Robert van der Loos, Bow Terminal (Vlissingen-Oost): “De infrastructuur en bedrijvigheid in Zuidwest-Nederland bieden uitstekende kansen voor nieuwe logistieke concepten”
Logistieke Monitor Zuidwest-Nederland 1e kwartaal 2013
Inleiding Voor u ligt de Logistieke Monitor Zuidwest-Nederland van het eerste kwartaal van 2013. Deze schetst een actueel beeld van de ontwikkelingen binnen de logistieke sector (vervoer/opslag) in Zuidwest-Nederland. Logistiek is voor de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland één van haar speerpunten. Daartoe heeft zij een programma ontwikkeld met producten en diensten gericht op logistieke bedrijven. Eén van die producten is de Logistieke Monitor Zuidwest-Nederland, die ieder kwartaal verschijnt. Eén van de sterkste troeven van Zuidwest-Nederland is de strategische ligging. De regio ligt centraal tussen de wereldhavens van Rotterdam en Antwerpen en is gunstig gelegen ten opzichte van belangrijke nationale en internationale economische concentratiegebieden. Binnen een straal van 500 km wonen 300 miljoen consumenten. Ook de ligging aan diep vaarwater met havens als Moerdijk, Vlissingen en Terneuzen is een ‘Unique Selling Point’. Door de strategische ligging en de aanwezigheid van een aantal havens heeft Zuidwest-Nederland goede papieren op het gebied van transport en logistiek. Ondanks de goede randvoorwaarden heeft de logistieke sector het op dit moment erg moeilijk. Hieronder staan de onderwerpen die in de monitor aan bod komen, inclusief de gehanteerde bronnen. Onderwerp - Logistieke Barometer - Inkoop - Omzet, export en orders - Winst en investeringen - Arbeidsmarkt - Belemmeringen - Bedrijvendynamiek - Overslag havens - Logistiek in Beeld
Bronnen COEN-enquête (o.a. CBS, KvK) CBS, COEN CBS, COEN, KvK COEN COEN, UWV Werkbedrijf, LISA COEN KvK Havenschap Moerdijk, Zeeland Seaports KvK, Vestigingenregister West-Brabant (Regio WestBrabant) en RIBIZ; bewerking Bureau Louter
Voor vragen en suggesties kunt u contact opnemen met: Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland Mozartlaan 7 4837 EH Breda Telefoon: (076) 564 68 00 Contact: Juri Heise, programmamanager Logistiek Email:
[email protected] De Logistieke Monitor Zuidwest-Nederland is te downloaden via:
www.kvk.nl/logistiekzwn
1
2
Logistieke Barometer Zuidwest-Nederland e
Sterke daling logistieke barometer 1 kwartaal 2013 e Logistieke ondernemers in Zuidwest-Nederland zijn in het 1 de kwartaal van 2013 een stuk pessimistischer dan in het 4 kwartaal. Toen was er juist sprake van een stijging. De logistieke barometer komt uit op 66 punten, bijna de helft van de het 4 kwartaal (118 punten). De barometer is gebaseerd op de verwachte ontwikkeling van de omzet, export, orders en personeel. Ondernemers zijn over de volle breedte minder positief geworden. Landelijk zakt de barometer nog verder weg (van 106 naar 48 punten). De daling van de barometer heeft ook met seizoensinvloeden te maken. Desalniettemin is de score een stuk lager dan in het eerste kwartaal van 2012 (87 punten).
Inkoop
'03 jan
nov
sept
juli
mei
mrt
'02 jan
nov
sept
juli
mei
mrt
Saldo industriële bedrijven met toe- en afname inkoop per kwartaal in Zuidwest-Nederland
ZW-Nederland
'13 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'12 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'11 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
20 15 10 5 % 0 -5 -10 -15 -20 '10 1e kw
ste
Ongunstige inkoopverwachting 1 kwartaal Van de industriële bedrijven in ZuidwestNederland verwacht 59% dat de inkooporders in ste het 1 kwartaal gelijk zullen blijven, 13% rekent op groei, 28% op een daling. Per saldo gaat het om een krimp van bijna 15%. Landelijk ligt het saldo iets minder laag (-9%). Ten opzichte van de het 4 kwartaal is er duidelijk sprake van een daling van de inkoop. De groothandel is veel positiever over de ontwikkeling van de inkoop (saldo +8%). Logistieke bedrijven zijn sterk verweven met sectoren als de industrie en groothandel. Een ongunstige inkoopontwikkeling werkt negatief door naar bijvoorbeeld transporten op- en overslagbedrijven.
'11 jan
nov
Lichte daling Inkoopmanagersindex NEVI Purchasing Managers Index (inkoop) in Nederland De inkoopmanagersindex van NEVI laat de 65 afgelopen maanden een fluctuerende beweging zien op een relatief laag niveau. In februari 60 daalde de score van 50,2 (januari) naar 49,0. Al 55 ruim een jaar ligt de index op of onder de 50 punten, hetgeen duidt op krimp. Oorzaak voor de 50 daling zijn vooral de zwakke binnenlandse vraag. 45 Het aantal orders uit het buitenland steeg wel licht. De werkgelegenheid daalde aanzienlijk en 40 ook de hoeveelheid ingekochte materialen en de 35 voorraad gereed product nam in februari opnieuw af. Dit zijn tekenen dat bedrijven verwachten dat de vraag zwak zal blijven.
Nederland
3
Omzet , export en orders Omzetontwikkeling (%) vervoer/opslag in Nederland 20
10
0
-10
Toename
Geen hoge omzetverwachtingen voor 2013 Eind 2012 gaf 18% van de logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland aan in 2013 een hogere omzet te kunnen realiseren en een vergelijkbare groep ging uit van een krimp. Landelijk (28% groei, 17% daling) waren de ondernemers iets optimistischer dan in Zuidwest-Nederland. Zowel in Zuidwest-Nederland als in heel Nederland ste worden deze verwachtingen in het 1 kwartaal (nog) niet gehaald.
Afname
4e kw
3e kw
2e kw
'12 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'11 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'10 1e kw
4e kw
Omzetontwikkeling bij logistieke bedrijven per Ongunstige omzetontwikkeling begin 2013 kwartaal in Zuidwest-Nederland Van de logistieke bedrijven in Zuidwestste 60 Nederland verwacht bijna een kwart in het 1 45 kwartaal een lagere omzet, slechts 5% rekent op 30 groei. Het groeisaldo (-18%) is in de afgelopen 3 jaar niet zo laag geweest. Ondanks het negatieve % 15 0 beeld weet toch bijna driekwart van de bedrijven -15 de omzet op peil te houden. Landelijk zijn er -30 zowel meer groeibedrijven als krimpbedrijven. -45 Het groeisaldo (-22%) is nog iets negatiever dan in Zuidwest-Nederland.
3e kw '13 1e kw
12 1e kw
3e kw
11 1e kw
3e kw
10 1e kw
3e kw
09 1e kw
3e kw
08 1e kw
3e kw
07 1e kw
3e kw
-20 06 1e kw
de
Lichte daling omzetgroei in 4 kwartaal De omzet in vervoer/opslag in Nederland is in het 4de kwartaal van 2012 gegroeid met 2,1%. Dit is iets lager dan de voorgaande kwartalen (ca. de +3%). De verschillen per bedrijfstak zijn in het 4 kwartaal groot. Vervoer door de lucht (+8,1%), zee- en kustvaart (+10,4%) en laad-, los- en overslagbedrijven (+5,9%) realiseren de grootste groei, binnenvaart (-9,7%) en verhuisvervoer (5,6%) blijven achter. Ook goederenvervoer over de weg (+0,0%) stelt teleur. De winstgevendheid staat door stijgende kosten bij veel bedrijven extra onder druk.
Saldo
Verwachte omzetontwikkeling in 2012 en 2013 van logistieke bedrijven in Zuidwest-NL en Nederland 40
Afname
30
Toename Saldo
20 % 10 0 -10 -20 -30 2012
2013
Zuidwest-Nederland
2012
2013
Nederland
4
Gunstige exportvooruitzichten voor heel 2013 ste De exportontwikkeling in het 1 kwartaal kan als ‘valse start’ worden beschouwd. Eind 2012 waren de logistieke ondernemers immers nog vrij optimistische over de verwachte exportontwikkeling voor 2013. Van de logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland dacht toen één op de drie in 2013 een hogere export te zullen realiseren, zo’n 10% ging uit van een daling. Landelijk lag zowel het aandeel ‘groeiers’ (36%) als ‘dalers’ (11%) iets hoger. Gezien de vele onzekerheden die het economische klimaat omgeven is het maar zeer de vraag of de voorspellingen wel gehaald gaan worden.
4e kw
3e kw
2e kw
4e kw
2012 1e kw
3e kw
2e kw
4e kw
2011 1e kw
3e kw
2e kw
4e kw
2010 1e kw
3e kw
2e kw
4e kw
2009 1e kw
3e kw
Exportontwikkeling bij logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland 45 30 15 % 0 -15 -30 -45
Toename
Afname
'13 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'12 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'11 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'10 1e kw
-60 4e kw
ste
Terugval export 1 kwartaal De opgaande lijn van de buitenlandse omzet ste wordt in het 1 kwartaal van 2013 niet ste gecontinueerd. Voor het 1 kwartaal verwacht 8% van de bedrijven in de sector vervoer/opslag een toename van de export, 19% een afname. Het grootste deel van de bedrijven (73%) verwacht een stabilisatie van de export. Landelijk zijn de ondernemers nog iets somberder. Bedrijven hebben vooral last van de ongunstige conjunctuur in de Europese Unie. Veel logistieke bedrijven doen niet rechtstreeks zaken met buitenlandse bedrijven maar indirect via hun (Nederlandse) verladers.
2e kw
2008 1e kw
de Volume in- en uitvoer (%) in Nederland per maand Toename in- en uitvoer in 4 kwartaal Sinds medio 2010 laat de internationale handel in 20 Nederland een neerwaartse beweging zien. Eind 15 2012 lijkt de internationale handel zich te % 10 de herstellen. In het 4 kwartaal groeide de invoer 5 met 5,2% en de uitvoer met 4,6%. Met name de 0 de uitvoer ligt in het 4 kwartaal duidelijk hoger dan de -5 in het 3 kwartaal (+1,6%) maar ook de groei van e -10 de invoer nam toe (3 kwartaal: +3,4%). Gezien de -15 grote onzekerheden binnen de internationale economie, en dan vooral binnen de EU, zijn de vooruitzichten onzeker. Zuidwest-Nederland is relatief sterk internationaal georiënteerd, waardoor Invoer Uitvoer de ontwikkeling van de internationale handel veel impact heeft op de regionale economie.
Saldo
Verwachte exportontwikkeling in 2012 en 2013 van logistieke bedrijven in Zuidwest-NL en Nederland 40
Afname Toename
30
Saldo
%
20 10 0 -10 -20 2012 2013 Zuidwest-Nederland
2012 2013 Nederland
5
15.000 14.000 13.000 12.000 11.000
3e kw
12' 1e kw
3e kw
'11 1e kw
3e kw
'10 1e kw
3e kw
'09 1e kw
3e kw
'08 1e kw
10.000
Logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland met een grote en kleine orderpositie 50 40 % 30 20 10
Klein
'13 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'12 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'11 1e kw
4e kw
3e kw
0 2e kw
Aantal bedrijven met kleine orderpositie stijgt Bijna één op de drie logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland spreekt van een kleine orderpositie. Slecht 4% bestempelt zijn orderpositie als groot. Bij het leeuwendeel (64%) van de bedrijven is dus sprake van een normale orderpositie. Ten opzichte van het voorgaande kwartaal is het aandeel met een kleine orderpositie duidelijk toegenomen (van 20% naar 32%). Landelijk zijn er minder bedrijven met een kleine orderpositie. Vanaf begin 2011 is de orderpositie van logistieke bedrijven bijna continue verslechterd.
Uitgifte exportdocumenten KvK Zuidwest-Nederland
'10 1e kw
Stijging uitgifte exportdocumenten Een andere indicator om de intensiteit van buitenlandse activiteiten te meten is de uitgifte van exportdocumenten via de Kamer van de Koophandel. In het 4 kwartaal van 2012 is de uitgifte gestegen met bijna 7% naar 11.750 documenten. Ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder was er sprake van slechts een bescheiden groei (+0,4%). Over heel 2012 steeg de uitgifte met ongeveer 3%. Exportdocumenten worden uitgegeven voor landen buiten de EU. Aangezien de economische groei buiten de EU hoger ligt dan binnen de EU is dit gunstig voor de ontwikkeling van exportdocumenten.
Groot
Winst en investeringen Ontwikkeling winstgevendheid logistieke sector in Winstgevendheid licht verbeterd Zuidwest-Nederland Bij één op de vier logistieke ondernemers in Zuidwest-Nederland is de winstgevendheid in het 4e kw 11 de 4 kwartaal van 2012 afgenomen, 18% spreekt de van een toename. Ten opzichte van het 3 1e kw 12 de kwartaal maar ook het 4 kwartaal in 2011 is de 2e kw 12 situatie iets verbeterd. Landelijk zijn de winstcijfers nog een fractie beter dan in Zuidwest3e kw 12 Nederland. Aangezien de marktomstandigheden niet zijn verbeterd, zou de verbeterde 4e kw 12 winstgevendheid bij sommige bedrijven een gevolg kunnen zijn van hun focus op 0% 20% 40% 60% 80% 100% kostenreductie. toename gelijk afname
6
Bedrijven houden hand op de knip 22% van de logistieke bedrijven in ZuidwestNederland verwacht in 2013 een daling van de investeringen, 63% houdt de uitgaven op peil en 15% zal dit jaar extra diep in de buidel tasten. Ten opzichte van de vorige peiling is de investeringsbereidheid gelijk gebleven. Vergeleken met het landelijke beeld telt Zuidwest-Nederland minder bedrijven met dalende investeringen (28% versus 22%).
Verwachte investeringen in 2013 bij logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland
ZW-NL
NL
0%
20%
40%
60%
80%
% Gelijk
Toename
100%
Afname
Belemmeringen / concurrentiepositie Minder beperkingen, Vraaguitval neemt toemeer vraaguitval In de een COEN-enquête wordt ondernemers Bijna derde van de logistieke bedrijven in ste gevraagd naar ervaren belemmeringen. Zuidwest-Nederland spreekt in het 1 kwartaal Ongeveer 36% van de logistieke ondernemers van onvoldoende vraag. Dit percentage is ten in de Zuidwest-Nederland zegt geen belemmeringen te opzichte van het 4 kwartaal duidelijk ondervinden. (was Dit percentage is 15% zelfs (was iets groter toegenomen 24%). Circa 12%) de geworden ten opzichte van het 4 ervaart financiële beperkingen. De kwartaal andere (29%). Opvallend is welduidelijk dat het aandeel belemmeringen komen minder voor. ondernemers dathet spreekt onvoldoende Vergeleken met totalevan bedrijfsleven valt vraag op is toegenomen 27% naar 33%. Ongeveer dat de financiëlevan beperkingen en onvoldoende 11% zegt hebben sector van financiële vraag doorlast de te logistieke meer worden beperkingen (was 19%). Ook het aandeel genoemd. bedrijven dat te kampen heeft met een tekort aan arbeidskrachten is gedaald.
Concurrentiepositie onder druk Ongeveer 24% van de logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland geeft aan dat de concurrentiepositie binnen de EU is verslechterd, 8% spreekt van een verbetering. Ook binnen Nederland is de concurrentiepositie per saldo verslechterd. Buiten de EU lijkt sprake van een stabielere situatie. Ten opzichte van de vorige peiling is vooral de concurrentiepositie binnen de EU verslechterd. Ook zijn de ondernemers in Zuidwest-Nederland op dit punt wat negatiever dan gemiddeld in Nederland.
Belemmeringen bij logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland Geen belemmeringen Onvoldoende vraag Financiële beperkingen Weersomstandigheden Tekort arbeidskrachten Prod.middelen, ruimte Q1 2013
Andere oorzaken 0
10
20
% 30
Q4 2012 40
50
Beoordeling concurrentiepositie door logistieke e bedrijven in Zuidwest-Nederland (1 kw. 2013) Buiten EU
Binnen EU
Nederland
0
5
10 Verbeterd
15 %
20
25
Verslechterd
7
Vervoerssector ondervindt meer financiële belemmeringen de Ongeveer 41% (3 kwartaal 39%) van de logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland geeft aan financiële belemmeringen te ondervinden. Dit is hoger dan gemiddeld voor het totale bedrijfsleven (33%). Logistieke bedrijven spreken vooral van problemen bij het aantrekken van bancaire kredieten/leningen (14%) en debiteurenrisico’s (13%). De vervoerssector kent ook relatief veel ‘andersoortige’ financiële belemmeringen (13%). Ten opzichte van de landelijke cijfers zijn de verschillen niet groot.
Sterke focus op kostenreductie Ongeveer 35% van de logistieke bedrijven in Zuidwest-Nederland geeft aan zich de komende 12 maanden te richten op kostenreductie (landelijk is dit 37%). Daarmee is de sector vervoer/opslag één van de koplopers binnen het totale bedrijfsleven (gemiddeld 31%). Zo’n 17% spreekt van meer focus op een scherpere prijsconcurrentie/marketing. Ruim 13% wil de bedrijfsomvang vergroten door acquisitie, voor het totale bedrijfsleven is dit 11%.
Financiële belemmeringen die bedrijven in Zuidwest-Nederland ondervinden Nee of niet noemenswaardig Door toenemende debiteurenrisico's Bij aantrekken eigen vermogen Bij internationaal krediet Bij niet-bancaire kredieten/leningen Bij bancaire kredieten/leningen Vervoer/opslag
Andersoortige financiele belemmeringen
Totaal bedrijfsleven 0
10
20
30 %
40
50
60
70
Belangrijkste veranderingen die bedrijven in Zuidwest-Nederland komende 12 maanden verwachten Kostenreductie Geen of andersoortige verandering Hogere arbeidsproductiviteit/meer procesinnovatie Scherpere prijsconcurrentie / meer marketing Vergroting bedrijfsomvang door acquisitie Productverbetering Vervoer/opslag
Voorbereiden bedrijfsbeëindiging of overname door derden
Totaal 0
10
20
30
40
50
%
Toename
Afname
4e kw
3e kw
2e kw
'12 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'11 1e kw
4e kw
3e kw
2e kw
'10 1e kw
Personeelsontwikkeling bij logistieke bedrijven in Logistiek arbeidsplaatsen op de tocht Zuidwest-Nederland Als gevolg van de ongunstige 30 marktomstandigheden richten veel bedrijven zich op kostenreductie. Een belangrijke kostenfactor 15 ste is personeel. Voor het 1 kwartaal van 2013 verwacht bijna één op de vier bedrijven te snijden % 0 in het personeel. Ongeveer 10% denkt juist uit te -15 breiden. De situatie lijkt zicht ten opzichte van -30 voorgaande kwartalen te verharden. Wel lijkt de -45 afvloeiing van arbeidskrachten in ZuidwestNederland minder groot dan landelijk.
'13 1e kw
Arbeidsmarkt
Saldo
8
Ook in 2013 verlies aan logistieke banen Ook voor het hele jaar verwacht één op de vier logistieke ondernemers personeel te moeten afstoten. Ongeveer 13% denkt juist meer mensen nodig te hebben. Per saldo een duidelijke krimp. Landelijk is het beeld nog een stuk somberder. Hier voorziet meer dan een derde een daling van ste de personeelssterkte. De cijfers over het 1 kwartaal lijken de jaarprognose (van eind 2012) te onderschrijven.
Verwachte personeelsontwikkeling in 2012 en 2013 van logistieke bedrijven in Zuidwest-NL en Nederland 20
Afname Toename
10
Saldo
%
0 -10 -20 -30 -40 2012 2013 Zuidwest-Nederland
2012 2013 Nederland
Niet-werkende werkzoekenden in Stijging werkloosheid transportberoepen Sinds juli 2012 laat het aantal niet-werkende werkzoekenden (nww-ers) met een transportberoep (ingeschreven bij UWV Werkbedrijf) een stijgende lijn zien. In ZuidwestNederland stonden januari 2013 2.892 personen ingeschreven met een transportberoep (waarvan 1.901 in West-Brabant en 991 in Zeeland), 210 (+8%) meer dan in december en 420 (+17%) meer dan in januari 2012. Ook landelijk is deze ontwikkeling zichtbaar. Wanneer nader wordt ingezoomd blijkt dat het vooral om werkloze chauffeurs gaat.
Zuidwest-Nederland met een transportberoep
Aantal vacatures transportberoepen blijft laag Het aantal openstaande vacatures ingediend bij UWV Werkbedrijf* is in januari 2013 licht gestegen ten opzichte van december tot 155 vacatures. Dit is nog altijd een zeer laag niveau. In december werd het laagste niveau in 3 jaar tijd bereikt. Ruim tweederde van de vacatures heeft betrekking op West-Brabant. Ook landelijk is de vraag naar transportberoepen op dit moment beperkt. De openstaande vacatures betreffen vooral chauffeurs.
Vacatures transportberoepen Zuidwest-Nederland
2000 1500 1000 500
Zeeland
'13 jan
okt
juli
april
'12 jan
okt
juli
april
'11 jan
okt
juli
april
'10 jan
0
West-Brabant
800 700 600 500 400 300 200 100
Zeeland
2013 jan
okt
juli
april
2012 jan
okt
juli
april
okt
juli
april
0 2011 jan
Met name de vacatures voor hoger opgeleiden blijven hierdoor buiten beeld.
2500
2010 jan
* UWV registreert maar een beperkt deel van alle vacatures.
3000
West-Brabant
9
Starters
'12 Q1
Q3
'11 Q1
Q3
'10 Q1
Q3
'09 Q1
Aantal starters en opheffingen stijgt Bedrijvendynamiek logistieke sector in ste Zuidwest-Nederland per kwartaal In het 4 kwartaal van 2012 waren er 56 100 logistieke starters in Zuidwest-Nederland. Ten de de 90 opzichte van het 3 kwartaal (46 starters) en 4 80 kwartaal 2011 (50 starters) een duidelijke stijging. 70 Hier tegenover staan 75 opheffingen (een 60 50 record), een forse stijging ten opzichte van het de de 40 3 kwartaal (40 opheffingen) en 4 kwartaal 30 2011 (52 opheffingen). Over heel 2012 waren er 20 199 starters en 196 opheffingen. Ten opzichte 10 van 2011 gaat het om een groei van 0 respectievelijk -7,9% en +15,3%.
Q3
Bedrijvendynamiek
Opheffingen
Top 5 starters en opheffingen in logistiek Zuidwest-Nederland (2012) Starters
Aantal bedrijven
Koeriers
90
Goederenvervoer over de weg (geen verhuizingen)
33
Vervoer per taxi
18
Dienstverlening voor vervoer over land
15
Binnenvaart (vrachtvaart) Opheffingen
10 Aantal bedrijven
Koeriers
51
Goederenvervoer over de weg (geen verhuizingen)
44
Binnenvaart (vrachtvaart)
24
Vervoer per taxi
16
Zee- en kustvaart (vracht- en tankvaart; geen sleepvaart)
14
Overslag zeehavens Stijging overslag haven Moerdijk over 2012 de In het 4 kwartaal van 2012 is de overslag in de Zeeuwse havens met 5,2% toegenomen en in Moerdij Moerdijk met 2,3%. Ter vergelijking, in Rotterdam k, van steeg de overslag met 1,7%. De sterke groei Zeeland de de Zeeuwse havens in het 4 kwartaal heeft niet Seaport kunnen voorkomen dat de overslag over heel s en 2012 met 4,3% is gedaald. Moerdijk komt op Rotterd jaarbasis uit op +2,8%. De Rotterdamse haven am (+1,7%) zit iets onder de groei van Moerdijk.
Groei (%) overslag Q4 2012 en heel 2012 t.o.v. dezelfde periode in 2011 in de havens 6 4 %
2 0
-2 Q4 2012
-4
Heel 2012
-6 Moerdijk
Zeeland Seaports
Rotterdam
10
Logistiek in Beeld
Arbeidsplaatsen topsector Logistiek in Zuidwest-Nederland per km², 2011
Leeftijd en geslacht ondernemers in topsector Logistiek (aandeel leeftijdklasse in geslacht), 2012
Bron: ‘Logistiek in Zuidwest-Nederland’, Bureau Louter (2013)
11
