UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE ACADEMIEJAAR 2009-2010
Lokalisatie en studie van sites met walgracht rond Brugge aan de hand van luchtfoto’s en evaluatie van het analysemateriaal Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de archeologie
Thomas Apers Promotor: Dr. Wim De Clercq Co- promotor: Dr. Birger Stichelbaut
I. DANKWOORD Graag wil ik voor deze thesis mijn promotor Dr. Wim De Clercq bedanken voor het advies, het aanraden en bezorgen van bronnen, het begeleiden en het bijsturen. Mijn co- promotor Dr. Birger Stichelbaut voor de luchtfoto’s, de verschillende kaarten, het digitaal hoogtemodel en vooral voor de uitleg bij de technische zaken die hierbij komen kijken. Jeroen De Reu voor het voorzien van de orthofoto’s. Daarnaast wens ik mijn omgeving te bedanken voor de hulp en de steun en vooral voor de nodige ontspanning: mijn vrienden en medestudenten, vriendin en familie.
II. ABSTRACTS English The medieval moated site is a well known and relatively well studied phenomenon, but not in all areas. This study focuses on the area around Bruges, which hasn’t yet been intensely studied with regard to moated sites. This investigation is based on aerial photography by making use of photographs from the collection set up by the Department for Archaeology from Ghent University. Aerial photographs dating from World War One are used as well, as these are available from the doctoral thesis of Dr. Birger Stichelbaut. The moated sites found on these photographs are implemented in a GIS environment and studied with the help of several materials: topographic-, soil- and historic maps, a digital elevation model, orthographic images and Google Earth. The sites are studied individually and together in their context around Bruges, as to verify whether the medieval city of Bruges had an impact on the construction of moated sites. Based on the experience of this application, this paper also evaluates the value of the used materials for the analysis in general, and the aerial photographic sources in particular. By doing so this study tries to give advice and recommendations for future studies. Français Les sites fossoyés Médiévales sont bien connus et un phénomène relativement bien étudié, mais pas partout. L’Etude présentée ici veut se concentrer sur l’environnement de Bruges, qui n’a pas encore été bien étudié pour les sites fossoyés. Cette recherche est basée sur les photos aériennes, plus en particulier les photos de la collection du Département de l’Archéologie de l’Université de Gand. Les photos aériennes de la Première Guerre Mondiale ont étés appliquées aussi, car elles sont disponibles de la thèse doctorat de Dr. Birger Stichelbaut. Les sites fossoyés trouvés sur ces photos sont implémentés dans un SIG et examinés à l’aide de plusieurs matériaux: des cartes topographiques, historiques et du sol, un modèle numérique d’élévation, des images orthographiques et Google Earth. Les sites sont étudiés individuellement et en groupe dans leur contexte autour de Bruges, pour vérifier si la ville Médiévale de Bruges a influencé la construction des sites fossoyés. Basé sur l’expérience de cette application, cette étude évalue aussi la valeur des matériaux utilisés pour les analyses en général, et les sources de la photographie aérienne en particulier. En faisant ça ce recherche essaie de donner du conseil et des recommandations pour des études futures.
III. SLEUTELWOORDEN Sites met walgracht, Brugge, luchtfoto’s, analysemateriaal.
IV. INHOUDSTAFEL 1. Inleiding ............................................................................................................................................... 1 2. Doelstellingen ...................................................................................................................................... 2 3. Geografische situering......................................................................................................................... 3 4. Methodologie ...................................................................................................................................... 5 4.1 Luchtfoto’s ..................................................................................................................................... 5 4.1.1 Recente luchtfoto’s ................................................................................................................ 5 4.1.2 Wereldoorlog I foto’s ............................................................................................................. 6 4.1.3 Sporen op de luchtfoto’s ........................................................................................................ 7 4.1.4 Georectificeren van de luchtfoto’s ......................................................................................... 9 4.2 Digitaliseren van de sporen ......................................................................................................... 10 4.3 Analysemateriaal ......................................................................................................................... 10 4.4.1 Het digitaal hoogtemodel (DHM) ......................................................................................... 11 4.4.2 Historische kaarten............................................................................................................... 12 4.4.3 Topografische kaart .............................................................................................................. 13 4.4.4 Bodemkaart .......................................................................................................................... 13 4.4.5 Digitale orthofoto’s .............................................................................................................. 14 4.4.6 Google Earth ......................................................................................................................... 14 5. De Site met Walgracht....................................................................................................................... 15 5.1 Onderzoeksgechiedenis............................................................................................................... 15 5.2 Morfologie ................................................................................................................................... 15 5.2.1 De gracht .............................................................................................................................. 16 5.2.2 Het eiland ............................................................................................................................. 16 5.2.3 De toegang tot het eiland ..................................................................................................... 17 5.2.4 De bebouwing....................................................................................................................... 17 5.3 Functie en sociale betekenis ....................................................................................................... 18 5.4 Chronologie ................................................................................................................................. 19 5.5 Geografische spreiding ................................................................................................................ 20 5.6 Typologie ..................................................................................................................................... 21
6. Bespreking van de individuele sites .................................................................................................. 24 6.1 Brugge.......................................................................................................................................... 24 6.2 Beernem ...................................................................................................................................... 32 6.3 Damme ........................................................................................................................................ 37 6.4 Oostkamp .................................................................................................................................... 49 7. Bespreking van de resultaten ............................................................................................................ 58 7.1 De Sites met walgracht ................................................................................................................ 58 7.1.1 Algemeen.............................................................................................................................. 58 7.1.2 Typologie .............................................................................................................................. 58 7.1.3 Breedte van de gracht .......................................................................................................... 61 7.1.4 Oppervlakte .......................................................................................................................... 62 7.1.5 Bodem en drainage .............................................................................................................. 63 7.1.6 Verband met Brugge ............................................................................................................ 65 7.2 De Bronnen.................................................................................................................................. 66 7.2.1 Het kaartmateriaal ............................................................................................................... 66 7.2.2 Het digitaal hoogtemodel ..................................................................................................... 69 7.2.3 Het Luchtfotografisch materiaal........................................................................................... 70 8. Conclusie ........................................................................................................................................... 74 9. Bibliografie......................................................................................................................................... 77 10. Bijlagen ............................................................................................................................................ 79
1. Inleiding Sites met walgracht zijn een gekend archeologisch fenomeen dat door verschillende onderzoekers reeds is behandeld. De algemene kennis van deze Middeleeuwse bewoningsvorm staat al vrij ver. Er is echter niet in alle streken evenveel onderzoek naar gedaan of informatie over te vinden. Om die reden werd er beslist, vertrekkende vanuit een algemene interesse voor sites met walgracht, om het fenomeen te onderzoeken rond Brugge. Ondanks het feit dat Middeleeuws Brugge een levendige, bloeiende en welvarende stad was, is het gebied rond Brugge een relatief weinig onderzocht terrein op dat vlak. Aan de hand van het onderzoek van sites met walgracht die voorkomen op recente luchtfoto’s en luchtfoto’s uit WOI, zal deze studie daar wat aan trachten te doen
Eerst en vooral zullen de precieze doelstellingen van dit werk uiteengezet worden om duidelijk te maken waar er aandacht aan zal besteed worden. Vervolgens wordt het studiegebied onder de loep genomen in een geografische situering. Niet onbelangrijk met de sterk verschillende landschappen van Kust- en Binnen- Vlaanderen die in het studiegebied voorkomen. Hierna volgt een uiteenzetting van het gebruikte materiaal, de bronnen en de methodes. Deze studie maakt namelijk gebruik van een hele reeks van deze elementen om de sites met walgracht te onderzoeken. Hierdoor is er tijdens het proces een steeds grotere interesse ontstaan voor de methodologische kant en is er beslist de evaluatie van deze bronnen en materialen een onderdeel van dit werk te maken. Vooraleer over te gaan tot de toepassing van deze methodes moet er eerst dieper ingegaan worden op het fenomeen van de sites met walgracht. Een goed begrip hieromtrent is uiteraard zeer belangrijk. Hiervoor zijn, aan de hand van een literatuurstudie, de belangrijkste eigenschappen van sites met walgracht uiteengezet. Daarbij is er aandacht besteed aan onder andere onderzoeksgeschiedenis, chronologie, morfologie en typologie. Vervolgens volgt een bespreking van de gelokaliseerde sites met walgracht op de luchtfoto’s met een zo nauwkeurig mogelijke analyse van de individuele sites. Hiervoor wordt er uitvoerig gebruik gemaakt van illustratiemateriaal. In het volgende hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek uiteengezet met aandacht voor de onderzochte sites, hun relatie met de stad Brugge en de evaluatie van de gebruikte bronnen. Uiteindelijk zal er een conclusie geformuleerd worden over deze studie, de gevolgde methodes en de resultaten. 1
2. Doelstellingen Een eerste doelstelling van deze studie is het lokaliseren van sites met walgracht rond Brugge, meer specifiek in de gemeentes Brugge, Beernem, Damme en Oostkamp. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van zowel recente luchtfoto’s van sites met walgracht, uit de collectie van de vakgroep Archeologie, als van opnames uit WOI, die op het voorkomen van sites met walgracht zijn gecontroleerd. Het is bijgevolg zeker niet de bedoeling van dit onderzoek om alle sites met walgracht rond Brugge te lokaliseren, maar enkel diegene die op de luchtopnames voorkomen. Het tweede doel is de gelokaliseerde sites te onderzoeken en te analyseren, zowel individueel als het grotere beeld van alle sites, met de nadruk op de rol van de stad Brugge. Het derde doel dat deze studie wil bereiken is de gebruikte bronnen evalueren. In de eerste plaats zijn dat de luchtfoto’s, in de tweede plaats ander luchtfotografisch materiaal, cartografische bronnen en een digitaal hoogtemodel. Er wordt gehoopt hiermee een advies te kunnen geven aan toekomstige studies.
2
3. Geografische situering Deze studie focust zich op enkele gemeenten rond Brugge, namelijk Brugge zelf, Beernem, Damme en Oostkamp (Figuur 1). Deze gemeenten bevinden zich in de provincie WestVlaanderen.
Dit studiegebied bevind zich op de scheiding tussen Binnen- Vlaanderen en KustVlaanderen. Dit zijn landschappelijk twee sterk verschillende regio’s.
Een kustgebeid bestaat uit drie elementen: het strand, de duinen en de kustvlakte (Mostaert F., 2000: 130). De kustvlakte is in deze studie uiteraard het meest van belang aangezien daar de bewoning kan worden gevonden. De Vlaamse kustvlakte strekt zich 10 tot 15 km landinwaarts en bevindt zich tussen de duinengordel en de zand- en zandleemstreek (Mostaert F., 2000: 130-133). Het is een dynamisch gebied waarvan het oppervlak niet ouder is dan 2000 jaar. In het midden van het Holoceen (5600 jaar geleden) vertraagde de stijging van de zeespiegel die 10000 jaar geleden begon als een gevolg van globale temperatuurstijgingen. Door die vertraging ontstond een duinengordel die de invloed van de zee in het binnenland verminderde. De getijdengeulen in dat binnenland verzandden en er ontstond een veenmoeras. De aangroei van het veen stopte 2500 jaar geleden op het moment dat er gaten ontstonden in de duinengordel, waardoor de zee opnieuw het binnenland kon instromen. Met getijdengeulen, schorren en slikken werd de kustvlakte omgevormd tot een waddengebied. Vanaf de 10de eeuw neemt de menselijke invloed in de kustvlakte toe in het kader van de grote ontginningsbeweging (cf. infra) (Mostaert F., 2000: 133-134). Vooral het aanleggen van dijken en polders heeft een zeer grote invloed gehad. Geulen verzandden hierdoor opnieuw en klei- en veenlagen namen in volume af door de ontwatering en veenontginning. De verzande geulen en de schorren begonnen hierdoor boven het landschap uit te steken. Deze geulen die nu tot de hogere delen van het landschap behoren worden kreekruggen genoemd. Naast deze kreekruggen zijn er hier en daar ook nog geulen die niet verzand geweest zijn, maar gewoon opgedroogd. Deze blijven vandaag nog achter als depressies in het land.
Het landschap in Zandig Vlaanderen is niet zo een dynamisch als dat in de kuststreek. Na de laatste ijstijd is de bodem grotendeels ongewijzigd gebleven en waren er voor de mens niet al
3
te veel obstakels om deze in te nemen (Thoen E., 2007: 59). Een groot deel van het gebied bestond uit uitgestrekte heidegronden (Thoen E., 2007: 61 ; Antrop M. 2007, 195). De grens tussen Kust- en Binnen- Vlaanderen in het studiegebied wordt weergegeven op figuur 2. Brugge en Damme liggen grotendeels in Kust- Vlaanderen, waar kleigronden domineren. Oostkamp en Beernem liggen in Binnen- Vlaanderen, met overwegend zand -en lemige zandgronden. De stad Brugge ligt nog in Zandig- Vlaanderen op de zandrug die BinnenVlaanderen beschermde tegen invloeden van de zee (Figuur 2).
4
4. Methodologie Tussen de ‘gewone’ ongegeorefereerde luchtfoto’s en de volledige analyse van de afzonderlijke sites met walgracht zit een volledig proces. Het is vanzelfsprekend van belang een zicht te hebben op hoe dat proces is verlopen. Hier zal in de eerste plaats gekeken worden naar de luchtfoto’s zelf met een bespreking van hun eigenschappen en de bewerkingen die ze moesten doorlopen, onder andere het georectificeren van de foto’s om de sites met walgracht te kunnen lokaliseren. Om dit te doen waren onder andere orthofoto’s van groot belang. Vervolgens zal de aandacht naar de verschillende elementen gaan die werden gebruikt voor de analyse van de sites met walgracht, met onder andere verschillende soorten kaartmateriaal, zowel recent als historisch, het digitaal hoogtemodel en het digitaliseren van grachten. Aan sommige elementen, zoals bijvoorbeeld het georectificeren of het creëren van een digitaal hoogtemodel, kan een zeer technische uitleg gegeven worden, maar het is niet de bedoeling van dit werk om daar te diep op in te gaan. De focus zal eerder liggen op de belangrijkste gebruikte methodes en waarom deze gebruikt zijn.
4.1 Luchtfoto’s 4.1.1 Recente luchtfoto’s De recente luchtfoto’s zijn afkomstig uit de luchtfotocollectie van de vakgroep Archeologie van de Universiteit Gent. De eerste luchtfotografische prospecties in Vlaanderen werden op touw gezet door archeoloog J. Vanmoerkerke en piloot J. Semey (Bourgeois J., Meganck M., Semey J., Verlaeckt K., 1999: 11). Deze laatste begon met het fotograferen van anomalieën vanuit zijn vliegtuig eind jaren ’70. Het toenmalige Seminarie voor Archeologie, wat nu de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa is, besloot om aan dit project mee te werken en in 1984 werd er met deze prospectiemethode verder gewerkt door Professor Dokter J. Nenquin. In 1991 werd een universitaire werkgroep luchtfotografie opgericht met wetenschappers uit diverse disciplines met het oog op de informatisering van de databank. Luchtfoto’s laten toe snel archeologische sites te inventariseren (De Breuck W. en Daels L., 1967: 123), waarmee onder andere gevaren voor de vernieling van de sites in de gaten kunnen gehouden en voorkomen worden. 5
Zoals gezegd begon men aan de Universiteit Gent in de jaren ’80 een eigen luchtfotografische collectie aan te leggen. De luchtfoto’s van de sites met walgracht zijn bijgevolg tussen die jaren en nu genomen. De luchtfoto’s zijn schuine opnames (De Breuck W. en Daels L., 1967: 18-19). Dit houdt in dat de optische as van de camera afwijkt van de verticale met meer dan 4° (bij minder dan 4° spreekt men van een verticale luchtfoto). Schuine luchtfoto’s worden ook oblieke luchtfoto’s genoemd (De Maeyer P. en Van de Weghe N., 2007: 250). Er wordt een onderscheid gemaakt tussen hoog oblieke opnames, waarbij de horizon te zien is op de foto, en laag oblieke opnames, waarbij de horizon niet te zien is. De overgrote meerderheid van de luchtfoto’ s die voor dit werk werden gebruikt zijn laag oblieke opnames. Het gebruik van schuine opnames heeft enkele voordelen: ze geven een panoramisch zicht (De Breuck W. en Daels L., 1967: 123) en sporen gevormd door schaduw of groeiverschillen kunnen te zien zijn, beter dan op verticale foto’s. In de collectie van de vakgroep Archeologie wordt er in een Excel- bestand voor elke foto onder andere bijgehouden waar die is genomen, maar ook welke archeologische fenomenen er op de foto te zien zijn. Dit liet toe om voor het studiegebied van deze thesis (Beernem, Brugge, Damme en Oostkamp) de foto’s te selecteren die een, mogelijke, site met walgracht tonen. Dit bespaarde het werk om alle luchtfoto’s te bekijken die er van het studiegebied beschikbaar zijn.
4.1.2 Wereldoorlog I foto’s Luchtopnames uit WOI zijn beschikbaar door de doctoraatsstudie van Dr. Birger Stichelbaut (Stichelbaut B., 2009).
Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam de luchtfotografie tot een versnelde ontwikkeling (Stichelbaut B., 2009: 8-11). Een ontwikkeling die voor 1914 al een tijdje aan de gang was en een combinatie was van vorderingen in de fotografie en in de luchtvaart. Wanneer in de eerste helft van de 19de eeuw de fotografie grote stappen voorwaarts maakt volgen de eerste luchtfoto’s al snel in het begin van de tweede helft van de 19de eeuw. Deze worden op dat moment nog gemaakt met behulp van vliegers en ballonnen. In 1903 vindt de beroemde dag plaats waarop de eerste vlucht met een vliegtuig wordt gemaakt. In 1909 wordt de eerste luchtfoto vanuit een vliegtuig genomen en daar wordt voor de Eerste Wereldoorlog nog wat mee geëxperimenteerd. Tijdens de oorlog kwam deze techniek dan volledig tot ontwikkeling. 6
Door de grote toename van het aantal vluchten ontdekte men de waarde van luchtfoto’s. Ook archeologische fenomenen werden hier en daar op luchtfoto’s vastgesteld, maar vooral in het Nabije Oosten, waar meer zichtbare grote monumenten staan. O.G.S. Crawford, een archeoloog die tijdens de oorlog voor de Royal Flying Corps had gewerkt, ontdekte de waarde van luchtfotografie voor de archeologie en werkte hierop verder in de periode tussen de twee wereldoorlogen. In de Tweede Wereldoorlog neemt de rol van luchtfoto’s alleen maar toe met nieuwe technische verbeteringen. Opnames uit Wereldoorlog Twee zijn om die reden doorgaans beter gekend en worden meer gebruikt, hoewel in het begin van de 21ste eeuw de interesse in het gebruik van 20ste eeuwse militaire fotografie toeneemt, ook in de opnames uit de Eerste Wereldoorlog. Om de vroege ontwikkelingen in de luchtfotografie samen te vatten: “… a genesis between military observation (“looking to the other side of the hill”), the birth of photography, and the intervention of the airplane. Retrospectively, we observe a strong association between military campaigns and consequent progress in aerial archaeology.” (Stichelbaut B., 2009: 11) Anders dan de recente luchtfoto’s zijn de WOI- opnames in de meeste gevallen verticaal (Stichelbaut B., 2009: 92). Echter door de oorlogsomstandigheden waarin de foto’s werden genomen en door het gebruikte platform voor de camera zijn de meeste foto’s bijna- verticaal met een iets grotere opnamehoek. Voor deze studie waren er WOI- luchtfoto’s beschikbaar van het noorden van Brugge, Damme, Koolkerke, Sint- Andries, Sint- Michiels, Assebroek, Hertsberge, Male, Ruddervoorde en Zeebrugge. Een totaal van 83 foto’s. Deze werden allemaal gecontroleerd op het voorkomen van sites met walgracht. Indien dit het geval was werd de foto gegeorectificeerd en de site verder onderzocht.
4.1.3 Sporen op de luchtfoto’s De sites met walgracht, en andere archeologische fenomenen, kunnen op verschillende manieren zichtbaar zijn op de luchtopnames. In de eerste plaats kunnen de sites nog aanwezig zijn in het landschap. Voor de sites met walgracht gaat het daarbij vooral om de grachten, of een deel ervan, die nog gebruikt worden. Maar in de meeste gevallen zijn de sites enkel zichtbaar als een spoor, een verkleuring in de bodem of vegetatie. Wanneer het spoor als een verkleuring in de vegetatie voorkomt, 7
zogenaamde crop marks, is dit te wijten aan groeiverschillen tussen de vegetatie groeiende op een archeologisch spoor en dat ernaast (De Breuck W. en Daels L., 1967: 124-130): vegetatie bovenop een oude gracht zal een positief spoor opleveren (Figuur 4), met andere woorden zal hoger opgeschoten zijn dan de omringende vegetatie, door de accumulatie van organisch materiaal en water in die gracht. Groeit de vegetatie bovenop de restanten van een muur, wat de bodem vast maakt en minder water toelaat, dan zal dit een negatief spoor opleveren, met andere woorden een lagere en minder gezonde groei dan de omringende vegetatie. Hoe goed de sporen tot uiting komen hangt van verschillende factoren af. Onder andere het type vegetatie speelt daarbij een rol (De Breuck W. en Daels L., 1967: 124-127). Zo zijn sporen over het algemeen goed te zien in graangewassen, klaver en suikerbieten. Daarnaast komen sporen beter tot uiting in bepaalde types bodem, namelijk beter in zand -en leemgronden dan in kleigronden. Afgezien van type bodem en vegetatie spelen er nog andere factoren mee: groeiverschillen zijn in de meeste gevallen het best te zien na een periode, van 2 à 3 weken, van droogte. Ook het tijdstip van de opname is van belang, aangezien een andere lichtinval een ander resultaat kan opleveren. Sporen komen eveneens voor in naakte bodem (De Breuck W. en Daels L., 1967: 128-129). Deze worden soil marks genoemd. Verschillen in tonaliteit worden hierbij veroorzaakt door verschillen in waterhuishouding. De donkere vlekken die bijvoorbeeld oude grachten nalaten zijn te wijten aan een groter watergehalte dan de bodem rondom. Naast crop -en soil marks komen er ook nog schaduwsporen (shadow marks) voor (Figuur 5) (De Breuck W. en Daels L., 1967: 129-130). Deze ontstaan wanneer een archeologisch spoor licht boven het landschap uitsteekt. Ze zijn het best waarneembaar wanneer de foto wordt genomen op een moment dat het licht schuin invalt (’s morgens of ’s avonds), aangezien op die momenten de schaduwval het grootst is. Het scherpste schaduwcontrast komt voor op naakte gronden of gronden met een grasvegetatie. Ze zijn vooral zichtbaar op schuine luchtfoto’s. Sneeuw -en vorstsporen zijn een laatste soort sporen (De Breuck W. en Daels L., 1967: 129). Deze worden gevormd door ophoping van sneeuw bij verhevenheden of door verschillende smeltritmes. Deze zijn echter voor dit werk niet van toepassing.
8
4.1.4 Georectificeren van de luchtfoto’s Om de sites te kunnen lokaliseren moeten de luchtfoto’s gegeorefereerd worden. Wat georeferentie is kan best volgens volgende definitie van De Maeyer aangetoond worden: “… het proces waarbij men entiteiten, fenomenen of objecten volgens een model van de aarde in wereldcoördinaten lokaliseert.” (De Maeyer P., 2008b: 44) Gegeorefereerde luchtfoto’s kunnen dus in een GIS gelokaliseerd worden in een coördinatensysteem. Dit laat toe de sites weer te geven, te digitaliseren en te analyseren in GIS- systeem. Om de luchtfoto’s te georefereren moeten overeenkomstige punten, of controlepunten, aangeduid worden op de luchtfoto en een ander document dat reeds is gegeorefereerd, zoals de orthofoto’s (Stichelbaut B., 2009: 121). Op de foto’s zitten echter fouten ten gevolge van bewegingen van het vliegtuig en de hoek van de camera. Daarom moet er een georectificatie uitgevoerd worden. Daarbij wordt er aan de hand van de controlepunten een transformatie uitgevoerd om deze vervormingen weg te werken. Er zijn daarbij drie types polynomiale transformaties die kunnen toegepast worden. Een polynomiale transformatie van de eerste orde voert enkel een translatie, rotatie en herschaling door. Hiervoor zijn slechts drie punten nodig. Een polynomiale transformatie van de tweede orde verandert de vorm van de foto aan de hand van minstens zes controlepunten. Een polynomiale transformatie van de derde orde gaat nog verder in het aanpassen van de opname, met een minimum van 10 controlepunten. Bij deze transformatie kunnen er echter overdreven vervormingen ontstaan. De polynomiale transformatie van de tweede orde wordt volgens Stichelbaut het meest gebruikt om luchtfoto’s te georectificeren en dat bleek in deze studie ook de beste methode. Bij een transformatie wordt een nieuw beeld gecreëerd (Stichelbaut B., 2009: 122). Daarbij wordt de waarde van elke cel berekend aan de hand van een interpolatiemethode. Voor deze studie is steeds de bilineaire interpolatiemethode gebruikt waarbij het gemiddelde van de vier dichtstbijzijnde pixels de waarde van de nieuwe cel vormt. Dit gaf steeds goede resultaten voor de luchtfoto’s (Figuur 6). Voor het zoeken van controlepunten zijn de recente luchtfoto’s het eenvoudigst, aangezien deze het hedendaagse landschap weergeven, wat gemakkelijk herkenbaar is op de luchtfoto’s. Het feit dat deze dikwijls onder een zeer schuine hoek zijn getrokken zorgt er echter voor dat
9
er bij het georectificeren grote vervormingen kunnen ontstaan. Het is dan van belang dat er voldoende controlepunten zijn en vooral dat ze goed gespreid zitten. Voor de WOI- opnames is het omgekeerd: het georectificeren is eenvoudiger aangezien de foto’s verticaal of bijna- verticaal zijn, maar het zoeken van controlepunten is moeilijker in landschappen die vandaag de dag bij momenten sterk verander zijn.
4.2 Digitaliseren van de sporen De grachten van de sites met walgracht zijn gedigitaliseerd in ArcGis. Dit is een eenvoudige procedure waarbij met behulp van de functie ‘Editing’ een polygoon kan worden getrokken rond de gracht. Van elke site is vervolgens een kaartje gemaakt met een schaal om een idee te hebben van de grootte van de site (Figuur 7). Het was echter niet mogelijk alle sites te digitaliseren, aangezien bij een aantal gevallen de loop van de gracht te onduidelijk is of dat de gracht gewoonweg niet te zien is op de luchtfoto. Het voordeel dat de gedigitaliseerde sporen geven is dat eenvoudiger en duidelijker te zien is van welk type de site met walgracht is en het geeft snel een idee van de omvang van de site. De sporen werden steeds gedigitaliseerd op basis van de luchtfoto’s. Slechts in enkele gevallen werd een andere bron (meestal orthofoto of topografische kaart) gebruikt, indien de luchtfoto niet duidelijk genoeg was.
4.3 Analysemateriaal Voor dit onderzoek is een hele reeks aan materiaal gebruikt om de sites met walgracht te analyseren. Dit materiaal zit in een GIS, waar ook de luchtfoto’s in zijn geladen en gegeorectificeerd en de sporen gedigitaliseerd (cf. supra). GIS staat voor Geografisch Informatiesysteem. Volgens het decreet GIS- Vlaanderen (17 juli 2000, B.S. 2 september 2000) is het een informatiesysteem dat geografische informatie kan opbouwen, beheren, verwerken, presenteren, integreren en communiceren (De Maeyer P., 2008b: 4). Dit systeem was onontbeerlijk om deze studie tot een goed einde te brengen. Zo goed als alle analyses werden uitgevoerd in het programma ArcGis 9.3. Hieronder volgt een opsomming van de bestanden die werden gebruikt en op welke manier ze zijn gebruikt. De resultaten werden eveneens in een Excel bestand opgenomen, welke ook in ArcGis kon worden geladen.
10
4.4.1 Het digitaal hoogtemodel (DHM) Er is van alle sites met walgracht nagegaan of ze zichtbaar zijn op een digitaal hoogtemodel. Hiervoor is het hoogtemodel van de Vlaamse Landmaatschappij en GIS- Vlaanderen gebruikt (Vlaamse Landmaatschappij & OC GIS- Vlaanderen, 2004) dat een nauwkeurigheid heeft variërend van 7 cm tot 20 cm afhankelijk van het terrein.
Een DHM wordt gecreëerd aan de hand van verschillende punten. Elk punt heeft een X, Y en Z coördinaat. X en Y zijn de coördinaten die het punt lokaliseren, de Z- coördinaat is de hoogte van het terrein op dat punt. De verschillende kaartbladen bestaan uit honderden punten, opgeslagen in een eenvoudig tekstbestand. Het inladen van deze punten in ArcGis vergt een heel proces. De tekstbestanden dienen eerst in Microsoft Access geïmporteerd te worden om daar de drie coördinaten in aparte kolommen onder te brengen, in de tekstbestanden staan X,Y en Z namelijk gewoon achter elkaar. Belangrijk is daarbij aandacht te besteden aan de decimalen, deze moeten met een punt en niet met een komma worden weergegeven aangezien deze anders niet herkend zouden worden door ArcGis. Het puntbestand moet vervolgens als een database bestand (.dbf) opgeslagen worden. Van dit bestand kan dan in ArcCatalog een shapefile gemaakt worden waarbij de X,Y en Z kolommen moeten worden opgegeven. Die shapefile kan uiteindelijk in ArcMap ingeladen worden. Wanneer de punten in ArcMap beschikbaar zijn kan een hoogtemodel gemaakt worden. Hiervoor worden de punten geselecteerd van het gebied waarvan een hoogtemodel dient te worden gecreëerd. Deze punten dienen geïnterpoleerd te worden aan de hand van een interpolatiemethode. Voor deze studie is steeds de Inverse Distance Weighted (IDW) gebruikt, aangezien dit steeds goede resultaten opleverde. Deze methode berekent de waarde van een cel aan de hand van punten binnen een bepaalde straal rond de cel (ESRI, 2008). Hoe dichter een punt bij de cel, hoe meer invloed die heeft. Het resultaat is een DHM. Dit kan met verschillende opties nog wat aangepast worden, zoals de kleuren waarin het wordt weergegeven.
Er is op elke site met walgracht ingezoomd, waarbij de punten die op en rond de site liggen zijn geselecteerd om een DHM mee te creëren (Figuur 8).
11
4.4.2 Historische kaarten Voor deze studie werd beslist de kabinetskaart van Ferraris (De Ferraris J., 1965) en de kadastrale kaart van Popp (Popp P. C., 1842-1879) te gebruiken. 4.4.2.1 Ferraris Tussen 1771 en 1778 werden de Oostenrijkse Nederlanden gekarteerd onder leiding van generaal Joseph- Jean- François graaf de Ferraris (1726 - 1814) (De Maeyer P., 2008a: 64). Dit was in opdracht van keizerin Maria- Theresia en keizer Jozef II. De kaart werd geproduceerd op schaal 1 : 11520 en was de eerste systematische grootschalige topografische kartering van België en zelfs van West- Europa. In 1771 startte Ferraris met het werk in Mechelen (De Maeyer P., 2008a: 66-69). Gedurende de verschillende jaren dat er aan de kaart werd gewerkt, werden er tussen de 97 en 178 militairen ingezet en een onbekend aantal burgers om mee te helpen de kaart te produceren. Voor de kartering beschikte men niet over een meetkundig- geodetische basis en het werk werd vooral door afpassen en op het zicht gedaan. Hierdoor is de kaart van Ferraris niet overal nauwkeurig. Er zijn verschillende afwijkingen op het vlak van oppervlaktes, loop van wegen en rivieren, schematisering… Toch heeft deze kaart een grote informatieve waarde (De Maeyer P., 2008a: 68-69). De kaart geeft grenzen weer van de Oostenrijkse Nederlanden en van parochies (waarvan er veel later gemeentes zouden worden), de toponymie wordt vermeld, de bewoning wordt voorgesteld (in rurale gebieden zelfs individuele woningen), de fysische elementen van het landschap worden met kleuren aangegeven, het wegennet…
Om deze redenen wordt de kaart van Ferraris in deze studie gebruikt om te controleren of de gelokaliseerde sites met walgracht er op voorkomen. Er zijn verschillende kaartbladen gegeorefereerd om dit te vereenvoudigen. Door de fouten die er op de kaart voorkomen was dit georefereren bij momenten echter een moeilijk proces. Het is niet steeds mogelijk geweest dit voor alle kaartbladen perfect te doen. Doordat dit een tijdrovend werk is werden enkel de gebieden met de meeste sites gegeorefereerd. De paar sites die erbuiten vielen werden op niet gegeorefereerde kaartbladen opgezocht.
12
4.4.2.2 Popp De tweede historische kaart is een kadastrale kaart, geproduceerd door Philippe- Christian Popp. Hij tekende de plannen van 1800 van de 2566 Belgische gemeenten tussen 1842 en 1879, de „Atlas Cadastral Parcellaire de la Belgique, publié avec l‟autorisation du Gouvernement sous les auspices de Monsieur le Ministre des Finances‟ (De Maeyer P., 2008a: 80). De kaart is op schaal 1 : 5000.
Voor deze studie werd echter geen gebruik gemaakt van de kaart zelf, maar van een bestand dat werd opgesteld door de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) (Centrale Archeologische Inventaris (CAI), 2010). In dit bestand zitten alle percelen van sites met walgracht op de kaart van Popp. Deze percelen zijn gedigitaliseerd als polygonen die in een GIS kunnen worden geladen. De beschikbaarheid van dit bestand betekende in de eerste plaats een grote besparing van tijd en werk, in de tweede plaats is het zeer eenvoudig te zien welke sites ook op Popp weergegeven zijn, namelijk daar waar een Popp- perceel over een site van de luchtfoto’s valt.
4.4.3 Topografische kaart Er werd voor deze studie gebruik gemaakt van de topografische kaart met schaal 1 : 10000 uit 1993 van het Nationaal Geografisch Instituut (Nationaal Geografisch Instituut, 1993). Het betreft een digitale kaart waardoor de kaartbladen eenvoudig in ArcGis kunnen worden geladen. De topografische kaart wordt als achtergrond gebruikt voor verschillende kaartjes.
4.4.4 Bodemkaart Om te onderzoeken op welk type bodem en drainageklasse de sites met walgracht zijn aangelegd is gebruik gemaakt van de Digitale Bodemkaart Vlaanderen (IWT, 2001). Dit is een zeer gedetailleerde kaart. Er is gekeken naar textuur en drainage. De textuur bevat volgende klassen: Zand (Z), Lemig Zand (S), Licht Zandleem (P), Zandleem (L), Leem (A), Klei (E) en Zware Klei (U). De drainageklassen zijn: Zeer Droog (a), Droog (b), Matig Droog (c), Matig Nat (d), Nat (e), Zeer Nat (f) en Uiterst Nat (g).
13
Er is echter ook nog een klasse ‘gu’. Het is niet duidelijk wat dit precies betekent, meestal gaat het om bebouwde zones. Wanneer een site binnen zo een zone valt kan het bodemtype en de drainageklasse niet bepaald worden.
4.4.5 Digitale orthofoto’s Orthofoto’s zijn geometrisch correcte beelden. Dit wil zeggen dat ze gegeorefereerd zijn en dat fouten veroorzaakt door bewegingen van het vliegtuig en reliëfverplaatsingen zijn weggewerkt (De Maeyer P., 2008b: 177). Het is in feite dus een kaart die kan ingeladen worden in een GIS. Dit is zeer handig, vooral voor het georefereren van de luchtfoto’s. Ook kunnen sporen van sites met walgracht op deze foto’s zichtbaar zijn. De orthofoto’s die in dit werk gebruikt zijn, zijn geproduceerd door GIS West (GIS West, 2001).
4.4.6 Google Earth Google Earth is een dienst van Google die satellietbeelden aanbiedt (De Maeyer P., 2008b: 177). Anders dan de orthofoto’s zijn deze qua georeferering niet honderd procent betrouwbaar en kunnen er dus fouten voorkomen. Ook kan de resolutie sterk uiteen lopen. In Google Earth kan er een tijdsschaal geactiveerd worden waarbij er kan geschakeld worden naar opnames van een gebied in een ander jaar (Figuur 9). Dit is voor deze studie een handige functie om sporen op verschillende momenten te bekijken.
Google Earth is een goede bron die beelden geeft van het volledige landschap, net als de orthofoto’s. Daarom wordt Google Earth in deze studie gebruikt voor het onderzoek van de sites en wordt er nagegaan wat het potentieel van deze bron is.
14
5. De Site met Walgracht 5.1 Onderzoeksgechiedenis Sites met walgracht zijn veelvoorkomende fenomenen die vandaag de dag in veel gevallen nog goed zichtbaar zijn in het landschap (Verhaeghe F., 1986: 56). Hierdoor zijn verschillende onderzoekers er al vroeg mee in contact gekomen. In Engeland en Duitsland trekken sites met walgracht al sinds de 19de eeuw de aandacht. In Engeland werd in 1972 de ‘medieval moated sites research group’ opgericht, die zich specifiek op sites met walgracht ging richten (Le Patourel H. E. J., 1981: 1). In onze streken komt er een beginnende interesse na de Tweede Wereldoorlog (Verhaeghe F., 1986: 56). Aanvankelijk werden de sites verkeerd geïnterpreteerd als zijnde restanten van de Karolingische kolonisatie (Verhaeghe F., 1986: 57), met grachten die gezien werden als echte versterkingen. Het is pas vanaf de jaren ’70 dat het onderzoek in omvang begint toe te nemen. In deze periode gaat men een grotere interesse tonen voor het Middeleeuwse landschap en zich niet enkel concentreren op monumenten en aardewerk. Vooral het werk van Frans Verhaeghe heeft een grootschalig karakter met opgravingen en prospecties in Veurne en Diksmuide vanaf 1972 (Verhaeghe F., 1986: 57). Hij wordt gevolgd door Jean Bourgeois die zich in 1979 en in de jaren ‘80 toespitste op de sites met walgracht van Comines- Warneton. Sindsdien vonden er nog enkele opgravingen plaats, maar stilaan verdwenen de sites met walgracht van de onderzoeksagenda, mede door de opkomst van de noodarcheologie. Verhaeghe stelde naast een typologie (cf. infra) ook een definitie op voor sites met walgracht: “… un type d‟habitat avec fossé, typique de la période du XIII eau XVe siècle et appartenant à des membres de classes sociales différentes, allan de la (petite) noblesse aux fermiers moyens.” (Verhaeghe F., 1986: 59) De elementen in deze definitie zullen hieronder verder besproken worden.
5.2 Morfologie Een site met walgracht kan opgedeeld worden in een viertal kenmerkende elementen die van site tot site kunnen verschillen: de gracht, het eiland of de woonzone, de toegang tot het eiland en de bebouwing.
15
5.2.1 De gracht Zoals af te leiden valt uit de definitie van Verhaeghe is de gracht het meest kenmerkende deel en vandaag de dag in de meeste gevallen het element van de site met walgracht dat nog het meest zichtbaar is in het landschap, tenzij de bewoning bewaard is gebleven. De grachten zijn op de luchtfoto’s vaak nog te zien als soil -en crop marks. Ze bepalen de vorm van het eiland en dus ook de inrichting van de bewoning daarop (Verhaeghe F.: 1986). De breedte van de gracht is vaak sterk regionaal afhankelijk (Verhaeghe F., 1986: 60), te wijten aan verschillen in het landschap. Opvallend is dat in veel gevallen kan worden aangenomen dat de gracht breder is dan de gemiddelde breedte van de drainagegrachten van de streek of regio (Verhaeghe F., 1986: 77), wat bijgevolg bredere grachten geeft in kuststreken en riviervalleien. Algemeen ligt de breedte rond de 10 meter (Bourgeois J., 2003: 146 ; Verhaeghe F., 1986: 60). In de streek van Comines- Warneton zijn voorbeelden gekend met een breedte van meer dan 25 meter (Bourgeois J., 2003: 146), maar dit zijn uitzonderingen. Het profiel van de grachten kan eveneens verschillen. Meestal gaat het om een simpele Uvorm (Verhaeghe F., 1986: 62), maar in sommige gevallen is het centrale deel van de gracht dieper uitgegraven om meer grondwater in de gracht te laten en uitdroging te vermijden. Want de grachten van sites met walgracht waren steeds met water gevuld (Bourgeois J., 2003: 149 ; Verhaeghe F., 1986: 62). In sommige gevallen stonden ze zelfs in verbinding met een stroom, dit om het water te verversen en overtollig water bij regenval te kunnen afvoeren (Verhaeghe F., 1986: 62).
5.2.2 Het eiland De gracht ligt rond een eiland, waarop de bebouwing te vinden is, en bepaald dus ook de vorm van dat eiland, die in de typologie opgesteld door Verhaeghe ook een rol speelt (cf. infra). In de meeste gevallen is het eiland vierkantig of rechthoekig (Verhaeghe F.,1986: 62), maar circulaire of onregelmatige vormen komen eveneens voor. Er is een grote variatie in de oppervlakte van de eilanden, die kan gaan van 750 m² tot 2 hectare (Verhaeghe F., 1986: 62). Er zijn voorbeelden gekend van nog grotere exemplaren, maar dit zijn uitzonderingen. Het eiland is zelden opgehoogd en ligt bijgevolg op dezelfde hoogte als het omringende terrein (Bourgeois J., 2003: 149 ; Verhaeghe F., 1986: 62). Indien er toch een verhoging is, is dit vaak slechts minimaal: tussen 0,5 en 1 meter (Verhaeghe F., 1986: 62). Maar ook hier komen er uitzonderingen voor: sites die 2 tot 4 m hoger liggen dan de omgeving. Vaak gaat 16
het dan om het type A2 (Bourgeois J., 2003: 149), het type met 2 eilanden. Het opgehoogde eiland vormt op die manier het opperhof, het niet opgehoogde het neerhof. Volgens Verhaeghe wijst dit op sites die ofwel lange tijd bewoond zijn geweest en zo geleidelijk aan opgehoogd, of op een overgangsvorm tussen de site met walgracht en de castrale motte (Verhaeghe F., 1986: 62). Sites van het type A1 met opgehoogd eiland zijn zeer zeldzaam (Bourgeois J., 2003: 149).
5.2.3 De toegang tot het eiland Om op het eiland te geraken moest men over de gracht zien te geraken. Een oversteekplaats kon op twee manieren voorzien worden: de meest eenvoudige bestond erin de gracht gewoon te onderbreken (Bourgeois J., 2003: 150), met andere woorden: de gracht gaat niet volledig rond maar laat een smalle strook over die voor de toegang moet zorgen. Bij de tweede manier is de gracht wel volledig rond en moest men door middel van een brug over de gracht geraken (Bourgeois J., 2003: 150 ; Verhaeghe F., 1986: 65), die aanvankelijk van hout was gemaakt en later meer en meer vervangen werd door stenen exemplaren. De toegang was dikwijls voorzien van een soort poortgebouw (Verhaeghe F., 1986: 65). Dit kon vrij groot zijn met een monumentaal karakter, soms voorzien van een extra verdieping dat dienst deed als opslagplaats. Hoewel ze soms die indruk willen geven, dient deze gebouwen geen defensieve functie te worden toegewezen (Bourgeois J., 2003: 150 ; Verhaeghe F., 1986: 65). De intentie was enkel om de boerderij er wat indrukwekkender uit te laten zien.
5.2.4 De bebouwing Hoewel er vandaag de dag meestal geen bewoning meer te vinden is op de sites kan men deze vaak nog reconstrueren aan de hand van historische kaarten of postkaarten (Bourgeois J., 2003: 150). In veel gevallen gaat het dan om een drietal gebouwen, al dan niet tegen elkaar gebouwd, die rond een vierkantig of rechthoekig erf zijn gebouwd. Deze manier van bouwen is te zien op kaarten van de 16de eeuw (Verhaeghe F., 1986: 66), of het vroeger ook al werd toegepast is niet zeker. Mogelijk werden de gebouwen toen meer lukraak op het eiland geplaatst. Het is niet zo dat het eiland steeds werd volgebouwd (Bourgeois J., 2003: 150), de bewoning bevond zich soms in een hoek van het eiland wat plaats liet voor bijvoorbeeld een moestuin. Daarnaast kunnen er nog meerdere losse gebouwen voorkomen, zoals een duiventil. Deze konden zich ook buiten het eiland bevinden. 17
Bij sites met 2 eilanden bevinden de gebouwen bedoeld voor bewoning zich op het ene eiland, de andere, met meer economische functie, op het andere (Verhaeghe F., 1986: 66). Het is dus mogelijk dat bij sites met 1 eiland er zich enkel woonhuizen op het eiland bevonden en dat de rest erbuiten werd gebouwd.
5.3 Functie en sociale betekenis Waarom gaat men op een gegeven moment grachten aanleggen rond boerderijen? Er zijn gedurende de onderzoeksgeschiedenis verschillende hypothesen aangehaald om dit fenomeen te verklaren. Een eerste hypothese is die van de gracht als watervoorraad voor het blussen van brand, als voorraad voor drinkwater en als een put voor het kweken van vissen (Verhaeghe F., 1981: 154). Het is zeer goed mogelijk dat de grachten ook om die redenen werden gebruikt, maar ze zijn in de meeste gevallen vrij groot en er moet bijgevolg zodanig veel arbeid in gestoken worden, dat het weinig aannemelijk lijkt dat men ze enkel om die redenen ging aanleggen, zeker
wanneer
er
dubbele
grachten
of
meerdere
eilanden
werden
gegraven.
Een tweede hypothese stelt dat de grachten werden aangelegd om de bodem te draineren (Verhaeghe F., 1981: 154-155). Het is echter duidelijk dat het de bedoeling was dat de grachten steeds met water gevuld waren (cf. supra). Drainagegrachten zijn tevens smaller en kunnen een groter gebied draineren, wat het dus nutteloos zou maken zo’n brede grachten aan te leggen. Daar komt bij dat sites met walgracht ook voorkomen op drogere gronden, waar drainage niet onmiddellijk noodzakelijk is. Een derde veel aangebrachte hypothese is die van de gracht als verdedigingsmiddel. Naast het feit dat er geen andere verdedigingswerken te vinden zijn op een site met walgracht, lijkt de gracht geen onoverbrugbaar obstakel voor een potentiële aanvaller. Hoewel het mogelijk psychologisch wel een invloed kon hebben gehad op een kleine groep overvallers. De laatste hypothese is degene die vandaag de dag algemeen aanvaard wordt. Deze stelt dat de gracht een statussymbool was (Verhaeghe F., 1981: 155-156). Voor het verschijnen van sites met walgracht in het begin van de 13de eeuw waren mottekastelen een veel voorkomend en gekend fenomeen in het Vlaamse Middeleeuwse landschap. Ze werden opgetrokken door de adel en vielen op door hun grote grachten, die wel een defensieve functie hadden, en de motteheuvel zelf. Het aanleggen van een gracht werd na verloop van tijd een statussymbool waarbij zij die ze aanlegden zich vereenzelvigden met de adel in hun mottekastelen: “… the moat gradually came to be seen as a feature indicating wealth, importance and even freedom.” (Verhaeghe F., 1981: 155) 18
Andere elementen die deze theorie van statussymbool bevestigen zijn de ornamentele toegangen en het in sommige gevallen ligt ophogen van het eiland (Verhaeghe F., 1981: 157), welke ook geen militaire functie kunnen toebedeeld worden en bijgevolg enkel werden aangelegd om indruk te kunnen maken. De mensen die deze sites met walgracht aanlegden behoorden niet tot de laagste sociale klassen, aangezien het toch enig arbeid en kapitaal vergt om dit aan te leggen (Verhaeghe F., 1981: 157-159). Een deel van de sites werd aangelegd door de, waarschijnlijk wat lagere, adel. Zij zouden van de site gebruik maken als een soort buitenverblijf. Maar de meeste sites met walgracht werden aangelegd door vrije boeren, die niet tot de laagste klassen behoorden en dus nog iets van kapitaal hadden. Zij konden het zich permitteren een gracht rond hun boerderij aan te leggen.
5.4 Chronologie De opkomst van sites met walgracht vindt plaats op het einde van de 12de eeuw, begin 13de eeuw (Verhaeghe F., 1986: 76-77 ; Verhaeghe F., 1981: 146-147). Het hoogtepunt bevindt zich tussen 1200/1250 en 1350; in die periode worden er het meest opgericht. Vanaf 1450 neemt het fenomeen af. Het blijft nog voortbestaan tot in de 18de eeuw, maar het is op dat moment maar van weinig belang meer. Het ontstaan van de sites met walgracht kan bijgevolg geplaatst worden rond de LateMiddeleeuwen. Een periode die wordt gekenmerkt door een grote bevolkingstoename en ingrijpende veranderingen in het landschap (Verhulst A., 1995: 128-139). Vlaamse steden kennen een grote groei in de 11de - 12de eeuw en ook op het platteland neemt de bevolking sterk toe. In de 12de eeuw heeft deze groei twee hongersnoden tot gevolg. Het is de tijd van de grote ontginningen; meer en meer gronden moeten aangesproken worden om de bevolking te kunnen voeden. Men is genoodzaakt nieuwe gronden te ontginnen, maar de beste stukken zijn doorgaans al ingenomen en men moet de meer marginale gronden bezetten. Verhulst onderscheidt drie grote ontginningsfasen in Vlaanderen: een eerste in de 10de - 11de eeuw, een tweede in de 12de eeuw en een derde in de 13de eeuw. Hoewel Verhulst het niet over sites met walgracht heeft, moet de opkomst ervan binnen deze periode van ontginningen gezien worden. Zoals gezegd komen sites met walgracht voor vanaf eind 12de, begin 13de eeuw, net binnen deze ontginningsfasen. Sommige sites werden bijgevolg waarschijnlijk aangelegd binnen het kader van de ontginning van een bepaald gebied.
19
Vanaf de late 15de eeuw worden er minder sites met walgracht aangetroffen. Ze zijn wel nog te vinden in het landschap en waarschijnlijk werd er hier en daar nog een aangelegd, maar zeker niet meer in vergelijking met de Late- Middeleeuwen (Verhaeghe F., 1981: 147-148). Alleszins werden op het eind van de 14de en in de 15de eeuw veel sites verlaten. Dit heeft te maken met de landbouwcrisis van de Late- Middeleeuwen, die ook de sites met walgracht zal getroffen hebben. Andere sites die de crisis overleefden, werden om andere redenen verlaten, bijvoorbeeld geweld. Tijdens WOI werden veel sites verwoest door bombardementen.
5.5 Geografische spreiding Sites met walgracht zijn een veel voorkomend fenomeen in het landschap (Verhaeghe F., 1986: 72). Het is echter niet zo dat ze een bepaalde ruimtelijke relatie hebben met een dorp of kerk; het gaat om zelfstandige sites, onafhankelijk en afgescheiden van andere hoeves of bewoningskernen. Door het grote aantal sites met walgracht in onze streken is er een sterke geografische densiteit (Verhaeghe F., 1986: 72-75). Per dorp kunnen er meerdere te vinden zijn,
het
gemiddelde
aantal
is
sterk
afhankelijk
van
regio
tot
regio.
In vergelijking met andere landen of streken heeft Vlaanderen (inclusief Frans- Vlaanderen) zelfs de grootste densiteit aan sites met walgracht (Verhaeghe F., 1981: 159). Geen enkel gebied in het buitenland kan wedijveren met de meest dense Vlaamse gebieden op dat vlak, zelfs niet gebieden in Engeland die bekend staan om hun grote aantal sites met walgracht, zoals Suffolk en Essex. Volgens Verhaeghe blijkt overigens uit verschillende bronnen dat de sites in Engeland, Nederland en Ierland van hogere sociale klasse waren, terwijl een site met walgracht in Vlaanderen ook was weggelegd voor kleinere boeren. Om deze reden werden er meer sites aangelegd in Vlaanderen dan ergens anders in het buitenland. Sites met walgracht liggen niet om het even waar in het landschap. Hun spreiding is het gevolg van verschillende factoren. Hoewel het niet de enige verklaring is kan men in veel gevallen vaststellen dat ze vooral te vinden zijn op relatief lage en natte gronden (Verhaeghe F., 1986: 75) en dat heeft alles te maken met de gracht. Deze moet permanent met water gevuld zijn en dat kan het eenvoudigst bekomen worden op die lage en natte gronden en in de alluviale vlaktes van rivieren. Sites met walgracht zijn echter ook op hoge en droge gronden te vinden. Daar spelen dan andere factoren een rol, zoals de feodale structuur, de structuur van de landbouw en van het grondeigendom (Verhaeghe F., 1986: 75). In sommige regio’s is dit zelfs een zeer belangrijk element, waarbij sites tot een bepaald eigendom behoren. De spreiding van de sites zal dan ook groter zijn waar de eigendommen groter zijn, aangezien ze dan verder uit elkaar liggen. 20
Een andere belangrijke factor is de ontginning. Zoals gezegd werden sites met walgracht vaak opgericht aan marginale gronden om deze te exploiteren. Streken die voordien nog niet sterk geëxploiteerd werden zullen een groter aantal sites hebben dan streken waar er al intensief ontgonnen werd (Verhaeghe F., 1986: 76). Zelfs bepaalde socio- culturele elementen kunnen van belang zijn (Verhaeghe F., 1986: 75), hierbij kijkt men dan vooral naar de sociale status die castrale mottes hadden en daardoor bewoning aantrokken.
5.6 Typologie Sites met walgracht zijn geen fenomenen met een identieke morfologie. Elke site wordt gekenmerkt door een aantal factoren, zoals het aantal eilanden, de breedte van de gracht, het aantal grachten… Toch bestaat er een typologie van de sites met walgracht, die gebaseerd is op de grachten. Op de luchtfoto’s zijn in de meeste gevallen enkel daar nog sporen van overgebleven. Dit is bijgevolg een ideaal instrument om de sites onder te verdelen. Het idee van een typologie voor de sites met walgracht komt van Engeland en werd oorspronkelijk opgesteld door de Royal Commission on Historical Monuments naar aanleiding van een onderzoek in West Cambridgeshire (Verhaeghe F., 1981: 133). Deze werd later overgenomen door Le Patourel begin jaren 1970 voor een onderzoek in Yorkshire. De Belgische onderzoeker Frans Verhaeghe baseerde zich hierop en stelde een eigen typologie op, uitgaande van de morfologische kenmerken van de sites. Jean Bourgeois nam deze typologie over in zijn werk over de sites met walgracht in de regio Comines- Warneton. De typologie die hier uiteengezet wordt en gebruikt wordt voor het onderzoek, is deze van Verhaeghe. Deze typologie deelt de sites met walgracht onder in 5 types, genummerd van A1 tot A5, elk met zijn specifieke kenmerken. De letters V (vierkantig), R (rechthoekig), C (circulair) en O (onregelmatig) duiden steeds op de vorm van het bewoonde eiland: De typologie kan gevolgd worden op de figuren 10 en 11. -
-
Type A1: sites met 1 eiland, volledig omgeven door een gracht:
A1V
A1R
A1C
A1O
Type A2: sites met twee eilanden, volledig omgeven door een gracht. Deze worden verder onderverdeeld volgens de ligging van de eilanden ten opzichte van elkaar en de vorm van de eilanden: 21
A2a: twee aan elkaar grenzende eilanden met dezelfde oppervlakte en vorm: o A2aV o A2aR o A2aC o A2aO
A2b: twee aan elkaar grenzende eilanden met verschillende oppervlakte en vorm: o A2bV o A2bR o A2bC o A2bO
A2c: het kleinste eiland ligt binnen een groter eiland o A2cV o A2cR o A2cC o A2cO
A2d: het kleinere eiland binnen het grotere grenst aan de gracht van het grotere eiland en deelt dus 1 of meerdere grachten: o A2dV o A2dR o A2dC o A2dO
A2e: het tweede eiland is slechts gedeeltelijk omgracht: o A2eV o A2eR o A2eC o A2eO
-
A2f: de twee eilanden liggen op een bepaalde afstand van elkaar
Type A3: sites met 2 of meer grachten rond 1 eiland:
A3a: beide grachten omringen het eiland volledig o A3aV o A3aR o A3aC 22
o A3aO
A3b: de tweede (buitenste) gracht gaat niet volledig rondom o A3bV o A3bR o A3bC o A3bO
-
Type A4: sites met 1 eiland, slechts gedeeltelijk omgeven door een gracht:
A4a: de gracht gaat nog voor een groot deel rondom het eiland o A4aV o A4aR o A4aC o A4aO
A4b: de gracht is kort (bij R en V slechts 1 hoek): o A4bV o A4bR o A4bC o A4bO
-
Type A5: sites met meer dan 2 eilanden:
A5a: het derde eiland ligt op een bepaalde afstand van twee aan elkaar grenzende eilanden
A5b: de drie eilanden met volledig omringende grachten grenzen aan elkaar
A5c: de eilanden grenzen aan elkaar, maar 1 of meerdere eilanden hebben geen volledige gracht
A5d: sites met meer dan drie eilanden
Sites die bij het type A4 onderverdeeld zijn waren in veel gevallen aanvankelijk van een ander type. Er kan maar geclassificeerd worden met wat zichtbaar is (Bourgeois J., 2003: 145).
23
6. Bespreking van de individuele sites Hieronder volgt een beschrijving van de op de luchtfoto’s geïdentificeerde sites. Per site is een fiche opgesteld met de beschrijving van de luchtfoto en analyse aan de hand van de verschillende gebruikte bronnen. Elke site heeft een nummer, dit komt overeen met de luchtfoto waarop de site werd aangetroffen. Beeldmateriaal verduidelijkt deze besprekingen. Door de grote hoeveelheid ervan werd beslist deze in digitale vorm bij te voegen op CD-ROM. Ook de analyses van de verwijderde sites (met andere woorden de sporen die geen site met walgracht bleken te zijn) zijn hierop te vinden. Op de CD-ROM en bij de bijlagen van deze bundel zijn alle elementen van de besprekingen samengevat te vinden in een tabel, ook met de coördinaten van de sites (Tabel 7).
6.1 Brugge 396 Deze site bevindt zicht op een 4- tal km ten noordoosten van Brugge en werd aangetroffen op een WOI- foto, waar de gracht vaag op te zien is. De digitalisering is bijgevolg een benadering van de loop van de gracht. Er staat vandaag nog steeds een hoeve op die plek, Hoeve Blauwe Zaal. Deze hoeve is op de topografische kaart zichtbaar, maar de grachten van de SMW niet. Idem voor de orthofoto’s en Google Earth. Op de kaart van Ferraris en Popp is deze site echter wel weergegeven. Op Ferraris is duidelijk te zien dat het om een SMW gaat van het type A2bR. Daar leidt de ingang van de site naar een rechthoekig, bijna vierkantig neerhof. Om het opperhof, dat kleiner en rechthoekig is, te bereiken moest men eerst over het neerhof en vervolgens via een tweede brug die over een gracht gaat welke de twee eilanden van elkaar scheidt. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 14000 m². De site ligt op droog lemig zand. De gracht is te wazig op de luchtfoto om de breedte te kunnen bepalen.
520 Ongeveer 3 km ten zuiden van het centrum van Brugge bevindt zich deze site, te zien op een WOI- foto. De gracht heeft een halfronde vorm en is te zien op de topografische kaart, de orthofoto’s, Google Earth en het DHM. Op de kaart van Ferraris is de SMW te zien en daar lijkt het om een site te gaan van het type A2bR, waarbij het opperhof met het neerhof is 24
verbonden door een brug. De gracht die vandaag de dag nog te zien is, is een stuk van de gracht die rond het neerhof lag in een wat meer afgeronde vorm en is tot 30 m breed. Het opperhof liep nog een heel eind door. De site ligt vlakbij de Leiselebeek. De bodem waar de site op is gelegen kan niet bepaald worden.
528 Deze site bevindt zich ten noordwesten op een tweetal kilometer van het centrum van Brugge en is vandaag nog steeds een hoeve, Ruddershove genaamd. Deze SMW heeft twee vierkante eilanden van ongeveer dezelfde grootte en is dus van het type A2aV, wat ook te zien is op Ferraris. Het noordelijke eiland is het wooneiland. Het feit dat het vandaag de dag nog grotendeels in dezelfde vorm bestaat, en dus goed zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth, maakt dat het ook op het DHM zeer goed uitkomt. De gracht is gemiddeld 9 m breed. Het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 2650 m², het zuidelijke eiland beslaat ongeveer 2960 m². De site bevindt zich op een zandleembodem die matig droog is.
529 Deze site ligt iets meer dan 3 km ten zuidwesten van het centrum van Brugge en is te zien op een WOI- foto. Hoewel de gracht op de luchtfoto, topografische kaart (met toponiem Koudekeuken Kasteel), DHM, orthofoto’s en Google Earth uit één lang stuk bestaat, is op de kaart van Ferraris duidelijk dat het hier om een SMW van het type A2cC: een kleiner eiland binnen een groot eiland. Men moest bijgevolg eerst over een brug naar het grote eiland en vervolgens over een tweede brug naar het wooneiland. De eilanden zijn min of meer circulair van vorm. De gracht is tussen 10 en 18 m breed. De site is gevestigd op een matig droge zandbodem.
4164 Op een 5- tal km ten zuidoosten van het centrum van Brugge. De site is aangetroffen op een WOI- foto als een nog gebruikte hoeve met duidelijke gracht. Opvallend is dat slechts een klein deel van die gracht op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart nog
25
overblijft, namelijk de westelijke hoek. De rest van de gracht is bijgevolg vernield. De hoeve (Hommelbroek Hoeve) staat er wel nog. Op het DHM is de loop van de vroegere gracht nog te zien, met een onderbreking van het zuidwestelijke deel dat is opgehoogd voor nieuwe bebouwing. Deze SMW is weergegeven op de historische kaarten. Op Ferraris blijkt het om een site te gaan met twee rechthoekige eilanden. Het kleinere zuidoostelijke deel is daarbij het wooneiland, met een toegang in de zuidoostelijke hoek van de gracht. Door dit eiland loopt nog een gracht, die het in twee lijkt te splitsen, maar deze gracht was waarschijnlijk te smal om echt die intentie te hebben, daarom zal er uitgegaan worden van een SMW van het type A2bR. Het tweede grotere eiland werd bereikt door een toegang vanaf het wooneiland. De site ligt op een matig natte zandleembodem. De gracht was tussen 6 en 9 m breed. De oppervlakte van de complete site is ongeveer 22500 m². Op basis van Ferraris wordt de oppervlakte van het wooneiland op 9500 m² geschat.
7719 In Zeebrugge, een tweetal km ten noordoosten van Lissewege en 300 m ten zuiden van het Verbindingsdok. Deze site is te zien op een WOI- foto waarop het zich eerder vaag aftekent. Het gebied waar de site zich bevindt is nu havengebied en bijgevolg is er op de orthofoto’s, Google Earth, het DHM en de topografische kaart niets te zien. Ook de historische kaarten geven geen informatie. Er kan bijgevolg enkel aan de hand van de luchtfoto gewerkt worden. Het spoor dat daarop te zien is doet toch zeer sterk vermoeden dat het om een SMW gaat. De site bestaat uit twee vierkante eilanden, waarvan het rechtse slechts gedeeltelijk omgracht is. Dit geeft bijgevolg volgend type: A2eV. De gracht is gemiddeld 13 m breed en het linkereiland heeft een oppervlakte van +/- 390 m². De site ligt op een matig natte kleigrond.
7723 Eveneens een site in Zeebrugge, 200 m ten noordoosten van het centrum van Zwankendamme. De site werd aangetroffen op een WOI- foto, waar het een nog bestaande gracht is. Op de orthofoto’s en Google Earth is er nog een spoor van de gracht te zien. De site is niet weergegeven op de topografische of historische kaarten. Op het DHM komt de site wel zeer goed uit met een hoogteverschil van bijna 2 m tussen het wooneiland en waar de gracht liep. Ook is te zien dat de gracht hoogst waarschijnlijk volledig rond het wooneiland liep. Deze SMW is bijgevolg van het type A1V. 26
De gracht is tussen 4 m en 8 m breed en het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1760 m². De site ligt op matig natte kleigrond.
7729 Op 1 km ten noordwesten van Zwankendamme in Zeebrugge. De site is te zien op een WOIfoto. Op dat moment staat er nog een hoeve, maar dat is nu vervangen door een industrieterrein zoals te zien op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart. Het DHM geeft niets weer. De site is wel terug te vinden op Ferraris, maar de grachten zijn er niet duidelijk op weergegeven. Het gaat om een SMW met één eiland, van het type A1V. Waarschijnlijk liepen de grachten in het westelijk deel nog wat verder door, waardoor de toegang niet zo breed was. De grachten zijn gemiddeld 5 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 6750 m². De site is gelegen op een matig natte kleigrond.
7734 Op anderhalve km ten noordwesten van Lissewege. Deze site is te zien op een WOI- foto met een hoeve. De hoeve en de gracht zijn ook zichtbaar op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart. Op de topografische kaart heeft de hoeve het toponiem Schoonhof. Aanvankelijk werd rekening gehouden met het feit dat het een site met dubbele gracht kon zijn. Echter op de kaart van Ferraris is duidelijk dat het een site is met één gracht. De smalle gracht die in een rechthoekige vorm rond de hoeve ligt is bijgevolg later aangelegd. Op het DHM is de volledige loop van de gracht rond het eiland nog te zien. Het eiland ligt ongeveer een meter hoger dan het omliggende land. Deze SMW kan ingedeeld worden bij het type A1V met een gracht van gemiddeld 10 m breed. Op basis van het DHM, waar de volledige grootte van de site kan worden afgeleid, kon de oppervlakte berekend worden: ongeveer 4500 m². De site is gelegen op een matig natte kleigrond.
24220 Op 3,5 km ten noorden van het centrum van Brugge en 1 km ten westen van Koolkerke. Deze site werd gefotografeerd in 1988. De loop van de grachten is zeer goed op te maken doordat
27
deze nog een kleine depressie vormen welke is opgevuld met water. Dit is zeer goed te zien op het DHM waarop blijkt dat de grachten ongeveer een halve meter dieper liggen dan het omringende land. Op de orthofoto’s, of Google Earth is de site helemaal niet te zien. Dit zijn latere opnames en zo te zien is het perceel tot akkerland omgevormd, waarbij over het spoor heen is geploegd zodat dit niet meer zichtbaar is. Daar komt bij dat de luchtfoto waarschijnlijk vlak na een regenbui genomen is, waardoor de grachten zeer sterk opvielen. Het stuk gracht dat op de gracht van de SMW aansluit diende om deze gevuld te houden. Aangezien de site zich op de droge, lemige zandgrond van een kreekrug bevindt, zal dit ook wel nodig geweest zijn, aangezien er waarschijnlijk niet genoeg grondwater was om de grachten vol te houden. De grachten in het zuidelijk deel buigen naar elkaar toe, om die reden wordt aangenomen dat het hier om een SMW gaat van het type A1V. Het DHM toont dat de grachten breder waren dan op de luchtfoto zichtbaar is, namelijk zo’n 15 m gemiddeld. Het wooneiland had een oppervlakte van ongeveer 1200 m².
69726 Op 4 km ten zuiden van het centrum van Brugge. Deze site werd gefotografeerd in 1991. De opname toont een spoor in een wei. Dit spoor is niet te zien op de orthofoto’s, maar wel vaag op de Google Earth opname uit 2007. Op de topografische kaart, Popp en het DHM is de site niet zichtbaar. Op de kaart van Ferraris is op de plaats van het spoor een hoeve te zien. Het is echter te vaag getekend om grachten te kunnen onderscheiden rond de site die het eventueel splitsen in twee eilanden. Het spoor op de luchtfoto is niet meer zichtbaar op het moment dat het overgaat in vegetatie met dezelfde kleur. Het lijkt hier te gaan om rechthoekige site, afgaande op de hoeken van de gracht en op de vorm van het perceel op de kaart van Ferraris. De site wordt bijgevolg ingedeeld bij het type A1R. De gracht is ongeveer 4 m breed. De site is gelegen op een matig natte zandgrond.
71513 Op 500 m ten oosten van Dudzele. Deze site werd gefotografeerd in 1992. Het gaat hier om een hoeve die er vandaag nog staat, met een circulaire gracht. Deze is natuurlijk ook op de orthofoto’s, Google Earth, het DHM en de topografische kaart zichtbaar. 28
De site is echter op geen van beide historische kaarten weergegeven. Verklaring hiervoor kan zijn dat de site op een of andere manier niet werd opgenomen op deze documenten of dat de site na het vervaardigen van deze kaarten werd gebouwd. Een dieper historisch onderzoek en eventueel archeologisch onderzoek zou hierover meer duidelijkheid kunnen geven. Deze site is van het type A1C. De gracht is tussen 6 m en 9 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1300 m². De site is gelegen op een droge, lemige zandbodem en deels op poelgronden.
71516 Op 1,8 km ten zuidzuidoosten van Dudzele. Deze site werd opgenomen in 1992. De luchtfoto toont een rechthoekige hoeve met grachten. Deze is ook te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Het DHM toont de volledige loop van de gracht rond het eiland. Deze lijkt enkel in de zuidwestelijke hoek onderbroken. Dit wordt bevestigd door de kaart van Ferraris, waar op te zien is dat de ingang op die plek is. De site is van het type A1R met grachten die gemiddeld 9 m breed zijn. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 6200 m². De site ligt hoofdzakelijk op droge, lemige zandbodem. In het oostelijk deel ligt een stuk op natte zware klei.
82228 Op 2,5 km ten noordoosten van Dudzele. Deze site werd gefotografeerd in 1993. Het gaat om een vrij vaag spoor in een wei. Het is op de orthofoto’s en Google Earth niet te zien, evenmin op het DHM en Popp. Op de kaart van Ferraris staan op de plaats van het spoor twee boerderijen. Het spoor ligt ongeveer tussen de twee in en valt dus niet samen één van de twee hoeves. Dit kan echter te wijten zijn aan het moeilijk georefereren van de kaart van Ferraris. Gezien de grootte van het spoor lijkt het eerder om de onderste boerderij te gaan. Er is echter geen gracht te zien. Dit kan een tekenfout op de kaart van Ferraris zijn, ofwel heeft het spoor niets te maken met deze boerderij. Dit kan met deze bronnen moeilijk aangetoond worden. De SMW is van het type A1V met een gracht van gemiddeld 10 m breed. De volledige breedte van de oostelijke gracht is niet zichtbaar doordat het wordt afgesneden door een recente gracht. Het eiland heeft een oppervlakte van 900 m². De site is gelegen op matig natte kleigronden, vlak aan uitgeveende gronden, die mogelijk vanuit de site werden ontgonnen. 29
86039 Op 5,5 km ten zuidzuidwesten van het centrum van Brugge en 2,5 km ten noordwesten van Oostkamp. De site werd gefotografeerd in 1994. De opname toont een bestaande hoeve, de Hoeve Groot Magdalenagoed, die ook te zien is op de orthofoto’s en Google Earth. Er loopt een gracht volledig rondom de site. De site is getekend op Ferraris (met hetzelfde toponiem) en daar blijkt het om een SMW te gaan met twee rechthoekige eilanden. Het DHM bevestigt dit; er zijn, vrij vaag, twee eilanden te onderscheiden. Het zuidoostelijke eiland is het wooneiland met de toegang in de zuidoostelijke gracht, zoals vandaag nog het geval is. Op basis van Ferraris en het DHM wordt deze SMW bij het type A2aR onderverdeeld. De gracht is tussen 6 en 10 m breed. De oppervlakte van het wooneiland moet ongeveer 6700 m² geweest zijn. De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem.
89718 Op 5,2 km ten noordwesten van het centrum van Brugge. De site werd gefotografeerd in 1994. De luchtfoto toont een wirwar van sporen rond en door een bestaande hoeve, de Groot Eekhout Hoeve. De precieze loop van de grachten kon gereconstrueerd worden aan de hand van de orthofoto’s, Google Earth en het DHM. Het resultaat is een SMW met dubbele gracht. Een deel van de grachten is ook getekend op de topografische kaart. De site is eveneens te zien op de kaart van Ferraris, waar ook een SMW met dubbele gracht is afgebeeld. De opening in de westelijke binnenste gracht blijkt de toegang te zijn tot het eiland. Deze SMW is van het type A3aR met grachten tussen 10 en 20 m breed. Het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 8400 m². De site is gelegen op een matig natte kleibodem.
110625 Op 4 km ten noordoosten van het centrum van Brugge. Deze site werd gefotografeerd in 1996. De luchtfoto toont een hele reeks sporen van zeer rechte en brede grachten. Deze zijn niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth en evenmin op de historische kaarten. Op het DHM is vaag te zien dat de grachten verschillende eilanden vormen. Het rechtereiland, het grootste, wordt vandaag de dag doorsneden door een weg. Het eiland ten westen daarvan is eveneens groot en wordt afgesneden door de bebouwing. Het zuidelijke kleine eiland wordt afgesneden door een ander perceel. 30
De volledige vorm en oppervlakte kunnen niet bepaald worden. Het is niet zeker of de eilanden volledig door een gracht werden omgeven, om deze reden wordt deze SMW ingedeeld bij het type A5c. De breedte van de grachten varieert tussen 6 en 18 m. De bodem waarop de site gelegen is kan niet bepaald worden.
141237 Op 4,5 km ten zuidoosten van het centrum van Brugge. Deze site werd gefotografeerd in 1999. Het is eveneens vaag te zien op WOI- opname 4164. De luchtfoto toont een cirkelvormige site met verschillende grachten. Die grachten laten een depressie na, waardoor ze op de luchtfoto zijn gevuld met water. Het is ook goed te zien op de orthofoto’s. Op de Google Earth opname uit 2007 zijn de grachten het meest zichtbaar. Er lopen drie grachten rond de site. Volledig aan de buitenkant loopt nog een vierde gracht die nu nog in gebruik is en die van het westen naar het zuiden rond de site buigt. De site is op geen van de historische kaarten te zien, maar komt wel uit op het DHM. De twee buitenste grachten zijn daar goed op te zien. Opvallend is dat op de plaats waar het eiland zou moeten zijn, er maar een zeer zwak uitgesproken verhoging is. Tussen de middelste en binnenste gracht is er nog een ruimte van ongeveer 32 m breed. Het eiland heeft ‘slechts’ een diameter van 50 m, terwijl de hele site een diameter heeft van ongeveer 260 m. Dit is een zeer eigenaardige site door enerzijds de grote omvang en anderzijds het feit dat cirkelvormige sites met walgracht niet zo veel voorkomen. Het doet eerder denken aan een castrale motte. Het lijkt zeker de moeite om verder te onderzoeken. De site is niet te zien op de historische kaarten, maar op Ferraris is wel de beek te zien die rond de site buigt. Deze site is van het type A3aC met grachten tussen 10 en 20 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1960 m². (De volledige site neemt een slordige 53000 m² in!). De site is opvallend gelegen op een veenbodem.
392 A & B Op 3 km ten noorden van het centrum van Brugge. Deze sites zijn te zien op een WOIopname. Op de luchtfoto zijn twee sites te zien. Een grote site met brede grachten (het Kasteel Ten Berge) en net ten noordoosten daarvan een tweede, kleinere vierkante site (de Sint- Donaas 31
Hoeve). Omdat deze sites zo dicht bij elkaar liggen (50 m) worden ze samen besproken, in de veronderstelling dat ze bij elkaar hoorden en van dezelfde eigenaar waren. Het kasteel is te zien op de kaart van Ferraris, in ongeveer dezelfde vorm. De hoeve staat er niet op, maar is wel weergegeven op de kaart van Popp. Bijgevolg werd de hoeve mogelijk pas na de 18de eeuw gebouwd, maar dit zou verder onderzoek moeten uitwijzen. De gracht van de hoeve heeft een aansluitende gracht die in het noorden. De twee sites zijn eveneens goed op te maken op het DHM. Het lijkt duidelijk dat deze sites in het bezit waren van een rijk persoon. De dichte ligging bij Brugge bevestigt dit ook. Het kasteel is van het type A2bR met grachten van gemiddeld 17 m breed. Het zuidelijke eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 16000 m². De hoeve is van het type A1V. De grachten zijn daarbij zo’n 7 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 2500 m². De sites zijn gelegen op een matig droge zandleembodem.
392 C Op 3 km ten noorden van Brugge. Deze site is te zien op een WOI- opname. De foto toont een hoefijzervormig spoor in een veld. Dit is niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth en evenmin op de historische kaarten of het DHM. Het spoor is wel zeer duidelijk. Het is niet op te maken of de gracht volledig rond de site ging. Daarom wordt deze site geclassificeerd als een SMW van het type A4aV. De gracht is gemiddeld 6 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 500 m². De site is gelegen op een droge, lemige zandbodem.
6.2 Beernem 34510 Op 1,2 km ten zuidoosten van Beernem. Deze site werd gefotografeerd in 1989. Op een perceel zijn verschillende sporen te zien, onder andere van een gracht. Daar is echter op geen enkele bron iets van terug te vinden. Dat het stuk gracht van een SMW zou zijn lijkt weinig waarschijnlijk, aangezien blijkt dat de hoeve onder de wei, die mee werd gefotografeerd, op Popp een SMW is. Het is niet waarschijnlijk dat er twee sites zo dicht bij elkaar zouden hebben gelegen. Aangezien op Popp enkel percelen zijn weergegeven kunnen er geen grachten gedigitaliseerd worden. Het is dan ook niet mogelijk te bepalen van welk type deze SMW is geweest. 32
Het is mogelijk dat de sporen te zien in de wei in een zekere relatie stonden met de SMW, maar dit kan enkel door archeologische veldonderzoek aangetoond worden. De site is gelegen op een matig natte zandbodem.
38604 Op anderhalve km ten oosten van Oedelem. Deze site is te zien op een foto uit 1989. De opname toont een half vierkantig spoor in een wei. Het spoor is niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth, aangezien het daar nu bebouwd is. Ook op de historische kaarten of het DHM is niets te zien. Het spoor is echter duidelijk afgetekend en wijst toch in de richting van een site met walgracht. Op de luchtfoto wordt de loop van de gracht afgesneden door een akker, maar het is duidelijk dat de grachten verder liepen. Of het hier een SMW betrof met meerdere eilanden kan niet gezegd worden. Er wordt aangenomen dat het hier om een site van het type A1V ging. De gracht is ongeveer 10 m breed De site ligt op een matig droge zandbodem.
39217 Op 600 m ten noorden van Oedelem. Het spoor is te zien op een foto uit 1989, in een wei. De orthofoto’s en Google Earth tonen dat er vandaag de dag een bedrijf staat bovenop de plek waar het spoor zat. Bijgevolg komen er op het DHM ook geen structuren boven. De historische kaarten geven evenmin iets weer. Het spoor op de luchtfoto is wel vrij duidelijk. De SMW heeft een rechthoekig eiland. De zuidelijke gracht loopt verder door, maar hoe ver precies is moeilijk te achterhalen. Het eiland lijkt alleszins niet volledig gesloten te zijn en de site moet bijgevolg bij het type A4aR onderverdeel worden. De breedte van de gracht varieert tussen 12 en 15 m. De oppervlakte van het wooneiland, gemeten tot aan de punt van de noordelijke gracht, bedraagt ongeveer 850 m². De site is gelegen op een matig droge zandbodem.
42705 Op 2,2 km ten noordoosten van Oedelem en 2,5 km ten zuidoosten van Sijsele. Deze site werd gefotografeerd in 1990. De foto toont een grote hoeve, maar geen grachten. Dit is hetzelfde geval op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart (met als toponiem Hof Montifaut). Ook het DHM geeft niets weer. Het vermoeden van de piloot dat het hier toch om 33
een site met walgracht gaat was echter juist, zo blijkt uit de historische kaarten; de site is weergegeven op Popp en Ferraris. Jammer genoeg ligt de site net tussen twee kaartbladen van Ferraris: op het blad van Oedelem is er nog net een stuk van de site getekend, met een duidelijke gracht en eiland, die verder doorlopen in noordelijke richting, maar dan buiten dit kaartblad vallen. Het bovenliggende kaartblad, dat van Damme, sluit echter niet goed aan. Er is wel nog een stuk gracht te zien, maar ertussen moet nog een deel zijn, aangezien de grachten niet op elkaar aansluiten. Dit heeft tot gevolg dat er niet kan worden uitgemaakt tot welk type deze SMW behoorde. Van de polygoon uit de Popp kaart kan wel worden afgeleid dat het hier om een zeer grote site ging, met een totale oppervlakte van ongeveer 14000 m². Er ligt vlak naast de site een beek, die verbonden kan zijn geweest met de grachten van de SMW. De site is gelegen op een matig droge zandbodem, vlak naast een lager gelegen opduiking van zeer natte zware klei.
52430 Op 800 m ten oosten van Beernem. Deze site werd gefotografeerd in 1990. Te zien is een stuk wei met een opvallende ronde/ovale vorm, afgezet door een gracht. Langs de rand van de gracht loopt tevens een spoor van een vroegere, bredere gracht. Op de orthofoto’s en Google Earth zijn deze sporen niet te zien. De site is ook niet weergegeven op de topografische kaart en de historische kaarten. De site komt wel goed uit op het DHM. Het wooneiland steekt ongeveer een meter uit. Wat in nog meer doet vermoeden dat het hier zeker om een SMW gaat is het feit dat er rondom de site sporen van verkavelingen te zien zijn op de luchtfoto. De site is van het type A1O. De breedte van de gracht bevindt zich tussen 5 m en 15 m. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 3600 m². De site is gelegen op een matig droge zandbodem, vlak aan een stuk natte lemige zandbodem.
102134 Op 3 km ten noordwesten van Oedelem. Deze site werd gefotografeerd in 1995. De luchtfoto toont een nog bestaande hoeve, de Praathoeve. In de wei ten noorden van de site zijn enkele sporen van grachten te zien. Er lopen nog verschillende recente grachten rond de site. De site is natuurlijk ook zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth, maar de sporen van de grachten zijn niet te zien.
34
De precieze loop van de oorspronkelijke grachten was niet eenvoudig te bepalen, maar er is toch geprobeerd deze te reconstrueren aan de hand van de luchtfoto en het DHM: van de binnenste gracht zijn op de luchtfoto nog twee stukken te zien, in het noorden en het zuiden. Deze worden enerzijds onderbroken door de bebouwingen en anderzijds door het terrein in het westen. Het DHM toont duidelijk dat deze daar aanvankelijk doorliep en één gracht vormde. Waarschijnlijk liep deze volledig rond de site, maar daar is nu over gebouwd. De gracht die volledig westelijk is gelegen sluit aan op het spoor van de gracht in de noordelijke wei. Deze loopt dan verder naar het zuiden en sluit vandaag de dag aan op de binnenste gracht, maar het lijkt zeer aannemelijk dat de gracht verder liep langs de meest zuidelijk gelegen gracht, rond de site. Het DHM bevestigt dit ook doordat er tussen de binnenste en buitenste gracht een ophoging lag, die ook wat lijkt verder te lopen voorbij het punt waar de buitenste gracht in de binnenste stroomt. Waarschijnlijk heeft men de loop van de gracht in recentere tijden verandert. De buitenste gracht draait in de oostelijke hoek weg naar het oosten, maar waarschijnlijk stroomde deze aanvankelijk volledig rond de site. In de noordwestelijke hoek van de site ligt nog een spoor van een gracht. Op het DHM is te zien dat deze de verhoging ligt tussen de binnenste en buitenste gracht, wat zeer eigenaardig is. Het is niet duidelijk wat dit precies was. In de noordoostelijke hoek loopt nog een spoor dat met de buitenste gracht meedraait. De buitenste gracht werd door verschillende andere grachten gevoed. Deze site is weergegeven op de historische kaarten. Het perceel van Popp komt overeen met de vorm en grootte van de site vandaag, maar wat op de kaart van Ferraris getekend is helemaal niet. De site lijkt daarop een kwartslag gedraaid. Bovendien is er maar één gracht weergegeven. Ofwel is de site tussen het tekenen van de Ferraris en de Popp kaart aanzienlijk verandert, ofwel is de kaart van Ferraris op die plaats minder betrouwbaar. Veldonderzoek met boringen zou kunnen uitwijzen van wanneer deze grachten dateren. Er wordt aangenomen dat het hier gaat om een site met (minstens) twee grachten rond het eiland. Of dit nog opgedeeld was in twee eilanden, zoals op de kaart van Ferraris, kan niet aangetoond worden. Bijgevolg is deze site van het type A3aO. De grachten zijn gemiddeld 6 m breed. De oppervlakte van het eiland is ongeveer 14200 m². De site is voor het grootste deel gelegen op een matig natte, lemige zandbodem. In het zuiden ligt het voor een klein stuk op een opduiking van zeer natte klei.
35
143729 Op 1,4 km ten noordoosten van Oedelem. Deze site werd gefotografeerd in 1999. De luchtfoto toont een nog bestaande gracht die een ongeveer rechthoekig eiland afbakent. Het is in het noorden niet gesloten. Dit is eveneens zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth. De site is weergegeven op Popp. Daar blijkt het perceel van de site nog een stuk groter. Mogelijk was er een tweede eiland. Daar zijn echter geen sporen van en dit is evenmin te zien op het DHM. Deze geeft wel het zichtbare eiland goed weer. Het eiland ligt ongeveer een meter hoger dan het omliggende land. Ook is te zien dat de gracht volledig rond het eiland ging. Aan het oostelijk deel is er een ophoging op de buitenste oever van de gracht. Op basis van hetgeen zichtbaar is wordt deze site bij het type A1R onderverdeeld. De grachten zijn tussen 5 m en 15 m breed en de oppervlakte van het eiland is ongeveer 3000 m². De site is gelegen op matig natte, lichte zandleembodem.
164130 Op 3,5 km ten oosten van Beernem. Deze site werd gefotografeerd in 2002. Op de luchtfoto is een rechthoekige hoeve te zien, de Wulfsberge Hoeve, met een gracht rond. Dit is ook te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Ook op de topografische kaart staat een deel van de gracht getekend. Het lijkt om een SMW te gaan met twee eilanden. Dit wordt bevestigd door de kaart van Ferraris, hoewel de site er daar nog wat omvangrijker uitziet. De site is echter op Popp ook weergegeven en daar komt de grootte van het perceel ongeveer overeen met de site. Op het DHM is de loop van de grachten eveneens goed zichtbaar. Het linkereiland is met ongeveer 1 à 2 m verhoogd. Aangenomen wordt dat dit het wooneiland was. Het gaat bijgevolg om een SMW van het type A2bR. De gracht is gemiddeld 8 m breed en het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 6000 m². De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem.
167533 Op 1,5 km ten zuidwesten van Sijsele. Deze site werd gefotografeerd in 2002. De luchtfoto toont een hoeve met gracht die afsplitst en verder naar het noorden loopt. Dit is eveneens te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Ook op de topografische kaart is deze gracht getekend. Het lijkt om een SMW te gaan met twee eilanden en dit wordt bevestigd door het DHM: naast het westelijke eiland met de hoeve ligt een langgerekt omgracht perceel. 36
Er lijkt een toegang te zijn in de gracht tussen de twee eilanden. Het langgerekte was mogelijk nog eens in twee eilanden verdeeld. De site is weergegeven op de historische kaarten. Het perceel van Popp komt overeen met de grootte van de site. Op de kaart van Ferraris is enkel het langgerekte eiland duidelijk op te maken. Op de plaats van het wooneiland staat wel een hoeve, maar er is geen duidelijke gracht rond getekend. Deze SMW is van het type A2bR met grachten met een breedte tussen 8 m en 12 m. Het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 7400 m². De site is gelegen op een matig natte zandbodem.
181934 Op 3 km ten zuidwesten van Beernem. Deze site werd gefotografeerd in 2004. De opname toont een nog bestaande gracht in een perfecte halve cirkel. Deze wordt afgesneden door een weg. Dit is ook te zien op de orthofoto’s en Google Earth, vooral op de opname uit 2007. Het is een vrij eigenaardig spoor vanwege de halfcirkelvormige vorm. Wanneer het DHM wordt bekeken wordt duidelijk dat dit verder doorliep en er een cirkelvormig eiland ontstaat. In het oosten steekt het eiland wel nog een eindje verder uit. Het is niet duidelijk of dit nog een tweede eiland vormde. Blijkbaar moet de gracht van de SMW verbonden zijn geweest met een beek, aangezien de gracht die de halve cirkel vormt vandaag is aangesloten met een beek, wat goed te zien is op de topografische kaart. Ofwel werd deze gracht pas later onderdeel van de loop van de beek. De site is niet weergegeven op de historische kaarten. Deze SMW lijkt van het type A1C geweest te zijn. De gracht was, op basis van het DHM, ongeveer 8 m breed. De oppervlakte van het eiland, eveneens op basis van het DHM berekend, moet ongeveer 3800 m² geweest zijn. De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem.
6.3 Damme 255 Deze site ligt ongeveer 1,2 km ten westen van Damme en is te zien op een WOI- foto als een crop mark. Op de orthofoto’s valt de aflijning van de gracht slechts vaag op, echter op de satellietopnames van Google Earth is de site zeer goed te zien; op de opname daterend uit 2010 is het een duidelijke crop mark, op die uit 2007 is de gracht onbegroeid. Het spoor is echter wel maar ongeveer de helft van wat er op de luchtfoto te zien is. Op het DHM is 37
duidelijk te zien dat de gracht ongeveer een meter lager ligt dan het omliggende land met een duidelijke afbakening van het wooneiland. Het feit dat de gracht vandaag de dag nog zo’n indruk nalaat zorgt ervoor dat deze nog veel water opvangt wat voor duidelijk groenere vegetatie zorgt op de Google Earth foto uit 2010. De site is gelegen op een natte, zware kleigrond. Deze SMW is op geen van de historische kaarten weergegeven. Het gaat hier om een SMW met vierkante gracht van het type A1v. De gracht is ongeveer 7 m breed op het breedste punt en het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 650 m².
1744 Site 1744 ligt op ongeveer anderhalve kilometer ten oosten van Damme. Het werd gefotografeerd in 1983. Het gaat hier om een duidelijk vierkante SMW waarvan de zuidelijke en oostelijke delen van de gracht nu ook recente grachten zijn. De historische kaarten kunnen geen uitsluitsel geven, maar het lijkt hier om een SMW van het type A1V te gaan. Ook het DHM geeft geen sporen weer van een mogelijk tweede eiland. Het geeft wel weer dat de grachten breder waren dan dat ze nu te zien zijn op de luchtfoto, namelijk ongeveer 7 m. Dit blijkt ook uit de opnames van Google Earth. Op de orthofoto’s is het spoor in dezelfde vorm te zien als op de luchtfoto. De oppervlakte van het eiland bedraagt ongeveer 2400 m². De bodem waarop de site gelegen is kan niet bepaald worden.
1905 Op anderhalve km ten noordnoordwesten van Damme op een recente foto uit 1982. Het spoor is op de orthofoto’s en Google Earth zichtbaar, niet op de historische kaarten. Het spoor bakent één eiland zeer duidelijk af en loopt dan nog wat verder in noordwestelijke richting, waarmee het de aanzet van een tweede eiland weergeeft. Ook het DHM geeft, hoewel vrij vaag, een tweede vierkant eiland weer dat ongeveer even groot moet geweest zijn, waardoor er kan geconcludeerd worden dat deze SMW waarschijnlijk van het type A2aV was. De gracht is gemiddeld zo’n 4 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1250 m². De site ligt op een natte, zware kleibodem.
38
2904 Op 3,5 km ten noorden van Damme op een recente foto genomen in 1983. De gracht en het eiland zijn vandaag de dag nog aanwezig in het landschap, hoewel het eiland geen bebouwing meer heeft. Het is dan ook zeer duidelijk te zien op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart. De gracht is op de meeste plaatsen 6 à 7 m breed, met een uitstulping van ongeveer 20 m. De site is zichtbaar op Popp en natuurlijk ook op het DHM. Het gaat om een SMW van het type A1C. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1400 m². Het is gelegen op een matig natte kleibodem.
4105 Op ongeveer 1,7 km ten zuidoosten van Damme op een recente foto uit 1983. De site is vandaag nog bebouwd en dus te zien op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart waarop het toponiem Bonem Landgoed staat vermeld. Dat de bebouwing zeer recent is kan uitgemaakt worden op Google Earth. Op de opname uit 2007 is namelijk te zien dat de site een werf is met de huidige woningen in aanbouw. Men lijkt daarbij wat wijzigingen uitgevoerd te hebben aan het noordelijke deel van de gracht, waarbij de onderbreking van de gracht wat groter lijkt te zijn geworden. Uiteraard is deze site ook goed te zien op het DHM. Daaruit blijkt dat het wooneiland op een hoogte van 4,3 m ligt, wat ongeveer een meter hoger is dan het omliggende land. Ten oosten van de site loopt vlak naast de gracht een beek waarvan duidelijk te zien is dat die rond de site heen plooit. Het is mogelijk dat dit een SMW was met dubbele gracht, waar de beek dan nog een onderdeel van zou kunnen zijn geweest. Er loopt op de luchtfoto ook een smalle tweede gracht rond de site die door het zeer rechte karakter ervan als recent kan bestempeld worden. Of er vroeger eventueel een tweede gracht op die plaats zou gelopen hebben is moeilijk te zeggen, maar zeker niet uit te sluiten. Echter voor de typologie van de site wordt uitgegaan van één gracht, met vrij onregelmatige vorm, en dus een SMW van het type A1O. De breedte van de gracht varieert tussen 7 m en 28 m. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 3850 m². De site ligt op zeer natte, zware klei.
39
6011 Op 3 km ten oosten van Damme en 1,2 km ten noordwesten van Moerkerke. Deze site is opgenomen op een foto uit 1984. Het gaat om een gracht met een half vierkante vorm. De vorm van deze gracht is ook op te maken op de orthofoto’s en Google Earth. Op de topografische en historische kaarten is niets te zien. Het DHM geeft echter meer informatie: waar het noordelijke deel van de gracht op de luchtfoto stopt is duidelijk te zien dat deze op het hoogtemodel naar het zuiden toe afbuigt, maar niet volledig doorloopt om aan te sluiten en een vierkant wooneiland te vormen. Mogelijk kunnen we hier daardoor spreken van een SMW van het type A4aV met grachten die gemiddeld 8 m breed zijn. Op basis van het DHM kan de oppervlakte van het wooneiland bepaald worden: ongeveer 6800 m². De site is gelegen op een natte, zware kleibodem.
6437 Op 2,3 km ten oosten van Damme en op 2 km ten noordoosten van Moerkerke. De site is te zien op een luchtfoto uit 1984. Het gaat om een vierkantig perceel waar een hoeve op staat. In de tuin ligt een vijver die als de hoek van een oude gracht kan geïnterpreteerd worden. Dit is eveneens te zien op de orthofoto’s en Google Earth, maar niet op de topografische of historische kaarten. Men zou kunnen aannemen dat het hier eerder om een vijver gaat en niet zozeer om een oude gracht van een SMW. Ook het DHM toont enkel een depressie op de plaats waar de vijver ligt, maar geen bijkomende structuren. Toch lijkt de inplanting er wel op te wijzen dat het om een SMW zou kunnen gaan. De site ligt pal aan de stroom van de Stampershoekbeek, die op die plek net een bocht maakt en enigszins rond het perceel plooit. De beek kan gediend hebben om de grachten van water te voorzien of er misschien zelfs onderdeel van geweest zijn. Het is niet zeer duidelijk te zien, maar er lijkt rond het perceel een smalle gracht te lopen, waar voordien mogelijk een bredere gracht van de SMW zou kunnen hebben gelegen. Door de grote onduidelijkheid wordt wat de typologie betreft uitgegaan van het stukje gracht dat in de tuin te zien is, wat het type A4bR geeft. De site ligt op een natte, zware kleibodem.
10821 Op 3 km ten zuidoosten van Damme en 1 km ten westen van Moerkerke. Deze site is in 1984 gefotografeerd. Opvallend is dat het hierbij om een shadow mark gaat; er is een verhoging in het terrein te zien door de schaduwval. Dit is mogelijk het verhoogde, circulaire, wooneiland 40
van een SMW. Op de orthofoto’s en Google Earth is deze verhoging niet te zien. De opnames daarvan zijn niet genomen bij een laag staande zon. Ook op de historische kaarten is niets te zien. Op het DHM valt wel op dat dit ongeveer één tot anderhalve meter hoger ligt dan waar de grachten lopen. De gracht die rond het perceel loopt is waarschijnlijk onderdeel van de vroegere gracht rond de SMW. Echter de gracht buigt weg naar het zuidoosten en gaat niet volledig rond het verhoogde deel. Ook op het DHM is er geen gracht te zien die volledig rond het eiland gaat. Het valt wel op dat de gracht breder is dan op de luchtfoto en wanneer de bodemkaart erbij wordt gehaald is te zien dat de gracht die langs de site loopt tot een stelsel van geulen behoort. Men kon dit water gebruiken om de grachten gevuld te houden. Het bodem type rond de geulen kan niet bepaald worden. Gebaseerd op het feit dat deze site langs één van de geulen ligt, in een gebied waar nog verschillende sites met walgracht voorkomen, wordt aangenomen dat dit waarschijnlijk een SMW was. Veldonderzoek zou hierover uitsluitsel kunnen geven. Aangezien het niet duidelijk is hoe de gracht precies rond het eiland moet gelopen hebben is de digitalisering slechts een benadering. De site classificeren tot een bepaald type zou slechts een gok zijn, bijgevolg wordt deze site als onduidelijk bestempeld.
49909 Op anderhalve km ten noorden van Sijsele. Deze site werd gefotografeerd in 1990. De luchtfoto toont een zeer mooi spoor van een SMW met dubbele gracht. Op de orthofoto’s is deze site niet te zien, net zomin op de Google Earth opname uit 2007, op degene uit 2010 is het dan weer wel goed te zien. De site is niet weergegeven op de historische of topografische kaarten. Op het DHM komt de SMW zeer goed uit, met een duidelijke aflijning van de dubbele gracht. Er lijkt zich aan de oostkant nog een derde gracht te bevinden, maar deze is recent. Wat minder goed te zien is op het DHM, maar wel op de luchtfoto is een gracht die de binnenste gracht met de buitenste verbindt. Deze site is van het type A3aV waarvan het eiland een oppervlakte heeft van ongeveer 3600 m². De breedte van de grachten varieert van 5 m tot 22 m. Vooral de binnenste gracht is breder. De site is gelegen op een matig droge zandbodem.
41
57633 Op 4 km ten oosten van Moerkerke. De site werd gefotografeerd in 1990. Er is een spoor op een akker te zien. Dit spoor is niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth. Ook het DHM, de topografische kaart en de historische kaarten geven geen bijkomende informatie. Er kan bijgevolg enkel worden afgegaan op de luchtfoto. Het spoor is wel duidelijk te zien, maar wordt jammer genoeg aan het noordelijke stuk afgesneden door een aansluitend perceel. Het lijkt hier wel om een deel van een gracht van een SMW te gaan. Het zuidelijke stuk van de gracht gaat niet over in het perceel en loopt dus niet verder door. Bijgevolg zou het hier om een SMW kunnen gaan die slechts gedeeltelijk werd omgracht. Het krijgt om die reden het type A4aV. De gracht is gemiddeld ongeveer 5 m breed. De site ligt op een niet bepaalde bodem. Het ligt wel op een honderdtal meter van een geul.
59111 Op 800 m ten zuidwesten van Moerkerke. Deze site werd gefotografeerd in 1990. Het gaat om een spoor in een wei, dat op sommige plaatsen vrij vaag is. Het is niet zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth en er wordt evenmin iets weergegeven op het DHM, de topografische kaart en de historische kaarten. Enkel de luchtfoto geeft informatie. Het spoor wordt in de zuidwestelijke hoek afgesneden door een perceel. Aangezien de grachten niet stoppen voor het perceel liepen deze waarschijnlijk verder om het eiland volledig af te sluiten. Er wordt daarom van uitgegaan dat dit een SMW was van het type A1V. De gracht is tussen 20 m en 30 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 5400 m². De site is gelegen op een niet bepaalde bodem, maar ligt wel in de buurt van enkel geulen, waar ook andere sites te vinden zijn.
64121 Op 3 km ten noordoosten van Moerkerke. Dit spoor werd opgenomen in 1991. Er is een vierkantig spoor te zien in een wei. De site is niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth. Ook het DHM, de topografische kaart en de historische kaarten geven niets weer. Het spoor geeft echter zeer duidelijk een SMW weer met een vierkante vorm. Opvallend is de versmalling in de oostelijke gracht. Op de plaats bevond zich hoogst waarschijnlijk de ingang tot de site. Een tweede opvallend element is het spoor binnenin het eiland dat via een smalle gracht was verbonden met de gracht rondom het eiland en mogelijk diende als vijver of poel.
42
Deze site is van het type A1V, met een gracht tussen 8 m en 10 m breed en een eiland met een oppervlakte van ongeveer 2200 m². De bodem waarop de site ligt is onbepaald, maar het ligt wel vlakbij schorgronden die bestaan uit matig natte kleigrond.
68034 Op 1 km ten zuiden van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 1991. Daarop is een spoor op weiland te zien. De grachten van het spoor laten nog een diep depressie na. Dit is zeer duidelijk te zien op het DHM met een hoogteverschil tot anderhalve meter verschil tussen de eilanden en de grachten. Op de orthofoto’s zijn deze grachten gevuld met water, wat ze natuurlijk ook zeer goed doet uitkomen. Op Google Earth bevindt er zich op de opname uit 2010 vegetatie in de grachten die veel lichter is dan de omringende vegetatie. De site is ook weergegeven op de kaart van Popp. Het eiland is vierkantig en de gracht is verbonden met een andere gracht die verder loopt naar het noordoosten. Het is mogelijk dat dit nog een tweede eiland vormde, of dat deze gracht diende om de gracht van de site met water gevuld te houden. Er lijkt nog een eiland te zijn vlak naast deze site aan de oostkant. Het is ook op het DHM te zien, maar of dit effectief om een eiland gaat dat bij de SMW behoord is moeilijk te zeggen. Volgens Popp beslaat de SMW enkel het noordelijke eiland en om die reden wordt aangenomen dat dit een SMW was van het type A1V. De grachten zijn gemiddeld 7 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1900 m². De bodem waarop de site gelegen is kan niet bepaald worden, maar het ligt wel vlak aan geulgronden. Deze site ligt op ongeveer 250 m van site 78023. Bij de bespreking van die site wordt daar verder op ingegaan.
68536 Op 1,8 km ten westen van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 1991. Er is een bestaande hoeve te zien met een duidelijk vierkant omgracht perceel. Dit is ook te zien op de orthofoto’s en Google Earth, vooral op de opnames uit 2007. De site is echter op geen van de historische kaarten te zien. Het is bijgevolg mogelijk dat deze site pas in de 19de eeuw werd aangelegd, maar dit zou verder onderzoek moeten uitwijzen. Op het DHM is de site wel goed te zien. Het eiland is opgehoogd en ligt ongeveer 1 tot 2 meter hoger dan het omliggende land. 43
Deze site is van het type A1V. De breedte van de gracht bedraagt zo’n 3 m, maar waarschijnlijk zal dit oorspronkelijk meer geweest zijn. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 7000 m². De site is gelegen op een droge, lemige zandbodem, vlakbij enkele poelgronden.
68615 Op 1 km ten zuidwesten van Damme. Het spoor is te zien op een luchtfoto uit 1991. Aanvankelijk was op de luchtopname niet onmiddellijk duidelijk wat de piloot bedoelde. Het spoor viel niet echt op en lag aan de rand van de opname. Het is ook niet zeker dat de piloot op het spoor doelde dat hier wordt weergegeven. Er was echter op geen enkele bron een duidelijk spoor te zien. Op de luchtfoto is het spoor te zien als een stuk naakt land dat een wei begrensd. Op de orthofoto’s en Google Earth is dit begroeid. Het ziet er echter niet uit als een spoor van een archeologisch fenomeen. Na het bekijken van het DHM bleek het echter boven- en onderaan af te buigen om zo een half vierkant te vormen. Eigenaardig is dat het gaat om een gracht met opgehoogde oevers met een verschil tot drie meter. Het eiland ligt ongeveer even hoog als het omliggende land. Het is een wat vreemde morfologie. Boringen zouden kunnen uitwijzen of het hier effectief om een site met walgracht gaat. De gracht is gemiddeld ongeveer 25 m breed. Het is niet duidelijk hoe de grachten verder liepen, bijgevolg wordt de site niet geclassificeerd onder een bepaald type. De bodem waarop de site ligt kan niet bepaald worden.
72228 Op 800 m ten noordnoordwesten van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 1992. De foto toont een spoor in een wei. De grachten laten nog een depressie na in het land. Dit is goed te zien op de Google Earth opname uit 2007, waar de grachten gevuld zijn met water. Ook op de orthofoto’s en het DHM is het spoor zichtbaar. De grachten sluiten in het westelijk stuk niet volledig aan; waarschijnlijk bevond zich daar de toegang tot de site. De gracht van de SMW is verbonden met enkele andere grachten, waarschijnlijk om deze gevuld te houden. Deze SMW is van het type A1V. De grachten zijn gemiddeld 6 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 2100 m². De site is gelegen op een natte, zware kleibodem, vlakbij enkele kreekruggen.
44
78023 Op de luchtfoto is een duidelijk spoor te zien van een vierkante SMW. Dit spoor is eveneens goed zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth, vooral op de opname uit 2010. De gracht rond het eiland wordt door meerdere grachten gevoed. Opvallend is de loop van een gracht langs de oostelijke kant die vervolgens onder de site door wegdraait. Dit moet niet als een dubbele gracht voor de SMW gezien worden. De verbinding in de zuidelijke hoek tussen de SMW en deze gracht maakt duidelijk dat die voor water in de gracht van de SMW moest zorgen. Ook in de noordelijke en noordwestelijke hoeken is een aansluitende gracht te zien. Het DHM geeft dit alles eveneens zeer duidelijk weer. De site is weergegeven op Popp. Het toont dat het perceel veel groter was dan enkel de SMW, maar of er meerdere eilanden waren is niet zo duidelijk af te leiden uit de bronnen. Deze site ligt wel zeer dicht bij de site 68034, op zo’n 250 meter (cf. supra). Op de orthofoto’s en Google Earth blijkt ook dat de gracht die rond site 78023 loopt naar site 68034 draait. Het is zeer goed mogelijk dat de gracht van deze SMW ook door deze gracht werd gevoed. Het is vrij ongewoon twee sites zo dicht bij elkaar aan te treffen. Verder onderzoek zou moeten uitwijzen of deze sites gelijktijdig hebben bestaan en misschien zelfs eenzelfde eigenaar hadden. Site 78023 is een site van het type A1R, met grachten tussen 8 en 10 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van 1800 m². De bodem waarop de site ligt kan niet bepaald worden, maar de site ligt aan enkele geulgronden, net als 68034 en 162726, welke later besproken wordt.
78734 Op 4 km ten oosten van Sijsele. De site werd gefotografeerd in 1993. De opname toont een nog bestaande hoeve, de Keizersput Hoeve, met twee stukken gracht die elk een hoek vormen. Dit is eveneens te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Op het DHM komen deze twee stukken gracht niet zeer goed uit, hoe de gracht verder zou gelopen hebben is er niet echt uit op te maken. De site wordt echter ook weergegeven op de historische kaarten. De kaart van Ferraris bevestigt dat het om een rechthoekige SMW gaat. De gracht gaat volledig rond en laat enkel in het oostelijk deel een stuk open, waar de toegang was en vandaag ook nog steeds is. Er is maar één eiland. Deze SMW is bijgevolg van het type A1R. In het westen loopt een recente gracht langs de site. Mogelijk loopt deze deels over de vroegere loop van de gracht rond de site. 45
De grachten zijn gemiddeld zo’n 10 m breed. De oppervlakte van het eiland wordt geschat op een 7100 m². De site bodem waarop de site ligt kan niet bepaald worden, waarschijnlijk is dit verstoord, maar de bodem rondom is een matig droge zandbodem. Aangenomen wordt dat de site op deze bodem werd opgericht.
85611 Op 1,5 km ten zuidoosten van Oostkerke en 2,5 km ten noordoosten van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 1994. Er is een spoor te zien dat een duidelijke depressie nalaat in het land. Dit is op de orthofoto’s slechts vaag te zien, iets beter op de opnames van Google Earth. Door de depressies komt de site goed uit op het DHM, waarop blijkt dat er een hoogteverschil van 2 m is tussen het eiland en de gracht. Het eiland ligt ook ongeveer een halve meter hoger dan het omliggende land, waardoor er kan worden uitgegaan van een SMW met opgehoogd eiland. Op het DHM en de luchtfoto zijn in het noordelijk stuk twee grachten te zien die op de gracht van de SMW aansluiten om deze van water te voorzien. De site is op geen van de historische kaarten weergegeven. Deze SMW is van het type A1V, met een gracht tussen 13 m en 23 m breed. Het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1100 m². De bodem waarop de site is gelegen kan niet bepaald worden. De site ligt wel vlak aan poelen kreekruggronden met natte klei.
100038 Op 3,5 km ten noordoosten van Sijsele. Deze site werd gefotografeerd in 1995. De opname toont een spoor van een SMW met twee eilanden in een wei. Dit spoor is niet te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Het westelijke eiland is goed zichtbaar, het oostelijke is moeilijker te onderscheiden. Op het DHM is deze site slechts vaag te onderscheiden. Op de kaart van Ferraris is de site niet weergegeven, maar wel op de kaart van Popp. Het perceel uit de Popp- kaart van de site is enorm. De SMW ligt in de westelijke hoek ervan en het strekt zich dan verder uit in oostelijke en zuidelijke richting. Op deze gronden moeten de akkers gelegen hebben van de SMW. Deze site is van het type A2bR met grachten tussen 8 m en 12 m breed. De oppervlakte van het westelijke, en grootste, eiland is ongeveer 2100 m². De site ligt op een matig natte zandgrond.
46
113430 Deze site ligt in het centrum van Moerkerke. Het werd gefotografeerd in 1996. De foto toont een kasteel met een brede gracht rond. De piloot typeerde dit als een SMW. De site staat er wel slechts voor de helft op. Bijgevolg is de digitalisering gebaseerd op de luchtfoto en de orthofoto’s, aangezien deze site daar uiteraard ook zeer goed op te zien is, net als op Google Earth en de topografische kaart. Op het DHM komt de site ook goed uit. Daarop is te zien dat het eiland opgehoogd is; het ligt ongeveer 5 m hoger dan het omliggende land. Op de kaart van Ferraris staat deze site ook weergegeven. Er is te zien dat er rond het gebouw nog een extra gracht liep. Het eiland liep verder door naar het zuiden en het stuk ten noorden van de site, met enkele gebouwen, behoorde ook tot de SMW, maar viel niet tussen de grachten. Er is een scheiding te zien tussen het noordelijk en zuidelijk deel, maar het is niet goed te zien of het om een gracht gaat die de site in twee eilanden zou opdelen. Gezien de grootte van deze site moet het ongetwijfeld aan een rijke, adellijke, eigenaar toebehoord hebben. De site is van het type A3aR, de gracht is tussen 7 m en 13 m breed en in het zuiden is het brede stuk 35 m breed. De oppervlakte van het huidige eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 4500 m². De bodem waarop de site ligt kan niet bepaald worden.
141425 Op 2,5 km ten zuidwesten van Damme. De site werd gefotografeerd in 1999. De opname toont een hoeve, echter zonder duidelijke gracht. Hetzelfde is te zien op de orthofoto’s en Google Earth. Maar op de topografische kaart is er wel een gracht getekend. Blijkbaar was deze verdwenen toen de verschillende opnames werden genomen, maar lag ze er wel nog bij het maken van de topografische kaart. Er is jammer genoeg geen WOI- opname die dit gebied bedekt, daar zou de gracht ongetwijfeld op te zien zijn geweest. De site is gedigitaliseerd op basis van de topografische kaart. De site is weergegeven op de kaart van Popp, maar niet op Ferraris. Op het DHM komt de vorm van het eiland er vrij goed uit, alleen westelijke gracht is niet duidelijk zichtbaar. Het gaat om een site van het type A1V. de grachten zijn gemiddeld 10 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 2500 m². De site is gelegen op een matig droge zandgrond.
47
152048 Op 2,5 km ten oosten van Sijsele. Deze site werd gefotografeerd in 2000. Op de luchtfoto is een bestaande hoeve te zien, de Bollewallekes Hoeve, waar duidelijk een gracht omheen loopt. Dit is ook zichtbaar op de orthofoto’s en Google Earth. De precieze loop van de grachten is echter op sommige punten moeilijk te bepalen door de vele begroeiing langs de randen van de grachten. Op de topografische kaart is mogelijk slechts een deel van de gracht getekend. De site werd gedigitaliseerd op basis van de luchtfoto en de topografische kaart. Ook op het DHM zijn enkel de grote lijnen van de site zichtbaar, maar geen details. De site is weergegeven op Popp. Het perceel loopt daarbij niet zo ver door als vandaag. Op het DHM is er inderdaad een lichte scheiding te zien met het noordelijke stuk. De grachten die rond dat stuk lopen zijn bijgevolg waarschijnlijk recente grachten. Het gaat hier om een SMW van het type A1O. De breedte van de grachten is ongeveer 10 m, de oppervlakte van het eiland kan niet bepaald worden aangezien het niet duidelijk is hoe ver de site precies liep. De site is gelegen op matig droge zandgrond.
162717 Op 2 km ten westnoordwesten van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 2001. Op de luchtfoto is een spoor te zien van een gracht in een wei. Dit is vaag te zien op de orthofoto’s, maar niet op Google Earth. Het spoor maakt een bocht en sluit in het oosten aan op een recente gracht. Dit is eveneens te zien op het DHM. Daaruit blijkt dat het niet volledig rond het eiland ging. Het is niet duidelijk of de gracht aanvankelijk doorliep op de plaats waar de recente gracht loopt. De site is niet weergegeven op de historische kaarten. Afgaande van wat er zichtbaar is op de luchtfoto en het DHM is dit een SMW van het type A4bC. De gracht heeft een breedte van gemiddeld 8 m. De site is gelegen op een matig droge zandleembodem, vlakbij enkele poelgronden.
162726 Op 1,1 km ten zuiden van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 2001. De luchtfoto toont een vierkantig spoor in een wei. Dit is ook te zien op de orthofoto’s, maar niet op Google Earth. Het spoor sluit in het noordelijk deel aan op een nog bestaand gracht. Op het DHM blijkt dit inderdaad de juiste loop te zijn. De westelijke gracht is hier ook op te zien, waardoor er een vierkant eiland kan worden onderscheiden. 48
De site is niet te zien op de historische kaarten. Opvallend is wel dat het zich op 300 m van site 78023 bevindt en op 400 m van site 68034. Of er een relatie is tussen deze drie sites zou verder onderzoek moeten uitwijzen. De site ligt alleszins ook aan de geulgronden waar de twee andere sites zich ook situeren. Dit was blijkbaar een zeer interessante plek, waarschijnlijk om de grachten met water gevuld te houden. Deze site is van het type A1V met grachten van gemiddeld 6 m breed. De oppervlakte van het eiland is ongeveer 6000 m². De site zelf ligt op een natte kleigrond.
601833 Op anderhalve km ten noordwesten van Damme. Deze site werd gefotografeerd in 2005. De luchtfoto toont een nog bestaande hoeve met gracht. De foto is echter zeer schuin genomen, waardoor het vrij moeilijk zichtbaar is. Op de orthofoto’s en Google Earth is de gracht echter wel goed te zien. Deze is bijgevolg op basis van de luchtfoto en Google Earth gedigitaliseerd. De gracht is ook voor een deel getekend op de topografische kaart en is weergegeven op de kaart van Popp. Afgaande op de loop van de gracht en de vorm van het perceel uit Popp ging het hier om een vierkante SMW. Op het DHM wordt ook duidelijk dat er een gracht is die volledig rond de site loopt. Er wordt aangenomen dat dit oorspronkelijk ook het geval was. Het wooneiland ligt ongeveer een meter hoger dan het omliggende land. Deze site is van het type A1V met een gracht van 7 m breed en een uitstulping van zo’n 19 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 3300 m². In de akker ten oosten van de site is een rechthoekig spoor van water te zien. Dit bleek na onderzoek met het DHM niet om een site met walgracht te gaan, maar eerder om sporen van een oud perceel. De site is grotendeels gelegen op een natte, zware kleibodem. Het zuidelijk deel ligt deels op kreekruggronden bestaande uit natte klei.
6.4 Oostkamp 8610 Op 3 km ten zuiden van Oostkamp en 2,5 km ten noordoosten van Waardamme. Deze site is aangetroffen op een WOI- foto als een spoor in een wei. Het is op geen enkel andere bron te zien, maar het spoor op de luchtfoto is wel zeer duidelijk. Een booronderzoek op die plaats zou ongetwijfeld uitsluitsel kunnen bieden. 49
Indien het effectief om een site met walgracht gaat dan is deze van het type A1V met een gracht van ongeveer 5 m breed en een wooneiland van ongeveer 175 m². De site ligt op een natte, lemige zandbodem.
8921 Op een halve km ten zuidwesten van Waardamme en anderhalve km ten noordoosten van Ruddervoorde. Deze site is te zien op een WOI- foto. De site is op dat moment, en nu nog steeds bebouwd. Echter op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart is er van de grachten niets meer te zien. Ook op het DHM komen deze niet uit. De site is wel terug te vinden op de kaart van Ferraris, maar daar is het te vaag getekend om meer informatie over de morfologie te verkrijgen. Er moet bijgevolg uitgegaan worden van de luchtfoto om de typologie te bepalen. De gracht draait bovenaan naar noordwestelijke richting. Op de luchtfoto lijkt deze dan weer af te buigen naar het zuidwesten, maar dit is niet gedigitaliseerd wegens te wazig. Waarschijnlijk gaat het hier om een site met één eiland met een vrij onregelmatige vorm, en dus een SMW van het type A1O. De gracht is gemiddeld 6 m breed. De site ligt op een matig droge zandbodem.
8924 Op anderhalve km ten noordwesten van Ruddervoorde en een halve km ten zuidwesten van Sijslo. Dit is een site aangetroffen op een WOI- foto. Daar is duidelijk een hoeve te zien met een gracht rondom. De hoeve en de vorm van het perceel zijn wel nog te zien op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart, maar van de grachten is er geen spoor terug te vinden. Het DHM en de historische kaarten tonen eveneens niets. Wat er op de luchtfoto te zien is lijkt voldoende om dit als een SMW te bestempelen, maar zekerheid kan er enkel zijn door een veldonderzoek. De gracht bestaat uit twee delen met het onderste in een U- vorm. Het noordelijke deel wordt begrensd door een gracht die verder loopt. Dit zorgt voor twee toegangen. De site is van het type A1V, met grachten van een 4-tal m breed. Het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 900 m². De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem.
50
8927 Op 3 km ten zuidwesten van Ruddervoorde en een 300- tal m ten oosten van het centrum van Baliebrugge. Deze is te zien op een WOI- opname als een hoeve met een neerhof. Daar is echter op de recente documenten niets van terug te vinden, de hoeve is afgebroken en in de plaats staat een bedrijf. Ook de historische documenten geven geen extra informatie. Echter op de luchtfoto gaat het zeer duidelijk om een SMW. Er wordt van uitgegaan dat het zuidelijke eiland, het wooneiland, volledig omgracht was. De luchtfoto is te wazig om dit op te maken, maar het is wel duidelijk te zien dat de gracht afbuigt in de zuidelijke hoek. Het noordelijke eiland is iets kleiner, bijgevolg is dit een SMW van het type A2bV. De grachten zijn gemiddeld 5 m breed. De oppervlakte van het wooneiland is ongeveer 1700 m². Het type bodem kon niet bepaald worden.
45725 Op 3,2 km ten zuiden van Oostkamp. Deze site is te zien op een luchtfoto uit 1990. Een zeer duidelijk spoor in een wei. Op de orthofoto’s en Google Earth is deze site slechts vaag te zien. Op de historische kaarten is niets weergegeven. De vorm van de grachten lijkt te wijzen op een site met twee wooneilanden en dit wordt bevestigd door het DHM. Het onderste eiland is daarbij vierkantig en lijkt het wooneiland te zijn geweest, het bovenste heeft een wat ovale vorm. Het lijkt bijgevolg om een SMW te gaan van het type A2bV. Het wooneiland steekt ongeveer een meter boven de omliggende grond uit. Vlak ernaast stroomt een beek (de Rivierbeek) die mogelijk de grachten van de SMW voedde. De breedte van de grachten is gemiddeld 8 m en het wooneiland heeft een oppervlakte van ongeveer 4500 m². De site ligt op een matig droge, lemige zandbodem. Net ten zuiden van de site is er een opduiking van natte kleibodem.
53217 Op 2 km ten oosten van Ruddervoorde. Deze site werd gefotografeerd in 1990. Het gaat om een spoor in een wei. Het spoor is niet te zien op de orthofoto’s of Google Earth. Ook het DHM, de topografische kaart en historische kaarten geven niets weer. Het spoor op de luchtfoto wijst wel duidelijk op een SMW, met de afbakening van een vierkant eiland. De gracht loop nog verder in noordelijke richting. Er zijn geen sporen die er
51
op duiden dat dit een tweede eiland zou vormen. Mogelijk was dit een gracht om die rond het eiland van water te voorzien. Het lijkt hier om een site te gaan van het type A1V, ervan uitgaande dat de site volledig was omgracht aangezien de grachten worden afgesneden door een recente weg en bebouwing. De gracht is gemiddeld zo’n 8 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 1800 m². De site is gelegen op matig natte lemige zandbodem, vlak aan een opduiking van natte klei.
67040 Op anderhalve km ten zuidoosten van Baliebrugge. De site is gefotografeerd in 1991. Het gaat om een vrij vaag spoor in een wei. Een deel van dit spoor is te zien op de orthofoto’s, maar dan niet als crop mark: de grachten vormen nog licht depressies die daar zijn opgevuld met water. De grachten zijn bijgevolg ook zichtbaar op het DHM. Er tekent zich echter geen duidelijk wooneiland af. Op Google Earth is het spoor slechts zeer vaag te zien. Op de topografische kaart en de historische kaarten is de site niet weergegeven. Uit het spoor op de orthofoto’s en het DHM kan afgeleid worden dat de gracht bovenaan nog een bocht maakt naar het westen. Daaruit kan echter nog niet afgeleid worden dat de gracht volledig rond het eiland ging. Waarschijnlijk gaat het hier om een site van het type A4aV. De gracht is gemiddeld zo’n 8 m breed. De site is gelegen op natte, lichte zandleembodem.
72330 Op 4,5 km ten zuidenoosten van Oostkamp en anderhalve km te noorden van Hertsberge. Deze site werd gefotografeerd in 1992. De luchtfoto toont een spoor in een wei. Het is iets vager te zien op de orthofoto’s en de Google Earth opname uit 2010. De opname uit 2007 geeft nog een vrij goed beeld. Er is echter niets weergegeven op het DHM, de topografische kaart en de historische kaarten. Het spoor van de gracht lijkt de vorm aan te nemen van een SMW van het type A1V, aangezien te zien is dat de twee uiteinden een hoek vormen om waarschijnlijk verder te lopen en in de noordwestelijke hoek samen te komen. Het zou echter mogelijk zijn dat de hoeve die er ten noorden vlak naast ligt ook onderdeel was van de site en dat daar zich het wooneiland situeerde. Dit zou echter met behulp van veldonderzoek aangetoond moeten worden. De gracht is gemiddeld 5 m breed en het eiland zou een oppervlakte van ongeveer 950 m² gehad hebben. De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem. 52
85536 Op 1,3 km ten noordoosten van Moerbrugge. Deze site werd gefotografeerd in 1994. De luchtfoto toont een nog bestaande hoeve, de Ter Poele Hoeve. Er zijn enkel stukken gracht te zien rond de hoeve. De loop er van is op de luchtfoto echter vrij onduidelijk. Dit is hetzelfde op de orthofoto’s en Google Earth. Daarop is wel te zien dat er sinds 1994 wat verbouwingen zijn uitgevoerd, met onder andere de aanleg van een vijver op de plaats van de gracht in het westen, en een verbreding van de gracht in het oosten. Het DHM toont wel een gracht die volledig rond de site loopt, maar op die plaats loopt een recente gracht en het is niet zeker of de gracht van de SMW daar ook liep. De site is weergegeven op de historische kaarten. Op de kaart van Ferraris is te zien dat de gracht in het westen er op dezelfde manier bijlag als op de luchtfoto, en bijgevolg niet verder rond de site liep. De hoeve zelf heeft wel een volledige gracht rondom met de toegang in het zuiden, zoals vandaag nog steeds het geval is. De vraag is of de buitenste gracht ooit volledig rond de site heeft gelopen. Dit zouden boringen kunnen ophelderen. Het is natuurlijk mogelijk dat de buitenste gracht nooit verder heeft gelopen. Voorlopig wordt daar van uitgegaan. De site is dan van het type A3bR. De grachten zijn gemiddeld 6 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van 3800 m². De site is gelegen op matig natte, lemige zandbodem.
86036 Op 1,6 km ten noordoosten van Moerbrugge. De site werd gefotografeerd in 1994. Er is een spoor in een wei te zien dat gevuld is met water. Er is bijgevolg een depressie zichtbaar op het DHM. Het is echter de volledige oppervlakte van de site die een depressie vormt, niet enkel de grachten. Er is bijgevolg geen eiland te zien. Nochtans zijn er op de luchtfoto wel duidelijk grachten te onderscheiden. Op de orthofoto’s is het spoor vaag te zien, op Google Earth niet. De historische kaarten kunnen hier geen extra informatie geven. Op basis van de luchtfoto wordt er toch vanuit gegaan dat het hier om een site met walgracht gaat. Veldonderzoek zou uitsluitsel kunnen brengen. Indien het effectief om een SMW gaat, dan is deze van het type A1R. De gracht is gemiddeld 9 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 950 m². De site ligt op een matig droge, lemige zandbodem.
53
86326 Op 3 km ten zuidzuidoosten van Ruddervoorde. Deze site werd gefotografeerd in 1994. Het gaat om een vierkant spoor in een wei. De gracht is zeer vochtig, te zien aan de groenere vegetatie en hier en daar wat water. De gracht vormt bijgevolg een depressie in de wei. Op de orthofoto’s en Google Earth is dit spoor eveneens zichtbaar, zij het iets minder goed dan op de luchtfoto. Het DHM toont hetzelfde beeld, met een duidelijk uispringend eiland. De site is op geen van de historische kaarten weergegeven. Opvallend is dat de oostelijk hoek wordt doorsneden door een smalle gracht. Waarschijnlijk is dit een recentere gracht aangezien het weinig waarschijnlijk is dat de SMW doorsneden was om zo een klein eilandje te creëren. Deze SMW is van het type A1V met grachten die gemiddeld 5 m breed zijn. Het eiland heeft een oppervlakte van 4200 m². De site is gelegen op een uiterst natte, lichte zandleembodem.
86330 Op 1 km ten westen van Hertsberge. De site werd gefotografeerd in 1994. Er is een vrij vaag spoor te zien in een wei van een site met walgracht met twee eilanden. Het zuidelijke eiland is zeer moeilijk te zien. Op de orthofoto’s is het noordelijke eiland vrij moeilijk te onderscheiden, het zuidelijke is helemaal niet te zien, op de Google Earth opnames uit 2007 is het noordelijke eiland goed zichtbaar, het zuidelijke zeer moeilijk. Op het DHM wordt het duidelijk dat het een SMW is met twee eilanden. Het zuidelijke eiland lijkt wat hoger te zijn geweest. Vermoedelijk was dit het wooneiland. De site is niet zichtbaar op de historische kaarten. Deze SMW is van het type A2bR met grachten met een breedte tussen 6 m en 8 m. De oppervlakte van het zuidelijke eiland is ongeveer 2100 m². De site is gelegen op een natte, lemige zandbodem.
102523 Op 3,5 km ten zuiden van het centrum van Brugge. Deze site werd gefotografeerd in 1995. De opname toont twee sporen aan een nog bestaande hoeve. Deze hoeve is nog te zien op de orthofoto’s en Google Earth, maar de sporen niet. De site is zichtbaar op de historische kaarten. Op de kaart van Ferraris wordt duidelijk dat het om een site gaat met een dubbele gracht. De sporen die op de luchtfoto te zien zijn waren onderdeel van de buitenste gracht. 54
Op het DHM komt het wooneiland wel uit, maar de loop van de grachten is er niet duidelijk uit op te maken. Aan de hand van de kaart van Ferraris kan deze site bij het type A3aV worden gerekend. De grachten zijn gemiddeld 6 m breed. De site is gelegen op een matig natte, lemige zandbodem, vlak aan een opduiking van natte klei.
139025 Op 1 km ten zuidwesten van Ruddervoorde. Deze site werd gefotografeerd in 1998. De luchtfoto toont een nog bestaande hoeve met een brede gracht rondom. Dit is eveneens te zien op de orthofoto’s, Google Earth en de topografische kaart. Op het DHM komt de site goed uit. Daar blijkt ook dat de oever van de gracht aan de buitenzijde met ongeveer een meter is opgehoogd. De site is weergegeven op de kaart van Ferraris. Het is echter vrij vaag getekend, maar er kunnen geen bijkomende eilanden of grachten gezien worden. De site er grotendeels hetzelfde uit, met de ingang in het westen. Op WOI- opname 8921 is de site eveneens te zien, daar blijkt de gracht niet volledig rond de site te lopen. Mogelijk werd deze in zijn oorspronkelijke staat hersteld. Deze site is van het type A1O. De gracht is tussen 9 m en 30 m breed en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 3400 m². De site is gelegen op een natte, lichte zandleembodem.
142644 Op 1,3 km ten noordoosten van Hertsberge. Deze site werd gefotografeerd in 1999. De luchtfoto toont een nog bestaande hoeve met enkele grachten in een rechthoekige vorm. Deze grachten zijn ook te zien op de orthofoto’s en de Google Earth opname uit 2007. Wat minder goed te zien is, is dat de grachten verder doorlopen rond het bebost perceel. Dit is wel zeer goed zichtbaar op de topografische kaart. De site werd gedigitaliseerd aan de hand van de luchtfoto en de topografische kaart. De grachten komen duidelijk uit op het DHM. Er is niet te zien of de grachten in het oosten weer naar elkaar toe buigen om zo volledig rond de site te lopen. Dit eiland lijkt slechts gedeeltelijk omgracht te zijn geweest. Op het beboste stuk staat een torentje, vandaar het toponiem Galgetoren. Historisch onderzoek zou kunnen aantonen waar dit vandaan komt. 55
De site is niet te zien op de historische kaarten. Deze SMW is van het type A2eV. De grachten zijn tussen 8 m en 14 m breed en het eiland dat volledig omgracht is heeft een oppervlakte van ongeveer 4000 m². Deze site is gelegen op een matig droge, lemige zandgrond.
148204 Op 1,4 km ten oosten van Moerbrugge. Deze site werd gefotografeerd in 1999. De luchtfoto toont een vierkant spoor in een wei. Het is vrij vaag, net zoals op de orthofoto’s en Google Earth. Het spoor is niet te zien op het DHM of de historische kaarten. Er is wel duidelijk een spoor, maar of het effectief om een SMW gaat zou veldonderzoek moeten aantonen. Opvallend is wel dat het op een 200- tal meter van site 183508 ligt. Wat de relatie tussen deze twee sites was zou eveneens door diepgaander onderzoek moeten aangetoond worden. Deze site wordt gerekend bij het type A1V met grachten van gemiddeld 5 m breed. Het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 7000 m². De site is grotendeels gelegen op matig droge, lemige zandbodem. Het noordelijke deel licht op zeer natte, lichte zandleembodem.
183508 Op 1,4 km ten oostzuidoosten van Moerbrugge. Deze site werd gefotografeerd in 2004. Er is een bestaande hoeve, of eerder kasteeltje, te zien met een mooi aangelegde gracht die bijna volledig rondom gaat. Op Google Earth is dit eveneens in deze vorm te zien, maar op de orthofoto’s en de topografische kaart, die wat ouder zijn dan de luchtfoto, is te zien dat er toen nog geen gracht was die volledig rond liep. De vraag is bijgevolg of dit een SMW was. De historische kaarten tonen aan van wel; er is een perceel op de kaart van Popp en ook de kaart van Ferraris toont een SMW. Het gaat daarbij eveneens om een cirkelvormige gracht. Die gracht werd blijkbaar gerestaureerd. Er liepen blijkbaar twee grachten rond de site. De tweede gracht lag in een meer rechthoekige vorm. Opvallend is dat de binnenste gracht in het westen aansluit op de buitenste gracht. Van deze twee grachten is op de foto’s mogelijk nog een relict te zien in de vorm van een recente gracht die deels langs de site loopt in het westen. Ook het DHM bevestigt dit. De site ligt in de buurt van site 148204 (cf. supra).
56
Op basis van de kaart van Ferraris kan deze site geklasseerd worden als een SMW van het type A2dC. De gracht nu heeft een breedte van ongeveer 12 m en het eiland heeft een oppervlakte van ongeveer 700 m². De site is gelegen op een matig droge, lemige zandbodem.
185525 Op 700 m ten westen van Waardamme. Deze site werd gefotografeerd in 2004. Deze luchtfoto toont een spoor in een wei. Het is echter vrij vaag. Op de orthofoto’s en Google Earth is van dit spoor niets zichtbaar. Het is niet duidelijk hoe ver het spoor doorloopt naar het noorden op de luchtfoto, maar het DHM toont wel zeer vaag een vierkante vorm. Het zou hier bijgevolg gaan om een SMW met een zeer klein eiland, namelijk ongeveer 225 m². Het is daarom niet uitgesloten dat de gracht toch nog verder doorliep naar het noorden. Opvallend is wel dat de site zeer dicht bij een beek ligt, wat voor toevoer van water kan gezorgd hebben. De beek maakt ter hoogte van het spoor en vreemde kronkel in de vorm van een vierkant. Of dit iets te maken heeft met de site zou verder onderzoek moeten uitwijzen. De site is op geen van de historische kaarten te zien. Aangezien het niet duidelijk is hoe de gracht verder liep wordt deze site geclassificeerd als een type zonder volledig gracht, namelijk A4aV. De gracht is tussen 9 en 12 m breed. De site is gelegen op een natte kleibodem.
57
7. Bespreking van de resultaten 7.1 De Sites met walgracht 7.1.1 Algemeen Er waren bij aanvang van het onderzoek 87 luchtfoto’s met mogelijke sites met walgracht. Daarvan zijn er tijdens het onderzoek 12 (13,7 %) afgevallen die geen site met walgracht bleken te zijn. Bijgevolg maakt dit dat er in totaal 75 sites werden behouden waarvan met zekerheid, of met bijna volledige zekerheid, kan gezegd worden dat het om sites met walgracht gaat. Van de 75 sites werden er 16 (21,3 %) geïdentificeerd op luchtfoto’s uit WOI en 59 (78,7 %) op recente luchtfoto’s uit de luchtfotocollectie van de vakgroep Archeologie. Van de 59 sites op recente luchtopnames waren er 8 (13,5 %) eveneens op een WOI- opname te zien. Er werden niet meer sites geïdentificeerd door het feit dat niet het hele studiegebied door WOI- foto’s werd gedekt en dat sites die wel gedekt werden in sommige gevallen niet zichtbaar waren door minder duidelijke foto’s of door een overhangende wolk.
7.1.2 Typologie De sites werden in types onderverdeeld volgens de typologie die in de algemene informatie over sites met walgracht werd uiteengezet. Voor bepaalde sites was het niet steeds mogelijk om ze met zekerheid tot een bepaald type onder te verdelen. In die gevallen werd er geopteerd voor het meest voor de hand liggende type, afgaande op de beschikbare informatie.
Van de 75 sites zijn er 38 van het type A1, de sites met één eiland (Figuur 12). Dit is 50,6 % van alle sites. Daarvan behoren er 24 tot het type A1V; dit is 63 % van het aantal A1 en 32 % van het totale aantal. Van het type A1R zijn er 6 sites; dit is 15,8 % van het aantal A1 en 8 % van het totale aantal. Van het type A1O zijn er 5 sites; dit is 13 % van het aantal A1 en 6,5 % van het totale aantal. Van het type A1C zijn er 3 sites; dit is 7,9 % van het aantal A1 en 4 % van het totale aantal.
58
Er werden 17 sites geïdentificeerd als A2, met twee volledig omgrachte eilanden. Dit is 22,6 % van het totaal aantal sites. Van het type A2a zijn er 3 sites; dit is 17,6 % van het aantal A2 en 4 % van het totaal aantal sites. Daarvan zijn er 2 die behoren tot het type A2aV (11,7 % van het aantal A2 en 2,6 % van het totale aantal) en 1 van het type A2aR (5,9 % van het aantal A2 en 1,3 % van het totaal). Er zijn 10 sites van het type A2b; dit is 58,8 % van het aantal A2 en 13,3 % van het totaal. Daarvan behoren er 8 tot het type A2bR (47 % van het aantal A2 en 10,6 % van het totaal) en 2 tot het type A2bV (11,7 % van het aantal A2 en 2,6 % van het totale aantal). Er is 1 A2c site; dit is 5,9 % van het aantal A2 en 1,3 % van het totale aantal. Deze site is van het type A2cC. Ook van het type A2d is er slechts 1 site; dit is 5,9 % van het aantal A2 en 1,3 % van het totale aantal. Deze site wordt verder onderverdeeld als type A2dC. Er werden 2 sites geïdentificeerd als type A2e; dit is 11,7 % van het aantal A2 en 2,6 % van het totale aantal. Beide sites zijn van het type A2eV.
Van de 75 sites behoren er 7 tot het type A3, met meerdere grachten rond 1 eiland. Dit is 9,3 % van de 75. Daarvan werden er 6 geïdentificeerd als A3a; dit is 85,7 % van het aantal A3 en 8 % van het totale aantal. Daarbij zijn er 2 A3aV (28,5 % van het aantal A3 en 2,6 % van het totaal), 2 A3aR (28,5 % van het aantal A3 en 2,6 % van het totaal), 1 A3aC (14,3 % van het aantal A3 en 1,3 % van het totaal) en 1 A3aO (14,3 % van het aantal A3 en 1,3 % van het totaal). Daarnaast is er 1 van het type A3b; dit is 14,3 % van het aantal A3 en 1,3 % van het totaal. Deze site wordt verder onderverdeeld bij type A3bR.
Er zijn 8 sites van het type A4, met 1 eiland dat slechts gedeeltelijk is omgeven door een gracht; dit is 10,6 % van het totale aantal. In deze categorie komen eveneens sites voor waarvan het niet duidelijk was hoe het spoor verder liep en waarvan het niet anders mogelijk was dan ze tot dit type in te delen. 6 Van de sites behoren tot het type A4a; dit is 75 % van het aantal A4 en 8 % van het totale aantal. Daarvan behoren er 5 tot A4aV (62,5 % van het aantal A4 en 6,6 % van het totaal) en 1 tot A4aR (12,5 % van het aantal A4 en 1,3 % van het totaal). De 2 ander sites zijn van het type A4b; dit is 25 % van het aantal A4 en 2,6 % van het totale aantal. Van deze 2 is er 1 A4bR (12,5 % van het aantal A4 en 1,3 % van het totaal) en 1 A4bC (12,5 % van het aantal A4 en 1,3 % van het totaal). 59
Er is 1 site met meerdere eilanden en dus van het type A5; dit is 1,3 % van het totale aantal sites. Deze site wordt verder onderverdeeld bij het type A5c.
Vanwege de grote onzichtbaarheid van het spoor, of een onduidelijke loop van de gracht of een andere reden zijn 4 sites (5,3 % ) niet geclassificeerd.
Tabel 1 toont het aantal sites per hoofdtype (A1-A5) en het aantal sites dat ervan per gemeente te vinden zijn (NG = Niet Geclassificeerd): Aantal %
Brugge
%
Beernem %
Damme %
A1
38
50,6
9
12
4
5,3
16
21,3 9
12
A2
17
22,6
8
10,6 2
2,6
2
2,6
5
6,6
A3
7
9,3
2
2,6
1
1,3
2
2,6
2
2,6
A4
8
10,6
1
1,3
1
1,3
4
5,3
2
2,6
A5
1
1,3
1
1,3
0
0
0
0
0
0
NG
4
5,3
0
0
2
2,6
2
2,6
0
0
100
21
28
10
13,3
26
34,7 18
Tot. 75
Oostkamp %
24
Samengevat behoren de meeste sites tot het type A1 (50,6 %), gevolgd door A2 (22,6 %), dan A4 (10,6 %), A3 (9,3 %) en uiteindelijk A5 (1,3 %). Tabel 2 laat toe te vergelijken tussen het studiegebied van Verhaeghe (Veurne) en van Bourgeois (Comines- Warneton) (Verhaeghe F., 1986: 70):
De sites van het type A1 vormen in deze gebieden eveneens de overgrote meerderheid, nog meer dan rond Brugge met meer dan 70 %. De A2 sites komen ook hier op de tweede plaats, 60
rond 13 %. Vervolgens zijn er, net als rond Brugge, iets meer A4 sites dan A3 in Veurne. In Comines- Warneton is het aantal A4 sites (12,7 %) opvallend hoger dan het aantal A3 sites (1,4 %). In Veurne is slechts 0,8 % van de sites van het type A5, in Comines- Warneton zijn er zelfs geen. Het meest opvallende aan deze cijfers is het feit dat er in Brugge meer dan 20 % minder A1 sites te vinden zijn in vergelijking met de twee andere studiegebieden. Ook het aantal A3 sites ligt gevoelig hoger. Niet toevallig de sites met iets meer prestige. Hier wordt later verder op ingegaan. De meeste sites bevinden zich in Damme, namelijk 26 (34,7 %), in Brugge zijn 21 (28 %) van de 75 sites aangetroffen, in Oostkamp 18 (24 %) en in Beernem 10 (13,3 %) (Figuur 13).
In de typologie wordt steeds rekening gehouden met de vorm van het eiland (het wooneiland in het geval er meerdere eilanden zijn). De meeste sites hebben een vierkant of rechthoekig eiland, respectievelijk 37 (49,3 %) en 20 (26,6 %) sites. Daarnaast zijn er 7 (9,3 %) met een cirkelvormig eiland en 6 (8 %) waarvan het eiland een onregelmatige vorm heeft. Dit komt overeen met de bevindingen van Verhaeghe die stelt dat vierkante en rechthoekige sites met walgracht het meest voorkomen, de cirkelvormig zeldzamer zijn en de sites met onregelmatige vorm het minst voorkomen (Verhaeghe F., 1986: 62).
7.1.3 Breedte van de gracht De breedte van de gracht kon bij 5 sites (6,6 %) niet bepaald worden. De gemiddelde breedte van de grachten bedraagt 9,5 m, met een maximum van 30 m en een minimum van 3 m. Tabel 3 toont de breedtes in 3 klassen: Breedte (m)
Aantal
% van totaal
1-5
11
14,6
6-15
52
69,3
> 15
7
9,3
Geen breedte
5
6,6
De overgrote meerderheid van de sites hebben een gracht tussen 6 en 15 m breed. Dit komt overeen met wat Verhaeghe stelt, namelijk gemiddeld tussen 5 en 15 m (Verhaeghe F., 1986: 60). Bourgeois schuift een gemiddelde van 10 m naar voor (Bourgeois J., 2003: 146), wat ook overeen komt met het gemiddelde van 9,5 m voor dit studiegebied.
61
De stelling dat grachten in kuststreken meestal breder zijn, aangezien de gemiddelde breedte groter is dan de drainagegrachten (Verhaeghe F., 1986: 60), lijkt eveneens te kloppen: 5 van de 7 sites met grachten breder dan 15 m liggen in Kust- Vlaanderen en slechts 4 van de 11 sites met grachten tussen 1 m en 5 m.
7.1.4 Oppervlakte Bij het onderzoek van de verschillende sites met walgracht is geprobeerd de oppervlakte van het wooneiland te bepalen. Bij sites van het type A4, zonder volledige gracht, is het niet mogelijk de oppervlakte te bepalen. In totaal kon er bij 16 sites (21,3 %) geen oppervlakte bepaald worden om deze of een andere reden (onduidelijke grachten of eilanden). Er zit een grote variatie in de oppervlaktes van de sites. Het kleinste eiland heeft een oppervlakte van 175 m², het grootste 16000 m². De oppervlaktes zijn in 5 klassen onderverdeeld en weergegeven met het aantal sites in tabel 4: m²
Aantal
% van totaal
0 - 1000
10
13,3
1001 - 2000
11
14,6
2001 - 5000
21
28
5001 - 10000
13
17,3
> 10000
4
5,3
16
21,3
Geen oppervlakte Verhaeghe stelt dat:
ʺ… les îles avec une surface de moins de 900 m² ou de plus d‟un hectare sont relativement rares.ʺ (Verhaeghe F., 1986 : 62) Uit de tabel blijkt dat de meeste sites een oppervlakte hebben tussen 2001 en 5000 m². Deze resultaten komen bijgevolg overeen met wat Verhaeghe naar voor schuift. Toch kan er gesteld worden dat de sites in dit studiegebied over het algemeen een grotere oppervlakte hebben dan wat voor normaal kan doorgaan. In Veurne hebben de eilanden een gemiddelde oppervlakte tussen 1200 en 2000 m² (Verhaeghe F., 1986: 62), in CominesWarneton is dat tussen 2000 en 3000 m² (Bourgeois J., 2003: 149). Maar rond Kortrijk en tussen Leie en Schelde zijn de sites gemiddeld tussen 3000 en 8000 m² groot (Verhaeghe F., 1986: 62). De 59 sites in het studiegebied rond Brugge, waarvan de oppervlakte kon bepaald worden, sluiten daar goed bij aan met 38 (64 % (van de 59)) sites groter dan 2000 m² en 24 sites (40, 5 %) tussen 3000 en 8000 m² groot. De gemiddelde oppervlakte is 4000 m², maar dit 62
wordt sterk omhooggetrokken door de vier uitschieters boven 10000 m². Worden deze achterwege gelaten dan is de gemiddelde oppervlakte 3300 m². Dit is nog steeds meer dan in Veurne en Comines- Warneton. Van de 4 sites met een oppervlakte groter dan 10000 m² zijn er 2 A2 sites en 1 A3 site (de vierde kon niet geclassificeerd worden). Bij de 13 sites tussen 5001 en 10000 m² zijn er 4 sites van het type A2 en 1 van het type A3. Bij de 21 sites tussen 2001 en 5000 m² zijn er 5 van het type A2 en 3 van het type A3. Bijgevolg zit 64,7 % van de A2 sites in de klassen met een grotere oppervlakte, voor de A3 sites is dit 71,4 %. Deze types zijn ook wat meer prestigieus (twee eilanden, dubbele gracht), het feit dat ze doorgaans ook wat groter waren en is dus niet verwonderlijk.
7.1.5 Bodem en drainage Van elke site werd aan de hand van de bodemkaart gecontroleerd op welk type bodem de site is aangelegd en hoe nat de bodem op die plaats is (de drainage). Van 14 sites (18,6 %) kon dit echter niet bepaald worden. Deze lagen op gronden met onduidelijke, verstoorde bodems of in bebouwde zones.
Tabel 5 geeft weer hoeveel sites er op een bepaalde bodem liggen en hoeveel dat er zijn per gemeente: Aantal
%
Brugge
%
Beernem
%
Damme
%
Oostkamp
%
Z
14
18,6
2
2,6
6
8
5
6,6
1
1,3
S
22
29,3
6
8
3
4
1
1,3
12
16
P
5
6,6
1
1,3
1
1,3
0
0
3
4
L
4
5,3
3
4
0
0
1
1,3
0
0
E
8
10,6
6
8
0
0
1
1,3
1
1,3
U
8
10,6
0
0
0
0
8
10,6
0
0
NG
14
18,6
3
4
0
0
10
13,3
1
1,3
63
Tabel 6 geeft weer hoeveel sites er op een bepaald type drainage liggen en hoeveel dat er zijn per gemeente: Aantal
%
Brugge
%
Beernem
%
Damme
%
Oostkamp
%
b
6
8
5
6,6
0
0
1
1,3
0
0
c
17
22,6
4
5,3
3
4
4
5,3
6
8
d
24
32
9
12
7
9,3
3
4
5
6,6
e
12
16
0
0
0
0
7
9,3
5
6,6
f
1
1,3
0
0
0
0
1
1,3
0
0
g
1
1,3
0
0
0
0
0
0
1
1,3
NG
14
18,6
3
4
0
0
10
13,3
1
1,3
Van de 75 sites liggen er 14 (18,6 %) op een zandbodem (Figuur 14). Daarvan liggen er 8 (10,6 %) op een matig droge bodem en 6 (8 %) op een matig natte bodem. Deze sites bevinden zich allemaal in zandig Vlaanderen. Op de zandrug, die van oost naar west loopt ter hoogte van Brugge, liggen uiteraard enkel sites op een zandbodem. 22 Sites (29,3 %) zijn aangelegd op lemig zand. Daarvan liggen er 6 (8 %) op een droge, 5 (6,6 %) op een matig droge, 9 (12 %) op een matig natte en 2 (2,6 %) op een natte bodem. Van deze 22 liggen er 6 in kust- Vlaanderen, de rest in zandig Vlaanderen, vooral in Oostkamp. Er liggen 5 sites (6,6 %) op een lichte zandleembodem. Daarvan zijn er 2 (2,6 %) op een matig natte, 2 (2,6 %) op een natte en 1 (1,3 %) op een uiterst natte bodem. Deze sites liggen allemaal in zandig Vlaanderen. 4 Sites (5,3 %) zijn aangelegd op zandleem. Ze liggen allen op een matig droge bodem in kust- Vlaanderen. Er liggen 8 sites ( 10,6 %) op klei. Daarvan 7 (9,3 %) op een matig natte en 1 (1,3 %) op een natte bodem. Deze laatste is in zandig- Vlaanderen gelegen, de rest in kust- Vlaanderen, vooral in Brugge. Ten slotte werden 8 (10,6 %) sites aangelegd op een zware kleibodem. Waarvan 7 (9,3 %) op een natte en 1 (1,3 %) op een zeer natte bodem. Deze sites liggen allemaal in KustVlaanderen, in de gemeente Damme.
64
Er liggen 6 sites (8 %) op een droge, 17 (22,6 %) op een matig droge, 24 (32 %) op een matig natte, 12 (16 %) op een natte, 1 (1,3 %) op een zeer natte en 1 (1,3 %) op een uiterst natte bodem (Figuur 15). Opvallend is dat alle sites op een droge bodem in Brugge en Damme liggen, in KustVlaanderen. Daar waar eerder natte bodems verwacht worden. Nader onderzoek aan de hand van een DHM (Figuur 16) toont aan dat deze sites op de lemige zandgronden liggen van hoger gelegen kreekruggronden. Er kan aangenomen worden dat deze sites diepere grachten hadden om deze gevuld te houden. De matig droge en matig natte bodems zijn de grootste klassen en komen zeer verspreid voor in het studiegebied. Van de natte bodems zijn er twee clusters te zien, één in Damme en één in Oostkamp. De cluster in Damme zijn sites die tot een cluster behoren van sites op zware klei. Deze sites liggen lager dan degene op droge bodems, namelijk tussen de kreekruggen in. De site op zeer natte bodem is in Damme te vinden, die op uiterst natte bodem in Oostkamp. Beide sites situeren zich vlakbij de clusters van de sites op natte bodems.
Er is geen verband merkbaar tussen het bodemtype en de drainage van de bodem en het type site dat op die bodem ligt.
7.1.6 Verband met Brugge Een belangrijk punt in dit onderzoek is het nagaan of er een relatie bestaat tussen de stad Brugge en de sites met walgracht die er rond liggen. Zoals reeds gezegd in de algemene informatie rond sites met walgracht werden deze niet alleen door boeren opgericht, maar ook door mensen uit rijkere kringen, mensen uit de stad. Zij richtten mogelijk sites met walgracht op net buiten de stad, als een soort van buitenverblijf op het platteland. Het is uiteraard niet onlogisch dat het hier dan om sites gaat met wat meer prestige: meerdere eilanden (type A2, A5), meerdere grachten (type A3) en/of grotere sites. De vraag is of deze hypothese klopt voor de sites met walgracht rond Brugge.
Wanneer de sites rond Brugge van naderbij bestudeerd worden vallen er een aantal elementen op. Binnen een straal van 4 km rond het centrum van Brugge kunnen 5 A2 sites gevonden worden (Figuur 17). Binnen een straal van 6 km zijn dat er 8. Dit zijn tevens alle sites van het type A2 65
die in de gemeente Brugge te vinden zijn. Binnen een straal van 10 km kunnen er 12 sites van dit type gevonden worden, dat is 16 % van alle sites en 94 % van het aantal A2 sites. Van het type A3 liggen er 5 sites binnen een straal van 6 km rond het centrum van Brugge. Drie daarvan liggen reeds in de gemeenten Oostkamp en Damme, echter dicht tegen de gemeentegrens. Binnen een straal van 9 km worden alle 7 A3 sites aangetroffen die in dit onderzoek zijn gelokaliseerd. De enige A5 site ligt op 4 km afstand van het centrum van Brugge. Binnen een straal van 6 km rond het centrum van Brugge liggen 3 van de 7 sites met een gracht breder dan 15 m (Figuur 18). Binnen een straal van 10 km zijn dat er 6. Van de sites met grachten tussen 1 m en 5 m breed vallen er 6 van de 11 buiten de straal van 10 km. Twee van de 4 sites met een oppervlakte groter dan 10000 m² liggen op een afstand van ongeveer 4 km van het centrum van Brugge en een derde ligt op 6 km afstand (Figuur 19). Binnen die straal van 6 km ligt 53,8 % van de sites met een oppervlakte tussen 5001 en 10000 m² en 19 % van de sites tussen 2001 en 5000 m². Een straal van 10 km bevat reeds de grote meerderheid van de sites in het studiegebied met alle sites boven 10000 m², 77 % van de sites tussen 5001 en 10000 m² en 66,6 % van de sites tussen 2001 en5000 m². Zoals reeds gezegd bij het bespreken van de oppervlaktes van de sites zijn deze in het algemeen al vrij groot en te vergelijken met onder andere Kortrijk, waar de sites met walgracht ook nabij een welvarend stedelijk centrum lagen. Verder komen er in vergelijking met de studiegebieden van Verhaeghe en Bourgeois meer sites voor met twee eilanden en dubbele grachten.
Uit deze bevindingen kan afgeleid worden dat rond Brugge inderdaad sites met een groter prestigegehalte aangetroffen worden, hoogst waarschijnlijk aangelegd door rijkere stedelingen die rustiger oorden wilden opzoeken.
7.2 De Bronnen 7.2.1 Het kaartmateriaal 7.2.1.1 De Topografische kaart De topografische kaart was een onmisbaar hulpmiddel op het vlak van het lokaliseren van de sites met walgracht ten opzichte van nabijgelegen steden en/of dorpen. Aan de hand van deze
66
kaart kon namelijk de afstand bepaald worden van een site ten opzichte van bijvoorbeeld het centrum van Brugge. Daarnaast kunnen sites met walgracht zichtbaar zijn op de topografische kaart. Uiteraard niet indien de site enkel bestaat uit een spoor in het land, maar wel bij nog bestaande sites waar de gracht is bewaard. Deze gracht is in veel gevallen op de kaart getekend (Figuur 20). Dit was het geval bij 28 (37 %) van de 75 sites (Figuur 21). Bij deze nog bestaande hoeves stond meestal een toponiem vermeld. Dit was het geval voor 19 sites (25 %). Opvallend is dat het hier vooral om grotere sites gaat: 18 (64 %) van de 28 hebben een oppervlakte groter dan 3000 m², inclusief 3 van de 4 sites met een oppervlakte groter dan 10000 m². Hier en daar heeft de topografische kaart geholpen bij het digitaliseren van de grachten, in gevallen waarbij deze op het luchtfotografisch materiaal niet goed te zien waren. Toponiemen worden eveneens vermeld op de topografische kaart.
In mindere mate is de topografische kaart van belang geweest bij het georefereren van de luchtfoto’s. Het is steeds veel handiger en nauwkeuriger gebleken dit via de orthofoto’s te doen (cf. infra). 7.2.1.2 De kaart van Ferraris De kaart van Ferraris is een zeer belangrijk historisch document en dat is in dit onderzoek ook gebleken. Aan de hand van deze kaart is van verschillende sites met zekerheid gezegd kunnen worden of het effectief om sites met walgracht ging, doordat ze op de kaart getekend waren. De grote waarde van dit document ligt echter in het bepalen van de typologie van een site. Bij verschillende exemplaren heeft de kaart de typologie van een site bevestigd, maar bij andere bleek het om grotere types te gaan waarvan een deel niet meer zichtbaar was op de luchtfoto’s. In totaal waren 24 van de 75 sites (32 %) te zien op de kaart van Ferraris (Figuur 22). Opvallend is dat 22 van die sites (91,6 %) ook op de topografische kaart zichtbaar zijn en dus vandaag nog bestaan. Er kan dus aangenomen worden dat vooral de grotere sites op de kaart van Ferraris te vinden zijn. Dit lijkt ook te kloppen: 18 van de 24 sites (75 %) zijn groter dan 3000 m², inclusief alle 4 de sites met een oppervlakte groter dan 10000 m². Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze grotere sites, die hoogst waarschijnlijk in het bezit waren van meer kapitaalkrachtige eigenaars, langer doorleefden, in veel gevallen tot vandaag. 67
Kleinere sites waren gevoeliger voor bijvoorbeeld economische en sociale crisissen en verdwenen bijgevolg sneller.
Zoals reeds gezegd in de methodologie is de kaart van Ferraris niet steeds even nauwkeurig. Er waren tijdens het bestuderen van de sites enkele moeilijkheden bij het lokaliseren van sites op de kaart, hoewel dit ook kan gelegen hebben aan het moeilijk georefereren van de kaart van Ferraris. Bij verschillende sites was het echter de vorm en grootte van de site die het meest afweken. In één geval lag de site volledig anders georiënteerd dan vandaag het geval is (Figuur 23 & 24).
Wanneer de kaart van Ferraris wordt bestudeerd kunnen nog meer sites met walgracht gezien worden dan enkel degene die op de luchtfoto’s zijn aangetroffen. De sites die in dit onderzoek werden besproken zijn bijgevolg slechts een deel van het totaal aantal sites dat er in dit studiegebied moeten hebben voorgekomen. 7.2.1.3 De kaart van Popp De kaart van Popp is om eenzelfde reden als de kaart van Ferraris belangrijk, namelijk om van sporen te kunnen zeggen of het effectief sites met walgracht zijn geweest. Aangezien dit document een kadastrale kaart is, met bijgevolg enkel percelen, kunnen hier geen types afgeleid worden. Wat wel mogelijk is, is een idee krijgen van de oppervlakte. Bij verschillende sites is gebleken dat het perceel waarop ze aangelegd zijn groter is dan het spoor dat op de luchtfoto te zien is. Er kan daarbij niet gezegd worden of het ging om een site met bijvoorbeeld twee eilanden, maar het bevestigt wel de mogelijkheid dat die kans bestaat.
Er zijn 22 sites (29,3 %) van de 75 zichtbaar op de kaart van Popp (Figuur 25). Daarvan zijn er 11 (50 %) ook op de kaart van Ferraris getekend. Opvallend is dat er dan nog 13 sites zijn die wel op de kaart van Ferraris staan, maar niet op Popp. Aangezien Popp zijn kaart later tekende zou een logische redenering kunnen zijn dat deze 13 sites tussen het tekenen van de twee kaarten om een of andere reden zijn verdwenen. Maar 12 van deze 13 sites zijn nog op de topografische kaart te zien als bestaande hoeves en bijgevolg niet verdwenen. De vraag is dan waarom deze sites niet op de kaart van Popp werden opgenomen. Een mogelijkheid kan zijn dat er fouten zijn gemaakt bij de productie van de kaart. Een andere mogelijkheid is dat er
68
een fout gebeurd is bij het inventariseren van de sites met walgracht op de Centrale Archeologische Inventaris. Er zijn echter ook 11 sites die wel op Popp staan, maar niet op Ferraris. Indien hier eveneens een logische redenering op wordt toegepast zou aangenomen kunnen worden dat deze sites pas na het tekenen van de kaart van Ferraris zijn opgericht. Gezien het besluit van het voorgaande moet ook hier met mogelijke fouten rekening gehouden worden. Verder onderzoek op deze punten zou dit kunnen ophelderen.
Een ander punt is het feit dat het bestand met de percelen uit Popp 115 sites met walgracht bevat. Zoals gezegd vallen er slechts 22 samen met de sites op de luchtfoto’s, dit is 19 % van de 115 (Figuur 25). Net zoals op de kaart van Ferraris zijn er bijgevolg nog veel meer sites met walgracht te vinden rond Brugge dan er in dit onderzoek zijn aangetroffen op basis van de luchtfoto’s. 7.2.1.4 De bodemkaart De bodemkaart was uiteraard onontbeerlijk voor het bepalen van het bodem- en drainagetype waar de sites op gelegen waren. Daarnaast is het echter ook van belang geweest om de omgeving van sommige sites te onderzoeken, bijvoorbeeld bij de sites op droge gronden boven Brugge die op kreekruggronden bleken te liggen (cf. supra). Ook bij andere sites kon worden vastgesteld dat ze in de buurt lagen van bijvoorbeeld natte poel- of geulgronden, wat voor de sites interessant was voor de voorziening van water in de grachten (Figuur 26). Een minpunt waren de sites gelegen op een bodem met code ‘gu’, waarvan de betekenis niet geheel duidelijk is. Alleszins gaf de bodemkaart op die plaatsen geen bodem- en drainagetype weer. Dit was het geval voor 14 sites. Een oplossing kon geweest zijn deze sites toe te schrijven aan de meest dichtstbijzijnde zone waar het type bodem en drainage wel van bekend is, maar dit zou te gevaarlijk zijn om een verkeerde analyse te maken en dus werd beslist deze sites als niet classificeerbaar op te geven op dat vlak.
7.2.2 Het digitaal hoogtemodel Het DHM is van zeer grote waarde gebleken voor deze studie. Eerst en vooral zijn 49 van de 75 sites (65,3 %) goed te zien op het DHM, 4 (5,3 %) zijn slechts vaag zichtbaar en 22 sites (29,3 %) komen niet uit (Figuur 27). Dit grote aantal sites 69
die op het DHM kunnen waargenomen worden heeft op veel vlakken geholpen. Verschillende sites waren namelijk slechts vaag of deels zichtbaar op de andere bronnen. In veel gevallen heeft het DHM geholpen om te bepalen hoe de grachten precies verder liepen, wat de vorm van het eiland was en bijgevolg wat de juiste typologie moest zijn. Er zijn op die manier een aantal twijfelgevallen opgelost nadat die op het DHM duidelijk sites met walgracht bleken te zijn (Figuur 28 & 29).
Het gebruiken van een DHM wordt daarom sterk aangeraden bij studies van dit type. De informatie die eruit kan verkregen worden kan van zeer grote waarde zijn.
7.2.3 Het Luchtfotografisch materiaal 7.2.3.1 Luchtfoto’s De luchtfoto’s, zowel recent als uit WOI, zijn de basis van dit onderzoek. Er werd vanuit deze opnames vertrokken om sites met walgracht te lokaliseren. Op de WOI- opnames zijn er niet zo veel nieuwe sites ontdekt (cf. supra), wat vooral een gevolg was van het feit dat deze niet beschikbaar waren voor het hele studiegebied. Daarnaast waren veel sites reeds gelokaliseerd op de recente foto’s. Deze opnames zijn zeker een goede bron, aangezien ze het landschap tonen in een tijd dat dit nog niet zo sterk veranderd was door wegen, industrieterreinen en andere infrastructuur. 7.2.3.2 Orthofoto’s De orthofoto’s zijn een belangrijk hulpmiddel geweest bij het georefereren van de luchtfoto’s. Het is veel eenvoudiger overeenkomende punten te zoeken op een bron waar grotendeels hetzelfde op te zien is als op de luchtfoto’s. Maar de orthofoto’s zijn ook een belangrijke bron geweest bij het onderzoek van de sites met walgracht zelf. Dit zijn eveneens luchtopnames en dus zijn de sites hier ook in veel gevallen op te zien. Van de 75 sites zijn er 38 (50,6 %) goed zichtbaar op de orthofoto’s en 12 sites (16 %) zijn slechts vaag te zien (Figuur 30).
70
Het voordeel van de orthofoto’s is dat ze geen ‘rand’ hebben zoals luchtfoto’s. Het is een aaneenschakeling van foto’s die het volledige landschap weergeven. Op de voordelen hiervan wordt later ingegaan (cf. infra). 7.2.3.3 Google Earth De satellietopnames zijn in grote lijnen hetzelfde als de orthofoto’s. Ze zijn niet beperkt zoals luchtfoto’s en geven het hele landschap weer. Google Earth heeft echter nog een extra voordeel boven de orthofoto’s en dat is de functie die toelaat vroeger opgenomen foto’s te bekijken via een tijdsschaal. Dit is van grote waarde gebleken omdat sommige sites op een verschillende manier te zien waren doordat het spoor op een ander moment was gefotografeerd. Hierdoor kon er meer informatie uit gehaald worden door een spoor dat bijvoorbeeld verder leek te lopen dan op de luchtfoto te zien was, of een beter zichtbaar eiland. In de meeste gevallen gaat het om opnames uit 2007, 2009 en 2010. Er is echter nooit een verschil te merken tussen de opnames uit 2009 en die uit 2010 en het lijkt steeds om dezelfde foto’s te gaan. Daar lijkt dit systeem nog niet volledig op punt te staan. De opnames uit 2007 blijken in verschillende gevallen betere resultaten op te leveren dan de opnames uit 2010: 29 % van de sites die goed zichtbaar zijn in Google Earth zijn het best zichtbaar op een opname uit 2007. De overige zijn meestal even goed zichtbaar in 2007 als in 2010, er zijn slechts een tweetal sites waarbij de foto uit 2010 beter is dan die uit 2007. Er zijn iets meer sites goed zichtbaar dan op de orthofoto’s, namelijk 41 (54,6 %). Daarnaast zijn er 6 sites (8 %) slechts vaag zichtbaar (Figuur 31). Het is wel zo dat het totaal aantal sites zichtbaar op de orthofoto’s, dus goed en vaag zichtbaar samen, 50 (66,6 %) is en voor Google Earth 47 (62,6 %). Van de 38 sites die goed zichtbaar zijn op de orthofoto’s zijn er 36 ook goed zichtbaar op Google Earth, een ander is slechts vaag zichtbaar en de laatste niet. De 3 andere sites die op Google Earth wel goed te zien zijn, zijn op de orthofoto’s vaag te zien. Hieronder wordt er dieper ingegaan op deze cijfers. 7.2.3.4 Analyse van het luchtfotografisch materiaal Luchtfoto’s, orthofoto’s en Google Earth: dit zijn 3 luchtfotografische bronnen. De vraag is welke van deze bronnen het best gebruikt wordt, welke de beste resultaten oplevert. 71
De recente luchtfoto’s van de vakgroep Archeologie hebben een groot voordeel, maar ook een groot nadeel. Het voordeel is dat deze foto’s afkomstig zijn van vluchten waarbij er specifiek wordt uitgekeken naar mogelijke archeologische sporen. Bijgevolg is er reeds een soort ‘filtering’ van het landschap gebeurd waarbij enkel archeologische sporen zijn opgenomen. Dit is eenvoudig voor de onderzoeker, die een luchtfoto in de handen krijgt met een beeld van een bepaald archeologisch spoor. Wanneer het gaat om een onderzoek van één monument is dit geen probleem, maar wel voor meer uitgebreide studies over een groot onderzoeksgebied. En dit is het grote nadeel van archeologische luchtfotografie; men is namelijk volledig afhankelijk van wat de piloot, of degene in het vliegtuig die de foto’s neemt, ziet. Ook al worden er meerdere vluchten uitgevoerd, is het nog steeds niet uitgesloten dat er sporen worden gemist. Wanneer de fotograaf een spoor niet ziet, dan is er geen opname van en zal een spoor dat niet gezien werd niet onderzocht worden, indien men enkel op basis van deze luchtfoto’s werkt. Het is op dat punt dat de orthofoto’s en Google Earth inspringen. Deze documenten zijn niet beperkt tot één spoor, maar geven het volledige landschap weer. Ze geven de onderzoeker zelf de mogelijkheid om over het landschap van het studiegebied te ‘vliegen’ en archeologische sporen op te zoeken die mogelijk werden gemist. Tijdens dit onderzoek zijn er sites aangetroffen op de orthofoto’s en Google Earth die niet waren gefotografeerd. Een voorbeeld hiervan is luchtfoto 33408. Op deze foto is een spoor zichtbaar in het land. Na onderzoek moest worden besloten dat het hier niet om een site met walgracht ging. Echter zo’n 300 m naar het oosten ligt een brede gracht die duidelijk een perceel afbakent en niet onderdeel is van een recente gracht (Figuur 32). Het blijkt om een site met walgracht te gaan, weergegeven op Popp, en op Ferraris te zien als een mooie site met twee eilanden (Figuur 33). Er werd geen foto van genomen, ondanks het feit dat er een opvallende gracht te zien is. Dit zijn gevallen waarbij er een nieuwe site werd aangetroffen, maar ook op het vlak van de gekende sites zijn dit goede bronnen. De luchtfoto toont namelijk niet altijd het beste beeld van een spoor en de orthofoto’s en Google Earth hebben dikwijls bijgebracht tot het volledig kunnen lezen van een spoor. Deze bevindingen betekenen niet dat men moet stoppen met archeologische luchtfotografie aan de hand van vliegtuigen om sporen in het landschap te zoeken. Uiteindelijk zijn er nog 24 sporen (32 %) die enkel te zien zijn op deze luchtfoto’s en die niet te zien waren in het landschap op het moment dat de opnames voor de orthofoto’s en Google Earth werden gemaakt. 72
Het is wel van belang dat men er zich van bewust is dat orthofoto’s en Google Earth (en WOI- opnames indien beschikbaar) voor een schat aan informatie kunnen zorgen in de vorm van extra informatie over gekende sporen of het weergeven van volledig nieuwe sites.
73
8. Conclusie Op basis van recente luchtfoto’s en luchtfoto’s uit WOI werden 75 sites met walgracht geïdentificeerd in Brugge, Beernem, Damme en Oostkamp. Deze sites zijn in een GIS gelokaliseerd en geanalyseerd aan de hand van verschillende bronnen: een topografische kaart, een bodemkaart, de kaarten van Popp en Ferraris, een digitaal hoogtemodel, orthofoto’s en Google Earth. Dit leverde resultaten op voor de individuele sites, maar zorgde er ook voor dat er een algemeen beeld geschetst kon worden van sites met walgracht rond Brugge.
De individuele sites zijn zo nauwkeurig mogelijk besproken. Er zijn echter nog verschillende sites die een diepgaander onderzoek vergen doordat er nog enkele onduidelijkheden zijn. De hier gebruikte bronnen kunnen niet alles duidelijk maken en in veel gevallen zou een veldonderzoek zeer nuttig kunnen zijn. Het is door dit onderzoek wel duidelijk geworden dat de rijkdom van Brugge een invloed heeft gehad op de sites met walgracht die rond de stad zijn aangelegd. Er zijn meer sites van het type A2 en A3 en de gemiddelde oppervlakte van de eilanden is groter in vergelijking met Veurne en Comines- Warneton. Sites met bredere grachten liggen dichter bij Brugge en de oppervlaktes zijn vergelijkbaar met de sites met walgracht rond Kortrijk, waar de oppervlakte gemiddeld tussen 3000 en 8000 m² ligt (Verhaeghe F., 1986: 62). De types A2 en A3 kunnen als meer prestigieus beschouwd worden doordat ze of twee eilanden (A2) of een dubbele gracht (A3) hebben. Deze sites met walgracht, die dus over het algemeen ook wat groter waren, vergden meer kapitaal om aan te leggen en bijgevolg rijkere eigenaren, hoogst waarschijnlijk afkomstig uit Brugge. Een feit dat deze stelling bekrachtigt is dat een groot deel van deze sites zich in een straal van 10 km rond het centrum van Brugge bevindt. Tussen het bodem- en drainagetype waar de sites op werden aangetroffen en het type sites dat op die bodems werd gevonden, bleek geen verband te bestaan. Wat wel kan afgeleid worden is dat de meerderheid van de sites op een lemige zandbodem liggen met matig natte bodem. Natte bodems werden bijgevolg niet vermeden om de grachten van de sites gevuld te kunnen houden.
Met het bestuderen van deze sites kon de waarde worden ingeschat van het gebruikte analysemateriaal. Het digitaal hoogtemodel is zeer nuttig gebleken: de weergave van kleine hoogteverschillen heeft in verschillende gevallen een hoge informatieve waarde. De topografische kaart blijkt een interessant document met de weergave van grachten van sites 74
waarvan die nog bestaan. De bodemkaart is uiteraard onontbeerlijk voor het bepalen van het bodem- en drainagetype, jammer genoeg liggen er vrij veel sites op niet gedefinieerde gronden. De kaart van Ferraris bewees in deze studie nogmaals zijn grote waarde, met 32 % van de sites die er op zijn teruggevonden. Bovendien hielp het in verschillende gevallen bij de typologie. Ook de kaart van Popp leverde goede resultaten op met 29,3 % van de sites. Er duikt daar wel een onduidelijkheid op bij sites die wel op Popp zijn weergegeven, maar niet op Ferraris, en omgekeerd. De belangrijkste bron voor deze studie zijn de luchtfoto’s. De opnames uit WOI blijken sporen zeer goed te kunnen weergeven. Problemen met de zichtbaarheid en een niet volledig dekken van het studiegebied zorgden er wel voor dat er niet meer dan 16 sites op konden worden geïdentificeerd. De overige sites werden uit de luchtfotocollectie van de vakgroep Archeologie gehaald. Dat deze luchtfoto’s niet alle sites met walgracht, die ooit rond Brugge zijn aangelegd, weergeven is natuurlijk niet te verwonderen. Veel sites laten geen sporen na, of de sporen zijn verwoest door bebouwing. Wanneer de kaart van Ferraris wordt bekeken kunnen her en der sites met walgracht aangetroffen worden die niet door de luchtfoto’s zijn gedekt. Ook de percelen uit Popp tonen dat dit document op dit vlak een grote waarde heeft met 93 sites die daarop zijn weergegeven en niet op een luchtfoto voorkomen. Indien een onderzoek ooit de intentie heeft alle sites met walgracht rond Brugge te lokaliseren, mogen deze twee documenten zeker niet in het studiemateriaal ontbreken. De orthofoto’s en Google Earth tonen echter dat de luchtfoto’s ook verschillende sites die wel nog zichtbaar zijn in het landschap niet weergeven. Hier en daar kunnen sites aangetroffen worden op deze documenten die niet op de archeologische luchtfoto’s voorkomen. De afhankelijkheid van wat de piloot ziet tijdens een prospectievlucht heeft daar zeer veel mee te maken; wat niet door de piloot wordt gezien, wordt niet gefotografeerd en is bijgevolg niet gekend. Een volledig blind afgaan op de luchtfoto’s in een onderzoek dat alle sporen in het landschap wil weergeven wordt daarom sterk afgeraden. Het is zeker de moeite om orthofoto’s en zeker Google Earth, aangezien dit eenvoudig en voor iedereen toegankelijk is, te raadplegen. Bovendien zijn alle luchtfoto’s momentopnames. Ze geven de situatie van een spoor weer op een bepaald moment, en hoewel voor archeologische luchtprospecties steeds wordt gevlogen op momenten dat sporen het best zichtbaar moeten zijn, kunnen orthofoto’s en Google Earth in sommige gevallen extra informatie geven over een bepaald spoor, en dat is altijd mooi meegenomen. Dus niet alleen om nieuwe sites te ontdekken, maar ook om nieuwe inzichten van gekende sites te krijgen zijn deze bronnen interessant, aangezien ze op een ander moment en onder andere omstandigheden zijn geregistreerd. De tijdsbalk functie van 75
Google Earth is daarbij natuurlijk nog een voordeel. Indien men de beschikking heeft over WOI- foto’s is het ook zeker de moeite deze te gebruiken, vooral voor gebieden die sinds WOI sterk verstedelijkt zijn.
Met deze resultaten zijn de doelstellingen, die voor dit werk werden bepaald, gehaald. Het is een uiterst interessant proces geweest dat heeft aangetoond dat het gebruiken van verschillende bronnen en materialen alleen maar positief kan zijn.
76
9. Bibliografie Antrop M., 2007. Perspectieven op het landschap. Achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen, Gent: Academia Press. Bourgeois J., Meganck M., Semey J., Verlaeckt K., 1999. Cirkels in het land: een inventaris van cirkelvormige structuren in de provincies Oost- en West- Vlaanderen. Archeologische inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks 7, Gent. Bourgeois J., 2003. Les sites fossoyés médiévaux de la région de Comines-Warneton (province de Hainaut, Belgique). Archéologie de la Picardie et du Nord de la France, Revue du Nord 353, 141-159. Centrale Archeologische Inventaris (CAI), 2010. Polygonen Sites Met Walgracht Brugge, Brussel: VIOE. De Breuck W. en Daels L., 1967. Luchtfoto’s en hun toepassingen. Gent: E. Story-Scientia P.V.B.A. De Ferraris J., 1965. Carte de cabinet des Pays-Bas autrichiens levée à l‟initiative du Comte de
Ferraris,
1:25000,
Brussel :
Koninklijke
Bibliotheek
België /
Pro
Civitate
(Gemeentekrediet van België). De Maeyer P., 2008a. Cartografie. Gent: Academia Press. De Maeyer P., 2008b. Theoretische concepten van GIS. Gent: Academia Press. De Maeyer P. en Van de Weghe N., 2007. Inleiding Geomatica. Gent: Academia Press. ESRI, 2008. ArcGIS Desktop Help. Spatial Analyst. Implementing Inverse Distance Weighted (IDW). GIS West, 2001. Fotografisch referentiebestand West-Vlaanderen, GIS West. Le Patourel H. E. J., 1981. Moated sites in their European context, British Archaeological Reports International Series, 121, 1-16. Mostaert F., 2000. Geografische situering en ontwikkeling van de Vlaamse kuststreek, Vlaanderen met zicht op zee 49/3, 130-134.
77
Nationaal Geografisch Instituut, 1993. Topografische Kaart 1:10,000 (Cd-rom). Brussel: Vlaamse Landmaatschappij. Popp P. C., 1842-1879. Atlas Cadastral Parcellaire de la Belgique, publié avec l‟autorisation du Gouvernement sous les auspices de Monsieur le Ministre des Finances, 1 :5000. Bruges: imprimé par P.C. Popp. Stichelbaut B., 2009: World War One Aerial Photography: An Archaeological Perspective. Unpublished Phd Dissertation Department of Archaeology, Ghent University. Thoen E., 2007. Het landschap in de Middeleeuwen en de Moderne Tijden. In: Prevernier W., Thoen E. en Van Eeno R., (eds.), Geschiedenis van Deinze, deel 3: het platteland en de dorpen in Deinze, Deinze, 59-82. Verhaeghe F., 1981. Medieval Moated Sites in North-West Europe, British Archaeological Reports International Series, 121, 127-171. Verhaeghe F., 1986. Les sites fossoyés du Moyen Âge en Basse et Moyenne Belgique : étât de la question. La maison forte au Moyen Âge. Table ronde Nancy-Pont-à-Mousson 31 mai-3 juin 1984, 55-86, Paris. Verhulst A., 1995. Landschap en Landbouw in Middeleeuws Vlaanderen. Brussel: Gemeentekrediet van België. Vlaamse Landmaatschappij & OC GIS-Vlaanderen, 2004: DHM-Vlaanderen (2001-2004): Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen (Cd-rom). Brussel: Vlaamse Landmaatschappij & OC GIS-Vlaanderen.
78
10. Bijlagen
Figuur 1: het onderzoeksgebied: de gemeenten Brugge, Beernem, Damme en Oostkamp.
Figuur 2: de grens op de bodemkaart tussen Kust- Vlaanderen in het noorden en Binnen- Vlaanderen in het zuiden. De zandrug waar Brugge op ligt is eveneens te onderscheiden.
Figuur 3: voorbeeld van een WOI- luchtfoto (Ruddervoorde).
79
Figuur 4: voorbeeld van een positieve crop mark.
Figuur 5: voorbeeld van een shadow mark.
Figuur 6: gegeorectificeerde luchtfoto met orthofoto op de achtergrond.
Figuur 7: voorbeeld van een gedigitaliseerd spoor
Figuur 8: voorbeeld van een DHM van een site.
Figuur 9: De tijdsbalk in Google Earth, hier met keuze uit 3 verschillende opnamemomenten (2007, 2009 & 2010).
80
Figuur 10 & 11: Typologie van de sites met walgracht (Verhaeghe F., 1986: 68-69).
81
82
Figuur 12: (NG = Niet Geclassificeerd)
83
Figuur 13:
84
Figuur 14:
85
Figuur 15:
86
Figuur 16:
87
Figuur 17:
88
Figuur 18:
89
Figuur 19:
90
Figuur 20: voorbeeld van een site waarvan de grachten zichtbaar zijn op de topografische kaart. Met toponiem.
Figuur 21:
91
Figuur 22:
Figuur 23 & 24: Site met walgracht met duidelijk verschil in grootte en oriëntatie op de kaart van Ferraris.
92
Figuur 25:
93
Figuur 26: de bodemkaart toont aan dat deze sites aan geulgronden (in rood) liggen.
94
Figuur 27:
95
Figuur 28 & 29: de volledige loop van de gracht is op de luchtfoto niet duidelijk op te maken, maar op het DHM is dit wel het geval.
96
Figuur 30:
97
Figuur 31:
98
Figuur 32: de orthofoto met luchtfoto. Rechts de opvallende, brede gracht.
Figuur 33: hetzelfde gebied op de kaart van Ferraris met rechts een mooie site met walgracht met twee eilanden.
99
Tabel 7: alle sites en elementen van de analyse samengevat
100
101
102
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE ACADEMIEJAAR 2009-2010
Lokalisatie en studie van sites met walgracht rond Brugge aan de hand van luchtfoto’s en evaluatie van het analysemateriaal
BIJLAGEN BESPREKING SITES
Thomas Apers Promotor: Dr. Wim De Clercq Co- promotor: Dr. Birger Stichelbaut
0
In deze bijlagen zijn de illustraties opgenomen die behoren tot hoofdstuk 6 ‘Bespreking van de individuele sites’. Er werd beslist deze bijlagen digitaal bij te voegen vanwege de grote hoeveelheid aan illustraties. De sites staan op dezelfde wijze geordend als bij de besprekingen. In deze bijlage zijn eveneens enkele besprekingen opgenomen van sites die werden verwijderd, omdat beslist werd dat het daarbij niet om een site met walgracht ging. Helemaal op het einde is een tabel opgenomen met alle sites en elementen van de analyses samengevat. Ook de coördinaten van de sites zijn hierbij gevoegd.
Inhoudstafel Brugge ..................................................................................................................................................... 2 Beernem ................................................................................................................................................ 39 Damme .................................................................................................................................................. 56 Oostkamp ............................................................................................................................................ 110 Verwijderde sites ................................................................................................................................. 149 Tabel .................................................................................................................................................... 155
1
Brugge 396: met luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Popp met topografische kaart als achtergrond en Ferraris:
2
3
520: met luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth, topografische kaart en Ferraris
4
5
528: met luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto en DHM
6
7
529: met luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto en Ferraris:
8
9
4164: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto, Ferraris en DHM
10
11
7719: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
12
7723: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth en DHM
13
14
7729: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto en Ferraris
15
16
7734: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto, Ferraris en DHM:
17
18
24220: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto (links), Google Earth (rechts), DHM
19
20
69726: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth en Ferraris
21
22
71513: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
23
71516: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, Bodemkaart en DHM:
24
Bodemkaart: bruin = lemig zand ; rood = zware klei
25
82228: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, bodemkaart:
26
Bodemkaart: donderkbruin = klei ; lichtbruin = uitgeveende gronden
27
86039: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris en DHM:
28
29
89718: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts) en ferraris
30
31
110625: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en DHM:
32
33
141237: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (2007), Ferraris en DHM:
34
35
392 A & B: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, Popp met topografische kaart als achtergrond en DHM:
36
37
392 C: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
38
Beernem 34510: luchtfoto en Popp met orthofoto als achtergrond:
39
38604: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
40
39217: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en orthofoto:
41
42
42705: luchtfoto, Popp met topografische kaart op achtergrond, Ferraris:
43
52430: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en DHM:
44
45
102134: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, Popp met topografische kaart op achtergrond en DHM:
46
47
143729: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Popp met topografische kaart op achtergrond en weergave van het spoor op Popp:
48
49
164130: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, Popp met topografische kaart als achtergrond en weergave van het spoor op Popp, en DHM:
50
51
167533: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris, Popp met luchtfoto als achtergrond, DHM:
52
53
181934: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, topografische kaart met spoor, DHM:
54
55
Damme 255: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 (links), Google Earth 2010 (rechts) en DHM:
56
57
1744: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto, Google Earth:
58
59
1905
60
61
2904: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en Popp met topografische kaart als achtergrond:
62
63
4105: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 en DHM:
64
65
6011
66
67
6437: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto (links), Google Earth (rechts) en DHM:
68
69
10821: luchtfoto, Google Earth (links), orthofoto (rechts), bodemkaart met verschillende sites rond geulgronden, DHM:
70
Bodemkaart: rood = geulgronden
71
49909: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 (links), orthofoto (rechts), Google Earth (2010) en DHM:
72
73
57633
74
Bodemkaart: rood = geulgronden ; bruin = onbepaalde bodem
75
59111
76
Bodemkaart: rood = geulgronden ; bruin = onbepaalde bodem
77
64121
78
Bodemkaart: donkerbruin = schorgronden ; lichtbruin = onbepaalde bodem
79
68034: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto (links), Google Earth (rechts), Popp met orthofoto op achtergrond, bodemkaart en DHM:
80
Bodemkaart: rood = geulgronden ; bruin = onbepaalde gronden
81
82
68536: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 en DHM:
83
84
68615: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto en DHM:
85
86
72228: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 en DHM:
87
88
78023: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), Popp met orthofoto op achtergrond en weergave spoor, orthofoto met twee sites, bodemkaart en DHM:
89
Bodemkaart: rood = geulgronden ; bruin = onbepaalde gronden
90
91
78734: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Ferraris en Popp met topografische kaart op achtergrond:
92
93
85611: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, bodemkaart en DHM:
94
Bodemkaart: rood = poelgronden ; donderbruin = kreekruggronden ; lichtbruin = onbepaalde bodem
95
100038: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en Popp met orthofoto op achtergrond en weergave van spoor:
96
97
113430: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto, Ferraris en DHM:
98
99
141425: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, topografische kaart, Popp met orthofoto op achtergrond, DHM:
100
101
152048: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, topografische kaart, Popp met orthofoto op achtergrond, DHM:
102
103
162717: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, bodemkaart en DHM:
104
Bodemkaart: rood = poelgronden ; bruin = zandleem
105
162726: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto met de drie sites, DHM:
106
107
601833: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Popp met orthofoto op achtergrond, DHM:
108
109
Oostkamp 8610: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
110
8921: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts) en Ferraris:
111
112
8924: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth en orthofoto:
113
114
8927: luchtfoto en gedigitaliseerd spoor:
115
45725: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007 (links), orthofoto (rechts) en DHM:
116
117
53217: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en bodemkaart:
118
Bodemkaart: lichtbruin = lemig zand ; donderbruin = klei
119
67040: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts) en DHM:
120
121
72330: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth 2007, orthofoto:
122
123
85536: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts), Ferraris en DHM:
124
125
126
86036: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto en DHM:
127
128
86326: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth, orthofoto en DHM:
129
130
86330: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, orthofoto (links), Google Earth 2007 (rechts) en DHM:
131
132
102523: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts), Popp met topografische kaart op achtergrond, Ferraris en DHM:
133
134
135
139025: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, WOI- foto, Ferraris en DHM:
136
137
142644: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts), topografische kaart en DHM:
138
139
140
148204: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts), orthofoto met twee sites, bodemkaart:
141
142
Bodemkaart: lichtbruin = zandleem ; donkerbruin = lemig zand
143
183508: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor, Google Earth (links), orthofoto (rechts), topografische kaart, Ferraris, Popp met topografische kaart op achtergrond, DHM:
144
145
146
185525: luchtfoto, gedigitaliseerd spoor en DHM:
147
148
Verwijderde sites 6430 Op deze luchtfoto is een duidelijk eiland te zien met gracht. Er werd beslist deze niet als site met walgracht op te nemen aangezien het niet te zien is op de topografische kaart, de historische kaarten en het DHM. Op basis van de luchtfoto zou dit wel nog een SMW genoemd kunnen worden, maar op de orthofoto’s blijkt dat de gracht eerst een vijver was, die dan blijkbaar is omgevormd tot de gracht en later is er weer een vijver van gemaakt. Het gaat hier bijgevolg om een recent aangelegde gracht. Luchtfoto (links) en Google Earth (rechts)
24903 Deze luchtfoto toont een overzicht van Moerkerke. Links onderaan zou een mogelijke site met walgracht liggen in de vorm van de nog bestaande hoeve. Er zijn echter geen grachten en geen enkel document leverde enige aanwijzing dat er een site met walgracht zou zijn geweest.
149
27922 Deze foto werd genomen bij Balibrugge. Er zijn enkele onduidelijke sporen in het land. Het lijken hier echter eerder verkavelingsporen. Er was op geen enkel ander document iets te vinden.
33408 Op deze luchtfoto zijn enkele zeer rechte, smalle sporen te zien. Het spoor dat een hoek maakt lijkt aan te sluiten het onderliggend perceel. Er is echter op geen enkel document iets te vinden. Door het rechte karakter van de sporen wordt er aangenomen dat het hier eerder om recente sporen gaat. Het rechtlijnige spoor boven het spoor dat een hoek maakt lijkt eerder van een weg geweest te zijn.
150
59202 Op deze luchtfoto is helemaal onderaan een spoortje te zien. Het is echter zeer klein en onduidelijk. Andere documenten leveren niets op. Het lijkt hier niet om een archeologische spoor te gaan.
78017 Een luchtfoto met verschillende sporen in het land. Niets wijst er echter op dat het hier om een site met walgracht zou gaan. Een deel van de sporen lijkt natuurlijk, een ander deel zijn verkavelingsporen.
151
106417 Deze foto toont enkele cirkelvormige structuren in het land. Het lijkt hier eerder om grafcirkels te gaan dan om sites met walgracht. Geen enkel document wijst ook in de richting van een site met walgracht.
139022 Deze foto toont een huis met een halfcirkelvormige vijver in de tuin. Geen enkel document wijst op een site met walgracht. De vijver is duidelijk recent aangelegd, aangezien op een WOI- foto de site ook te zien is, zonder brede gracht, daar gaat het om een smalle gracht die op die plaats langsloopt. In het noorden is wel een uitstulping. Misschien toen een drinkpoel voor vee. Luchtfoto (links) en WOI- foto (rechts)
152
164447 Op deze luchtfoto is een hoeve te zien met een gracht rondom. Deze lijkt echter duidelijk nog maar net aangelegd. Inderdaad blijkt op de orthofoto’s, die enkele jaren ouder zijn, dat er nog geen gracht lag. Er wijst ook geen enkel document op een site met walgracht. Orthofoto (links) en luchtfoto (rechts)
180635 Op deze luchtfoto zijn enkele eigenaardige sporen te zien in het land. Het lijkt door deze vorm weinig waarschijnlijk dat het hier om een site met walgracht gaat. Er is ook geen enkel document dat in die richting wijst.
153
181322 Deze luchtfoto toont een zeer duidelijk spoor in een wei van een gracht die nog een depressie nalaat. Dit lijkt zeer sterk op een site met walgracht, maar wanneer de kaart van Ferraris wordt bekeken is te zien dat het om een spoor van een fort gaat. Dit lag ter hoogte van Oostkerke vlak aan het kanaal, waarschijnlijk om dit te bewaken.
Luchtfoto (links) en Ferraris (rechts)
183427 Er zijn op deze luchtfoto enkele sporen te zien in het land. Niets wijst echter op een site met walgracht. Ook de hoeve bovenaan was geen site met walgracht.
154
Tabel
155
156
157
158
