terugblik
vooruitblik
2006 2007
jaarprogramma
projectbureau
Belvedere
Bevorderen van de uitvoeringspraktijk
3 9 - 4 5
2 9 - 3 8
Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs
2 1 - 2 8
Kennisverspreiding en communicatie
1 5 - 2 0
9 - 1 4
3 - 8
Ruimtelijke opgaven
Kennisuitwisseling Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
terugblik
vooruitblik
20062007
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
Inleiding
Het kennisdomein van Belvedere 3
terugblik
2006
2006 stond voor projectbureau Belvedere vooral in het teken van het bereiken van de doelgroepen in de uitvoeringspraktijk en het versterken van de band met verschillende organisaties die de komende jaren de Belvederegedachte kunnen uitdragen. (Foto: Locatiebezoek Den Haag, mei 2006)
3
projectbureau dit jaar van plan is te ontplooien. U kunt hier inspiratie opdoen voor uw eigen
vooruitblik
In dit Jaarprogramma 2007 van projectbureau Belvedere leest u over de activiteiten die het
2007
Het kennisdomein van Belvedere
werk of aansluiting zoeken bij de beschreven activiteiten. Deze activiteiten zijn afgeleid van de ambities die het projectbureau bereikt wil hebben bij de beëindiging van het project Belvedere eind 2009. Met het oog op de einddatum van het projectbureau in 2009, is het noodzakelijk om de vormt daarvoor het zogenaamde Kennisfestival Uitvoeringsprojecten (werktitel) waarin de oogst van zeven jaar Belvedere centraal zal staan. Dit betreft vooral de kennis rondom gerealiseerde
Belvedereprojecten. Tegelijkertijd stellen wij ons de vraag op welke onderwerpen Belvedere nog moet focussen en aan wie en hoe wij deze kennis kunnen overdragen. Dit vraagt om een actief kennismanagement. Daarvoor zal een plan van aanpak worden opgesteld waarin ‘erfenis en
terugblik
aanwezige Belvederekennis te borgen en toegankelijk te maken. Een kristallisatiepunt in 2007
erfgenamen’ centraal staan. In 2007 zal projectbureau Belvedere specifiek de aandacht richten op kennisoverdracht aan professionals in de cultuurhistorische sector. 5
Leeswijzer De activiteiten van het projectbureau Belvedere zijn in verschillende thema’s ingedeeld die u in de hoofdstukken linkerbladzijde vindt u steeds een selectie van activiteiten die in 2006 zijn ontplooid.
terugblik
2006
terugvindt. Op de
Zij geven een beeld van de wijze waarop het projectbureau opereert.
Hoe ziet ‘behoud door ontwikkeling’ eruit in de praktijk? Samen met de belangrijkste spelers in het Belvedereveld bezoeken de medewerkers van het projectbureau projecten op locatie. (Foto: Locatiebezoek Den Haag, gebouw De Baljurk, mei 2006)
3
Tegelijkertijd kan geconstateerd worden dat het werkterrein zich steeds verder uitbreidt. Naast
de oorspronkelijke aandacht die zich vooral richtte op het fysieke erfgoed, krijgt steeds vaker ook het niet fysieke erfgoed een plek in de uitvoering. Ook telt, behalve het belang van de kennis en het oordeel van de deskundige, steeds vaker het oordeel van het publiek. Bovendien wordt in
vooruitblik
ruimtelijke ontwikkelingen (behoud door ontwikkeling) vormt feitelijk het DNA van Belvedere.
2007
Het verspreiden en uitwisselen van kennis over de koppeling van cultureel erfgoed aan
projecten naast kennis van de inhoud ook steeds meer kennis van procesarchitectuur van belang. En last but not least gaat de aandacht, die oorspronkelijk uitging naar het behoud van erfgoed in striktere zin, in toenemende mate uit naar de betekenis die erfgoed kan hebben in de vorm van waardecreatie binnen gebiedsontwikkeling. De betekenis van erfgoed wordt in het steeds bredere die cultuurhistorie kan vervullen bij het geven van betekenis aan de vormgeving van onze ruimte spreekt zo meer en meer tot de verbeelding.
terugblik
verband gezien van identiteit en betekenisgeving van het publieke (stedelijke) landschap. De rol
7
8
terugblik
vooruitblik
20062007
Kennisuitwisseling
Kennisuitwisseling
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere Kennisuitwisseling
Na 2009 is rond het gedachtegoed ‘behoud door ontwikkeling’ een levendige praktijk ontstaan van onderlinge kennis-
weten de professionals die zich met inrichtingsvraagstukken rondom ‘behoud
terugblik
2006
uitwisseling. Ook na 2009
door ontwikkeling’ bezig houden, elkaar te vinden om kennis en ervaring uit te wisselen en waar mogelijk Het projectbureau wil op meerdere manieren professionals in aanraking brengen met ‘Belvedereoplossingen’. De Belvederebox Cultuurhistorie maakt het verschil is een cassette met zeven losse katernen waarin, aan de hand van thema’s die binnen gemeentes spelen, voorbeelden worden aangedragen die inspireren en navolgbaar zijn. (Foto: Belvederebox Cultuurhistorie maakt het verschil)
een gezamenlijke agenda op te stellen.
organiseren van bijeenkomsten rondom actuele ruimtelijke thema’s, bij voorkeur in samenwerking met partners. Het projectbureau vervult daarbij een aanjagende en ondersteunende rol.
Kennisfestival Het Kennisfestival Uitvoeringsprojecten (werktitel) vormt in 2007 het centrum van de activiteiten
vooruitblik
Het projectbureau stimuleert professionals in de uitwisseling van kennis en ervaring door het
2007
Kennisuitwisseling
van het projectbureau. De hoofddoelstelling is te laten zien dat Belvedere werkt. Daarnaast biedt dit festival kansen om kennisoverdracht te bewerkstelligen tussen ervaringsdeskundigen in de uitvoering (Belvederepioniers) en doelgroepen die aan de vooravond van de fase van uitvoering staan. Het Kennisfestival geeft waardering aan de inspanningen van de Belvederevoorlopers. Bijeenkomsten, publicaties en mogelijke vervolgactiviteiten vormen één geheel onder de noemer Kennisfestival.
Intervisiebijeenkomsten Projectbureau Belvedere is in 2006 gestart met intervisiebijeenkomsten. Omdat de deelnemers hun waardering voor deze bijeenkomsten hebben uitgesproken, heeft het bureau in 2007 weer intervisie bijeenkomsten gepland voor teamleden van projecten uit de subsidieregeling Belvedere en voor 11
terugblik
2006
De mogelijkheden van Belvedere ontdek je met elkaar. Op verschillende plaatsen in groepen van verschillende samenstelling hebben ook in 2006 bijeenkomsten plaatsgevonden. Deelnemers geven vaak zelf aan welke actuele Belvedereonderwerpen zij graag bespreken. (Foto: Regiobijeenkomst Oost, augustus 2006)
kan resulteren in handreikingen voor een breder publiek.
Netwerkvorming Om de kennis over de toepassing van het Belvederegedachtegoed en de advisering daarover zo dicht mogelijk bij de regionale uitvoeringspraktijk te organiseren, stimuleert het projectbureau Belvedere de groei van netwerken. Het projectbureau organiseert samen met regionale partners ook in 2007 diverse regionale netwerkbijeenkomsten. Daarnaast komen in 2007 de medewerkers cultuurhistorie
vooruitblik
komen tijdens deze intervisies bij elkaar. De tijdens de bijeenkomsten opgedane kennis en ervaring
2007
mensen uit het Belvederenetwerk. Projecten en mensen die een zelfde thematiek of vraagstuk delen,
van de provincies meerdere malen bijeen rondom een aan Belvedere gerelateerd thema tijdens
De Triënnale Landschapsarchitectuur 2008 De gemeente Apeldoorn is initiatiefnemer van het plan om in 2008, 2011 en 2014 de Triënnale Landschapsarchitectuur in Apeldoorn te organiseren. Tijdens de Triënnale van 2008 zal in het onderdeel ‘What’s up in Europe’ het Belvederevraagstuk ‘behoud’ versus ‘ontwikkeling’ aan de orde worden gesteld. ‘What’s up in Europe’ biedt een breed en interessant (internationaal) platform om
terugblik
interprovinciale kennisuitwisselingsbijeenkomsten.
Belvederevraagstukken op het terrein van ontwerp en geschiedenis verder te verdiepen. Het project bureau Belvedere is gevraagd om op te treden als producent van dit programma, in samenwerking met landschapsarchitect en hoogleraar prof. ir. Eric Luiten als inhoudelijk curator. 13
14
Kennisverspreiding en communicatie Kennisuitwisseling
terugblik
vooruitblik
20062007
Kennisverspreiding en communicatie
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
Na 2009 kunnen de doelgroepen de instrumenten en kennis van Belvedere op hun waarde schatten en maken ze er intensief gebruik van.
hebben onderdak gevonden op een plaats waar ze toegankelijk zijn, en waar
terugblik
2006
De instrumenten en kennis
ze verder ontwikkeld en actueel gehouden geworden.
Een veelheid aan gevarieerde informatie over Belvedere en projecten met cultuurhistorie vinden geïnteresseerden op www.belvedere.nu. In 2006 is de website in een nieuw jasje gestoken. Ook de drie uitgebrachte nummers van Belvedere Nieuws brengen de combinaties - onderwijs, natuur en infrastructuur - met cultuurhistorie dichterbij. (Foto: Het nieuwe uiterlijk van de website)
kan krijgen, hangt af van het gebied of de plek en van de opgave. Het is de taak van het projectbureau om de kennis hierover én partijen in dit veld met elkaar te verbinden. Projectbureau Belvedere ondersteunt bij de ontwikkeling van instrumentarium, signaleert nieuwe trends en zorgt voor reflectie en bezinning.
Kennisbank: www.belvedere.nu en www.kich.nl De website www.belvedere.nu is uitgegroeid tot het medium waar Belvederekennis is gebundeld. Verschil-
vooruitblik
Hoe het gedachtegoed van ‘behoud door ontwikkeling’ in de praktijk van de ruimtelijke ontwikkeling vorm
2007
Kennisverspreiding en communicatie
lende doelgroepen kunnen op hun eigen manier op de website zoeken naar voor hen relevante informatie. Tevens dient de website als borging van de kennis van het projectbureau. Het aanbod op de website wordt van de projectenbank krijgt speciale aandacht. Het webportaal KICH (Kennisinfrastructuur Cultuur Historie) heeft als doel de cultuurhistorische informatie en de kennis over de toepassing daarvan in planvorming, ontwerp en uitvoering, te ontsluiten en actief aan te bieden. KICH is een initiatief van de voormalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
terugblik
ook in 2007 geactualiseerd en verbeterd. Het overzichtelijker ontsluiten van de grote hoeveelheid informatie
en Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu RACM), Alterra, Expertisecentrum LNV (nu Directie Kennis van LNV) en projectbureau Belvedere. Vanuit Belvedere zal in 2007 verder verkend worden op welke wijze de aansluiting plaats kan vinden tussen de kennisbank van projectbureau Belvedere en KICH.
17
terugblik
2006
Professionals en geïnteresseerden uit het veld weten de Belvederehelpdesk steeds beter te vinden als zij vragen hebben over Belvedere in de praktijk. De helpdeskmedewerker heeft hen te woord gestaan en schakelde zo nodig de overige projectmedewerkers in bij het uitzoeken van vraagstukken. (Foto: Het vraagstuk van wederopbouw - Rotterdam, Pendrecht gerenoveerde woonblokken De Vissenkommen)
omgegaan met cultuurhistorie. Verder speelt het projectbureau met het idee een nieuw Belvederemagazine uit te brengen dat een platform zou kunnen zijn voor ‘de uitvoeringspraktijk’ van Belvederevraagstukken of – op termijn – een magazine om de cultuurhistorische sector als eenheid te kunnen bedienen.
Helpdesk en advies op locatie De Belvederehelpdesk is een belangrijke vraagbaak voor degenen die in de praktijk met Belvederevraagstukken aan de slag gaan. De eenvoudig toegankelijke helpdesk (030 2305010) ondersteunt mensen met vragen
vooruitblik
onderwerpen uit de verschillende ruimtelijke praktijken waarin op een ontwikkelingsgerichte wijze wordt
2007
Belvedere Nieuws Het projectbureau Belvedere geeft een eigen periodiek uit, Belvedere Nieuws, om de blik te richten op
over een Belvederegerichte aanpak van een project en/of verwijst door naar relevante organisaties. In 2007
Met zo’n 300 gesubsidieerde projecten blijkt de subsidieregeling Belvedere succesvol. Tegelijkertijd moet worden erkend dat het ‘slechts’ verstrekken van financiële ondersteuning voor veel aanvragers onvoldoende is. Er is behoefte aan concrete hulp en ondersteuning bij de opzet, uitvoering en vooral het vervolg van het project. De dossierhouders van het projectbureau Belvedere bieden sinds 2006 selectief hulp aan projecten die wel kansrijk lijken maar nog geen passende hulp kunnen vinden en die een toegevoegde waarde hebben
terugblik
wordt verkend of en hoe de helpdeskfunctie samen met de RACM kan worden vormgegeven.
voor de kennisontwikkeling van het bureau. In 2007 wordt deze service verder voortgezet.
19
20
Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs Kennisuitwisseling
terugblik
vooruitblik
20062007
Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
Na 2009 • zijn vakbeoefenaars binnen de cultuurhistorie en ruimtelijke ordening in staat om de strategie van ‘behoud door ontwikkeling’ toe te
een daarop toegesneden instrumentarium; • maakt kennisoverdracht
terugblik
2006
passen met behulp van
rond ‘behoud door ontwikkeling’ deel uit van onderwijsprogramma’s op universitair en HBO-niveau.
De inhoud van het Kompas is in 2006 geactualiseerd en uitgebreid met praktische handreikingen voor de uitvoering. De aanpak van het project Vestingwerken in ’s-Hertogenbosch is aan de hand van de onderwerpen uit het Kompas beschreven. (Foto: ’s-Hertogenbosch Vestingwerken)
ontstaat die het Belvederedenken als volstrekt normaal ervaart en over de kennis en competenties beschikt om dit denken in praktijk te brengen. Onderwijs en deskundigheidsbevordering spelen hierin een sleutelrol.
Het Kompas Voor het opzetten van projecten waarin cultuurhistorie richtinggevend is in ruimtelijke ontwikkeling, is het Kompas ontwikkeld. Dit Kompas moet uitgroeien tot dé handleiding met proceskennis. De verschillende windstreken van het kompas bieden inhoudelijke tips en voorbeeldprojecten. In 2007 komt deze vernieuwde handreiking beschikbaar op www.belvedere.nu.
vooruitblik
Belvedere kan alleen evolueren van ‘inspirerend idee’ naar ‘gewoonte’ als er een brede groep professionals
2007
Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs
Handleiding Belvedere & financiering opbrengstgericht omgaan met cultuurhistorische vraagstukken te vergroten. De activiteiten in 2007 zijn gericht op het bekendheid geven aan en het stimuleren van het gebruik van deze handleiding. Dit hulpmiddel komt eveneens beschikbaar op www.belvedere.nu en wordt direct gekoppeld aan het Kompas.
terugblik
In 2006 is de digitale handleiding Belvedere & financiering ontwikkeld. Dit is een hulpmiddel om het waarde- en
Handreiking ontwerpend onderzoek en cultuurhistorie In toenemende mate wordt bij ruimtelijke opgaven een verkenning gedaan door middel van ontwerpend onderzoek, vaak in de vorm van een ontwerpatelier. Hierin zijn de opdrachtgever en de ontwerper cruciale partijen, waarbij de inbreng vanuit de cultuurhistorie een krachtige impuls kan geven aan het ontwerp.
23
terugblik
2006
Samen met het Nirov geeft het projectbureau inhoud aan de succesvolle cursus Belvedere op de Werkvloer. Tijdens excursies bezochten deelnemers projecten met een Belvedere-opgave. (Foto: Belvedere op de werkvloer, januari 2006)
zoek om de inmiddels opgedane ervaringen in beeld te brengen. Doel is om een praktische handleiding te maken voor degenen die met ontwerpend onderzoek aan de slag gaan.
Cursus Belvedere op de werkvloer Het projectbureau Belvedere verzorgt samen met het Nirov voor het zesde jaar de cursus Belvedere op de werkvloer. Deze algemene Belvederecursus is bedoeld voor professionals die in de praktijk ruimtelijke ontwikkelingen en cultuurhistorische waarden met elkaar (willen) verbinden. Hiernaast levert het projectbureau een bijdrage aan cursussen van andere organisaties. In 2007 wordt in samenwerking met de RACM bezien hoe het Belvederegedachtegoed in een professionaliseringstraject voor de cultuurhistorische sector vormgegeven kan worden.
vooruitblik
samen met VROM/DGR de opdracht verstrekt voor een onderzoek naar het instrument van ontwerpend onder-
2007
Het organiseren van een ontwerpatelier stelt eisen aan de voorbereiding en uitvoering. Het projectbureau heeft
Onderzoek Economisch waarderen cultuurhistorie als doel een handleiding op te stellen voor specialisten op het gebied van milieueffectrapportages en maatschappelijke kosten- en batenanalyses (m.e.r. en MKBA) om cultuurhistorie te betrekken in hun instrumentarium. Beoogd wordt een betere uitgangspositie voor de cultuurhistorie te verkrijgen in afwegingsprocessen.
terugblik
In 2006 is samen met de RACM een vervolgonderzoek Economisch waarderen cultuurhistorie in gang gezet met
Onderzoeken met het College van Rijksadviseurs Projectbureau Belvedere en de Rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed willen samen een bijdrage leveren aan actuele discussies over beleid, regelgeving en instrumentarium die het cultuurhistorisch erfgoed raken. Een ronde langs de provincies moet in beeld brengen op welke manier provincies invulling geven aan hun regierol voor het veranderend (cultuur)landschap. Parallel hieraan zal vanuit de wetenschap een reflectie plaatsvinden 25
terugblik
2006
In 2006 hielden de drie Belvederehoogleraren hun inaugurele rede en maakten zij het programma bekend waarbinnen zij de komende jaren werken. (Foto: Belvederehoogleraren v.l.n.r. Jan Kolen, André van der Zande, Eric Luiten)
9
Kennisverbreding gebiedsontwikkeling en cultuurhistorie Jaarlijks levert het projectbureau Belvedere een bijdrage aan het programma Ontwikkelingsplanologie van het Nirov, dat vanaf 2007 verder gaat onder de naam Gebiedsontwikkeling. Het projectbureau zal ook aan dit vervolgprogramma bijdragen, met extra aandacht voor de cultuurhistorische component binnen gebiedsontwikkeling. Samen met het Nirov, Habiforum en VROM wordt verkend in hoeverre het mogelijk is om binnen het curriculum van de begin 2007 opgerichte Praktijkacademie Gebiedsontwikkeling de betekenis en rol van cultuur historie als element van waardecreatie een plek te geven. In hetzelfde samenwerkingsverband wordt in het in 2009 te verschijnen vervolg op de publicatie Nederland boven Water de verworven Belvederekennis over ‘ontwikkelen met identiteit’ een plek gegeven.
vooruitblik
bureau inzetten op het Groene Hart in het programma De Rijksadviseur Rekent.
2007
op actuele discussies over erfgoedfilosofie. Samen met de Rijksadviseur voor het Landschap wil het project-
Hoger onderwijs een netwerk binnen het hoger onderwijs op te zetten. Dit Onderwijsnetwerk Belvedere ambieert een duurzame verankering van de Belvederebenadering in het hoger onderwijs, de uitwerking en versterking van het theoretisch fundament onder het Belvederebeleid en het leveren van een vernieuwende bijdrage aan de praktijk via het onderwijs en het onderzoek. Enkele in het oog springende activiteiten voor 2007 zijn een debattenreeks, het
terugblik
In 2005 zijn drie Belvederehoogleraren benoemd die, behalve een individuele opdracht, ook als taak hebben om
initiëren van PhD- en onderzoeksprojecten, de interuniversitaire onderwijsmodule Behoud door ontwikkeling in stad en land, het Seminar Revitalisering Onroerend Militair Erfgoed en de ondersteuning van het onderwijs van de Academies van Bouwkunst. Meer informatie over het inhoudelijk programma en de agenda van het Onderwijs netwerk Belvedere (2006-2009): www.belvedere.nu.
27
28
Ruimtelijke opgaven Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs
terugblik
vooruitblik
20062007
Ruimtelijke opgaven
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
Na 2009 vormen cultuurhistorie en ‘behoud door ontwikkeling’ meer en meer vanzelf sprekend een rode draad in beleid, planvorming, inrichting, uitvoering en beheer van ruimtelijke
2006
opgaven. Historische identiteit en eigenheid dragen bij aan het verhogen
terugblik
van de ruimtelijke kwaliteit. Het Rijk stimuleert door te (blijven) voorzien in voor cultuurhistorische impulsen bestemde geldstromen.
Verschillende ruimtelijke opgaven en projectvoorbeelden maken duidelijk dat werken met cultuurhistorie binnen de stedelijke context vele kansen biedt. De brochure Dynamische tijd (2006) geeft inzicht in de toepassing van de Belvederebenadering bij stedelijke ontwikkelingsvraagstukken. (Foto: Project De Nautilus in Scheveningen, Archipelontwerpers)
Strakke grenzen hiertussen zijn niet altijd te trekken. Het projectbureau ontwikkelt op deze ruimtelijke vraagstukken activiteiten die het gebruik van cultuurhistorie stimuleren, vergroten en/of mogelijk maken. Talrijke voorbeeldprojecten leveren de nodige praktijkkennis op over zowel procesarchitectuur als inhoud.
Stedelijke ontwikkeling en vernieuwing Het projectbureau Belvedere versterkt het belang van cultuurhistorie binnen stedelijke ontwikkeling en vernieuwing door gemeenten kennis en competenties aan te reiken die bij de uitwerking en uitvoering van lokale plannen van pas komen. De afgelopen jaren is ingezet op de naoorlogse wijken en de openbare ruimte. In 2007 ligt de focus ook op binnensteden,
vooruitblik
Ruimtelijke opgaven spelen zich af rondom stedelijke ontwikkeling, het landelijk gebied, waterbeheer en infrastructuur.
2007
Ruimtelijke opgaven
herstructureringswijken en vrijkomende (industriële) locaties. Zo is Belvedere betrokken bij de ontwerpateliers naoorlogse wijken van VROM, te organiseren in drie steden. Samen met de RACM organiseert het projectbureau twee bijeenkomsten daarbij centraal. Voorbeeldwerking, kennisuitwisseling en intervisie kleuren de bijeenkomsten.
Marktsurvey In voorgaande jaren is onder de titel Marktsurvey I en II in beeld gebracht hoe private marktpartijen aankijken tegen de inzet van cultuurhistorie bij projectontwikkeling. In 2006 is een start gemaakt met Marktsurvey III. In twee Belvedere
terugblik
van het landelijk wederopbouwoverleg. Herstructurerings- en herontwikkelingsopgaven van naoorlogse gebieden staan
voorbeeldprojecten wordt met alle betrokken (private) partijen het ontwikkelingsproces doorlopen. Begin 2007 verschijnt daarnaast een gezamenlijke Belvedere-NEPROM publicatie Cultuurhistorie en projectontwikkeling waarin tien project ontwikkelaars vertellen over hun eigen cultuurhistorische projecten. De activiteiten zijn bedoeld om gezamenlijk met private partijen nader in beeld te brengen wat er nodig is om op een ontwikkelingsgerichte wijze met cultuurhistorie om te gaan.
31
terugblik
2006
Samen met organisaties op het beleidsterrein van het landelijk gebied ontplooide Belvedere verschillende activiteiten. In een van de bijeenkomsten samen met betrokken partijen werd gekeken naar de rol die cultuurhistorie kan spelen bij het beheer en de aanleg van bossen. (Foto: Bijeenkomst ‘Verborgen erfgoed in het bos’, april 2006)
vele Belvedereprojecten ligt praktijkkennis besloten die deze stap kan vergemakkelijken. Projectbureau Belvedere ontsluit de kennis voor nieuwe initiatieven.
Nationale Landschappen De twintig Nationale Landschappen zijn inmiddels formeel begrensd en de uitvoeringsprogramma’s zijn op papier gereed. Nu komt het aan op de daadwerkelijke uitvoering. Om de projectleiders van de Nationale Landschappen daarbij te faciliteren, wil het projectbureau vooral de functie van kennismakelaar op zich nemen. Naast het ad hoc adviseren van verschillende partijen die bij de Nationale Landschappen betrokken zijn, zal de inspanning ook liggen op het, samen met LNV en VROM, organiseren van een excursie naar ‘voorbeeldlandschappen’ in Groot-Brittannië. Doel van deze excursie is om de projectleiders kennis te laten maken met verschillende organisatievormen, werkwijzen en ervaringen in Groot-Brittannië rond het omgaan met kwaliteit in National Parks.
Kwaliteitsagenda Landschap In 2006 is vanuit het Rijk de Kwaliteitsagenda Landschap verschenen, waarin wordt gepleit voor ‘ontwikkelen met kwaliteit’. Om hieraan meer invulling te geven zal het projectbureau Belvedere in 2007 vooral aansluiting zoeken bij andere initiatieven. Een voorbeeld hiervan is het mede ontwikkelen van een cursus over Belvedere van Landschapsbeheer Nederland voor gemeenten.
Natuurontwikkeling In 2006 is op het gebied van natuurontwikkeling veel kennis gegenereerd, onder andere door verschillende studie- en ontwerpbijeenkomsten in het veld met direct betrokkenen. Ook heeft er een onderzoek plaatsgevonden naar de rol van
vooruitblik
echter dat bij integrale, gebiedsgerichte projecten de stap van beleid en ambitie naar de praktijk niet zo eenvoudig is. In de
terugblik
om het landelijk gebied vorm te geven vanuit de bestaande kwaliteiten. De ervaring met bijvoorbeeld de reconstructie leert
20062007
Inrichting van het landelijk gebied Het cultuurlandschap staat momenteel prominent op de agenda. Provincies en regio’s geven aan grote ambities te hebben
cultuurhistorie binnen de praktijk van natuurontwikkeling. In 2007 verschijnen deze praktijkervaringen in een publieks 33
terugblik
2006
In ontwerpateliers konden de mogelijkheden van het gebruik van cultuurhistorie binnen watervraagstukken worden verkend. Deze ontwerpateliers genereerden niet alleen creatieve en frisse ideeën, maar gaven de projecten een impuls door de enthousiaste inzet van de deelnemers. (Foto: Ontwerpstudie waterbeheer Landgoederenzone Baakse Beek, juli 2006)
ervaringen uit de praktijk terug te koppelen naar het beleid. Ook wordt er een manifestatie voorbereid rondom natuur(ontwikkeling) en cultuurhistorie. Met de Dienst Landelijk Gebied (DLG), waarmee reeds een aantal exercities op dit terrein is ondernomen, zal in 2007 een vervolgtraject worden ingegaan.
Reconstructie In 2006 zijn gebiedscoördinatoren en streekmanagers aan de slag gegaan met de uitvoering van de reconstructieplannen. Het bleek dat ze daarbij vaak stuitten op de vraag hoe om te gaan met de identiteit van het gebied. Cultuurhistorie vormt hiervoor een belangrijke onderlegger. Het projectbureau Belvedere zal in 2007 vooral inzetten op het faciliteren van het ‘leren van elkaar’ waarvoor zogenaamde ‘gluren bij de buren’-excursies worden georganiseerd. Doel van de excursies is bij anderen inspiratie op te doen en door een uitwisseling van praktische ideeën en ervaringen zelf verder te komen in het
vooruitblik
opgedane ervaringen. In februari zal een excursie met beleidsmedewerkers van LNV georganiseerd worden om de
2007
toegankelijke publicatie. Dit jaar zal daarmee vooral in het teken staan van de uitwerking en verspreiding van deze
eigen reconstructiegebied. Daarnaast zal heel specifiek in samenwerking met de Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei en het Gelders Landschap begin 2007 een excursie worden georganiseerd voor medewerkers van gemeenten in de
Water Water staat in toenemende mate op de maatschappelijke agenda. Voor het afvoeren en bergen van water is veel ruimte vereist en dus zijn ruimtelijke ingrepen nodig. De partijen die zich hier mee bezig houden onderkennen een kwaliteits opgave bij de inrichting en vormgeving van de ruimte. Hoe cultuurhistorie daarbinnen te benutten, is echter nog slechts
terugblik
Gelderse Vallei.
beperkt bekend. Het projectbureau Belvedere ondersteunt de omslag in denken met voorbeeldwerking, kennisoverdracht en procedurele inbedding. In 2006 lag het accent op het initiëren, stimuleren en participeren in ontwerpateliers rond watervraagstukken. In 2007 zal de focus gericht zijn op het uitdragen van de opgedane kennis ten behoeve van de uitvoeringspraktijk. Hiertoe zal een brochure ‘Ontwerpen aan Water’ worden gemaakt met daarin de resultaten en lessen uit de zeven waterontwerp 35
terugblik
2006 36
Het inzicht dat cultuurhistorie bij het ontwerp en de (her-)inrichting van wegen een bijdrage kan leveren aan het vergroten van de leefbaarheid van een gebied groeide. In Belvedere Nieuws over Infrastructuur en cultuurhistorie presenteerde projectbureau Belvedere een aantal projecten rond dit thema. (Foto: De Amersfoortsestraatweg bij Huis ter Heide – hoe maak je de oude, kaarsrechte, monumentale structuur van de weg meer zichtbaar in het landschap?)
Cultuurhistorie voor waterschappen opgesteld. Met het oog op de bestuurlijke doorwerking worden initiatieven ontplooid om binnen de waterschappen en Rijkswaterstaat enthousiasme en draagvlak te verwerven voor de Belvedereaanpak.
Infrastructuur De afgelopen jaren is verkend wat de meerwaarde van cultuurhistorie kan zijn bij de aanpak van infrastructurele vraagstukken. Bij de aanleg en herinrichting van wegen wordt nu vooral nog gebruik gemaakt van het standaard verkeerstechnische oplossingsinstrumentarium. Dit instrumentarium isoleert de (weg)gebruiker van de omgeving en dit komt de leefbaarheid en verkeersveiligheid niet altijd ten goede. In de historische situatie zijn aanwijzingen te vinden om deze relatie te herstellen, waarbij de mens in zijn omgeving centraal staat.
vooruitblik
betrokkenen bij het waterbeleid worden georganiseerd. Aansluitend aan de Kaderrichtlijn Water wordt een handreiking
2007
ateliers uit 2006. Samen met het kennisprogramma Leven met Water zal een masterclass voor waterschappen en andere
In 2006 is gebleken hoe broos de ideeënontwikkeling en samenwerking tussen verschillende partners rondom een andere omgang met infrastructuur nog is. Het voorgenomen debat heeft nog niet kunnen plaatsvinden. Wel is het gekomen tot instrumentarium, zoals de intervisiebijeenkomsten en de cursus Belvedere op de werkvloer, worden gezocht naar spelers en partijen die het onderwerp verder willen oppakken en uitdragen. Zoveel mogelijk in samenwerking met partijen als het nationale kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte CROW en de RACM werkt het projectbureau aan de inzet op een voorbeeldenboek voor de alternatieve inrichting van plattelandswegen, een voorgenomen debattenreeks en de inzet op het vergroten van de toegankelijkheid van het landelijk gebied door gebruik te maken van
terugblik
een nieuwsbrief en een ruimtelijk dossier Infrastructuur op de website. In 2007 zal binnen het bestaande Belvedere
historische paden. Ook wordt met het Atelier Routeontwerp bezien of er op nader te bepalen onderdelen samenwerking mogelijk is.
37
38
Bevorderen van de uitvoeringspraktijk
vooruitblik
20062007
Bevorderen van de uitvoeringspraktijk
terugblik
Bevorderen van de uitvoeringspraktijk Ruimtelijke opgaven Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs
Inleiding - Het kennisdomein van Belvedere
Na 2009 tonen de voorbeeldprojecten hoe Belvedere in de uitvoeringspraktijk vorm krijgt. De cultuur historie is daarbij herkenbaar en is mede sturend geweest bij de vormgeving
terugblik
2006
van de leefomgeving.
In 2006 hebben in totaal 29 projecten (lokale projecten en kennisprojecten) een Belvedere‑ projectsubsidie ontvangen. Aanvraag en toekenning vonden plaats bij het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Een van de subsidieprojecten 2006 was de tentoonstelling Het geheugen van de Stad: cultuurhistorie en stedebouwkundig ontwerp (oktober/november 2006, TU Delft). Hierin staat het vraagstuk van de omgang met de geschiedenis in de bebouwde omgeving centraal. (Foto: De tentoonstelling Het Geheugen van de Stad, TU Delft)
Voorbeeldprojecten van groot tot klein dragen hieraan bij. Vanuit Belvedere worden voorbeeldprojecten gestimuleerd via de subsidieregeling Belvedere. Het Stimuleringsfonds voor de Architectuur voert de subsidieregeling Belvedere uit. Ook de aanzienlijke bijdragen vanuit Belvederemiddelen aan de investeringsregelingen ISV en ILG zullen tot concrete projecten leiden.
Financiële impulsen Projectsubsidies Belvedere Vanaf het jaar 2000 worden projectsubsidies Belvedere verstrekt voor projecten die ‘behoud door ontwikkeling’ in de praktijk
vooruitblik
Het Belvederegedachtegoed is geen uitontwikkeld concept, maar krijgt in de praktijk vorm en wordt steeds vernieuwd.
2007
Bevorderen van de uitvoeringspraktijk
willen brengen. Voor de jaren 2007 en 2008 is daarvoor een bedrag van 1,4 miljoen euro per jaar gereserveerd. Inmiddels hebben circa 300 projecten subsidie ontvangen. De projecten behelzen het opstellen van gebiedsvisies en plannen of het ook een startsubsidie aangevraagd kan worden. De startsubsidie wil in de opstartfase van projecten een stimulerende werking hebben op de ontwikkeling naar volwaardige Belvedereprojecten. Subsidies zijn aan te vragen bij het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Meer informatie: www.archfonds.nl
terugblik
ontwikkelen van kennis op het terrein van ‘behoud door ontwikkeling’. Nieuw in 2007 is dat naast de genoemde subsidies
Ondersteuning cultuurimpuls In 2007 is voor de cultuurimpuls in het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV-II) vanuit de Belvederemiddelen 500.000 euro gereserveerd. In de uitvoering van ISV gaat de aandacht van Belvedere uit naar het ondersteunen van informatiestromen en communicatie tussen Rijk, provincies en gemeenten over de uitvoering van de cultuurimpuls. Samen met OCW organiseert het projectbureau enkele bijeenkomsten voor provincies en gemeenten om kennis uit te wisselen over de praktische toepassing van cultuurhistorie in stedelijke uitvoeringsvraagstukken.
41
terugblik
2006
Namens vijf provincies en 25 gemeenten is in december het Uitvoeringsprogramma voor het Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie aangeboden aan minister Veerman. (Foto: ‘Bruine borden’ langs de A2 ter hoogte van de Diefdijk wijzen automobilisten op de aanwezigheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie)
miljoen euro per jaar vanuit de Belvederemiddelen gereserveerd zodat provincies kunnen experimenteren met de inbreng van cultuurhistorie binnen de programma’s voor het landelijke gebied. Met enig voorbehoud is besloten de bijdrage aan ILG te continueren voor de jaren 2007 - 2009. De aandacht vanuit Belvedere gaat daarbij uit naar het verwerven van kennis uit de projectpraktijken die met deze regeling mogelijk worden gemaakt ten behoeve van de uitvoeringspraktijk elders.
Meerjarige projecten Vanuit Belvedere zijn een drietal meerjarige projecten opgestart (de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Limes en Lancewadplan) die in hun aanpak en uitwerking laten zien wat de mogelijkheden én beperkingen zijn van de ‘behoud door ontwikkeling’gedachte in de praktijk. Deze drie projecten kennen een eigen organisatie en werkprogramma en worden in het kader van dit jaarprogramma alleen besproken vanuit de wederzijdse directe relaties in de programma’s.
vooruitblik
Voor het Investeringsbudget Landelijk Gebied is in 2005 en 2006 op experimentele basis een bedrag van meer dan twee
2007
Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)
De Nieuwe Hollandse Waterlinie komende jaren liggen concrete uitvoeringsprogramma’s klaar. Een belangrijke vraag vanuit het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is hoe het belang en de ambitie van de cultuurhistorie overeind te houden is in vraagstukken van (gebieds)ontwikkeling met identiteit. Deze vraag sluit aan bij de aandacht van Belvedere voor de rol van cultuurhistorie in gebiedsontwikkeling. Ook vanuit de Nieuwe Hollandse Waterlinie is daarbij, net als bij Belvedere, specifieke aandacht voor private partijen. Een tweede belangrijk raakvlak tussen de Nieuwe Hollandse Waterlinie en Belvedere is het vraagstuk van
terugblik
De eerste resultaten van de ‘behoud door ontwikkeling’-gedachte zijn tastbaar in het waterlinielandschap en voor de
‘advies op locatie’. Deze vraag sluit aan bij het voornemen om medewerkers van Belvedere dan wel expertise van buitenaf in te zetten om projecten concreet verder te brengen. Een derde raakvlak ligt op het punt van kennismanagement. Belvedere en de Nieuwe Hollandse Waterlinie ontwikkelen en vergaren beide een corpus aan kennis, waarbij zij gezamenlijk zullen verkennen hoe deze kennis in de toekomst ontsloten en geborgd kan worden. Meer informatie: www.hollandsewaterlinie.nl
43
terugblik
2006
Sinds 2006 heeft het Limesproject een eigen programmabureau ter ondersteuning van de Romeinse Limes Alliantie. Van daaruit zijn o.a. de nationale Limeskaart, het Masterplan en een aantal lokale festiviteiten georganiseerd. (Foto: publieksdagen De Hoge Woerd, Leidsche Rijn Park, september 2006)
vraagstuk ‘behoud door ontwikkeling’. In het programma wordt veel aandacht besteed aan het vergroten van de bekendheid, beleefbaarheid en het behoud van de Limes. Ook het vraagstuk van de ‘benutting van cultuurhistorische waarden’ staat op de agenda. Om te komen tot concrete toepassing in ontwerpopgaven zullen discussies en een symposium voor gemeenten plaats vinden rondom het thema ‘ontwerp en geschiedenis’. Ook vanuit de Belvedereleerstoelen is het vraagstuk van kennis uitwisseling rondom de Limes een onderwerp dat nader opgepakt wordt. Meer informatie: www.limes.nl
Het LancewadPlan In het Wadden Sea Plan zijn afspraken gemaakt tussen Denemarken, Duitsland en Nederland over ontwikkeling en beheer van landschap en cultureel erfgoed in de Waddenregio. In het Nederlandse deel (Beheer- en Ontwikkelingsplan Waddenzee) zijn concrete maatregelen opgenomen voor de ontwikkeling en het beheer van cultuurhistorische kwaliteiten.
vooruitblik
Het Programmabureau Limes draait vanaf 2006 een zelfstandig programma en zal gericht zijn op meer dan het Belvedere-
2007
De Limes
Het project LancewadPlan wordt in 2007 afgerond met onder meer voorstellen voor een actief beheer- en ontwikkelingsbeleid in de Waddenregio, gericht op integratie in de ruimtelijke planvorming. Het Projectbureau draagt bij door deelname aan de aan de samenstelling van een trilateraal opgezet voorbeeldenboek. Meer informatie: www.lancewadplan.nl
terugblik
‘regionale conferentie’ waarin de beheer- en ontwikkelingsvoorstellen worden besproken en door medewerking te verlenen
45
Projectbureau Belvedere Om de Belvederestrategie in de
Frank Strolenberg, projectleider
praktijk te brengen, hebben vier
Caroline Thé, projectsecretaris
ministeries (OCW, LNV, VROM en V&W) voor ondersteuning gezorgd
Kennisuitwisseling
in de vorm van een projectbureau.
Machteld Linssen
Het projectbureau Belvedere bestaat d.d. 1 maart 2007 uit de volgende
Kennisverspreiding en communicatie
medewerkers:
Mirjam Kapelle, communicatie Els ten Napel, helpdesk Jeroen Schippers, webmaster
Kennisontwikkeling, verdieping en onderwijs Monique Eerden (tevens secretaris Onderwijsnetwerk Belvedere) Vacature
Ruimtelijke opgaven Sandra Greeuw, ‘Inrichting van het landelijk gebied’ Dré van Marrewijk, ‘Water’ (tevens projectleider LancewadPlan) Vacature
Secretariële ondersteuning en financiële administratie Susy Bekink Jola Brocaar Yvonne van der Gronde Jolanda Lagendijk 47
Te k s t : p r o j e c t b u r e a u B e l v e d e r e , U t r e c h t Eindredactie: Schrijfschap, Baarn
Vo r m g e v i n g : S c r i p t u n l i m i t e d , U t r e c h t
Drukwerk: RS Grafiservices Utrecht
Beeldmateriaal: Audio Visual Services, Bouwkunde, TU Delft, pagina 40 Beautiful Minds Amsterdam, pagina 42 Wim van der Ende, pagina 29 Monique Geerdink, pagina 22, 24 S a n d r a G r e e u w, p a g i n a 3 2 Joel van Houdt, coverfoto Mirjam Kapelle, pagina 15 Projectbureau Belvedere Postbus 389 3500 AJ Utrecht t 030-2305010
Dré van Marrewijk, pagina 34, 39 Els ten Napel, pagina 3, 18 Judith Nijland, pagina 44 Het Oversticht, pagina 12 Nout Steenkamp, pagina 30, 46
f 030-2380915
Caroline The, pagina 4, 6, 10
e
[email protected]
J o h n Vo e r m a n , p a g i n a 2 1 , 3 6 Jan de Vries, pagina 9
w w w. B e l v e d e r e . n u 48
Wa g e n i n g e n U n i v e r s i t e i t , p a g i n a 2 6
Belvedere is een denk- en werkwijze die cultuurhistorie als vertrekpunt en inspiratiebron neemt voor de ruimtelijke inrichting van Nederland.
