. De overheid verleent hiervoor steun, de eigenaar is verantwoordelijk voor de uitvoering. Daarnaast komt er een specifieke regeling om bedreigde monumenten te behouden. De hierbij behorende projectsubsidie wordt toegekend op basis van de technische staat van het monument en de prioritering in het geheel van bedreigde monumenten. Ook in het door de onderzoekers voorgestelde alternatieve systeem is monitoring essentieel. Om te beginnen voor de groep bedreigde monumenten. “Bij deze inventarisatie kan gebruik worden gemaakt van de kennis die beschikbaar is bij bijvoorbeeld monumentenwachten en gespecialiseerde architectenbureaus”, stelt BMC. Met daarbij nog de aantekening dat zo’n 80 procent van de grote monumenten een abonnement heeft bij Monumentenwacht.

Schatkamer Het evaluatierapport zit overzichtelijk in elkaar en het is voor de geïnteresseerde monumentenliefhebber goed leesbaar. Het document is te downloaden via www. minocw.nl/documenten/Evaluatie%20 Brim.pdf. In bijlage 5 is een overzicht opgenomen van de suggesties die 24 geïnterviewde organisaties hebben gedaan om Brim en instandhoudingsbeleid te verbeteren. Een schatkamer aan ideeën, waarmee elke monumentenorganisatie gemakkelijk een discussiemiddag kan vullen. Tot slot is het de vraag wat OCW met de conclusies en aanbevelingen zal doen. Naar verwachting komt minister Plasterk in het eerste kwartaal van 2009 met een reactie. Er wordt gespeculeerd over een verhoging van de subsidieplafonds. Daarnaast valt te verwachten dat het functioneren van het Brim zal worden bezien in de context van de operatie Modernisering Monumentenzorg (zie ook pagina 8).

Beter monitoren Het voert te ver om alle kritische noten hier naar voren te brengen, maar één lichten we er nog uit. Het gaat dan om het gebrekkige monitoren. Er staan zo’n 60.000 rijksmonumenten op de lijst, maar de instantie die ze in het verre of recente verleden heeft aangewezen, de RACM, heeft in veel gevallen zelf geen of een onvoldoende betrouwbaar beeld van hun onderhoudstoestand. De onderzoekers merken op dat monitoren een noodzakelijk sluitstuk van effectief instandhoudingsbeleid is. Zolang een goed inzicht in de staat van het monumentenbestand ontbreekt, is er ook geen goed inzicht in de effectiviteit van het Brim mogelijk. Positief is dat de onderzoekers niet alleen antwoord geven op de vijf onderzoeksvragen waarmee opdrachtgever OCW hen aan het werk heeft gezet. Ze suggereren op basis van hun analyse ook een nieuw model voor subsidiëring van rijksmonu-

december 2008 |

Monumentenwacht Nieuwsbrief


3

08-12-2008 17:49:03

Kloosters in de mottenballen In het kader van het Jaar van het Religieus Erfgoed heeft de Provincie Limburg verschillende stimulerings- en ondersteuningsmaatregelen in het leven geroepen. Een daarvan is een consolidatieregeling voor tijdelijk leegstaande kloostergebouwen. Deze ‘mottenballenregeling’ is in samenspraak met Monumentenwacht Limburg ontwikkeld en houdt in dat Monumentenwacht tegen kostprijs een bouwkundige opname maakt en op basis hiervan consolidatiemaatregelen adviseert. Desgewenst kan een volledig consolidatieplan worden opgesteld. Per project is maximaal € 50.000 subsidie beschikbaar.

Monumentenwachter Jan In den Kleef spreekt uit ervaring:

‘Met schone goten voorkom je veel sch ad Het schoonmaken van goten en afvoeren behoort tot de meest voorkomende werkzaamheden van Monumentenwacht. Dat is niet toevallig. Als deze werkzaamheden niet op tijd worden uitgevoerd, ontstaan verstoppingen en zullen goten overlopen. “Je krijgt dan lekkages. Die zijn op zich al vervelend genoeg. Maar als ze niet snel worden verholpen, zal er ook gevolgschade ontstaan. Bijvoorbeeld aan schilderwerk of aan constructieonderdelen.” Jan In den Kleef spreekt uit ervaring. Voordat hij monumentenwachter werd, werkte hij lange tijd als loodgieter en dakdekker.

De herfststormen hebben hun werk gedaan, de bladeren zijn gevallen. En niet alleen op de grond, maar ook op daken en in goten. Daarom is het verstandig om in najaar en winter voldoende aandacht te schenken aan dakgoten en hemelwaterafvoeren. Ook als er in de directe omgeving niet of nauwelijks bomen staan.

Tarieven 2009 De abonnementskosten blijven gelijk, de uurtarieven gaan iets omhoog. Voor het reguliere inspectie- en rapportagewerk betalen eigenaren van rijksmonumenten € 27 per uur (was 26) en eigenaren van overige monumenten € 54 (was 52). Het tarief voor aanvullende diensten gaat van € 62,50 naar € 65 (voor abonnees). Meer gedetailleerde informatie is te vinden op onze website.

Molenbiotopen Elk jaar voert Monumentenwacht Limburg op initiatief van de Provincie Limburg een monitorproject uit gericht op karakteristiek Limburgs erfgoed. In 2009 gaan we ons richten op molenbiotopen. De start en het verloop van het project zijn te volgen op onze nieuwe website.

4

Nwsbrf2-08-Limburg.indd 4

“Je moet een dakvlak zien als een grote bladen stofvanger. Er komt van alles op terecht. Ook op platte daken. De wind blaast er niet alleen bladeren en takjes naartoe, maar ook zand, stof en zwerfvuil, zoals plastic zakken. Ook vogels en andere dieren zorgen voor vervuiling in de vorm van uitwerpselen, veren en kadavers. Daarnaast heb je te maken met losgelaten mossen en afgebrokkelde stukjes van dakpannen of leien.”

Dikke prut Geholpen door de regen komt alles in de goot of afvoerbak terecht. “Daar koeken de bestanddelen aan elkaar en ontstaat een dikke prut waar op den duur zelfs gras en onkruid in gaan groeien. Als er dan een flinke bui valt, kan het water niet goed weg. Het zal over randen stromen. Bij bakgoten loopt het in de houten omlijsting, die daardoor kan gaan rotten. Soms loopt het water langs de gevel, waardoor muren nat worden en gaan schimmelen. Als er balken in opgelegd zijn, zullen die op den duur gaan

rotten en kunnen zelfs belangrijke constructieonderdelen in gevaar komen.” Hoe vaak je goten moet (laten) schoonmaken, hangt af van de omstandigheden. “Eén keer per jaar, na de herfststormen, is wel het minimum. Maar het is beter om ook aan het eind van de winter nog een keer in actie te komen. Bij aanwezigheid van veel vogels of mossen, of met bomen en struiken in de directe omgeving, kan een hogere frequentie nodig zijn.” Soms worden op de opening van de afvoerpijp bolroosters geplaatst. Zij hebben voor- en nadelen. “Ze voorkomen dat bladeren, maar bijvoorbeeld ook tennisballen of bierviltjes, in de afvoer belanden en daar, vooral in bochten, verstoppingen veroorzaken. Maar ze zorgen er ook voor dat zich rond de afvoeropening versneld vuil verzamelt. Je moet per situatie beoordelen wat het zwaarste weegt. Maar áls je bolroosters gebruikt, moet je ze regelmatig reinigen.”

Afschot Ook een goede uitvoering en materiaalkeuze helpen om problemen te voorkomen. Zo is het belangrijk dat goten voldoende op afschot liggen, zodat water vlot naar het afvoerpunt stroomt en vuil niet zo gemakkelijk in de goot achterblijft. Als de achteropstand van de goot (aan de zijde van


08-12-2008 16:47:01

Kruisen en kapellen

n ch ade’

Deze zomer heeft Monumentenwacht Limburg samen met het Vlaamse IGO Leuven het Europese project ‘Verborgen Monumenten’ afgerond. Hierin zijn veel gegevens verzameld over kruisen en kapellen. Om de huidige en toekomstige verzorgers van dit kleine, maar karakteristieke erfgoed een helpende hand te bieden, is de Onderhoudswijzer Kruisen en kapellen samengesteld. Deze kloeke klapper (ringband) bevat zes bladen met basisinformatie, tien bladen met praktische aanwijzingen, wetenswaardigheden en tips, en een aantal bijlagen. De Onderhoudswijzer is voor € 7,95 (handelings- en verzendkosten) te bestellen bij Monumentenwacht Limburg.

het dak) hoger is dan de vooropstand, en er ís een keer een verstopping, dan komt overstromend water niet zo gauw in contact met houten constructieonderdelen en de gevel.

door verkeer of platgeslagen door vandalen. Je kunt dit tegengaan door de onderste twee meter uit te voeren in gegalvaniseerd staal.”

Verder moeten afvoerpijpen ruim genoeg zijn om ook bij zware regenval al het water zonder problemen af te voeren. Dat geldt ook voor de riolering of andere voorzieningen waar de afvoeren in uitkomen. “Het gebeurt nogal eens dat afvoerpijpen aan de onderzijde beschadigd zijn. Aangereden

Bij monumenten zijn goten meestal van zink. “Na dertig à veertig jaar is dit materiaal aan vervanging toe. Een wit uitgeslagen oppervlak met putjes, beginnende scheurtjes en losrakende soldeernaden wijzen daarop. Het is dan de hoogste tijd om de loodgieter in te schakelen.”

Zelf de goot schoonmaken Wie een beetje handig is, beschikt over de juiste hulpmiddelen én veilig te werk gaat, kan zelf de goot schoonmaken. Denk wel om het volgende. • Ga rustig te werk en bij goede weersomstandigheden. • Gebruik alleen goede, stevige trappen en ladders, het liefst met een stabilisatiebalk of met uitlopende bomen (staan steviger). Plaats ze alleen op een stevige ondergrond en zet ze zo nodig vast met een touw aan de panlatten of met een lijmklem aan de goot. • Werk niet op hoogtes waar je je ongemakkelijk voelt. • Trek stevige schoenen en (liefst waterdichte) handschoenen aan. • Gebruik hulpmiddelen die de goot niet kunnen beschadigen: speciale gootschepjes, plastic (zandbak)schepjes, kunststof bloempotten, handvegers en/of niet-metalen borstels. • Zorg voor een emmer met hengsel, die met een haak of touw aan de goot of de ladder kan worden bevestigd. Deponeer hierin het gootafval. • Neem eventuele bladroosters los, borstel ze schoon, schep eventuele vergaarbakken uit en plaats de roosters terug. • Controleer de gereinigde goot direct op gebreken en zwakke plekken.

december 2008 |


Nwsbrf2-08-Limburg.indd 5

De Stichting Kruisen en Kapellen in Limburg (SKKL) heeft een dvd (22 min) uitgebracht met een aantal interessante verhalen over kruisen en kapellen. De dvd kost € 9,95 en is verkrijgbaar bij de SKKL (www.kruisenenkapellenlimburg.nl) en winkels van Dagblad De Limburger/Limburgs Dagblad.

Nieuwe website Monumentenwacht Limburg begint het nieuwe jaar met een vernieuwde website, met een overzichtelijke indeling en meer aandacht voor de actualiteit. Een regelmatig bezoek aan www.monumentenwachtlimburg.nl wordt hierdoor nog meer de moeite waard.

Monumentenwacht Limburg wenst u prettige kerstdagen en een goed 2009

Hofstraat 12 - 6017 AK Thorn T (0475) 56 39 99

E [email protected]

F (0475) 56 47 66

I www.monumentenwachtlimburg.nl

5

08-12-2008 16:47:06

De wereld achter s Deuren, luiken en de meeste ramen moeten open en dicht kunnen. Soms ‘gewoon dicht’,

Fiscaliteiten...

om te voorkomen dat ze open waaien of draaien. Vaak ook ‘goed dicht’, om te voorkomen

Het Bureau Monumentenpanden van de Belasting-

dingen doen. In de vorige nieuwsbrief werd stilgestaan bij het hangwerk, nu is het sluit-

dienst (BBM) beoordeelt welke kosten voor de

werk aan de beurt: grendels, schuiven, knippen, haken, draaibomen, uitzetijzers, espag-

instandhouding van rijksmonumenten wel en niet

noletten, klinkstellen en natuurlijk sloten. Een vluchtige blik in de fascinerende wereld

aftrekbaar zijn. Hein Vessies geeft opheldering over

achter slot en grendel.

dat lieden met kwade bedoelingen een ruimte kunnen binnendringen en daar onaardige

lastige vraagstukken.

Zijn uitkeringen van subsidies op termijn belast voor de inkomstenbelasting? In samenwerking met een aantal gemeenten heeft het Nationaal Restauratiefonds de regeling Subsidie op termijn (SOT) ontwikkeld. Deze houdt in dat een gemeente onder opschortende voorwaarden subsidie toezegt aan eigenaren en verhuurders van monumentale panden. Het subsidiebedrag, bestemd voor onderhoudswerkzaamheden, is gekoppeld aan een aﬂossingsvrije lening en wordt in één keer uitbetaald aan het einde van het subsidietijdvak. Met het geld wordt de lening voor de onderhoudswerkzaamheden afgelost. De SOT wordt pas uitbetaald als gedurende het subsidietijdvak, dat ten minste zeven jaar loopt, is voldaan aan diverse voorwaarden. Een belangrijke voorwaarde is dat het pand volgens een afgesproken onderhoudsplan is onderhouden. Als die voorwaarden niet zijn nagekomen, wordt de toegezegde subsidie in beginsel niet uitbetaald. Ook na de invoering van de Wet inkomstenbelasting 2001 is de SOT die wordt uitgekeerd voor onderhoud van rijksmonumenten waarvan de kosten in het verleden in aftrek zijn gebracht, belast voor de inkomstenbelasting. De subsidie wordt aangemerkt als negatieve persoonsgebonden aftrek. Voor niet-rijksmonumenten waarvan de onderhoudskosten op grond van de Wet inkomstenbelasting 1964 in aftrek zijn gebracht, is de regelgeving van de negatieve persoonsgebonden aftrek in 2004 aangepast. Voor deze panden is de uitgekeerde SOT tot 1 januari 2001 belast op grond van de ‘oude’ wetgeving en vanaf 1 maart 2004 op grond van de Wet inkomstenbelasting 2001. Neem voor meer informatie contact op met Belastingdienst Utrecht-Gooi/kantoor Amersfoort/ Bureau Monumentenpanden, Postbus 4050, 3800 EB Amersfoort, telefoonnummer 033 - 450 52 77.

6


Eerst maar het belangrijkste advies: wees zuinig op historisch sluitwerk. Of het nu gaat om een eenvoudig, handgezaagd houtje voor de bedsteedeur of om een zwaar en kunstig gesmeed ijzeren slot voor de kasteelpoort, het sluitwerk draagt in belangrijke mate bij aan het voorkomen van deuren, luiken en ramen. En daarmee aan de authentieke uitstraling van het gehele object. Nieuw sluitwerk (ook ‘nieuw oud’) is meestal een verarming, ook al werkt het wellicht gemakkelijker.

Eenzijdig De oudste en eenvoudigste varianten van sluitwerk worden maar van één zijde bediend en hebben geen beveiligingsmechanisme. Simpel voorbeeld: het houtje dat om een spijker of schroef draait. Houtje dwars, dan kan de (kast)deur niet meer open. Voor het oog werd het houtje nog een beetje bewerkt en dan heet het een krab.

Tot dezelfde categorie behoort de smeedijzeren grendel. Bestaande uit slechts twee krammen en een (eventueel gebogen) ijzeren staaf met een aangezette lip. Nu nog een gat in de kozijnstijl en niemand krijgt de vergrendelde deur van buiten open. Andere eenvoudige eenzijdige oplossingen zijn de windwervel (om geopende luiken mee vast te zetten), haak en oog (bekend van wc-deuren), en de talloze varianten van hand- en fabrieksmatig vervaardigde schuifgrendels. Deze laatste kunnen eenvoudig worden bevestigd door de grondplaat op deur of luik te schroeven. Er zijn ook inbouwvarianten.

Heel effectief is ook een balk die dwars achter deuren of luiken wordt geplaatst. De balk wordt opgelegd in (voorzieningen aan) het kozijn. Aan deuren en luiken zijn beugels bevestigd waar de balk eveneens in valt. Dit vergrendelingssysteem is veel toegepast bij slotpoorten, maar ook bij staldeuren van boerderijen. Vergrendelingen hoeven niet altijd ingewikkeld en van ijzer te zijn.

Dagschoot Soms volstaan eenzijdige vergrendelingen, maar vaak moet een sluiting van twee kanten te bedienen zijn. Een bekend voorbeeld hiervan is het (boeren)klinkstel. Het grappige is dat dit in feite bestaat uit een aan één zijde bevestigde grendel (de klink). Deze kan, dankzij een scharnierpunt, in verticale richting iets bewegen en daardoor uit het ‘neusje’ worden gelicht. De rest van het klinkstel dient om deze handeling ook vanaf de andere zijde van de deur te kunnen verrichten. Daarvoor is onder de klink een ‘lichter’ aangebracht, die door een asje is verbonden met een ring, een S-vormige knop of een deurkruk. Als deze wordt gedraaid of neer-


08-12-2008 17:49:08

k

r slot en grendel kozijn

deur

deur

kozijn

klink

neusje

klink

lichter neusje lichter ring

gedrukt, tilt de lichter de klink op en kan de deur worden geopend. De haler zorgt ervoor dat lichter en klink in positie blijven. Bij het modernere deurslot bevindt de grendel, die dan schoot wordt genoemd, zich in het ingebouwde slot. De zogeheten dagschoot dient om de deur tijdelijk te vergrendelen. Via eivormige deurknoppen of deur-

krukken kan de dagschoot van beide zijden door een draaiende beweging worden ingetrokken. Een veer zorgt ervoor dat de schoot na loslaten van de deurknop naar buiten springt. Overigens vormen deurkrukken ook weer een wereld op zich; oudere typen zijn erg gewild en worden met de dag kostbaarder.

Nachtschoot

Espagnoletten Het espagnoletslot is in wezen niets anders dan een mechanisme om twee grendels tegelijk te bedienen. Om dit mogelijk te maken, hebben de grendels de vorm van langgerekte staven. De uiteinden komen samen in een huis, in het midden op een deur of raam. In het huis bevindt zich een tandwiel dat, via een hendel, aangrijpt op uitsparingen in de uiteinden van beide staven, of een vergelijkbaar mechanisme. Door de hendel naar beneden te halen (of een knop te draaien) wordt de deur of het raam in één beweging op verschillende plaatsen vergrendeld. In monumenten komen voornamelijk de oudere opbouwsystemen voor, waarvan de gegoten onderdelen soms sierlijk gedetailleerd zijn.

december 2008 |



Het ingewikkeldst zijn natuurlijk sloten die ‘via een codering’ op slot kunnen. In dat geval is het slot voorzien van een nachtschoot. Deze is alleen te bedienen met de juiste sleutel, meestal van twee kanten. Er is een onnoemelijke hoeveelheid varianten van dit soort sloten. Voor monumenten zijn uiteraard oude, handgemaakte en vroege fabrieksmatige sloten het interessantst. Anders dan in de moderne bouw, mag een monumentaal (opbouw)slot juist wel gezien worden. Bekend en wijd verbreid is het klavierslot. Het dankt zijn naam aan de metalen plaatjes of klavieren die in ruststand voorkomen dat de schoot kan bewegen. Alleen als een sleutel met precies de goede uitsnedes in de baard alle plaatjes juist voldoende oplicht, krijgt de schoot vrij baan en kan deze door een deel van de baard worden verplaatst. De animatie onder ‘Klavierslot’ op www.wikipedia.nl maakt duidelijk wat in drie bladzijden niet te beschrijven is.

Sluitwerk en schilderwerk Deuren, luiken en ramen moeten regelmatig worden geschilderd. De vraag is dan wat je doet met hangen sluitwerk. Twee zaken zijn essentieel. De beweegbare delen moeten gangbaar blijven en mogen dus niet ‘aan elkaar vast worden geverfd’. Daarnaast moet hangen sluitwerk zelf goed beschermd blijven, bijvoorbeeld door het aanbrengen van olie, vernis en/of verf. In het algemeen is het het beste om hangen sluitwerk voor het schilderen te verwijderen. Er is dan tevens gelegenheid om onderdelen zo nodig te ontroesten en te smeren. Na droging van de verf worden grendels, opzetsloten, afdekplaten, rozetten, deurkrukken enzovoort weer ‘schoon’ op hun plek bevestigd. Soms is verwijdering van hangen sluitwerk moeilijk of ondoenlijk. In dat geval kan het (voor een deel) worden meegeschilderd, waarbij uiteraard moet worden voorkomen dat verf tussen bewegende delen komt. Het verdient aanbeveling sleutelgaten en andere kritieke plaatsen tijdelijk af te schermen. Het is een kwestie van smaak welke kleur hangen sluitwerk moet krijgen. Sommigen kiezen voor dezelfde kleur als de ondergrond. Metalen delen worden ook vaak zwart geschilderd.

7

11-12-2008 09:03:54

M

Modernisering Monumentenzorg

decem

De operatie Modernisering Monumentenzorg (MoMo) is in volle gang. Het afgelopen jaar heeft een intensieve dialoog plaatsgevonden tussen de beleidsmakers op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en vele organisaties uit het veld van de cultuurhistorie, waaronder Monumentenwacht Nederland. Op 27 november 2008 vond een bijeenkomst plaats waar minister Plasterk zijn nieuwe visie op de monumentenzorg schetste. Er komt geen decimering van het aantal rijksmonumenten en gemeenten krijgen in de toekomst de verantwoordelijkheid voor de aanwijzing van monumenten.

Het belangrijkste doel van MoMo is, in de woorden van OCW, het behoud en de ontwikkeling van erfgoed te verbinden met vernieuwing waar de samenleving om vraagt. Economie, duurzaamheid en sociale samenhang spelen hierbij een rol. Hiertoe heeft minister Plasterk eind 2007 vijf werkgroepen in het leven geroepen om hem van advies te voorzien. Daarnaast zijn vijf onderzoeken uitgevoerd en is met tal van organisaties gesproken over wat wel en niet werkt in het huidige stelsel. ‘De opbrengst van deze dialoog heeft een stevige basis gelegd onder de plannen voor een nieuw monumentenstelsel’, meldde de website van OCW onlangs. Ook Monumentenwacht Nederland heeft aan de besprekingen deelgenomen en daarbij onder meer gewezen op het belang van monitoren. Het zou goed zijn geweest als reeds in het verleden voor het verkrijgen van subsidie regelmatige inspectie van het pand verplicht was gesteld. Er zijn dan immers permanent gegevens beschikbaar over de staat van onderhoud. Het verdient aanbeveling in het kader van MoMo een dergelijke bepaling alsnog op te nemen. Een abonnement nemen (of houden) bij een van de elf Nederlandse monumentenwachten ligt dan zo mogelijk nog meer voor de hand. Daarnaast heeft Monumentenwacht erop gewezen dat als het Rijk taken overdraagt naar provincies en gemeenten, geld alleen niet genoeg is als ondersteuning. Er moet ook worden voldaan aan kwalitatieve randvoorwaarden. Maak bijvoorbeeld duidelijk wat je van provincies verwacht met betrekking tot de steunpunten monumentenzorg. En bedenk dat ook hierbij Monumenten8


wacht zeer nuttige inbreng kan leveren. Na de uitvoerige besprekingen zagen veel monumentenzorgers met belangstelling uit naar de visiebijeenkomst op 27 november. De aanwezigen waren dan ook op zijn zachtst gezegd teleurgesteld dat de minister deze middag maar weinig tijd had, dat hij moest volstaan met het aanstippen van enkele punten en dat het visiedocument nog even op zich liet wachten. Geruststellend om te horen was evenwel dat het rijksmonumentenbestand niet volledig op de schop gaat. Er komt geen decimering van het aantal rijksmonumenten, liet de minister weten. Ook zegde hij een permanent budget toe voor de restauratie van monumenten. Verder gaf Plasterk aan de aanwijzing van monumenten in de toekomst te willen toevertrouwen aan gemeenten. Dit is in lijn met de adviezen van diverse werkgroepen. Het visiedocument met daarin de contouren voor een nieuw monumentenstelsel is volgens plan begin december voor advies verstuurd naar de betrokken organisaties. Het is nog geen definitief beleidsplan, maar een voorstel waarover discussie mogelijk is. Belanghebbenden kunnen er tot 23 januari 2009 op reageren. Bij het ter perse gaan van deze nieuwsbrief was het stuk nog niet beschikbaar. Op korte termijn (of inmiddels) is het te raadplegen op de website van OCW. Deze bevat tevens de diverse onderzoeksverslagen en houdt geïnteresseerden van de laatste ontwikkelingen op de hoogte. Surf voor meer informatie naar www.minocw.nl, klik op Cultuur, en dan in de lijst Cultuurdossiers op ‘Modernisering Monumentenzorg’.

Colofon Monumentenwacht Nieuwsbrief is een uitgave van de Monumentenwachten van Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Flevoland, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg en Monumentenwacht Nederland. Samenstelling, eindredactie en coördinatie Rik de Groot, Dries Kuijpers, Geert van der Varst, Fred Vos Vormgeving en productie Inpladi BV, Cuijk Redactieadres Monumentenwacht Noord-Brabant Sparrendaalseweg 5 5262 LR Vught Telefoon 0411 - 64 33 66 Telefax 0411 - 64 34 05 E-mail [email protected] Overname van artikelen uit deze nieuwsbrief is toegestaan mits de bron wordt vermeld. ISSN 1567 - 1399

Foto voorzijde: Jan Stamhuis (links) en Jan Olthof van Monumentenwacht Groningen inspecteren het voorhuis (voormalige rentenierswoning) van museumboerderij Welgelegen, behorend tot het landgoed van Borg Verhildersum, te Leens.


11-12-2008 09:03:17

M O N U M E N T E N wacht

Recommend Documents