Werkweek Rome 5VWO 30 maart t/m 2 april MMXV
Als je je verleden niet kent, blijf je voor altijd een kind. - Cicero (106 BC – 43 BC)
Dit werkweekboekje is van …………………………………………………….
Praktische informatie We verblijven in:
Camping Village Roma Via Aurelia 831 00165 ROMA Tel.: +39 06 6623018 www.ecvacanze.it
Begeleiders:
Joris Burmeister Paul Heus
Constance van Hall Jeroen Versluis
Jacqueline Wolf Martin Verheggen Irene Lier Loes van de Walle Edith Volkering Peter Boonstra Marnix Reijmerink
Inhoud van dit boekje - Inleiding werkweek Rome
p. 3
- Afspraken - Het weekprogramma
p. 4
p. 5
- Programma A en B
p. 7
- Musea en bezienswaardigheden
p. 9
- Deelnemerslijsten
p. 22
- Handig: kaartje Rome
p. 28 2
Inleiding werkweek Rome Zoals een Amerikaan New York bedoelt als hij het over dè stad heeft, zo dachten de Romeinen bij het woord urbs vanzelfsprekend aan Rome. En eigenlijk is dat nog steeds terecht. Want waar zijn de mooiste resten van de Oudheid, de Middeleeuwen en de Moderne Tijd naast en op elkaar te vinden op een paar vierkante kilometer? Het oude theater van Marcellus, later tussen de bogen volgestopt met woonhuizen; de Capitolijn, maar dan wel met een prachtig plein van Michelangelo er boven op of het graf van keizer Augustus, omgeven door de hoekige gebouwen uit de tijd van Mussolini. Een stad al eeuwen op een kruispunt van wegen heeft handel en een goede keuken tot gevolg. Van de zon genieten op de Spaanse Trappen en vervolgens afzakken door één van de pauselijke doorbraken waar tegenwoordig winkels met de laatste (onbetaalbare) mode te vinden zijn. Daarna gekleurde pasta eten in een studentenwijk te midden van de overblijfselen van de kazernes van de Praetoriaanse Garde, de keizerlijke lijfwacht. Om tenslotte te eindigen met het beste Italiaanse ijs op de Piazza Navona, een ovaal plein met nog steeds de zichtbare vorm van een klassieke renbaan. Kortom: dit wordt een week om nooit te vergeten! In dit boekje vind je het (lekker volle) programma en heel veel informatie over alle prachtige plekken die je gaat zien.
Theater van Marcellus
3
Afspraken Wij citeren uit de brief die jullie ouders hebben ontvangen: “De verantwoordelijkheid voor een goede afloop en het welslagen van de werkweek ligt voor een belangrijk deel bij de leerling zelf. Wij verwachten dat uw dochter of zoon zich tijdens de werkweek houdt aan de normale regels van goed fatsoen. Zo is het absoluut niet toegestaan om alcohol, drugs en zogeheten energiedrankjes mee te nemen. In de bus en in de bungalows wordt er niet gedronken en/of gerookt. Tevens worden geluidsboxjes tijdens de reis niet op prijs gesteld. Indien een leerling zich niet weet te gedragen (zulks ter beoordeling van de begeleiding) kan de werkweekleiding, in samenspraak met de schoolleiding, besluiten de leerling naar huis te sturen. De desbetreffende ouders/verzorgers hebben de keuze het kind zelf, zonder begeleiding te laten reizen of te komen ophalen. Alle door wangedrag veroorzaakte kosten zullen op de ouders/verzorgers verhaald worden. Bij terugkomst zullen vervolgsancties, waaronder schorsing, een logische optie zijn. Wij gaan er echter van uit dat genoemde sancties niet nodig blijken te zijn en dat het voor iedereen een plezierige werkweek zal gaan worden.”
La Bocca della Verità
Prachtige trap in het Vaticaans Museum
4
Het weekprogramma Maandag 30 maart 2015 Overdag: Vertrek 3 verschillende vluchten naar Rome In de loop van de dag arriveren wij op de camping. Nadat de verdeling van de slaapplaatsen is gemaakt, is er gelegenheid om je bagage uit te pakken en je op te frissen. Middag- en avondprogramma: We gaan gezamenlijk met het openbaar vervoer naar het centrum van Rome voor een mooie middag-/avondwandeling Wandelingen: * Piazza Barberini * Castro Praetorio * Kerken, zoals Santa Maria della Vittoria * Spaanse plein (Piazza di Spagna) en Spaanse trappen * Zuil Marcus Aurelius * Pantheon * Trevifontein Daarna: * eten in omgeving van Piazza Navona * van daaruit met het openbaar vervoer terug naar de camping
De Spaanse trappen
Dinsdag 31 maart en woensdag 1 april 2015 07.30 Opstaan & ontbijt 09.00 Verzamelen en vertrek Groep Minerva en groep Mercurius draaien op deze twee dagen twee programma’s. - Mercurius draait op dinsdag programma A en op woensdag programma B; - Minerva draait op dinsdag programma B en op woensdag programma A. Deze programma’s vind je verderop in dit boekje, op pagina 7 en 8! Avondprogramma op dinsdag (gezamenlijk): * Wandeling naar Trastevere * Eten in een van de kleine straatjes van deze opkomende uitgaanswijk 5
23.30 terug naar camping met openbaar vervoer Avondprogramma op woensdag (gezamenlijk): * Eten op Campo dei Fiori * Het grote Hadrianus Hosselspel (tm)!!!!
Donderdag 2 april 07.30 Ontbijt en daarna inpakken 09.15 Vertrek vanaf camping (groep 1 naar vliegveld, groep 2 en 3 richting stad) Aankomsttijden op Schiphol: * Groep 1: 15.25 uur * Groep 2: 19.55 uur * Groep 3: 23.25 uur
6
Programma A - Big History presents: De Oudheid met grote lijnen naar de moderne tijd (door Joris Burmeister en side-kick Constance van Hall) Tijdens deze dag tikken we alle drempels van BHP aan, tijdens een weergaloze rondleiding in het grootste openluchtmuseum van Europa: Rome. En je weet het: als je met Burmie op pad gaat, betekent dat a) goede wandelschoenen aantrekken en b) dat je heeeel veel gaat horen over de Oudheid en die geweldige jongens, de Romeinen. Op het programma staat ondermeer: * Capitolijnse Musea * Thermen van Caracalla * Italiaanse lunch op Palatina (Palatijn) of de Quirinalis * Colosseo (Colosseum) en Foro Romano (Forum) * Piramide van Cestus * Joodse Wijk * Theater van Marcellus * Isola Tiberina * Ponte Fabricio * Campidoglio * De muren van Aurelianus En verder: * Mensen kijken (alfa-gamma psychologie): personal space; cultuurverschillen (noord-Europees vs mediterraan temperament); groepsgedrag * A Little Big History of Rome!
7
Programma B - Het Bernini (en Borromini) Mysterie: Middeleeuwen, Renaissance en Vroeg-moderne tijd. (door Jeroen Versluis en Paul Heus) Vandaag gaan jullie zeer veel plekken uit de film Angels & Demons bezoeken. Deze verfilming van het boek Het Bernini Mysterie staat centraal, maar naast Bernini maak je ook kennis met een andere held van Jeroen Versluis: Borromini. Omdat jullie veel kerken, oa de zeer bekende Sint Pieter, bezoeken, moet je extra op je kleding letten. Zo moeten bijvoorbeeld je schouders bedekt zijn (en verder ook netjes, dus geen zwembroek, ontbloot bovenlijf, slippers, etc.)!
Op het programma staat ondermeer: * Castel Sant Angelo * Sixtijnse Kapel * Citta del Vaticano (een ander land!) * Piazza del Popolo & Santa Maria del Popolo * Ara Pacis * Castro Praetorio * Santa Maria Maggiore * Piazza Farnese * Een van de pauselijke doorbraken, zoals de Via Delle Quattro Fontana
8
Musea en bezienswaardigheden Piazza di Spagna (Spaanse Plein) De Piazza di Spagna heeft de vorm van een gebogen vlinderdas en wordt omgeven door hoge huizen met luiken in schakeringen van oker, roomwit en roodbruin. Het Spaande Plein is dag en (’s zomers) een groot deel van de nacht overvol. Het is het beroemdste plein van Rome en was lange tijd het trefpunt van buitenlandse bezoekers en bannelingen. In de 17e eeuw hield de Spaanse ambassadeur bij de Heilige Stoel aan het plein kantoor; het gebied eromheen werd beschouwd als Spaans grondgebied. Buitenlanders die het per ongeluk betraden, verdwenen soms in het Spaanse leger. In de 18e en 19e eeuw was Rome bij toeristen bijna net zo populair als nu en het plein lag in het centrum van de belangrijkste woonwijk. Sommige gasten waren op zoek naar kennis en artistieke inspiratie, maar de meesten waren geïnteresseerd in gokken, het verzamelen van antieke beelden en affaires met Italiaanse vrouwen. Het is niet verwonderlijk dat de welgestelde reizigers horden bedelaars aantrokken. De Barokke Fontana della Barcaccia op het plein is vaak niet te zien, omdat er zoveel mensen op de rand zitten. De ontwerper was òf Gilian Lorenzo Bernini òf zijn vader Pietro. Vanwege de bijzonder lage druk in het aquaduct dat de fontein voedt, zijn er geen spectaculaire watervallen of waterstromen. In plaats daarvan maakte Bernini een lekkende boot – barcaccia betekent waardeloze oude boot – die half onder water ligt in een ondiep bassin. De bijen en zonnen die de Fontana della Barcaccia decoreren, zijn afkomstig van het blazoen van paus Urbanus VIII Barberini, die de opdracht voor de fontein verstrekte. Spaanse Trappen In de 17e eeuw besloten de Franse eigenaren van Trinità dei Monti de kerk met de Piazza di Spagna te verbinden via een schitterende nieuwe trap. Ze waren ook van plan op de top een ruiterstandbeeld van Lodewijk XIV te plaatsen. Paus Alexander VII Chigi was niet gelukkig met het voorstel een beeld te plaatsen van een Franse 9
monarch in de pauselijke stad. Het verschil van mening duurde voort tot 1720, toen de Italiaanse architect Francesco de Sanctis met een ontwerp kwam dat beide partijen tevreden stelde. De in 1726 voltooide trap combineert rechte lijnen, welvingen en terrassen tot één van de opvallendste symbolen van Rome. Toen hij Rome bezocht, meldde de 19de- eeuwse romanschrijver Charles Dickens dat de Spaanse trappen het trefpunt vormden van modellen van kunstenaars, uitgedost in kleurrijke kleding. De trap is nu een populaire plaats om kaarten te schrijven, te flirten, muziek te maken of mensen te bekijken. Eten op de trappen is echter verboden. Trevifontein (Fontana di Trevi) De meeste toeristen denken dat de met munten gevulde fontein er altijd al gestaan heeft, maar naar de normen van de Eeuwige Stad is de Trevifontein van tamelijk recente datum. De uitvoering van Nicola Salvi’s theatrale ontwerp voor de grootste en beroemdste fontein van Rome was pas in 1762 voltooid. De centrale figuur is Neptunus, geflankeerd door twee Tritons. De ene worstelt met een zeer weerspannig “zeepaard”, de ander leidt een veel volgzamer dier. Beide dieren symboliseren de wisselende stemmingen van de zee. Oorspronkelijk eindigde op deze plaats de Aqua Virgo, een in 19 v.C. aangelegd aquaduct. Eén van de reliëfs toont het legendarische meisje naar wie het aquaduct is genoemd.
De Trevifontein is al in veel films als ster opgetreden. Niet alleen was de fontein te bewonderen in romatische films als Three coins in a fountain en Roman Holiday, maar ook in La dolce vita, Fellini’s satirische portret van Rome in de jaren vijftig. Wat Anita Ekberg zich veroorloofde, pootje baden is tegenwoordig niet meer toegestaan in de fonteinen in Rome, hoe verleidelijk dat in de zomerse hitte ook kan zijn.
10
Pantheon In de middeleeuwen werd het pantheon, de Romeinse tempel voor “alle goden”, een kerk; mettertijd ontwikkelde het magnifieke bouwwerk zich tot een symbool van Rome zelf. De rechthoekige zuilengang verbergt de enorme, bolvormige koepel. Binnen ontdek je pas de ware afmeting en schoonheid. De hoogte van de koepel is gelijk aan de diameter: 43,3 m. Het enige licht in de koepel valt door de oculus, het gat bovenin. Dit wonder van Romeins vernuft hebben we aan Marcus Agrippa, de schoonzoon van Augustus, te danken. Keizer Hadrianus liet deze bijzondere koepel restaureren, zodat het later tot voorbeeld van de moskeebouw kon dienen. Het Pantheon bevat nog steeds graftomben variërend van de tombe van Rafaël tot die van de koningen van het moderne Italië. Een paar details. Het interieur van de koepel: de koepel is gemaakt vaneen mengsel van beton, tufen puimsteen dat over een houten raamwerk werd gegoten. Vloerpatroon: de marmeren vloer, die in 1873 is hersteld, toont nog het originele Romeinse ontwerp IJssalon Giolitti De beroemde ijssalon vlakbij het Pantheon in Rome. Giolitti voorziet de Romeinen en toeristen al sinds 1900. De klassieke inrichting lijkt nog altijd uit die tijd te stammen. Gelukkig is het ijs kakelvers. Open vanaf 7 uur 's ochtends voor een heerlijke Italiaanse espresso of cappuccino. Velen zijn ons voorgegaan in deze wereldberoemde zaak in Rome. De beurt is nu aan ons! Piazza Navona Geen enkele piazza in Rome kan wedijveren met de theatrale Piazza Navona. In het voetgangersgebied rondom de drie bruisende fonteinen gaat het leven dag en nacht door. De fundamenten van de gebouwen aan de Piazza Navona waren de vervallen eretribunes van het enorme en imposante Stadion van Domitianus. De piazza biedt nog steeds een spectaculaire aanblik, met de obelisk van de Fontana dei Quattro Fiumi voor de kerk Sant’Agnese in Agone als blikvanger. In dit gebied domineert de Barok; veel gebouwen verrezen hier in de tijd van paus Inocentius X Pamphili (1644-1655), beschermheer van Bernini en Borromini. Heel bijzonder is het complex van de Chiesa Nuovo, hofkwartier van de oratorianen. 11
Trastevere De opkomende uitgaanswijk van Rome! Het mindere Rome (zeg maar het Rome over het spoor) al sinds de Oudheid. Aan de andere kant van de Tiber (Trans Tiber), is tegenwoordig echter the place to be. Smalle straatjes met leuke restaurantjes. Vaticaan Het Vaticaan, op de plaats waar Petrus is gemarteld en begraven, werd de residentie van de pausen die hem opvolgden. Hier zijn beslissingen genomen die het lot van Europa hebben bepaald. De grote basilica Sint Pieter trekt pelgrims uit de gehele christelijke wereld. In de pauselijke paleizen naast de Sint Pieter zijn de Vaticaanse Musea gevestigd. Met attracties als de Sixtijnse Kapel van Michelangelo en de Stanze van Rafaël behoren deze musea tot de fraaiste van Rome. De positie van het Vaticaan als een staat binnen de staat is vastgelegd in het Verdrag van Lateranen uit 1929 en gesymboliseerd met de aanleg van een nieuwe weg, de Via della Conciliazione. Deze leidt van de Sint Pieter naar Castel Sant’Angelo, een monument uit een grimmiger verleden. Het pauselijk fort, oorspronkelijk gebouwd als mausoleum voor keizer Hadrianus, is getuige geweest van veel felle gevechten. Het Vaticaan, een machtsbolwerk voor katholieken en een soevereine staat sinds februari 1929, wordt geregeerd door de paus. Er wonen en werken ongeveer 1.000 mensen. De staat heeft een postkantoor, winkels, een eigen radiostation, dat over de hele wereld in 20 talen uitzendt, een dagblad (l’Osservatore Romano), pauselijke kantoren en een uitgeverij.
Sint Pieter Als centrum van het rooms-katholieke geloof trekt de Sint Pieter pelgrims aan uit de hele wereld. Slechts weinigen zijn teleurgesteld wanneer ze de weelderig gedecoreerde basilica betreden. Op het graf van Petrus kwam in de 2e eeuw een heiligdom te staan en de eerste grote basilica werd in opdracht van keizer Constantijn voltooid. Tegen de 15e eeuw stond deze op instorten en in 1506 legde paus Julius II de eerste steen voor een nieuwe kerk. Alle bekende Romeinse architecten uit de Renaissance en Barok waren bij het ontwerp betrokken. 12
Paar details: Pauselijk altaar: het huidige altaar dateert uit de tijd van Clemens VIII (1592-1605). Deze eenvoudige marmeren plaat uit het Forum van Nerva staat onder het baldakijn van Bernini. Het altaar ziet uit over de confessio, de crypte waar Petrus begraven zou zijn. Baldakijn van Bernini: het schitterende baldakijn van verguld brons rust op gedraaide zuilen van 20 meter hoog. Het is een ontwerp van Bernini uit de 17e eeuw. Het extravagante barokke baldakijn beheerst het schip en kroont het pauselijk altaar, waar alleen de paus de mis mag opdragen. De koepel van Sint Pieter: Michelangelo stierf voor de voltooiing van de door hem ontworpen koepel. De 136,50 meter hoge koepel verleent harmonie aan het majestueuze interieur van de basiliek.
Uitzicht vanaf de koepel: gezien vanaf de koepel komt de prachtige symmetrie van Bernini’s zuilengang geheel tot haar recht.
Piazza San Pietro: op zondag en bij speciale gelegenheden zegent de paus de mensen vanaf een balkon aan het plein.
13
Sixtijnse Kapel Na al deze pracht en praal hebben we het nog niet gehad over de Sixtijnse Kapel. Hier staat altijd een rij met toeristen van drie uur (!) voor, dus wij slaan dit maar even over. Toch even een beschrijving van waar al die lieden voor in de rij staan: De muren van de Sixtijnse Kapel, de belangrijkste kapel van het Vaticaan, zijn beschilderd door enkele van de beste 15de- en 16de-eeuwse kunstenaars. De twaalf fresco’s op de zijmuren zijn van de hand van schilders als Perugino, Ghirlandaio, Botticelli en Signorelli. Zij verbeelden parallelschènes uit de levens van Mozes en Christus. Michelangelo voltooide de decoratie van de kapelmuren met het grote fresco van Het Laatste Oordeel.
Colosseo (Colosseum) Keizer Vespasianus gaf in 72 n.C. de opdracht tot de bouw van Romes grootste amfitheater op de plaats van een moerassig meer dat een deel was van het paleis van Nero, het Domus Aurea. Keizers en rijke Romeinen organiseerden gratis voorstellingen voor het publiek met gevechten op leven en dood tussen gladiatoren en wilde dieren. Via de 80 ingangen met 14
bogen konden konden 55.000 toeschouwers snel naar binnen. In 80 n.C., in de tijd dat het net geopend was, zag het Colosseum er prachtig uit. Het was een van een reeks amfitheaters die in het Romeinse Rijk zijn gebouwd. Er staan er nog in El Djem in Tunesië, Nîmes en Arles in Frankrijk en Verona in Noord-Italië. Het gebouw is aangetast door verwaarlozing en diefstal, maar blijft imposant. Hoe er in de arena strijd werd geleverd! De keizers lieten hier spektakels opvoeren die vaak met circustrucjes van dieren begonnen. Daarna verschenen er gladiatoren, die elkaar op leven en dood bevochten. Meestal waren de gladiatoren slaven, krijgsgevangenen of veroordeelde misdadigers. Het waren meestal mannen. Als Charon, de mythologische veerman uit het dodenrijk, verklede assistenten droegen de doden weg op een draagbaar; over het bloed strooiden ze zand voor de volgende ronde. Een zwaargewonde gladiator liet zijn lot van het publiek afhangen. Stak de keizer zijn duim omhoog, dan mocht hij leven, maar ging de duim omlaag, dan stierf hij en was de overwinnaar direct een held. De dieren kwamen tot uit Noord-Afrika en het Nabije Oosten. Onder de arena ligt een complex van hokken, gangen en liften voor de dieren. Metalen hekken hielden de dieren tegen; boogschutters zorgden voor de bewaking. De viering van het 1000-jarig bestaan in 247 kostte het leven aan een massa leeuwen, olifanten, nijlpaarden, zebra’s en elanden. Reconstructiedoorsnede van de ruimten onder de arena. Hokken met tralies zijn voor dieren en takels om de zware lasten naar de arena te hijsen.
Foro Romano & Palatina (Forum) Het Forum was het hart van het politieke, commerciële en juridische leven in het klassieke Rome. De grootste gebouwen waren de basilica’s , waar recht werd gesproken. Volgens de toneelschrijver Plautus krioelde het gebied van ”advocaten en hun partijen, bankiers en makelaars, winkeliers, hoeren en gespuis dat om een fooi van de rijken vroeg”. Toen Rome snel groeide, werd het Forum te klein. In 46 v.C. bouwde Julius Caesar een nieuw forum, een voorbeeld dat Augustus, Trajanus en andere keizers zouden 15
volgen. Behalve keizerlijke fora en badhuizen, richtten de keizers ook triomfbogen op voor zichzelf. Iets naar het oosten liet Vespasianus het Colosseum bouwen. Voor een goed overzicht van het Forum voordat je in het verwarrende netwerk van tempelruïnes en basilica´s komt, kun je dit gebied het beste van bovenaf bekijken, van achter het Capitool. Daar kun je de Via Sacra (Heilige Weg) herkennen, de route die processies en triomftochten volgden over het Forum naar het Capitool. De blootgelegde ruïnes dateren uit veel verschillende tijdperken uit de Romeinse geschiedenis. Palatijn Volgens de legende bracht een wolvin Romulus en Remus hier groot in een grot. Op de heuvel Palatijn zijn sporen gevonden van hutten uit de IJzertijd, en wel uit de 10e eeuw v.C.; zij vormen het archeologisch bewijs voor het legendarische verband tussen dit gebied en de stichting van Rome. De Palatijn was een zeer aangename buurt om te wonen en al snel vestigden zich hier de beroemdste Romeinen. De fameuze redenaar Cicero woonde er, evenals de dichter Catullus. Augustus is op de heuvel geboren en bleef er in eenvoudige omstandigheden wonen, ook toen hij keizer werd. De gebouwen die bekend staan als het Huis van Augustus en het Huis van Livia, zijn vrouw, behoren tot de best bewaard gebleven resten; hier zie je nog veel muurschilderingen. Zijn opvolgers, Tiberius, Caligula en Domitianus, lieten hier luxueuze paleizen bouwen. De ruïnes van het paleis van Tiberius liggen onder de 16e eeuwse Farnese-tuinen. De uitgestrektste resten zijn die van het Domus Augustana en het Domus Flavia, de twee vleugels van Domitianus’ paleis, en de latere uitbreiding door Septimius Serverus. Met de schaduw van de pijnbomen beneden en de bloemenzee in het voorjaar is de Palatijn de aangenaamste en rustgevendste van Rome’s antieke plaatsen.
16
Musei Capitolini (Capitolijnse Musea) Palazzo Nuovo Sinds de Renaissance koestert het Capitool een collectie klassieke beelden. De eerste verzameling bronzen sculpturen schonk paus Sixtus IV in 1471 aan Rome; Paus Pius V deed verdere schenkingen in 1566. Michelangelo ontwierp het Palazzo Nuovo als deel van de renovatie van de Piazza de Campidoglio. Na de voltooiing in 1655 is een aantal beelden hiernaar overgebracht. Het besluit van Paus Clemens XII in 1734 maakte het palazzo tot ’s werelds eerste openbare museum. Palazzo dei Conservatori In de late Middeleeuwen was het Palazzo ei Conservatori de zetel van het stadsbestuur. De hallen met fresco’s worden nog steeds af en toe gebruikt voor politieke bijeenkomsten; op de begane grond is de burgerlijke stand gehuisvest. Giacomo della Porta, die het palazzo bouwde, voerde omstreeks 1550 Michelangelo’s ontwerp uit voor het Piazza del Campidoglo. Een groot deel van het palazzo is gewijd aan sculptuur; de collectie op de tweede etage bevat werken van Veronese , Guercino, Tintoretto, Rubens, Caravaggio, Van Dyck en Titiaan. EUR Het Museo della Civiltà Romana bezit een grote maquette van Rome ten tijde van Constantijn en afgietsels van de Zuil van Trajanus. Het museum is alleen daarom al een bezoek waard. In het zuiden vind je een meer, een park en het enorme Palazzo dello Sport dat voor de Olympische Spelen in 1960 is gebouwd. De Esposizione Universale di Roma (EUR), een voorstad in het zuiden, is aangelegd voor een internationale tentoonstelling, een soort “Olympische Spelen van de 17
Arbeid”. Deze was gepland voor 1942, maar ging vanwege de oorlog niet door. De architectuur moest het fascisme verheerlijken en de stijl is nogal bombastisch. Het Palazzo della Civiltà del Lavoro (paleis van de beschaving van de arbeid) is een onmiskenbaar herkenningspunt voor wie op het vliegveld Fiumicino aankomt. Het plan is in de jaren vijftig voltooid. Wat stadsplanning betreft, is EUR tamelijk geslaagd te noemen: mensen wonen er nog steeds graag. Verder zijn er overheidskantoren en musea gehuisvest.
Ostia Antica In de republiek was Ostia de grote commerciële haven en militaire basis van Rome, die de kust en de monding van de Tiber moest verdedigen. De haven bloeide nog in de keizertijd, ondanks de aanleg in de 2de eeuw van Portus, een nieuwe haven die iets ten noordwesten lag. De achteruitgang kwam voor Ostia in de 4de eeuw, toen de handel terugliep en bovendien de haven langzaam dichtslibde. Het werd nog erger toen er in de streek
malaria uitbrak. De gehele bevolking, vermoedelijk bijna 100.000 zielen, verliet de stad. Ostia, eeuwenlang onder het zang bedolven, is opmerkelijk goed bewaard gebleven. Het is minder spectaculair dan Pompeï of Herculanum omdat Ostia geleidelijk stierf, maar geeft een bredere kijk op het leven in het Romeinse Rijk. Mensen uit alle sociale lagen en uit het gehele Middellandse Zeegebied woonden en werkten hier. De plattegrond van Ostia is voor bezoekers bijna direct begrijpelijk.
18
De hoofdstraat door de stad, de Decumanus Maximus, zal vol haastige slaven en burgers geweest zijn, die slingerende karren en rijtuigen ontweken, terwijl handelaren zaken deden in de galerijen langs de straat. De indeling van de openbare gebouwen langs de weg is erg duidelijk. Vele waren thermen, zoals de Thermen van Cisiarii (voerlui) en de grotere Thermen van Neptunus, genoemd naar de mooie zwart-witte vloermozaïeken. Naast het herstelde theater staan drie grote maskers op grote stukken tufsteen. Oorspronkelijk behoorden ze tot het decor van het toneel. Onder de stenen bogen die de halfronde rangen van het theater steunden, waren taveernes en winkels gevestigd. ’s Zomers worden er klassieke toneelstukken opgevoerd. De loop van de Tiber is aanzienlijk veranderd sinds Ostia de haven van Rome was. Ooit stroomde hij net ten noorden langs het Piazzale delle Corporazioni, het plein achter het theater. De corporaties waren de gilden van de diverse ambachtslui die van de scheepsbouw leefden: looiers en touwslagers, scheepsbouwers, hout- en graanhandelaren en scheepsleveranciers. Aan het plein lagen 60 à 70 kantoren. Mozaïeken met alledaagse scènes van de haven, namen en symbolen van de corporaties zijn nog steeds te zien. Er waren ook kantoren bij eigenaren en agenten die zelfs uit Tunesië, Zuid-Frankrijk, Sardinië of Egypte kwamen. Er is een kantoor van een handelaar uit Sabratha (Libië) met een bekoorlijk mozaïek van een olifant. Het belangrijkste product voor Rome was graan uit Afrika. Veel hiervan werd weggegeven om sociale onrust te voorkomen. Hoewel alleen mannen deze annona of korensteen kregen, kwamen er soms 300.000 voor in aanmerking. Midden op het plein stond een tempel, waarschijnlijk gewijd aan Ceres, de godin van de oogst. Onder de uitgegraven gebouwen zijn veel grote silo’s, waar graan werd opgeslagen voordat het nar Rome werk verscheept. De Decumanus leidt naar het Forum en de 19
belangrijkste tempel van Ostia. Hadrianus liet hem in de 2de eeuw oprichten en wijden aan Jupiter, Juno en Minerva. Op deze tamelijk romantische, eenzame plaats kunt u het Forum moeilijk voorstellen als een bruisend centrum waar recht werd gesproken en magistraten de politiek bespraken. In de 18de eeuw fungeerde de tempel als schaapskooi. Achter de hoofdstraat liggen de huizen van de bewoners van Ostia. Het merendeel huurde een appartement in flats van drie of vier verdiepingen, de insalae. Deze verschilden nogal van comfort en inrichting. Het Huis van Diana was tamelijk chic, met een balkon voor de tweede etage, een privé-badhuis en een centrale binnenplaats met een waterbassin voor de huurders. Op de begane grond van de flat waren winkels, herbergen en bars gevestigd die eenvoudige maaltijden en drank verkochten. In de bar van het Huis van Diana is de marmeren toonbank te zien van klanten die hier worst en warme, met honing aangezoete wijn kochten. Voor de rijken waren er vrijstaande huizen (domus), zoals het Huis van Dioscuri, met fraai gekleurde mozaïeken; het Huis van Cupido en Psyche, genoemd naar een hier aangetroffen mooi beeldje. Het staat nu in het kleine museum van Ostia, het Museo Ostiense, vlak bij het Forum, samen met ander beeldhouwwerk en reliëfs. Andere interessante gebouwen en winkels zijn bijvoorbeeld een wasserij en de brandweerkazerne. Het kosmopolitische karakter van Ostia blijkt uit de gepraktiseerde godsdiensten in de havenstad. Er zijn maar liefst achttien tempels voor de Perzische god Mithras, een Joodse synagoge uit de 1ste eeuw en een Christelijke basilica. Een plaquette vermeldt dat de moeder van Augustinus hier in 387 in een hotel stierf.
Capitool (Capitolinus) De tempel van Jupiter op het Capitool was het hart van het Romeinse Rijk. De Tempel, bereikbaar via een zigzaggend pad vanaf het Forum, was het toneel van de heiligste religieuze en politieke ceremonieën. De heuvel en de tempel werden het symbool van het gezag van Rome als caput mundi, het hoofd der wereld. Van dit caput is de naam Capitool afgeleid.In de geschiedenis van Rome is het Capitool, of Campidoglio in het Italiaans, steeds de zetel van het plaatselijk bestuur geweest. De huidige gemeenteraad van Rome, de Comune di Roma, vergadert in de renaissancistische pracht van het Palazzo Senatorio. 20
Het Capitool dient tevens als bureau van de burgerlijke stand. De positie van Rome als moderne hoofdstad komt krachtig tot uiting in het enorme, witte monument voor Victor Emanuel, dat helaas vanaf het Piazza Venezia het zicht op het Capitool ontneemt. De huidige plaats van de gebouwen op de heuvel dateert van de 16e eeuw, toen Michelangelo een prachtig piazza schiep, bereikbaar via een imposante trap, de Cordonata. In twee van de drie gebouwen aan de piazza zijn nu de Capitolijnse Musea gehuisvest.
Tivoli en de villa van Hadrianus (Villa Adriana) Herinneringen van de bereisde keizer Hadrainus: een kunstmatige vallei die hem aan Griekenland deden denken, de Canopo bracht hem terug naar Egypte, alles behorend tot een paleis in het groen zonder muren. Hij verschanste zich bijvoorbeeld niet in enorm fort als zijn collega, soldatenkeizer Diocletianus. Maar bouwde in zijn tuinen liever het Teatro Marittimo, een eilandje vol met boeken en een ophaalbruggetje waar er in afzondering, zonder soldaten, gedacht en gemijmerd kon worden. Ook gedurende de renaissance was Tivoli met zijn villa(’s) een graag bezochte plek: koel en uit de drukte van de stad. En tegenwoordig nog steeds ideaal voor een bezoekje!
21
Team Minerva (godin van de wijsheid en vindingrijkheid) Rebecca Poort
Thijs Hoppenbrouwers
Eva van der Scheer
Mark Schaap
Floor Thijsen
Mischa van Barneveld
Kyara van den Berg
Maurits van Hasselt
Maaike Berkeljon
Michiel Mennes
Sanne de Boer
Lonneke Oort
Jip Manshande
Gijs Holsink
Mila Keukenkamp
Menno Muller
Quentin van Reenen
Mart van Saane
Bas Schouten
Joris Vellekoop
Kim de Valk
Marlies Bettonvil
Ido Golan
Charlotte Meijer
Milan de Meij
Tessa van Prooijen
Tommy Peters
Tim van de Wiel
Coco Walch
Isabella Commu
Elianne van Eijk
Tessa Gompel
Madouc Schuit
Florine Kooij
Sterre Stoffels
Sophie de Vries
Veerle Walch
Laura Beukers
Shanon van Grondelle
Anouk Bouma
Myrthe Naber
Mauri de Gooijer
Laura Sluyters
Frédérique van der Meulen
Tara Wingelaar
Juliette Wilgenkamp
Lika Brinkman Florine de Geus Tjerk Hendriksen Wouter Verstege Idse Geurts Kevin van der Hoeven
22
Team Mercurius (god van handel en reizigers) Jorn Angenent
Jelle de Jongh
Jip Bartman
Zoë Keasberry
Julotte van der Beek
Dick Klijn
Jelle van den Bergh
Vincent Kok
Wilco de Birk
Armin Koldžić
Inti Bistolfi
Aysha Kraaijeveld
Martine van den Boogaard
Sabine van der Laken
Alexia van den Bosch
Marlot Lohle
Meike Boxem
Eva Lucas
Laurens ten Broeke
Ivo Martens
Daan Calis
Ot Messemaker
Ries van Dijk
Tara van Meurs
Deva Duveen
Malou Nods
Maxime Fontein
Marlijn Olff
Sietske Groen
Sebastiaan van Oosterhout
Fabian den Hartog
Koen Peters
Bas van den Hazel
Camiel Postel
Maaike Heerschop
Sam Pouwels
Aleid Henkelman
Thomas Romagnoli
Sterre Hilhorst
Mila Severeijns
Jip Hoeijmakers
Hannah Soomers
Eva Hofstede
Aafke Stoop
Lisa Hogeveen
Berend van Straten
Annelot Janssen
Do Te Stroet Larissa Vermeulen Julian Wets
23
Deelnemerslijst met telefoonnummers Angenent
Jorn
Barneveld, van
Mischa
Bartman
Jip
Beek, van der
Julotte
Berg, van den
Kyara
Bergh, van den
Jelle
Berkeljon
Maaike
Bettonvil
Marlies
Beukers
Laura
Birk, de
Wilco
Bistolfi
Inti
Boer, de
Sanne
Boogaard, van den
Martine
Bosch, van den
Alexia
Bouma
Anouk
Boxem
Meike
Brinkman
Lika
Broeke, ten
Laurens
Calis
Daan
Commu
Isabella
Dijk, van
Ries
Duveen
Deva
Eijk, van
Elianne
Fontein
Maxime
Geurts
Idse
Geus, de
Florine
Golan
Ido
Gompel
Tessa
24
Gooijer, de
Mauri
Groen
Sietske
Grondelle, van
Shanon
Hartog, den
Fabian
Hasselt, van
Maurits
Hazel, van den
Bas
Heerschop
Maaike
Hendriksen
Tjerk
Henkelman
Aleid
Hilhorst
Sterre
Hoeijmakers
Jip
Hoeven, van der
Kevin
Hofstede
Eva
Hogeveen
Lisa
Holsink
Gijs
Hoppenbrouwers
Thijs
Janssen
Annelot
Jongh, de
Jelle
Keasberry
Zoë
Keukenkamp
Mila
Klijn
Dick
Kok
Vincent
Koldzic
Armin
Kooij
Florine
Kraaijeveld
Aysha
Laken, van der
Sabine
Lohle
Marlot
Lucas
Eva
Manshande
Jip
Martens
Ivo
Meij, de
Milan
25
Meijer
Charlotte
Mennes
Michiel
Messemaker
Ot
Meulen, van der
Frédérique
Meurs, van
Tara
Muller
Menno
Naber
Myrthe
Nods
Malou
Olff
Marlijn
Oort
Lonneke
Oosterhout, van
Sebastiaan
Peters
Tommy
Peters
Koen
Poort
Rebecca
Postel
Camiel
Pouwels
Sam
Prooijen, van
Tessa
Reenen, van
Quentin
Romagnoli
Thomas
Saane, van
Mart
Schaap
Mark
Scheer, van der
Eva
Schouten
Bas
Schuit
Madouc
Severeijns
Mila
Sluyters
Laura
Soomers
Hannah
Stoffels
Sterre
Stoop
Aafke
Straten, van
Berend
Stroet, te
Do
26
Thijsen
Floor
Valk, de
Kim
Vellekoop
Joris
Vermeulen
Larissa
Verstege
Wouter
Vries, de
Sophie
Walch
Veerle
Walch
Coco
Wets
Julian
Wiel, van de
Tim
Wilgenkamp
Juliette
Wingelaar
Tara
27
Handig: kaartje Rome
28
