rotterdam CLIMATE PROOF a da ptati eP ro g ra m m a
2 0 1 0
T h e R o tt e r d a m c h a l l e n g e o n w a t e r a n d c l i m a t e a d a p t a t i o n
1
KANSEN VOOR EEN AANTREKKELIJKE E N E C O N O M I S C H S T E R K E S TA D Het klimaat verandert. Dat heeft ook voor Rotterdam gevolgen. De regenbuien worden
nu al heviger waardoor er meer wateroverlast in de stad ontstaat. Op termijn zullen we als laaggelegen deltastad tevens te maken krijgen met een zeespiegelstijging en een rivierstand die of heel hoog is of heel laag. Ook zal de temperatuur in de stad stijgen waardoor steeds meer mensen last krijgen van de hitte.
Om de klimaatverandering niet als een bedreiging maar als een kans te zien heeft
Rotterdam het programma Rotterdam Climate Proof. Met Rotterdam Climate Proof is
Rotterdam in 2025 klimaatbestendig. Blijvende bescherming en bereikbaarheid van de
regio Rotterdam staan centraal. Het programma is volledig gericht op extra kansen voor een aantrekkelijke stad om te wonen, te recreëren, te werken en te investeren.
Toonaangevend onderzoek, innovatieve kennisontwikkeling en daadkrachtige uitvoering resulteren in sterke economische impulsen. Samen met vooraanstaande partners wordt
Rotterdam dé innovatieve waterkennisstad van de wereld en inspirerend voorbeeld voor andere deltasteden.
Rotterdam Climate Proof participeert in Rotterdam Climate Initiative. Rotterdam pakt
daarmee het totale klimaatdossier op: we werken zowel aan de oorzaken (mitigatie) als de gevolgen (adaptatie) van de klimaatverandering.
2
3
1
1 0 0 % klimaat b estendi g in 2 0 2 5 Rotterdam Climate Proof maakt Rotterdam 100% klimaatbestendig in 2025. Door in te spelen op klimaatverandering blijft de stad ook in de toekomst veilig, bereikbaar en aantrekkelijk. Voor de mensen die er wonen en werken, en voor de bedrijven die er gevestigd zijn. Dat is een stevige ambitie die vanuit drie uitgangspunten bereikt gaat worden: - Rotterdam ontwikkelt zich tot en profileert zich als een nationaal en internationaal toonaangevende waterkennis- en klimaatstad. - Investeren in klimaatoplossingen maakt de stad en de haven aantrekkelijker voor bewoners, bedrijven en kennisinstituten. - Innovaties en kennis worden ontwikkeld, toegepast en vermarkt als exportproduct. Innovatieve toepassingen op het vlak van watermanagement maken de stad aantrekkelijker. Denk aan de aanleg van waterpleinen. Of aan de toepassing van drijvend bouwen. Het zijn aansprekende projecten die Rotterdam – de laagst gelegen deltametropool van Europa met een van de grootste havens van de wereld – tot voorbeeld maken voor andere deltasteden.
A r t i s t i m p r e s s s i o n va n d e Wi l h e l m i n a p i e r
• Economisch belang Rotterdam Climate Proof Wereldwijd krijgen alle deltasteden, net als Rotterdam, te maken met de gevolgen van de klimaatverandering. Daarom zal er de komende decennia geïnvesteerd moeten worden in maatregelen om de leefbaarheid in deze steden te vergroten en de economisch waardevolle havens te beschermen en bereikbaar te houden. In de Rotterdamse regio is een bijzondere combinatie aanwezig van kennisinstellingen, deltatechnologie-bedrijven en architectenbureaus die voor nieuwe oplossingen kunnen zorgen. Rotterdam Climate Proof brengt deze kennis en innovatiekracht bij elkaar. De regio Rotterdam ontwikkelt zich zo tot mondiale proeftuin voor
deltatechnologie, tot internationaal kenniscentrum voor water- en klimaatvraagstukken en tot vestigingsplaats voor bedrijven in de klimaatspecifieke internationale dienstverlening (gespecialiseerde advies- en ingenieursbureaus, internationaal opererende onderzoeksbureaus en kennisinstellingen) en industrie (klimaatgerelateerde hightech industrie). Met deze proeftuin zet Rotterdam Climate Proof ook in op toeristische kansen op, in en aan het water. De belangrijke rol die voor de stad is weggelegd bij het oplossen van de wereldwijde water- en klimaatvraagstukken, is daarmee een nieuwe pijler onder de Rotterdamse economie.
4 4
• Een aantrekkelijke stad met Rotterdam Climate Proof In Rotterdam combineren we klimaatoplossingen met een extra impuls aan de leefbaarheid van de stad. In een stedelijke omgeving als Rotterdam kan niet worden volstaan met traditionele oplossingen als het verzwaren en ophogen van dijken. Innovaties als groene daken, waterpleinen, ondergrondse waterberging en verkoeling als stedenbouwkundige ontwerpopgave zijn dan ook essentieel voor de verdere ontwikkeling van de stad. Door de aanleg van groene daken als VVE (Vereniging Van Eigenaren) op te pakken of als buurtproject, kan water bovendien een bindende rol in de stad spelen. Klimaatadaptatie genereert ook nieuwe recreatieve mogelijkheden, zoals drijvende parken en het drijvend paviljoen. En tenslotte biedt het Rotterdamse klimaatdenken kansen voor prachtige nieuwe woongebieden op het water.
De nadruk ligt op projecten die de positie van Rotterdam als waterstad versterken. Samenwerking is daarin een sleutelwoord. Kennisinstituten en bedrijven vinden in Rotterdam een proeftuin voor de uitdagende, internationale klimaatvraagstukken van onze tijd. Wereldwijd is er veel vraag naar kennis en oplossingen op het gebied van klimaatadaptatie. Voor Rotterdam reden te meer zich internationaal als waterkennisstad te laten zien op bijvoorbeeld de World Expo 2010 in Shanghai met het paviljoen ‘Rotterdam Water City’ en de internationale conferentie ‘Deltas in Times of Climate Change’ te organiseren. V oor ko m e n e n a a n pa s s e n Naast het aanpassen aan de klimaatveranderingen draagt Rotterdam actief bij aan het voorkomen ervan. Dat gebeurt vanuit het Rotterdam Climate Initiative (RCI). In samenwerking met de gemeente Rotterdam, bedrijfsleven en kennisinstellingen maakt Rotterdam ambities waar op het vlak van energietransitie en duurzaamheid. De halvering van de uitstoot van CO2 in 2025 staat daarbij centraal.
• Start: advies International Advisory Board In oktober 2007 heeft de International Advisory Board (IAB) onder leiding van oud-premier Lubbers het Rotterdamse bestuur geadviseerd om van Rotterdam een toonaangevende waterkennis- en klimaatstad te maken. Aanpassing aan de gevolgen van klimaatontwikkeling is essentieel voor Rotterdam en goed en ambitieus watermanagement biedt economische kansen. Het IAB-wateradvies is enthousiast door het gemeentebestuur ontvangen. Op 5 februari 2008 is het IAB-advies integraal overgenomen en is bestuurlijk de opdracht gegeven om dit advies verder uit te werken in een programma: Rotterdam Climate Proof. In 2009 constateert de IAB dat de uitvoering op koers ligt en dat de mogelijkheden voor economische spin-off verkend moeten worden. Regionale samenwerking in het kader van de Clean Tech Delta zal dat verder stimuleren. 5 5
2
de rotterdamse aanpak De benadering van Rotterdam Climate Proof kenmerkt zich door; • De integratie van water, klimaat, ruimtelijke ordening en de sociaal economische opgave; • Het optimaal benutten van de kansen voor de stad en de haven; • Het opstellen van een samenhangend en gebiedsdekkende adaptatiestrategie; • Proactieve aanpak gericht op flexibiliteit en veerkracht. Rot te rda m s e a da p tat i e s tr ate g i e ( R AS ) Bij een klimaatbestendig Rotterdam wordt als eerste gedacht aan duurzame bescherming tegen overstroming van binnendijks en buitendijks gebied. Naast waterveilig zullen we als stad ook op andere gevolgen van de klimaatverandering voorbereid moeten zijn, zoals meer hittegolven, toename van hevige neerslag, verzilting van grondwater, veranderende mogelijkheden van transport over water en meer wisselende grondwaterpeilen. Essentie is dat een adaptieve strategie vooral proactief is en zich aanpast aan de wijzigende omstandigheden. In de Rotterdamse Klimaatadaptatiestrategie (RAS) wordt duidelijk op welke wijze maatregelen ingezet kunnen worden om een gebied klimaatbestendig te maken.
b o uwsten en Rotterda m s e Kl im a ata daptATi e str ate gi e Bij het klimaatbestendig maken van de stad en haven zijn de volgende bouwstenen van belang. • K l i m a atat l a s : Beeld van regiospecifieke klimaateffecten, scenario’s en uitgevoerde maatregelen. Regiospecifieke klimaatvoorspellingen worden vastgelegd in een klimaatatlas. Voor 2010 wordt de definitieve vorm ontwikkeld met inbreng van de gebruikers van de informatie. • B a ro m e t e r : De klimaatbarometer is een communicatief monitoringinstrument, dat inzichtelijk maakt hoe klimaatbestendig Rotterdam is. In 2010 richten we ons op de vertaling van het concept naar een volwaardig instrument. • Mo n i t ori n g : Het bijhouden van genomen fysieke maatregelen en de effecten daarvan op het tempo of de omvang van de verwachte klimaatverandering. Daarnaast kan bekeken worden wat de positieve spin-off is voor de doelen van Rotterdam Climate Proof zoals een aantrekkelijke stad en economische meerwaarde. Daarna kan een beeld worden gevormd van de voortgang van projecten en uitvoering van Rotterdam Climate Proof. Om grip te krijgen op voortgang en onderlinge samenhang van alle programma-onderdelen wordt geïnventariseerd in hoeverre hier een dashboard voor kan worden ontwikkeld. Dit mede als onderdeel van het Smart Delta City Concept.
• R o u t e p l a n n e r : Beeld van mijlpalen, acties en opties per thema in de tijd: de ruggengraat van de Rotterdamse adaptatiestrategie. De weg naar klimaatbestendigheid kan per thema verschillen en onderling afhankelijkheid zijn. In 2010 zal deze routeplanner per thema, inclusief onderlinge samenhang, verder worden uitgewerkt. • K l i m a at t oo l b o x : Gebiedsgerichte adaptatieopties ter ondersteuning van afweging in maatregelen. In 2009 is klimaatadaptatie in de casus Stadshavens ingebracht. In 2010 ligt de nadruk op het toepassen van de methodiek in meerdere gebieden. • Bor g i n g : Klimaatbestendigheid wordt verankerd in ruimtelijke plannen, gebiedsontwikkeling, uitvoering en beleid. Nagegaan wordt bij welke bestaande instrumenten en methodieken kan worden aangehaakt (bv Structuurvisie, Watertoets, MER, Rotterdamse Stijl). Een goede organisatorische verankering binnen het concern Rotterdam is daarbij cruciaal, evenals een duidelijk beeld van de gevolgen, kansen, instrumenten en kosten. Tenslotte wordt onderzocht in hoeverre het effectief is de klimaatambities- en doelstellingen ook te borgen in de vorm van een beleidskader. De onderlinge samenhang van de RAS bouwstenen zijn weergegeven in het schema. 6
maken de stad veiliger, dragen bij aan een aantrekkelijk woon- en leefklimaat en hebben een grote economische potentie voor de gehele regio. Dat maakt Rotterdam het inspirerende voorbeeld voor andere deltasteden.
Om deze proactieve strategie te kunnen uitvoeren zijn kennis en instrumenten nodig. Concreet bestaat RAS uit vier clusters: - De weg waarlangs: welke specifieke doelstellingen en mijlpalen kunnen we formuleren die de weg naar klimaatbestendigheid invullen? Het gaat om zowel een inhoudelijke invulling als om een planning. Deelprojecten: klimaatatlas en routeplanner. - De manier waarop: met de weg en de te bereiken mijlpalen in het oog wordt de vraag beantwoord wat projectleiders concreet kunnen doen om hun gebied klimaatbestendig te maken. Deelproject: klimaattoolbox. - Het proces waarmee: dit gaat om het verankeren van klimaatadaptatie en lopende werkprocessen. Uiteindelijk moet in de ontwikkeling van alle ruimtelijke plannen, beleidsvorming, uitvoering en beheer het item klimaatbestendigheid in de beginfase worden meegenomen. Deelproject: borging van klimaatadaptatie. - De stand hoever: hoe staat het met de projecten van Rotterdam Climate Proof, welke tussendoelen worden gehaald? Hoe maken we het zichtbaar? Deelprojecten: monitoren van klimaatadaptatie en barometer. D ri e pi j l e r s De ambities van Rotterdam Climate Proof zijn fors. Om deze te realiseren vergt daadkracht, kennisontwikkeling, experimenteerruimte en nieuwe samenwerkingsverbanden. Rotterdam kiest daarbij voor slimme combinaties van beleid en uitvoering, van denken en doen. Vernieuwende oplossingen 7
1. Kennis: Rotterdam ontwikkelt zich tot een nationaal en internationaal toonaangevende waterkennis- en klimaatstad. Met toonaangevend onderzoek op het gebied van theoretische en toegepaste deltatechnologie schept Rotterdam de basis voor baanbrekende innovaties en internationale samenwerking. Rotterdam is binnen het landelijk onderzoeksprogramma ‘Kennis voor Klimaat’ benoemd als hotspot. Concreet betekent dit dat er ruim 5 miljoen euro beschikbaar is voor 50% co-financiering van onderzoek. Het merendeel van de kennisprojecten maken dan ook deel uit van dit programma.
Kennisontwikkeling gebeurt ook via kennisuitwisseling. Om die reden heeft Rotterdam het internationale kennisnetwerk ‘Connecting Delta Cities’ opgericht. Daarnaast werkt Rotterdam intensief samen met de Hogeschool Rotterdam (Watermanagement) en de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Nieuwe onderwijsprogramma’s gericht op wateren deltavraagstukken worden ontwikkeld en studenten worden ingezet voor Rotterdam Climate Proof. Daar waar de Rotterdamse opleidingen zich vooral richten op toegepaste kennis, is het cluster met de Universiteit van Delft vooral gericht op theoretische kennis. Zeeland is daarbij de
proeftuin voor bouwen met natuur. Zo ontstaat een krachtige regio waarin kennisontwikkeling en –toepassing van wateren deltatechnologie bijeen komt en via het kennis- en innovatiecluster als onderdeel van de Clean Tech Delta kan worden vermarkt.
en uitvoering. Natuurlijk zijn er in onderdelen sterke relaties met profilering. Afhankelijk van de situatie kan het evenwicht tussen de drie pijlers verschillen. Zeven strategische projecten Binnen het programma is ook een aantal strategische projecten gedefinieerd. Hierbij ligt de focus vooral op profilering, het etaleren van Rotterdam als voorbeeldstad en living showcase en het vermarkten. Vanzelfsprekend dragen de projecten ook bij aan kennisontwikkeling. Deze ambities zijn bijvoorbeeld verankerd in het Rotterdamse Paviljoen op de World Expo in 2010. Andere strategische projecten zijn de ontwikkeling van het Nationale Watercentrum, Connecting Delta Cities, het drijvend paviljoen in Rotterdam, Smart Delta City, de implementatie van het Marketingplan Water en Klimaat en de doorontwikkeling naar RAS 2.0.
2. Daden: Rotterdam groeit uit tot een mondiale proeftuin op het gebied van deltatechnologie en stedelijk watermanagement. Investeren in een klimaatbestendige stad draagt bij aan een veilige, gezonde en aantrekkelijke leefomgeving en economisch sterke stad voor inwoners en bedrijven. Innovaties en kennis worden ontwikkeld en toegepast voor Rotterdams gebruik. Zeker in het gebied Stadshavens zal veel worden geïnvesteerd, bijvoorbeeld als het gaat om adaptief en drijvend bouwen (zoals het drijvend paviljoen) en het Nationaal Watercentrum. Daarmee kan Stadshavens uitgroeien tot de Rotterdamse showcase voor ‘urban delta technology’.
Samenhang drie pijlers, vijf thema’s en zeven strategische projecten De samenhang is duidelijk: kennisontwikkeling en kennisuitwisseling zijn nodig voor de innovatieve uitvoering van maatregelen en de realisatie van een veilige, robuuste stad met voldoende weerstand en veerkracht. Door ‘te doen’ worden resultaten en praktijkervaring gegenereerd en ontstaat een voedingsbodem voor nieuwe praktijkgerichte kennisvragen. Hiermee kan Rotterdam uitgroeien tot een toonaangevende kennisstad en proeftuin voor klimaatvraagstukken en deltatechnologie. Met aanvullende marketingactiviteiten en profilering komt Rotterdam versneld op de nationale en internationale water- en klimaatkenniskaart te staan. Dit verhoogt de aantrekkingskracht op kennisinstituten, bedrijven, bewoners en bezoekers.
3. Profilering: Rotterdam is een inspirerend voorbeeld voor deltasteden in de wereld. Rotterdam profileert zich als een deltastad met een wereldhaven die geheel vanzelfsprekend, veilig en vernieuwend omgaat met de klimaatveranderingen van de toekomst. Niet alleen lokaal, maar ook nationaal en internationaal straalt Rotterdam innovatie, vertrouwen en daadkracht uit. In 2010 zal Rotterdam op de World Expo laten zien hoe een wereldstad en wereldhaven waterveilig is en blijft ondanks een veranderend klimaat. Door internationale kennisovereenkomsten en samenwerkingsverbanden op te zetten, doet Rotterdam mee op het hoogste niveau. Tijdens het congres ‘Deltas in Times of Climate Change’, van 29 september tot 2 oktober 2010 in Rotterdam, zal de top van de internationale water- en deltasector in Rotterdam aanwezig zijn.
t h e m a 4 . st e d e l i j k wat e r syst e e m t h e m a 5 . sta d s k l i m a at
>
RING
t h e m a 3 . a da p t i e f b o u w e n
p r o j e c t 1 . c o n n e c t i n g d e lta c i t i e s
ROTTERDAMSE ADAPTATIE STRATEGIE (RAS)
E IL
thema 2. bereikbaarheid
KENNIS
> PROF
t h e m a 1 . wat e r v e i l i g h e i d
Rotterdam is proeftuin • Rotterdam wordt klimaatbestendig • Ontwikkeling kennis door uitvoering (learning by doing) • Showcase voor profilering
N
8
Rotterdam kennisstad voor klimaat en water • Inzicht krijgen in problematiek • Ontwikkelen innovatieve oplossingen • Borgen in werkprocessen
DADE
van de Rotterdamse regio en op welke wijze kan de waterveiligheid worden gegarandeerd op korte en langere termijn? - Afsluitbaar Open Rijnmond: is een systeem met flexibele keringen (zoals de Maeslantkering) een haalbare optie voor het behoud van de waterveiligheid in de regio RijnmondDrechtsteden op de langere termijn? - Adaptief bouwen: wat zijn de criteria en randvoorwaarden voor een succesvolle strategie voor hoogwaterbestendig bouwen in buitendijksgebied? - Stedelijk watersysteem: wat is de impact van de klimaatverandering op het functioneren en onderhoud van het stedelijk watersysteem en welke adaptatiestrategieën zijn het meest efficiënt en acceptabel? - Perceptie van waterveiligheid: hoe kunnen risicocommunicatie, verzekeringen tegen overstromingen en overheidsbeleid de perceptie van burgers en bedrijven ten aanzien van waterveiligheid positief beïnvloeden? - Veilige en goed ingepaste waterkeringen: welke type waterkeringen zijn veilig, goed inpasbaar en robuust en wat betekent dat voor ons handelen? - Hittestress: welke maatschappelijke en economische problemen worden verwacht als gevolg van klimatologische veranderingen en welke fysieke en sociale maatregelingen zijn het meest geschikt om deze effecten te verzachten?
>
O n d e r z o e k s pro g r a m m a K e n n i s voor K l i m a at Het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat richt zich vooral op de kennis en de organisatie van de kennis om Nederland ‘climate proof’ te maken. Daarbij heeft het programma de ambitie om de Nederlandse kwetsbaarheid om te zetten in een kans. Een kans om Nederland klimaatbestendiger te maken en dit met de bijbehorende kennis en ervaring te etaleren ter versterking van het vestigingsk limaat en de exportpositie op het gebied van klimaat- en deltatechnologie. Rotterdam Climate Proof participeert in dit onderzoeksprogramma met negen onderzoeken in de 1e tranche. Deze onderzoeken zijn inmiddels in uitvoering. Voor de 2e tranche besteedt Rotterdam Climate Proof de subsidie van Kennis voor Klimaat aan de thema’s waterveiligheid, zoetwatervoorziening, stedelijk gebied, infrastructuur en netwerken, governance van adaptatie. Onderzoeken 1 e tranche.: - Rotterdamse klimaatatlas: welke primaire en secundaire effecten van klimaatverandering worden verwacht in de regio Rotterdam? - Bereikbaarheid: welke maatregelen versterken de betrouwbaarheid van het goederentransport over water op de lange termijn? - Waterveiligheid buitendijksgebied: wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor waterveiligheid in het buitendijkse gebied
De pijlers kennis en uitvoering zijn inhoudelijk vooral gericht op de ontwikkeling van een kaderstellend Rotterdamse Adaptatiestrategie met bijbehorend instrumentarium en vervolgens heel specifiek op vijf inhoudelijke thema’s. De branding van Rotterdam als vooruitstrevende deltastad en kennisstad voor water- en klimaat is verankerd in de zeven strategische projecten.
Vijf inhoudelijke hoofdthema’s Binnen het programma Rotterdam Climate Proof zijn uitvoering en kennisactiviteiten in vijf inhoudelijke thema’s geclusterd: waterveiligheid, bereikbaarheid, adaptief bouwen, stedelijk watersysteem en stadsklimaat. Per thema zijn een doelstelling en een samenhangend pakket aan producten geformuleerd, waarin de focus ligt bij kennisontwikkeling
p r o j e c t 2 . n at i o n a a l wat e r c e n t r u m e n d d d 2 0 1 2 p r o j e c t 3 . d r i j v e n d pa v i l j o e n p r o j e c t 4 . s m a r t d e lta c i t y project 5. world expo project 6. marketing en economisch beleid p r o j e c t 7 . r ot t e r da m s e a da p tat i e st r at e g i e : r a s 2 . 0
Rotterdam voorbeeldstad voor deltasteden wereldwijd • Economische spin-off • Ontwikkeling exportproducten • Aantrekken kennis en experimenten
9
3
R E S U LTAT E N T O T E N M E T 2 0 0 9 Rotterdam Climate Proof is in 2008 gestart en draait inmiddels op volle toeren onder de paraplu van het Rotterdam Climate Initiative. De volgende resultaten heeft Rotterdam Climate Proof inmiddels bereikt. 1
2
1 .
2 .
Kennis 5,2 miljoen uit nationale subsidieprogramma voor Kennis voor Klimaat (periode 2009 – 2013). Definitiestudie adaptief bouwen afgerond. Eerste Nederlandse Watermanagement opleiding Hogeschool Rotterdam gestart. Eerste uitwerking advies commissie Veerman (Afsluitbaar Open Rijnmond) opgeleverd. Rotterdam trekker kennisuitwisseling C40-deltasteden. Diverse publicaties, symposia, films en proefschriften.
3 .
hebben commitment getoond en dit is inmiddels geformaliseerd met Ho Chi Minh City en Jakarta. Omzet Rotterdamse en regionale advieswereld Water en Klimaat stijgt. IBM investeert in Rotterdam middels IT-programma’s en toptalent. Rotterdam benoemd als Champion City (World Water Forum Istanbul). Rotterdam voorbeeld in Nationaal Waterplan. Aantal Water- en Klimaat congressen en delegaties in en aan Rotterdam is explosief gestegen. Rotterdam nationaal en internationaal op de kaart. Strategisch marketingplan Water en Klimaat opgeleverd. Deloitte onderzoek 2009: water/klimaat meest veelbelovende economische groeisector in Rotterdam. TV-serie ‘Mulder&Sno’ en ‘010 water’ op RTV Rijnmond. Rotterdam aangewezen als locatie voor nieuw Nationaal Watercentrum in 2012.
Daden 20.000 m2 groene daken en subsidieregeling. Ontwerp eerste waterplein gereed en participatietraject gestart. Totaal 25.000 m 3 extra waterberging gerealiseerd.
5.000 m 3 extra waterberging Tjalklaan, uitvoering gestart. 10.000 m 3 extra waterberging Museumpark, in uitvoering. Lepelaarsingel is verlengd, extra water gegraven in Hordijkerveld. De eerste trapdijk is ontworpen (Hilledijk). Ontwerp Blauwe Verbinding gereed, convenant getekend. Bouw drijvend paviljoen september 2009 gestart.
3
1 . A a n l e g g ro e n d a k o p Vi l l a Ze b ra / 2 . B e zo e k s e n at o r M a r y Landrieu (l) en presidentsadviseur L i s a J a c ks o n ( r ) a a n Ro t t e r d a m / 3. Artist impression drijvend p av i l j o e n i n R i j n h av e n / 4 . B o u w d r i j v e n d p av i l j o e n / 5 . P r i n s va n O ra n j e b e zo e k t d e b o u w p u t va n d e o n d e r g ro n d s e w at e r b e r g i n g va n d e M u s e u m p a r kg a ra g e
10 4
11 5
P ro f i l e ri n g / m a r k e t i n g e n s pi n - o f f Contract World Expo Shanghai, bouw paviljoen gestart. Rotterdam uitgeroepen tot SMART Delta City (Berlijn). Connecting Delta Cities binnen C40 opgezet. De deltasteden Tokyo, Jakarta, Hong Kong, Shanghai, Ho Chi Minh City, New York, New Orleans en London
4
vijf T H E M A’ S Met Rotterdam Climate Proof kiest Rotterdam voor een proactieve benadering om de gevolgen van de klimaatverandering op te pakken. Het programma kent vijf inhoudelijke thema’s waarbij de focus ligt op kennisontwikkeling en uitvoering: waterveiligheid, bereikbaarheid, adaptief bouwen, stedelijk watersysteem en stadsklimaat. Voor resultaten binnen de vijf aandachtsgebieden werkt Rotterdam Climate Proof met duidelijke, onderscheidende doelstellingen. Een samenhangend pakket van producten en maatregelen garandeert dat er op korte en lange termijn vooruitgang wordt geboekt op het vlak van klimaatadaptatie. Zo geeft Rotterdam ruim baan aan groene daken, als manier om de belasting van het riool bij hevige regenval te spreiden. Waterberging vindt bijvoorbeeld plaats in de grote nieuwe parkeergarage bij het Museumpark, in de beeldentuin langs de Westersingel en door toepassing van het concept waterpleinen.
1 . Wat e rv e i l i g h e id Rotterdam is door zijn ligging aan de rivier de Maas en de zee een deltastad bij uitstek. Stad en regio worden beschermd door een netwerk van waterkeringen. De dijken, duinen en Maeslantkering zijn cruciaal voor de waterveiligheid van Rotterdam en zorgen ervoor dat Rotterdam veilig is. Onder invloed van klimaatverandering doen zich nieuwe uitdagingen voor. Nederlandse deskundigen houden voor de Nederlandse kust rekening met een zeespiegelstijging tussen 65 en 130 cm in 2100 (ten opzichte van 1990). Met Rotterdam Climate Proof werkt Rotterdam aan een optimale bescherming en blijvende bereikbaarheid van stad en haven ondanks de gevolgen van de klimaatverandering. N u i nvesteren De Rotterdamse regio is een deltagebied waar in zowel binnen- als buitendijks veel mensen wonen en werken. Niet voor niets krijgt het Rijnmondgebied veel aandacht in het Nationaal Waterplan en in het Deltaprogramma van het Rijk. Op dit moment is Rotterdam een veilig gebied. Maar om de veiligheid in een veranderend klimaat te waarborgen, is proactief handelen nodig. Veiligheid is namelijk de basis voor een vitale economie en een aantrekkelijke stad. Zeespiegelstijging, veranderende rivierafvoeren, toename van neerslag maar ook langere perioden van droogte kunnen de kans op een dijkdoorbraak of een overstroming vergroten. Het is daarom van belang om te investeren in kennis over het watersysteem, de veranderingen die daarin optreden en in mogelijke beschermingsmaatregelen op middellange en langere termijn. Nu investeren voorkomt hoge uitgaven op langere termijn. Regionaal Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden Over waterveiligheid en klimaatverandering heeft de commissie 12
Veerman in 2008 een advies uitgebracht. De aanbevelingen van de commissie Veerman leiden tot een nieuw deltaprogramma voor Nederland. Rotterdam neemt bij de uitwerking van het regionale Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden een voortrekkersrol. Samen met het Rijk en regionale partners worden scenario’s verkend voor de toekomstige waterstaatkundige inrichting.
Rotterdam omarmt de conclusie van de commissie Veerman dat de regio Rijnmond in 2050 zó moet zijn ingericht dat het gebied niet ongecontroleerd aan de invloed van storm en extreme rivierafvoeren wordt blootgesteld en ziet dit als voorwaarde voor de verdere ontwikkeling van stad en haven. De voorgestelde variant van een ‘Afsluitbaar Open Rijnmond’ lijkt kansen te bieden voor ruimtelijke ontwikkelingen langs de rivier, voor natuurontwikkeling én voor versterking van de positie van Rotterdam als innovatieve deltastad en wereldhaven. De gemeente Rotterdam onderzoekt daarom samen met de TU Delft en HKV Lijn in Water deze afsluitbare variant. Daarnaast worden ook andere varianten onderzocht, bijvoorbeeld een variant waarbij nog meer wordt vertrouwd op dijkversterking. Over twee jaar zijn de contouren van het Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden bekend. Ter voorbereiding wordt samen met het Rijk en de regionale partners in 2010 de eerste scenario’s verkend en uitgewerkt. Dit betreft scenario’s voor de langere termijn. Voor de korte termijn blijft het streven dat in 2015 alle waterkeringen op voldoende sterkte zijn volgens huidige normering. Actief participeren in de voorbereiding en uitvoering van het Nationaal Waterplan is een vanzelfsprekende rol. Waar mogelijk zullen dit plan en de projecten binnen Rotterdam Climate Proof samenvloeien. On derzoek centr a al Binnen het thema ‘waterveiligheid’ staat thans vooral onderzoek centraal. De onderzoeken geven inzicht in de effecten van de klimaatverandering en het ontwikkelen van adaptatiestrategieën waarmee de regio (water) veilig blijft. De onderzoeken zullen na integrale afweging (sociaal-maatschappelijk, technisch, economisch, ruimtelijk, planmatig) richting geven aan de keuze welke adaptatiestrategie het meest optimaal is om stad en haven beschermd te houden. Er wordt met name gezocht naar maatregelen waarvan de effecten op meerdere thema’s positief zijn en waar bijvoorbeeld
D e M a e s l a n t ke r i n g i s s a m e n m e t d e d u i n e n e n d i j ke n c r u c i a a l vo o r d e w at e r v e i l i g h e i d va n Ro t t e r d a m
functies gecombineerd worden. Daarbij kan gedacht worden aan innovatieve hoofdwaterkeringen in een stedelijke context: dijken die zowel bescherming bieden als een plaats zijn om te wonen of te recreëren. Daarnaast kan gedacht worden aan flexibele waterkeringen die het Rijnmondgebied waterstaatkundig afsluiten in tijden van hevige storm, maar tevens een stimulans vormen voor de verdere economische ontwikkeling van buitendijkse gebieden.
Deltacommissaris gewerkt aan het Plan van Aanpak Rijnmond waarin verschillende varianten worden afgewogen. - Klimaatdijken: gewerkt wordt aan onderzoek naar de haalbaarheid van deze multifunctionele hoofdwaterkeringen in Rotterdam en de ontwikkeling van een strategie om deze keringen te realiseren. Resultaat is een rapportage over typologieën, variantenanalyse en geschikte locaties. Daarnaast wordt het concept ‘trapdijk’ doorontwikkeld en vertaald naar een definitief ontwerp. - Vanaf 2010 zal een onderzoek van 18 maanden worden opgestart op het gebied van de perceptie van de waterveiligheid in Rotterdam. Leidend tot een rapportage over de relaties tussen de perceptie van waterveiligheid en het handelingsperspectief voor bedrijven en burgers. - Flood Control 2015: Binnen dit onderzoeksprogramma zal Rotterdam als case fungeren voor de experimentele toepassing van real-time management van overstromings risico’s in een stedelijke omgeving. Tevens zal worden onderzocht welke ICT-elementen en sensornetwerken van toepassing kunnen zijn in Rotterdam.
Communicatie zal worden ingezet om bewoners en ondernemers, lokaal en internationaal, te overtuigen van de waterveiligheid van stad en haven, alsmede hen bewust te maken van hun eigen rol daarin. Activiteiten 2010 - Binnen Kennis voor Klimaat is in 2009 het onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering op het gebied van overstromingsrisico’s en schadebeelden gestart. Begin 2010 zijn de kaartbeelden en bijbehorende rapportages gereed. Tevens worden dan het overstromings- en schademodel opgeleverd. Dit wordt ook vertaald naar filmbeelden over het verloop van een overstroming in buitendijks gebied. - In de zomer van 2010 wordt de verkenning van de haalbaarheid van de afsluitbare variant met flexibele waterkeringen voor Rijnmond-Drechtsteden opgeleverd, inclusief een inspiratieboek Waterfront Rijnmond in de 21e eeuw. Parallel en aansluitend wordt in het kader van het Nationaal Waterplan en het Deltaprogramma van de 13
3 . Ad a p t i e f b o u w e n
2 . B e r e i k b a a rh e id Een goede bereikbaarheid is van levensbelang voor de economische ontwikkeling van Rotterdam. Voor de verdere ontwikkeling van haven, industrie en dienstverlening is een goed functionerend goederentransport en personenvervoer over weg, water en spoor cruciaal. Maar in hoeverre is de huidige vervoersinfrastructuur van stad en haven klimaatbestendig? De klimaatverandering wordt gekenmerkt door hoge temperaturen, lange perioden van droogte of neerslag, extreme neerslag, stormen en een stijging van de zeespiegel. Al deze kenmerken hebben denkbare gevolgen voor het netwerk en de infrastructuur van een stad, zoals verzakkingen, smeltend asfalt, lage waterstanden en stremmingen van tunnels en bruggen bij extreme neerslag en stormen. Knelpunten die zich nu al voordoen zijn tunnels die onderlopen bij zware buien. Als met name de schaarse onderdoorgangen onder het spoor in Rotterdam niet begaanbaar zijn, leidt dat in de spitsperiodes tot het vastlopen van het complete stedelijk wegennet. Bovendien, hoe bevaarbaar blijven de rivieren als de waterstanden sterker gaan wisselen? Hoe kan het aandeel van de binnenvaart gehandhaafd of uitgebreid worden? Welke mogelijkheden zijn er om het personenvervoer over water in de regio verder te versterken? Duidelijk is dat de klimaatverandering gevolgen heeft voor de inrichting van de infrastructuur in Rotterdam. N i euwe mobi liteitsvr agen Toekomstvaste oplossingen op het gebied van infrastructuur in en om de stad houden rekening met de klimaateffecten. Allereerst is hiervoor onderzoek nodig: kennis over de gevolgen ontbreekt. Op basis van de 14
uitkomsten worden de maatregelen bepaald die nodig zijn om het netwerk minstens in stand te houden. Sommige maatregelen kunnen zonder veel bezwaar of moeite worden uitgevoerd; sommige gevolgen maken het noodzakelijk aanpassingen aan te brengen. Daarbij zal ook rekening gehouden worden met nieuwe mobiliteitsvragen, die zich eveneens als gevolg van de klimaatverandering aandienen. Zo vloeit uit wonen op het water logisch voort dat er meer vraag is naar vervoer over water. Activiteiten 2010 - Binnen Kennis voor Klimaat is in 2009 het onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering voor de binnenvaart gestart. Eind 2010 zal een haalbaarheidstoets plaatsvinden op de eerder dat jaar geselecteerde oplossing. - In 2010 zal het onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering op de infrastructuur (2 e tranche Kennis voor Klimaat) gevolgd – en waar nodig bijgestuurd - worden om relevante resultaten voor de Rotterdamse regio te bereiken. Eind 2010 volgt een eerste tussenrapportage. - Quick-scan infrastructuur: naast het onderzoek in het kader van Kennis voor Klimaat zal voor het netwerk in de Rotterdamse regio een quick-scan worden uitgevoerd om een beeld te krijgen van de grootste knelpunten die als gevolg van de veranderende klimaatomstandigheden zullen optreden. - Uitvoering pilot: in een pilot worden de mogelijkheden verkend om de overlast als gevolg van hevige regenbuien en de daarop volgende verkeersstremmingen te verminderen voor de in de quick-scan aangewezen locatie.
Door de verwachte zeespiegelstijging en vergrote afvoer van de rivieren zal de kans op overstromingen van het buitendijks gebied in de toekomst toenemen. Voor Rotterdam is de ontwikkeling van de buitendijkse gebieden van groot belang. Zo wordt in Stadshavens 1600 ha buitendijks gebied duurzaam ontwikkeld. Doordat hier veel wordt geïnvesteerd, zullen deze gebieden ook intensiever gebruikt gaan worden. Dit betekent dat de maatschappelijke gevolgen en potentiële schade van mogelijke calamiteiten als een overstroming of hoogwater, ook aanzienlijk groter worden. De huidige veiligheidsstrategie voor het buitendijkse gebied van het Rijk, de waterschappen en de gemeente is met name gericht op het beperken van de gevolgen van hoogwater door dijk- en kadeverzwaring, integraal ophogen, afsluiten en omleiden van hoogwatergolven. De toenemende onzekerheid over de gevolgen van klimaatverandering maakt deze strategie echter kwetsbaar. Om met deze onzekerheid om te gaan is een strategie nodig die ook stuurt op het verkleinen van de gevolgen van hoogwater. Het hoogwaterbestendig inrichten van het buitendijks gebied noemen we adaptief bouwen. Voor het optimaal aanpakken van adaptief bouwen in buitendijks gebied worden meerdere invalshoeken belicht. De stedenbouwkundige inrichting en de bouwwijze worden meegenomen, de ontsluitingsstructuur, vormgeving van nutsvoorzieningen, inrichting van de buitenruimte en juridische maatregelen (zoals gebiedspecifieke voorschriften over bouwwijze en gebruik). Centraal daarbij staat de blijvende bescherming tegen wateroverlast en de ontwikkeling van een duurzame en aantrekkelijke leefomgeving: adaptief bouwen biedt daarmee kansen voor het realiseren van nieuwe woon- en werkmilieus in Rotterdam. Drijven d bouwen Rotterdam heeft ambitieuze plannen voor het bouwen van drijvende stadswijken. In het gebied Stadshavens is ruimte voor 1600 hectare duurzame gebiedsontwikkeling
en worden tot 2040 zo’n 13.000 klimaatbestendige woningen gebouwd, waarvan ca. 1.200 op het water. In deze drijvende woonwijken zullen mensen op het water wonen, boodschappen doen, werken en recreëren. De locaties van deze wijken zijn nog niet bekend. Gewerkt wordt aan een studie om nader te bepalen welke (voormalige) havenbekkens geschikt zijn: op kort termijn, maar ook op langere termijn. Ook zal duidelijk worden welke havenbekkens ongeschikt zijn voor drijvend bouwen. Activiteiten 2010
- Het ontwikkelen van een hoogwaterbestendige strategie voor
een duurzame, internationaal onderscheidende en aantrekkelijke woon- en werkomgeving in het buitendijks gelegen bestaand en nieuw te ontwikkelen gebied in de regio Rotterdam. Daaraan gekoppeld een ontwerpend onderzoek naar adaptief bouwen op een viertal casestudielocaties. - Onderzoek naar mogelijkheden voor drijvend bouwen in een aantal specifieke havenbekkens in Rotterdam, leidend tot een plan van aanpak dat wordt opgesteld door zowel gemeentelijke diensten als ontwikkelende (markt)partijen. - In vervolg op het succesvolle Urban Flood Management (UFM) project in Dordrecht worden voor enkele buitendijkse casestudielocaties, te starten met casus Heijplaat, een strategie ontwikkeld voor een waterveilige en adaptieve herinrichting van het buitendijks gebied. In de jaren volgend wordt deze case omgezet in pilotprojecten.
- Het vertalen van de ervaringen opgedaan bij de realisatie van
het drijvend paviljoen naar het stimuleren van de aanleg van andere proefprojecten. Specifiek: de aanleg van de werkeilanden ontwikkeld door PublicDomain Architecten in de Heijsehaven en de Innovation Dock van de Hogeschool Rotterdam in de Dokhaven. - Opzetten en inrichten van een Loket Drijvend Bouwen, waar initiatiefnemers voor een drijvend programma terecht kunnen voor informatie en begeleiding door planologische procedures en vergunningstraject van gemeentelijke diensten, Havenbedrijf, Veiligheidsregio en DCMR Milieudienst Rijnmond. PublicDomain Architecten
15
4 . S t e d e l i j k wat e r s y s t e e m De klimaatverandering heeft nu al gevolgen voor Rotterdam. Extreme regenbuien leiden immers al tot wateroverlast. Op langere termijn zijn ook langere periodes van droogte te verwachten. Duidelijk is dat de capaciteit van de huidige afvoersystemen en gemalen niet meer volstaan om bij extreme regen ‘droge voeten’ te houden. Met het klimaatadaptatieprogramma Rotterdam Climate Proof werkt Rotterdam aan de beperking van wateroverlast bij extreme regenbuien. Door de aanleg van extra waterberging en het stimuleren van groene daken en waterpleinen blijft de stad ondanks het veranderend klimaat optimaal leefbaar. Daarbij gaat het om innovatieve alternatieven voor waterberging, oplossingen voor wateropvang tijdens zware regenbuien (calamiteitenopslag) en vertragende afvoermogelijkheden van regenwater. In droge perioden moet Rotterdam bovendien voorzien zijn van voldoende water van voldoende kwaliteit. Geïntegreerde oplossi ngen Om tot een goede adaptatiestrategie te komen is meer inzicht nodig in welke oplossingsrichtingen er zijn om wateroverlast en –tekorten te voorkomen. De opgave is om te kijken naar maatregelen die de toekomstige knelpunten oplossen en bovendien bijdragen aan een economisch sterke en aantrekkelijke stad. Daarom wordt waterberging in Rotterdam waar mogelijk geïntegreerd in de stedelijke omgeving. Tegen die achtergrond stimuleert Rotterdam Climate Proof samen met de waterschappen onder meer de aanleg van groene daken. Deze doen uitstekend dienst als tijdelijke waterberging bij hevige regenval. Ook onderzoekt de gemeente welke locaties zich lenen voor de aanleg van een waterplein. Deze waterpleinen - een Rotterdamse vinding – lopen tijdens hevige regenval gecontroleerd vol zodat omliggende straten niet meer blank hoeven te staan. In droge tijden doet het plein dienst als speelplaats. Andere toepassingen voor berging zijn er op het terrein van multifunctioneel ondergronds ruimtegebruik. Zo krijgt de nieuwe parkeergarage bij het Museumpark een ondergrondse waterberging. Door deze en andere projecten breidt Rotterdam de bergingscapaciteit van het bestaande rioolstelsel uit. Wa t e r p l e i n o n t w e r p v a n D e U rba n i s t e n
16
Waterkwaliteit Om de waterkwaliteit in tijden van droogte te garanderen, zijn passende maatregelen nodig. Droogte kan immers leiden tot een toename in Botulisme en Blauwalgen en tot een behoefte voor het inlaten van gebiedsvreemd water. Als op zo’n moment verzilt water of water met een slechte kwaliteit wordt ingelaten, zal de kwaliteit van het stedelijk water afnemen. Er worden daarom ruime waterverbindingen met het regionale watersysteem aangelegd om extra zoet water te kunnen aanvoeren. Een voorbeeld hiervan is de Blauwe Verbinding op Rotterdam-Zuid die in 2013 wordt aangelegd. Daarnaast wordt met flexibel peilbeheer in watergangen en plassen ingezet op extra seizoensberging. Tot slot: de kwaliteit en het peil van het grondwater is een belangrijke randvoorwaarde voor bebouwing en groenstructuren in de stad. Activiteiten 2010 - Doorzetten subsidieprogramma groene daken, gericht op de intensivering van de aanleg naar 50.000m2 in 2010, het continueren van de aanleg van groene daken op gemeentelijke objecten en de opening van een Rotterdams demodak in het voorjaar 2010.
- Inventariseren van kansrijke locaties voor waterpleinen in
Rotterdam, leidend tot de definitieve keuze voor een pilot plein. Eind 2010 wordt gestart met de realisatie hiervan. - Opzetten uitvoeringsorganisatie Blauwe Verbinding en verdere uitwerking van het ontwerptracé inclusief procesmatige randvoorwaarden. - Oplevering pilot groene gevel. - Oplevering ondergrondse waterberging Museumpark (zomer 2010). - Oplevering definitiestudie naar technische en procesmatige aanpak van de gevolgen van de klimaatverandering op het functioneren en onderhoud van het stedelijk watersysteem. - Start model- en monitoringsonderzoek effect adaptatiemaatregelen stedelijk watersysteem Rotterdam. - Start promotieonderzoek volksgezondheidsrisico’s stedelijk watersysteem en klimaatverandering.
5 . S ta d s k l i m a at Het stadsklimaat beïnvloedt het functioneren van de stad. Tegelijkertijd beïnvloeden de inrichting en het ontwerp van de stad het stadsklimaat. Denk aan thema’s als hittestress tijdens vaker voorkomende hittegolven, de extra impact van fijnstof op de gezondheid in tijden van droogte of het vaker voorkomen van insectenplagen. De vraag naar uitloopgebieden, schaduw en koele verblijfsgebieden in de buitenruimte neemt tijdens warmere zomers toe. Groenvoorzieningen moeten klimaatbestendig zijn en kunnen hun steentje bijdragen aan het temperen van hittestress. Deze thema’s gaan temeer spelen omdat er sprake is van verdergaande verdichting van de bebouwing. Het thema stadsklimaat is erop gericht de leefomgeving leefbaar en aantrekkelijker te maken door de inrichting van de buitenruimte en het ontwerp van het stedelijk gebied aan te passen aan klimaatverandering. Dat doen we door de kennis over het stadsklimaat in Rotterdam en omgeving te vergroten en deze toe te passen. Daarnaast zetten we in op het vergroten van het bewustzijn dat het klimaat – ook in de huidige situatie – het leven en werken in de stad beïnvloedt. Activiteiten 2010 - Onderzoek Hittestress: overzicht effecten van klimaatverandering, als resultaat van onderzoeken naar Hittestress en Regionale Klimaatscenario’s in de regio’s Rotterdam en Haaglanden. Het kader is het nationale onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat. Resultaten, die de basis vormen voor vervolgonderzoek naar adaptatiemaatregelen, worden in het derde kwartaal van 2010 opgeleverd. - Monitoring stadsklimaat: met steun van de provincie ZuidHolland het uitbreiden van het aantal meetpunten met extra stations in de regiogemeenten en trams die al rijdend metingen gaan uitvoeren. De metingen worden in principe voortgezet 17
tot het eind van het Kennis voor Klimaatprogramma. Dit levert inzicht op wat en waar gemeten moet worden voor effectieve adaptatiemaatregelen. - Onderzoek naar effectieve adaptatiemaatregelen: voor de benodigde en gewenste aanpassing van de stad aan klimaatverandering zijn maatregelen nodig. In de 2e tranche van Kennis voor Klimaat (2010-2013) wordt onderzocht welke maatregelen het meest effectief zijn. Het gaat om aanpassing van gebouwen, de openbare ruimte en het gedrag van mensen. Zo wordt bijvoorbeeld onderzocht welk verkoelend effect en waterbufferend vermogen groen in en rond de stad kan leveren (o.a. groene daken en natuurlijke klimaatbuffers). - Herijking Groenbeleid: rapportage over de klimaatbestendigheid van het stedelijk groen in Rotterdam, gerelateerd aan waterbehoefte, mogelijke verzilting, assortimentskeuze en temperatuurstijging. Klimaatmonitoring in de stad
- Gebruik van de gedetailleerde klimaatinformatie: De monitoring van het stadsklimaat levert extra weerinformatie op, waarmee een gedetailleerder weerbericht kan worden gemaakt. Het KNMI gaat dit (op experimentele basis) voor Rotterdam en de regio doen. In de loop van 2010 komt de eerste versie beschikbaar. Met geïnteresseerde gebruikers (o.a. het Havenbedrijf en Watermanagement van de gemeente Rotterdam) wordt onderzocht in welke vorm dit weerbericht het best bruikbaar is, bijvoorbeeld voor betere begeleiding van (scheepvaart)verkeer en voor het stedelijk waterbeheer.
5
z even strate g ische projecten Een aantal projecten binnen Rotterdam Climate Proof zijn van strategisch belang voor het imago van Rotterdam als veilige havenstad en daadkrachtige en innovatieve deltastad. Het bevestigen van het vertrouwen van investeerders en burgers in de veiligheid van deze regio is hierbij een belangrijke factor. Activiteiten 2010 - Internationale conferentie ‘Deltas in Times of Climate Change’ in Rotterdam (29 september tot 2 oktober 2010). - Oprichting ‘Front Desk for Climate Proofing Delta Cities’.
Rotterdam is hard op weg om wereldwijd koploper te worden op het gebied van klimaatadaptatie en toegepaste deltatechnologie. De strategische projecten zorgen ervoor dat Rotterdam als wateren klimaatstad stevig wordt gepositioneerd.
1 . Co n n e c ti n g D e lta C i ti e s Sinds kort woont meer dan de helft van de wereldbevolking in steden, waarvan het merendeel in deltasteden. Deltasteden en bijbehorende havens behoren tot de meest kwetsbare gebieden bij klimaatverandering: de economische waarde is hoog en kans op slachtoffers groot. Dit was voor Rotterdam aanleiding om in C40-verband te starten met een netwerk van deltasteden: Connecting Delta Cities (CDC). Voorlopig is de focus gericht op een kerngroep van acht deltasteden: Shanghai, Tokyo, Jakarta, Ho Chi Minh City, London, Hong Kong, New York en New Orleans. Met deze deltasteden is inmiddels de samenwerking al op eniger wijze geformaliseerd of dat staat zeer binnenkort te gebeuren. Doel van het netwerk is onder meer kennis uit te wisselen op het gebied van integraal stedelijk watermanagement en klimaatadaptatie en ‘best practices’ te delen. Eventuele bijeenkomsten en workshops worden zoveel mogelijk gekoppeld aan bestaande internationale meetings, zodat extra reisbewegingen beperkt blijven.
H o C h i M i n h C i t y o n d e r t e ke n t d e L e t t e r o f I n t e n t vo o r Co n n e c t i n g D e l t a C i t i e s
2 . N atio n a a l Wate rc e n t r u m e n D D D 2 0 1 2
Connecting Delta Cities wordt inmiddels door het Netherland Water Partnership, het Corporate Program on Water and Climate en het Ministerie van Verkeer en Waterstaat gezien als een belangrijk netwerk voor kennisuitwisseling tussen deltasteden. Met Connecting Delta Cities wordt bijgedragen aan het stedelijke component van het internationale rijksbeleid op het gebied van water en klimaat. De export en toepassing van de Nederlandse Waterkennis kan hiermee een impuls krijgen.
18
- Waterconferentie tijdens de World Expo Shanghai 2010 (10 juni 2010). - Formaliseren van de samenwerking met New Orleans. - In samenwerking met Hogeschool Rotterdam een bijdrage leveren aan adaptatiestrategie Ho Chi Minh City en Jakarta. - Concretisering samenwerking met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat en het Co-operative Programme on Water and Climate (CPWC). - Gezamenlijk met kennisinstituten, marktpartijen en andere overheden ontwikkelen van een blauwdruk en bijbehorend ontwerp voor de deltastad van de toekomst welke zal worden gepresenteerd tijdens de conferentie ‘Deltas in Times of Climate Change’.
De Nederlandse watersector heeft zich verenigd in Dutch Delta Design 2012 (DDD2012) om de sector internationaal sterker voor het voetlicht te brengen. Dertig grote partijen uit de watersector lanceerden op 1 juli 2009 een ambitieus plan om Nederland opnieuw te positioneren als hét internationale platform voor water: Dutch Delta Design 2012. De partijen hebben hun commitment uitgesproken om in drie jaar van Nederland het centrum te maken waar internationale instanties,
19
3 . D ri j v e n d pavi l j o e n
C l e a n T e ch D e lta Clean Tech Delta is een gezamenlijke inspanning van bedrijven, kennisinstellingen en overheid in de regio Rotterdam-Delft om klimaatverandering tegen te gaan en milieuwinst te boeken. Door met innovatie en schone technologie op het gebied van energie, water, mobiliteit en grondstofgebruik een duurzame en toekomstbestendige delta te realiseren. De regio Rotterdam-Delft is gekozen omdat daar ingrijpende ontwikkelingen
spelen op ruimtelijk en economisch gebied, bijvoorbeeld in de Rotterdamse Stadshavens waar 1600 ha land en water een nieuwe, duurzame bestemming krijgt. Clean Tech Delta heeft een economische (duurzaamheid is een sterke business case), een (milieu) technische (verantwoord omgaan met energie en grondstoffen is een must) en een sociaal-economische (door gedrag en mentaliteit te veranderen is duurzaamheid te borgen) dimensie.
In Rotterdam schuiven de havenactiviteiten op naar het westen waardoor er steeds meer havens beschikbaar komen voor een geheel nieuwe wijze van wonen, werken en recreëren op het water. Met name in het Stadshavensgebied zijn er enorme kansen voor drijvend bouwen. Het is een oplossing voor veranderende waterpeilen, kan klimaatneutraal worden gebouwd en is flexibeler en uiteindelijk goedkoper dan bouwen op de schaarse grond in de stad.
bedrijven, overheden, NGO’s en het publiek naartoe komen om watervraagstukken in de wereld op te lossen. Tevens heeft DDD2012 bekend gemaakt dat Rotterdam de locatie wordt voor het Nationaal Watercentrum. Dit centrum wordt hét visitekaartje van Nederland Waterland en heeft de ambitie om uit te groeien tot een wereldwijd gerenommeerd expertise- en bezoekerscentrum op het gebied van water- en deltatechnologie. Het krijgt een icoonachtige uitstraling en zal in 2012 worden geopend. Rotterdam verwacht jaarlijks 250.000 bezoekers.
Mei 2010 is een eerste pilot op het gebied van drijvend bouwen gerealiseerd, het drijvend paviljoen. Met het drijvend paviljoen krijgt Rotterdam een nieuw drijvend icoon in het centrum van de stad. Het is niet alleen bijzonder door de drijvende bollen op het water, maar ook klimaatbestendig, innovatief, duurzaam en flexibel. De eerste vijf jaar zal het futuristische paviljoen in de Rijnhaven zijn aangemeerd en dienstdoen als expositie- en ontvangstruimte. Voor Rotterdam als innovatieve klimaatstad is het drijvend paviljoen een icoonproject waarin zowel de ambities op het gebied van mitigatie als adaptatie worden gerealiseerd.
Landelijke en regionale samenwerking binnen de watersector is cruciaal wil DDD2012 slagen. Rotterdam zal de krachten bundelen met Delft, Zeeland en Dordrecht. De hele regio is als living showcase te zien van Maasvlakte 2 tot de Stadswerven in Dordrecht en van Neeltje-Jans in Zeeland tot experimenteerruimtes in Delft.
Activiteiten 2010 - Opening drijvend paviljoen mei/juni 2010, expositie- en ontvangstruimte gereed. De expositie is gekoppeld aan het Rotterdam paviljoen in Shanghai. - Ontwikkeling en implementatie exploitatieplan.
Begin 2010 zal een eerste businesscase duidelijk moeten maken in hoeverre een dergelijk centrum levensvatbaar is. Waarschijnlijk zal de keuze vallen op een groeimodel gerelateerd aan de gebiedsontwikkeling van het Stadshavensgebied. Naar verwachting zal het Nationaal Watercentrum een magneetfunctie hebben op aanpalende bedrijvigheid op het terrein van water- en deltatechnologie. De realisatie sluit naadloos aan bij het gedachtengoed van de Clean Tech Delta. De internationale component van DDD2012 wordt versterkt door het netwerk Connecting Delta Cities. Activiteiten 2010 - Uitwerken businesscase Nationaal Watercentrum en verdere identificatie potentiële investeerders en gebruikers in samenwerking met Stadshavens. - Organisatie preview DDD2012 in Rotterdam (als opstap naar de internationale lancering tijdens de World Expo 2010). - Voorbereiden van het grootschalige event in 2012, waarvan opening en slot in Rotterdam zullen plaatsvinden.
We t h o u d e r Ka ra ku s s t a r t d e b o u w va n h e t d r i j v e n d p av i l j o e n
20
21
H e t b e e l d e n p a r k o p d e We s t e r s i n g e l fungeert in extreem natte periodes als extra waterberging
4 . S m a r t D e lta C i t y
Samen met IBM werkt Rotterdam aan het baanbrekend concept Smart Delta City. Een Smart Delta City is een stad die gebruik maakt van reële, realtime operationele informatie voor het beheren van (water) infrastructuur en het ontwikkelen van sturingsinstrumenten voor de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS). Het systeem brengt diverse gegevensstromen over water en klimaat in de regio samen zodat er een accuraat en dynamisch beeld ontstaat. Het stelt bestuurders en operateurs in staat om adequaat te reageren op bedreigingen zoals overstromingen, droogte en wijzigingen in de watercondities die schade kunnen toebrengen. Rotterdam Smart Delta City bestaat uit het uitwerken van een aantal concrete projecten die vervolgens worden geïntegreerd tot een gezamenlijk netwerk met bijbehorende ‘intelligente’ informatiestrategie. Zo wordt een dashboard ontwikkeld om de klimaatinitiatieven te monitoren, wordt nieuwe informatie gegenereerd en bij elkaar gebracht in een sensornetwerk, wordt gewerkt aan een Rotterdamse uitwerking van Flood Control 2015 (beheersing van overstromingsrisico’s) en is een serious game ontwikkeld waarin inzicht wordt geboden in de klimaatproblematiek en de Rotterdamse aanpak ervan.
Activiteiten 2010 - De ontwikkeling van een demoversie van een geïntegreerd dataplatform, gezamenlijk met een consortium van geïnteresseerde partijen. Hierdoor zal veelsoortige informatie uit de Rotterdamse regio worden ontsloten en gekoppeld, waardoor het functioneren van de stad intelligenter kan worden gemaakt en nieuwe informatieproducten worden gecreëerd. - Gezamenlijke presentatie van het Rotterdam Smart Delta City concept met IBM op het World Congress on Information Technology 2010. 22
5 . Wor l d E x po
Op 1 mei 2010 opent de World Expo in Shanghai haar deuren met als thema ‘Better City Better Life’. Nu al is meer dan de helft van de wereldbevolking - voor leven, wonen en werken - aangewezen op de stad. Dat aantal neemt in hoog tempo toe. Centraal tijdens de Expo staan daarom innovatie en ontwikkeling van de menselijke leefomgeving in de 21ste eeuw. 185 landen en 50 steden, waaronder Rotterdam, geven tijdens deze Chinese editie van de wereldtentoonstelling hun visie op de toekomst van het leven in de stad. Dit biedt
Rotterdam een uitgelezen kans om haar enthousiaste en voortvarende aanpak in klimaatadaptatie internationaal te presenteren. Het paviljoen ‘Rotterdam Water City’ komt te staan aan de overzijde van de Huangpu River, in de ‘Urban Best Practices Area’. Als één van de geselecteerde wereldsteden laat Rotterdam op geheel eigen wijze zien hoe de stad werkt aan innovatieve oplossingen voor stedelijk watermanagement en -veiligheid en in de klimaatverandering juist kansen ziet voor een aantrekkelijker leef- en vestigingsklimaat. Meer dan een 23
6 . M a r k e t i n g e n e co n o m i s ch b e l e id
tentoonstelling is het paviljoen ‘Rotterdam Water City’ straks vooral een inspirerende ‘experience’ over hoe een deltastad als Rotterdam waterveilig is en blijft ondanks een veranderend klimaat.
Energie, water en klimaat zijn mondiale groeimarkten. Door de verandering van het klimaat zullen steeds meer stedelijke gebieden en in het bijzonder deltasteden zich moeten wapenen tegen de gevolgen van extreme regenval en een stijgende zeespiegel. Dit is vooral van belang omdat er mondiaal een sterke toename van de bevolking in steden plaatsvindt; de meeste van deze steden liggen immers in laaggelegen deltagebieden. Tenslotte zal mondiaal naar verwachting een schaalvergrotingstendens van havens blijven plaatsvinden, waarbij nieuwe havens aangelegd worden en oude havens getransformeerd worden. Dit biedt kansen voor duurzame en klimaatbestendige gebiedsontwikkeling.
Ook voor organisaties, instellingen en bedrijven biedt het Rotterdamse paviljoen kansen zich internationaal te profileren, zeker als het gaat om water- en deltatechnologie. Er zijn diverse mogelijkheden om door sponsoring bij te dragen aan het paviljoen ‘Rotterdam Water City’. Naar verwachting zullen ruim 1,5 miljoen bezoekers de Rotterdamse aanpak beleven tijdens de Expo in Shanghai. Activiteiten 2010 - Opening Rotterdam paviljoen ‘Water City’ op 1 mei 2010.
Vanuit de International Advisory Board (IAB) is verschillende malen gewezen op het grote belang van kennis van water en klimaat voor Rotterdam. De IAB adviseerde in 2008 om met een gestructureerd marketingplan voor kennis en water te komen. In 2009 is gewerkt aan een businessplan voor de Rotterdam Climate Campus, waarbij ingezet wordt op kennisontwikkeling en –toepassing op het gebied van water en energie. De Climate Campus of Innovatiecluster zal zich samen met de RDM-Campus en Science Port Holland profileren als de Clean Tech Delta. De Erasmus Universiteit Rotterdam onderzocht in 2009 het belang van de regionale en nationale spelers op het gebied van Water en Klimaat en concludeerde dat de regio Rotterdam grote economische kansen op dit gebied heeft. Deloitte kwam in 2009 met haar Internationale Markt en Sector analyse tot vergelijkbare conclusies: waterbouw heeft voor Rotterdam een sterk internationaal onderscheidend karakter en heeft een groot economisch potentieel.
B o u w Ro t t e r d a m p a v i l j o e n ‘ Wa t e r C i t y ’, Wo r l d Ex p o S h a n g h a i 2 0 1 0
Rotterdamse bedrijven die sterk in waterbouw zijn (zoals Van Oord) of grote waterdivisies hebben (zoals Arcadis, Haskoning, DHV en Grontmij) maken een groot deel van hun omzet in het buitenland.
Rotterdam). Tevens leidt dit onderzoek naar een strategie om de economische meerwaarde te versterken.
7. Rotterdamse AdapTatieStrategie: RAS 2.0
De ontwikkeling van een adaptatiestrategie voor een deltastad is nieuw en uniek in de wereld. De komende jaren zal de adaptatiestrategie zich steeds verder uitkristalliseren (zie ook hoofdstuk 2). Het doel voor 2010 is om de RAS 2.0 te ontwikkelen met duidelijke mijlpalen en een routeplanner per thema. Hierbij wordt landelijk afgestemd met de ontwikkeling van andere regionale adaptatiestrategieën en draagt Rotterdam als zodanig bij aan de Nationale Adaptatiestrategie (NAS). Internationaal gezien zal de RAS van grote waarde kunnen zijn voor andere deltasteden. Daarom is kennisuitwisseling hierover ook een van de belangrijkste onderwerpen binnen Connecting Delta Cities. Tot slot kent de ontwikkeling van de RAS ook bepaalde marktwaarden gezien de wereldwijde problematiek en keuzes die deltasteden moeten gaan maken.
In 2009 waren er verschillende kennisvragen op het gebied van water en klimaat aan de gemeente Rotterdam gericht, zoals vanuit steden en landen als New Orleans, Manilla en Marokko. In dat kader is inmiddels Connecting Delta Cities opgezet. Het klimaatbestendig maken van deltasteden is big business in de toekomst. Voor de Nederlandse delta is naar schatting 100 miljard euro nodig, voor Aziatische deltasteden zal een veelvoud moeten worden geïnvesteerd. De Rotterdamse integrale aanpak en toegepaste kennis is naar verwachting een voorbeeld voor andere deltasteden. Daarbovenop komt de opgedane kennis als ‘Smart Delta City’, waarbij IT-toepassing bijdraagt aan de realisatie van een duurzame deltastad. Activiteiten 2010 - Aanhaken bij het marketingprogramma Clean Tech Delta dat thans in opstartfase is. - Verkennen van het instellen van een marktmakelaar of loketfunctie zodat vestigings- en marketingvragen op het gebied van water en klimaat gematcht kunnen worden met bedrijven uit de regio. - Verdere beleidsvorming om rol van economisch beleid bij cluster Water en Klimaat vorm te geven. - Rapportage over meetbare en objectiveerbare indicatoren om de economische meerwaarde van het klimaatprogramma te kunnen bepalen (op te stellen door de Erasmus Universiteit 24
Activiteiten 2010 - Doorontwikkelen van de huidige Rotterdamse Adaptatiestrategie en deze coördineren, koppelen en afstemmen zowel binnen de gemeentelijke diensten als met diverse externe partijen. Concreet zullen de diverse instrumenten uit deze strategie worden getest op de proeflocaties Heijplaat en in buitendijks gebied zoals de binnenstad. - Casus Heijplaat: uitwerking van de strategie met betrekking tot het omgaan met de cruciale afweging weerstand/veerkracht. In het thema adaptief bouwen wordt de oplossingsrichting veerkracht uitgewerkt, het kader om tot een integrale afweging te komen wordt geboden door de RAS. 25
6
communicatie De communicatie van Rotterdam Climate Proof is vooral informerend en profilerend van aard. Binnen Rotterdam zal de communicatie zich in 2010 vooral richten op de relevantie, urgentie en meerwaarde van het aanpakken van de klimaatproblemen in Rotterdam. Bewoners en bedrijfsleven informeren we over de oplossingen die Rotterdam Climate Proof nu al voorbereidt en toepast als het gaat om extreme regenbuien, wateroverlast en hittestress. Ook geven we consequent aan dat we het klimaatdossier vanuit een brede aanpak uitwerken en dat de oplossingen niet alleen bijdragen aan het waterveilig houden van Rotterdam, maar vooral ook kansen bieden voor de stad: zowel waar het gaat om een aantrekkelijke buitenruimte (meer groen, meer water) als extra economische kansen. De communicatie beweegt zich op drie niveaus: programmaniveau, themaniveau en projectniveau. Dat maakt het mogelijk boodschappen op diverse manieren onder de aandacht te brengen. Gezien de voortgang van het programma zal de communicatie inhoudelijk steeds meer gericht zijn op concrete resultaten waarbij de ambities van Rotterdam Climate Proof de context vormen.
Opnames in New York voor de TV-serie 010-Water / Communicatiemateriaal RCI / De eerste hittestressmeting in augustus 2009 leidde tot veel media-aandacht
26
Rotterdamse campagne subsidie groene daken
Activiteiten 2010 - (door)Ontwikkelen programmamiddelen als internetsite, maandelijkse nieuwsbrieven, jaarprogramma 2010, gadgets, expositiemiddelen algemeen en bijdrage inrichting drijvend paviljoen en Rotterdam paviljoen World Expo, DVD 010 water, folder fietsroute Rotterdamse dijken (maart 2010), vakspecial Rotterdam Climate Proof over RAS en eerste resultaten onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat (april 2010). - Genereren van continue persaandacht (lokaal, nationaal en internationaal) op programma-, thema- en projectniveau. - Op projectniveau onder meer: roadmap en boek Connecting Delta Cities, campagne subsidie groene daken (maart/april 2009), opening en programmering demodak groene daken (april 2010), opening en promotiecampagne drijvend paviljoen (mei 2010), communicatie (in opmaat naar) opening paviljoen ‘Rotterdam Water City’ op de World Expo (mei 2010) in Nederland en China, promotiecampagne congres ‘Deltas in Times of Climate Change’.
27
7
de toekomst In 2010 wordt verder gewerkt aan het klimaatbestendig maken van de stad. Deze acties zijn voornamelijk gericht op de realisatie van extra waterberging, zoals groene daken en waterpleinen. De effecten van de klimaatverandering op Rotterdam zijn nog niet allemaal duidelijk, daarom is verdere investering in onderzoek noodzakelijk. Tegelijkertijd profileert Rotterdam zich, door de combinatie van uitvoering én onderzoek, succesvol als innovatieve water- en klimaatstad. Voor de periode 2011-2014 wordt deze lijn doorgetrokken: accent zal blijven liggen op uitvoering en realisatie van innovatieve projecten in de stad. Daarbij wordt rekening gehouden met de uitkomsten van onderzoek gericht op de thema’s overstromingsrisico’s, scenario’s voor waterveiligheid en bereikbaarheid van stad en haven, optimalisatie van het stedelijk watersysteem, adaptief bouwen en het stadsklimaat. Ook de zogenoemde strategische dossiers zijn dan volop in de implementatiefase: RAS 2.0 en het concept Smart Delta City wordt steeds verder uitgewerkt. Hiermee wordt Rotterdam koploper op het gebied van intelligent watermanagement en het regisseren van het klimaatbestendig maken van een deltastad als Rotterdam. Ook de ruimtelijke plannen zijn in 2012, zo niet eerder, climate proof. En andere klimaatadaptatiethema’s zullen stevig zijn verankerd in staand beleid en planprocessen. Nog meer dan voorheen zal de nadruk liggen op de economische spin-off als gevolg van het imago
28
A r t i s t i m p r e s s i o n va n d e t w e e d e M a a sv l a k t e
29
dat Rotterdam heeft opgebouwd als innovatieve water- en klimaatstad. De internationale samenwerking met andere deltasteden draait de komende jaren op volle toeren. De Rotterdamse aanpak speelt een belangrijke rol in de vraag en aanbod van water- en deltatechnologie. Dit leidt tot groei van de regionale en nationale watersector. Belangrijke mijlpaal in 2012 is de opening van het Nationaal Watercentrum in Rotterdam, tegelijkertijd met het landelijke Dutch Delta Design event om Nederland wereldwijd als hét Waterland neer te zetten en nog steviger te positioneren. Rotterdam neemt hierin een centrale positie. Zo zal de start en afsluiting van dit Dutch Delta Design Proces event in Rotterdam plaatsvinden. Rotterdam laat zo zien dat de klimaatverandering kansen oplevert voor een aantrekkelijke en economisch sterke stad.
COLOFON Rotterdam Climate Proof is het adaptatieprogramma van de gemeente Rotterdam en onderdeel van Rotterdam Climate Initiative. Het Rotterdam Climate Initiative is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, de DCMR en Deltalinqs en heeft tot doel de uitstoot van CO2 te halveren en de stad klimaatbestendig te maken. Sinds maart 2009 is Rotterdam Climate Proof onderdeel van het programmabureau Klimaat van de gemeente Rotterdam. Binnen het programmabureau Klimaat wordt gewerkt aan het gehele klimaatdossier: mitigatie én adaptatie. Het programmabureau wordt geleid door de directeur Klimaat van de gemeente Rotterdam, Paula Verhoeven. Arnoud Molenaar is programmamanager van Rotterdam Climate Proof. De uitvoering van het programma is een gezamenlijke activiteit van de drie Rotterdamse fysieke diensten Gemeentewerken, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting (dS+V) en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam. Ook wordt samengewerkt met de GGD, dienst Sport en Recreatie, de Waterschappen, diverse overheden, NGO’s, het bedrijfsleven en kennisinstituten. Verantwoording wordt afgelegd aan het college van B&W. De RCI-board bewaakt mede de samenhang, kwaliteit en voortgang. comité van aanbevelingen rotterdam climate proof bestaat uit: Paula Verhoeven (gemeente Rotterdam, voorzitter), Hans Beekman (Stadshavens), Jan Willem Croon (Woonbron), Piet Dircke (Arcadis, HRO), Cees Donker (IBM), Mai Elmar (gemeente Rotterdam), Jan Geluk (WSHD), Marlon Huysmans (OVG), Sander de Iongh (EDBR), Pavel Kabat (WUR, KvR), Arie Kraaijeveld (NWP), Henk Ovink (VROM-DGR), Renske Peters (Ministerie Verkeer en Waterstaat, DGW), Wiert-Jan de Raaf (RCI), Jan Rotmans (EUR), Marcel Stive (TuD), Pier Vellinga (WUR, KvK) en Chris Zevenbergen (Dura Vermeer, TU Delft en Unesco-IHE) de brochure ‘rotterdam climate proof 2010’ is opgesteld door: Arnoud Molenaar, Nick van Barneveld, Daniel Goedbloed, John Jacobs, Wim de Jager, Daphne de Koeijer, Marijn Kuitert, Madeleine van Nimwegen, Peter Pol, Jos Streng, Peter van Veelen en Nicolien Wirschell. fotografie: Hannah Anthonysz, Freek van Arkel, Roel Dijkstra, Claire Droppert, Marc Heeman, Paul Martens, Tom Pilzecker, Jan van der Ploeg, David Rozing / vormgeving: Antenna-Men, Rotterdam / druk: Thieme MediaCenter Rotterdam
30
31
R otterdam Climate Initiative Een beter klimaat voor mens, milieu en economie. Dat is de uitdaging voor initiatiefnemers Havenbedrijf Rotterdam NV, gemeente Rotterdam, ondernemersorganisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Het Rotterdam Climate Initiative creëert een beweging waar overheid, organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en inwoners samenwerken aan halvering van de CO2uitstoot, aanpassen aan klimaatverandering en versterking van de Rotterdamse economie. w w w. r o t t e r d a m c l i m a t e i n i t i a t i v e . n l
32
