jekino EDUCATIE
LIFE, ABOVE ALL
LIFE, ABOVE ALL Film en educatie… .. in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas... Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant en klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.
Doelgroep LIFE ABOVE ALL: vanaf 1ste SO P2
jekino EDUCATIE
www.jekino.be www.opendoek.be www.lesseninhetdonker.be
Online filmfiche! Surf naar www.filmfiches.be en laat je (sterren)mening achter bij de film die je zag. De fiches zijn een digitale, meer visuele uitdieping van deze lesmap met trailers, foto’s en interessante achtergrondinfo.
Inhoudstafel Filmfiche_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Synopsis Technische kaart Filmprijzen In de pers Vóór je naar de film vertrekt… Regie & productie_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Regisseur Oliver Schmitz Opnames in Elandsdoorn Dicht bij de realiteit Taal: Sepedi Reacties verzamelen bij de leerlingen_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Verhaal en personages_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Familie in rouw Ouders doodziek Op zoek naar mama Chanda Lillian Esther Iris & Soly Focus: van boek naar film_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ De aanzet Van letters naar beelden Leerlingenopdracht Thematisch: aids _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Facts & figures Gevolgen van de aidsepidemie Aidsontkenning Angst Stigma – uitsluiting Taboe Andere aspecten van de film _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Camera Geluid Spiegel als symbool Bilbiografie_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Affiches: Anti-aidscampagnes in Zuid-Afrika_ _ _ _ _ _ _ _
4
7
11 13
21
25
31
35 36
Filmfiche Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling. Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan het een handige leidraad zijn.
P3
Filmfiche Chanda is twaalf jaar en doet het goed op school. Samen met haar familie woont ze in een zwarte township nabij Johannesburg, Zuid-Afrika. Wanneer Chanda’s kleine zusje sterft, wordt haar hele gezin overhoop gehaald. Haar stiefvader bazuint rond dat de moedermelk het meisje vergiftigd heeft. Een buurvrouw meent dat er een vloek op hun huis rust. Sommigen fluisteren iets over ‘de ziekte’, maar niemand durft het woord ‘aids’ hardop uit te spreken. Wanneer ook Chanda’s moeder steeds zwakker wordt, steken vreselijke roddels de kop op. Maar de intelligente Chanda vecht terug – met al haar krachten. Want… niets is besmettelijker dan de leugen.
•
P4
Prix François Chalais voor de bijzondere journalistieke waarde van deze film, Filmfestival Cannes 2010 Best Actress Award voor Khomotso Manyaka (Chanda), Filmfestival Durban 2010 – het grootste filmfestival in ZuidAfrika Gekozen als Zuid-Afrikaanse inzending voor de Academy Awards 2011, beter bekend als de Oscars.
in de pers Roger Ebert, filmjournalist voor de Sun-Times, vanuit Cannes: “LIFE, ABOVE ALL is de beste hartverwarmer en tear jerker die ik de laatste tijd gezien heb. En als ik de term tear jerker gebruik in Cannes, dan bedoel ik dat als een compliment. Want dit publiek is heel wat gewend. De film toont diepmenselijke gevoelens met mededogen en liefde.”
Technische kaart
Regie: Oliver Schmitz Productie: Oliver Stoltz Scenario: Dennis Foon
•
•
Synopsis
Zuid-Afrika & Duitsland, 2010 , 105 min OV, Nederlandse ondertitels
Filmprijzen
Gebaseerd op het boek CHANDA’S SECRETS (Allan Stratton, 2004) Met o.a. : Khomotso Manyaka Chanda Lerato Mvelase Lillian Harriet Manamela Mrs. Tafa
Vóór je naar de film vertrekt… LIFE, ABOVE ALL vertelt niet alleen Chanda’s verhaal. De film toont evenzeer een schrijnende realiteit voor veel zwarten in Zuid- en zuidelijk Afrika. Een baby die ziek geboren wordt, een tiener die moet overleven zonder ouders, een meisje dat haar school vergeet en plots voor een heel gezin moet zorgen, terwijl ze zelf nog een kind is, enz. Oliver Schmitz, regisseur: “Een film moet in de eerste plaats mensen raken. Als hij tegelijk de kijker bewust kan maken van een mistoestand, dan is dat een fantastische prestatie. Natuurlijk draagt LIFE, ABOVE ALL een sterke boodschap uit, maar eerst en vooral is het Chanda’s verhaal. Haar nabijheid maakt de film voor de kijker zo aangrijpend.”
Allan Hunter, Screen Daily: “Een fijne afwerking en knappe locatie-opnames maken LIFE, ABOVE ALL bijzonder aantrekkelijk. De film weerstaat aan de verleiding om sentimenteel of prekerig te worden.”
P5
Regie en productie Regisseur Oliver Schmitz Oliver Schmitz (°1960) werd geboren in het Zuid-Afrikaanse Kaapstad als zoon van Duitse immigranten. Hoewel hij als blanke in een luxepositie leefde, verzette hij zich al vroeg tegen de onrechtvaardigheid van het toenmalige Apartheidsregime. Om zijn dienstplicht te ontlopen, vluchtte hij naar Duitsland. Daar werkte hij als editor (degene die de film in stukjes knipt en de eindjes opnieuw aan elkaar kleeft) voor verschillende grote televisiemaatschappijen. Toch trok hij voor zijn eerste langspeelfilm opnieuw naar zijn ZuidAfrikaanse geboortegrond. Zonder toestemming van de lokale autoriteiten draaide hij MAPANTSULA (1987) in een township van Soweto. Deze misdaadfilm vormt een zware aanklacht tegen het absurde racisme binnen het Apartheidsregime. In Zuid-Afrika werd de film verboden, maar sinds zijn première op
het filmfestival van Cannes (1988) oogstte de film internationaal niets dan lof. Beetje bij beetje ontwikkelde de film zelfs een cultstatus bij de zwarte Zuid-Afrikaanse bevolking. Eind jaren ‘80 werkte Oliver Schmitz als lid van de ‘Film Research Unit’ (een groep van zowel blanke als zwarte filmmakers en alleen daardoor al illegaal) mee aan een reeks van negen documentaires – een project uit verzet tegen het racistische Apartheidsregime dat lange tijd heeft geheerst in Zuid-Afrika. Met HIJACK STORIES (2000) analyseerde Schmitz de situatie van jongeren na het ineenstuiken van dat regime. Tegenwoordig doet Schmitz’ naam bij het grote publiek vooral een belletje rinkelen als mederegisseur van de film PARIS, JE T’AIME (2006), een romantisch portret van de lichtstad. Totaal onvergelijkbaar met wat we in LIFE, ABOVE ALL te zien krijgen.
P7
Uit een interview op afrik.fr
Door ter plekke te filmen, werd een zo groot mogelijke authenticiteit nagestreefd. De film komt immers heel dicht bij de realiteit. Wat Chanda meemaakt, is dagelijkse kost voor de inwoners van de plek waar de opnames plaatsvonden.
U staat bekend als een geëngageerd filmmaker. Is het belangrijk voor u om te praten over de sociale problemen in Zuid-Afrika? “Misschien komt het doordat ik ben opgegroeid in een gesegregeerd Zuid-Afrika. Ik heb gezien wat er gebeurd is, terwijl ik zelf deel uitmaakte van de heersende klasse – zonder dat ik daarvoor gekozen had. Daarom is het voor mij zo belangrijk om me daartegen te verzetten. Misschien heeft het ook te maken met mijn ouders, die als Duitsers de Tweede Wereldoorlos hebben meegemaakt. Morele vragen zijn van kapitaal belang voor mij.”
Ook voor de actrices hielp het opnemen op locatie om zich in te leven in hun rol. Lerato Mvelase (Lillian) herinnert zich nog goed hoe het was om voor het eerst het huis van Lillian binnen te gaan: “Daar kon ik de armoede en eenzaamheid letterlijk voelen en ruiken. Die zat helemaal in de ziel van haar huis. Het heeft mij ook heel erg geholpen om de buren en hun huis te zien, om hun kinderen met een loopneus over straat te zien slenteren.”
Opnames in Elandsdoorn De opnames voor LIFE, ABOVE ALL vonden plaats tussen november 2009 en februari 2010 in Elandsdoorn. Dat is een township op het Zuid-Afrikaanse platteland, zo’n 200 kilometer ten noordoosten van Johannesburg. Kostuumontwerpster Nadia Kruger houdt warme herinneringen over aan haar verblijf in Elandsdoorn, vooral omdat ze geen enkel criminaliteitsprobleem hebben ondervonden. Zelf woont ze in Johannesburg: “Als we in een township van Johannesburg gefilmd hadden, zouden we voortdurend op onze hoede hebben moeten zijn. Het bewaken van onze
P8
Taal: Sepedi
veiligheid zou ons echt beperkt hebben. In vergelijking daarmee was filmen in Elandsdoorn echt een idylle.”
Dicht bij de realiteit In het Zuid-Afrikaanse klimaat was het locatiewerk niet altijd vanzelfsprekend. Om minder afhankelijk
te zijn van de weersomstandigheden, werd even overwogen om de scènes in Lillians huis op te nemen in een studio, waar het huisje dan waarheidsgetrouw zou worden nagebouwd. Maar dat idee lieten ze snel varen: “Al gauw beseften we dat we in de studio nooit die veelheid aan details identiek hadden kunnen nabootsen. Niemand kan diezelfde atmosfeer creëren in een studio.”
De personages in LIFE, ABOVE ALL spreken de taal Sepedi (of Pedi). Dat is één van de maar liefst elf officiële talen in Zuid-Afrika. Hoewel Oliver Schmitz geboren is in Zuid-Afrika, kende hij het Sepedi helemaal niet. Dat heeft nooit voor problemen gezorgd omdat Harriet Manamela (Mrs. Tafa) steeds aan zijn zijde stond. “Zij was als een leermeester voor de kinderen en als een raadsvrouw voor mij in zaken die iets te maken hadden met de taal. Als iemand iets fout zei, corrigeerde zij dat meteen.”
P9
Reacties verzamelen bij de leerlingen -
- Productieweetjes -
Tijdens de eerste draaidagen werden de scènes opgenomen waarin Lillian en Jonah erg ziek en graatmager zijn. Actrice Lerato Mvelase (Lillian) herinnert het zich levendig: “Ik kreeg een heel streng dieet voorgeschreven opdat ik snel veel gewicht zou verliezen. Vooral de chocolade heb ik verschrikkelijk gemist.”
-
Oliver Schmitz (regisseur): “Het hele project is bijzonder snel tot stand gekomen. Er zat maar twee jaar tijd tussen het eerste idee en de eerste draaidag.” In de filmwereld heet dat dus ‘snel’.
-
Oliver Schmitz (regisseur): “Op een gegeven moment waren we een interieurscène aan het opnemen. Het was 47 graden Celcius. We moesten de ramen blinderen. Iedereen zweette zich kapot. Maar verder verliep alles prima.”
P 10
Schrijf een aantal woorden op die het verhaal van deze film zo precies mogelijk omschrijven. Alle of enkele leerlingen lezen één van hun woorden hardop (woorden die al gezegd zijn, worden niet herhaald). Een andere leerling legt telkens het verband met de film. Noteer enkele woorden die zo juist mogelijk omschrijven wat de film met jou gedaan heeft. Enkele leerlingen leggen uit wat ze genoteerd hebben.
-
Welke scène is jou het meest bijgebleven (in positieve of negatieve zin)? Waarom?
-
Heb je met deze film iets nieuws geleerd? Zijn er elementen die je niet begreep?
-
Wat is voor jou het centrale thema van deze film? Welk woord zou jij kiezen als kernwoord voor deze film? Er zijn heel veel antwoorden mogelijk, maar verklaar waarom jij voor dit ene kiest.
P 11
Verhaallijn en personages Familie in rouw Sarah, Chanda’s jongste zusje, is gestorven. Terwijl Sarahs kleertjes nog aan de wasdraad hangen, treurt moeder Lillian. Eindeloos wiegt ze het lichaampje, zachtjes zingend. Intussen heeft haar man Jonah (Sarahs vader, Chanda’s stiefvader) al het spaargeld meegenomen. Hij bedrinkt zich in het lokale café, in het gezelschap van Dudu, een andere vrouw. De twaalfjarige Chanda is de enige die de kracht heeft om de praktische zaken in handen te nemen. Zij maakt afspraken met de begrafenisondernemer en verwittigt Lillians familie in Tiro.
Maar de familie leeft niet erg mee met Lillian. De enige die de begrafenis bijwoont, is haar zus Lizbet. En ook zij is duidelijk niet gekomen om haar zus bij te staan. Ook op de steun van haar echtgenoot Jonah, kan Lillian niet rekenen. Na de begrafenis blijkt hij plots spoorloos verdwenen. Gelukkig krijgt Lillian wel nog steun van haar buurvrouw Mrs. Tafa. Zij zorgt ervoor dat Lillian een centje kan bijverdienen door uniformen te maken voor de plaatselijke kerk. Zolang Lillian er de kracht niet voor heeft, neemt Chanda het huishouden over en zorgt zij voor haar jongere broertje en zusje, Iris en Soly.
P 13
Ouders doodziek Intussen wordt Lillian steeds zwakker. Maar de buurvrouw heeft een plan: in haar auto rijden ze naar een dokter die volgens Mrs. Tafa alles kan genezen. Maar Chanda heeft er geen vertrouwen in. Zij kan immers lezen en merkt zo dat alle certificaten die de dokter heeft behaald, zijn afgeleverd door het bedrijf “Herbatex”, een geneesmiddelenproducent. Ze bewijzen niet zijn medische kennis, maar belonen het aantal producten dat hij al verkocht heeft. Wanneer ze de dokter daarmee confronteert, geeft die plots een fikse korting op de behandeling. Enkele maanden later blijkt Chanda’s wantrouwen terecht: Lillian wordt alleen zieker.
De dokter stelt 600 rand voor als kostprijs voor de behandeling. Dat komt overeen met ongeveer 63 euro. Na drie maanden afwezigheid duikt Jonah plots weer op. Al die tijd verbleef hij bij ‘tante Ruth’ in Johannesburg. Maar nu willen ze van dat lastpak af. Jonah is erg vermagerd en kan amper op zijn benen staan. Wanneer ze hem in een aanhangwagen willen achterlaten, rijst verzet in de hele buurt. Ze willen zo’n zieke man niet in hun wijk, ze zijn bang voor hem, bang om besmet te raken. Zelfs Dudu wil niets meer met hem te maken hebben: “Je bent een dode, een skelet!” Ze staan op het punt hem met stenen te bekogelen. Wat er verder met de man gebeurt, is een mysterie. Maar enkele weken later wordt zijn lijk gevonden in een put bij het stadion. Chanda durft vermoeden dat hij geduwd werd omdat hij aids had.
Op zoek naar mama Ten einde raad organiseren Lillian en Mrs. Tafa een sessie met een traditionele genezeres. Die laatste beweert een ‘duivel’ te zien in Lillians lichaam. Haar raad: “Alleen door terug naar je geboortedorp Tiro te gaan, kun je de vloek opheffen.” Op die manier bezorgt ze Lillian een goed excuus om weg te trekken. Zo wil ze vermijden dat ze haar kinderen nog langer in schande laat vallen bij de buurtbewoners. Niemand mag immers denken dat er iets mis is in hun gezin. Chanda gaat zelfs naar een feestje om de schone schijn op te houden. Chanda tegen Mrs. Tafa: “Jij hebt mama overtuigd om weg te gaan omdat je bang bent van ‘de ziekte’. En bang voor wat de mensen wel zouden zeggen.” Chanda mist steeds meer haar moeder. Wanneer ze uiteindelijk ontdekt dat het niet de bedoeling
P 14
is dat Lillian nog terugkomt, is Chanda woedend en vastberaden om haar toch terug naar huis te halen. Maar bij haar aankomst in Tiro, blijkt Chanda’s moeder verdwenen. De familie heeft de doodzieke vrouw weggevoerd, naar een verlaten plek waar ze geen schande meer kan gooien over de familie. Chanda vindt haar doodzieke moeder onder een boom in de zon. Met foto op zoek naar mama Wanneer de buren zien dat Chanda terug is gekomen met de zieke Lillian, komen ze met z’n allen rondom haar huisje staan. Met hun gebaren en geschreeuw willen ze de vrouw wegjagen. Mrs. Tafa steekt hier echter een stokje voor. Mrs. Tafa gaat op bezoek bij de zieke Lillian en verontschuldigt zich tegenover Chanda: “Je moeder en ik, wij wilden je beschermen tegen de schande.” Intussen zingt buiten het kerkkoor, de mensen die daarnet nog zo tekeer gingen tegen Lillians terugkeer: “De poorten gaan open. Wij hebben veel geleden. En wij hebben onze zonden opgebiecht. En wij zijn tot inkeer gekomen. De poorten van de Hemel zijn open.”
P 15
Personages Elk personage functioneert in de film als individu, maar vertegenwoordigt tegelijkertijd ook een groep. Zo representeert Sarah de duizenden kinderen die geboren worden met aids, staat Esther voor de vele aidswezen die het alleen moeten zien te rooien en is Chanda één van die kinderen die door de ziekte van hun ouders hun zorgeloze kindertijd veel te vroeg vaarwel moeten zeggen.
Chanda Chanda is twaalf jaar. Ze is een intelligent meisje en haalt op school goede resultaten. Maar op het ogenblik dat haar zusje Sarah sterft en haar moeder ziek wordt, laat ze noodgewongen al haar schoolwerk in de steek. Studeren lukt haar toch niet meer. Ze loopt zelfs weg van het examen Engels. In plaats daarvan neemt zij de zorg voor het gezin op zich. Zij regelt de praktische beslommeringen rond Sarahs dood, zorgt dat het geld goed besteed wordt en probeert intussen haar moeder te troosten. Chanda vertegenwoordigt de jonge generatie kinderen in Afrika, kinderen die door de aidsepidemie veel te vroeg volwassen moeten worden. Zij verzet zich tegen het taboe rond aids en legt zich niet neer bij de verklaring dat er een vloek op hun huis zou rusten. Zij gelooft niet in de kwakzalverij van een dubieuze dokter of in de traditionele geneesvrouw. Chanda is de enige die hulp
P 16
Lillian
Esther
Lillian moet als vrouw in haar eentje zorgen voor het hele gezin. Haar echtgenoot Jonah heeft geen baan en drinkt veel. Ook op steun van de familie of buren kan ze niet rekenen. Als jong meisje heeft ze zich verzet tegen het huwelijk dat haar familie voor haar gearrangeerd had. Lillian heeft gekozen voor de man van wie ze echt hield. Haar moeder en zus hebben haar nooit vergeven dat Lillian hen te schande heeft gemaakt. Ze willen liefst zo weinig mogelijk met haar te maken hebben. Lillians eerste man en grote liefde was Chanda’s vader, maar die is helaas overleden. Nog steeds bewaart Lillian enkele foto’s van hem in een doos onder haar bed. Ze houdt dan ook zielsveel van Chanda, hun enige kind samen.
Esther is een schoolvriendinnetje van Chanda. Maar ze is niet vaak aanwezig tijdens de lessen. Zij heeft haar beide ouders verloren – vermoedelijk ten gevolge van aids. Daarom moet ze haar eigen boontjes doppen. Het merendeel van de tijd brengt ze door op een trucker-
zoekt bij de moderne geneeskunde in het hospitaal. Na Esther is zij ook de eerste en enige die het woord ‘aids’ hardop durft uit te spreken en daarmee het taboe doorbreekt. Oliver Stoltz: “Vooral het personage van Chanda heeft een diepe indruk op mij gemaakt. Zij is een klassieke heldin die zich verzet tegen de waarden en normen die in haar omgeving heersen.” Oliver Schmitz: “In het boek is Chanda 16 jaar oud, maar in realiteit zijn zestienjarige ZuidAfrikanen hun kind-zijn al lang ontgroeid.” Om die reden is Chanda in de film maar 12 jaar.
Lillian op haar ziekbed, tegen Chanda: “Het doet overal pijn, de hele tijd. Behalve wanneer ik naar jou kijk.”
sparking, waar ze zichzelf verkoopt aan de chauffeurs. Ze probeert geld te sparen om haar kleine broertjes en zusje (die bij hun oom verblijven) te helpen. Maar haar bijverdienste houdt grote gevaren in… Op een keer wordt ze bedreigd: een man zegt dat hij aids heeft en dat hij het haar ook zal bezorgen. Vervolgens wordt ze in elkaar geslagen en voor dood in een greppel achtergelaten. Esther is gehard door het leven: harde woorden en agressie behoren tot haar dagelijkse realiteit. Zij is in de film de eerste die openlijk over aids praat.
P 17
Omdat ze zich prostitueert, mijden de buurtbewoners elk contact en wordt er heel wat geroddeld. Hoewel Lillian moet toegeven dat Esther een lief meisje is, wil ze toch niet dat Chanda en Esther elkaar nog zien. De buren zouden zich ook tegen Chanda kunnen keren.
- Chanda: “Jonah? Als hij echt zoveel van ons hield, zou hij nu wel hier zijn.” - Iris: “Hij houdt van Soly en van mij, niet van jou. Jij bent gewoon jaloers omdat hij niet jouw vader is. Je zult er nog spijt van krijgen als hij thuis komt.”
Heel even lijkt Chanda afstand te nemen van Esther. Net na de misviering komt Esther voorbij gefietst. Ze wuift naar haar vriendin Chanda, maar die doet alsof ze haar niet kent.
P 18
- Waaraan is baby Sarah volgens jou gestorven? Het wordt in de film niet expliciet gezegd, maar we kunnen het wel sterk vermoeden. - Aan het begin van de film is de kleine Sarah net gestorven. Herinner jij je nog wat Lillian (moeder), Jonah (vader) en Chanda (grote zus) doen vlak na haar dood? Wie regelt alle praktische zaken? - Lillian wil niet dat de jonge Iris en Soly weten dat hun baby-zusje Sarah gestorven is. Ze vertelt dat ze slaapt of dat ze op reis is. Wat vind jij daar van?
Iris en Soly Het jongere stiefzusje en -broertje van Chanda – respectievelijk Iris en Soly – leren we niet echt goed kennen in de film. Toch spelen ze een belangrijke rol om de verhoudingen binnen Chanda’s gezin scherp te stellen. Herhaaldelijk maken ze duidelijk dat Jonah hún vader is, en niet die van Chanda. Iris en Soly trekken zich sterk op aan hun vader en verzetten zich tegen hun moeder Lillian en hun oudere stiefzus. Dat zorgt ervoor dat Lillian, die in haar eentje voor hen zorgt, toch niet geapprecieerd wordt. - Iris is woedend op haar moeder wanneer ze zijn spullen op straat kiepert nadat ze heeft gehoord dat hij zich in Johannesburg schuilhoudt. - Iris: “Laat me binnen of ik zeg het tegen mijn vader.” - Iris: “Jij en mama houden niet meer van Sarah, niet zoals ik en papa.”
Vragen voor de leerlingen
- Samen met de buurvrouw, Mrs. Tafa, rijden Lillian en Chanda naar een dokter. Heeft Chanda veel vertrouwen in zijn kunde? Waarom wel/niet? Niet zonder gevolgen is het rookgordijn dat voor de ogen van Iris en Soly wordt opgetrokken rond Sarahs dood. Lillian wil niet dat zij weten wat er precies gebeurd is. Daarom vertelt ze hen dat Sarah nog slaapt of dat ze op reis is. Zelf fantaseren de twee kleintjes er ook op los: Sarah speelt verstoppertje. Ze woont in het stadion, in een diepe put, waar we met haar kunnen spelen.
- Waar en hoe wordt het lichaam van Jonah teruggevonden? Chanda vermoedt dat haar stiefvader niet toevallig daar terecht is gekomen. Wat is er volgens haar gebeurd? - Wat is de reden die Lillian voorwendt om te vertrekken naar haar geboortedorp? Wat is de echte reden waarom zij vertrekt? - Kan jij je inleven in die redenering (weggaan van je kinderen om hen schande te besparen)? Hoe zou jij het ervaren als jouw moeder of vader zo’n beslissing zou nemen?
- Lillian is niet graag gezien bij haar familie in Tiro. De reden daarvoor ligt ver in het verleden. Wat is de oorzaak? - Waarom ligt Lillian doodziek alleen in de velden? Waarom is de familie niet bij haar? - Chanda is twaalf jaar oud. Gedraagt ze zich zoals de meeste twaalfjarigen die jij kent? In welk opzicht is ze anders/hetzelfde? - Waarom vindt Lillian dat Chanda en Esther elkaar niet meer mogen zien? - Wat vind jij van Esther? En van haar manier van overleven? - Hoe reageren de buurtbewoners wanneer Lillian met een ambulance terug naar huis wordt gebracht? Hoe reageert Lillians vriendin en dichtste buur Mrs. Tafa? (Haar houding verandert plotsklaps) - Hoe is de relatie tussen Chanda en haar halfzus Iris? Zit daar verandering in? - Vanwaar komt de titel, LIFE, ABOVE ALL denk je? In het Frans luidt de filmtitel LE SECRET DE CHANDA. Kun je ook deze titel verklaren? Welke titel zou jij kiezen in het Nederlands?
P 19
Focus: van boek naar film De aanzet Als bij toeval kreeg de Duitse filmrproducent Oliver Stoltz het jeugdboek CHANDA’S SECRETS van de Canadese schrijver Allan Stratton in handen. Het boek bleef een hele tijd onaangeroerd op Stoltz’ bureau liggen, maar toen hij het uiteindelijk begon te lezen, kon hij het niet meer loslaten. Meteen toen hij het boek uit had, ondertekende hij het contract voor de verfilming. Op dat moment ging Stoltz naarstig op zoek naar een geschikte regisseur. Terugdenkend aan de documentaire MAPANTSULA en de Zuid-Afrikaanse roots van regisseur Oliver Schmitz, vond hij hem de meest geschikte persoon. Ten slotte schakelden Schmitz en Stoltz scenarist Dennis Foon in, die het 250 bladzijden dikke boek omzette in anderhalf uur beeldmateriaal.
Van letters naar beelden Veel regisseurs kiezen een roman als basis voor hun film. Nochtans is het helemaal niet evident om een boek te verfilmen. Het zijn immers twee erg verschillende media, die op een uiteenlopende wijze tot stand komen. - Een film is een groepsproduct. De makers moeten voortdurend rekening houden met elkaar, met praktische beperkingen, met budgetten, enz. Op papier kost een ontploffing evenveel als een omhelzing. Op een filmset ligt dat anders… - Iedereen die een boek leest, fantaseert daar zijn eigen beelden bij. Op basis van onvolledige beschrijvingen, vult hij heel wat details zelf in. In een film zijn al die visuele details door de regisseur ingevuld. - In een roman krijgt de lezer vaak toegang tot het hoofd van
P 21
de verteller. We komen dan al zijn geheimen, angsten en verlangens te weten. In een film is dat veel moeilijker. Alles wat we over de personages weten, moet via beeld of geluid overgebracht worden: personages moeten het zeggen of tonen: via houdingen of gelaatsuitdrukkingen. Bepaalde elementen worden soms ook via symbolen weergegeven. Een vaak gebruikte oplossing voor dat probleem is de zogenaamde voice over. Dat is een ‘buitenbeeldse’ stem die commentaar geeft bij de beelden, die achtergrondinformatie geeft of bepaalde emoties blootlegt. Op die manier kan de filmmaker rechtstreeks informatie geven aan de kijker, iets waarvoor hij anders veel meer verteltijd nodig zou hebben. - Een regisseur heeft veel minder tijd dan een auteur. In vergelijking met een boek is de tijdsduur van een (normale) film erg kort. Dat ondervonden ook de makers van LIFE, ABOVE ALL: “Wij hebben het verhaal samengebald en hebben ons geconcentreerd op twee secties in de roman: een eerste rond de begrafenis van Sarah, een tweede na de ziekte en het vertrek van Lillian, wanneer Chanda vecht om haar moeder weer thuis te krijgen.”
P 22
Opdracht! Het boek CHANDA’S GEHEIM (Allan Stratton, 2004) is ook in het Nederlands verschenen. Deze vertaling is in praktisch elke bibliotheek te vinden. Het eerste hoofdstuk van CHANDA’S SECRETS vind je ook online – weliswaar in het Engels – op www.allanstratton. com/chandaexcerpt.html. In december 2009 bracht Allan Stratton, schrijver van het boek CHANDA’S SECRETS een bezoek aan de filmset in Zuid-Afrika. Regisseur Oliver Schmitz: “Een bezoek van de auteur zorgt altijd voor wat nervositeit op de set. Veel van zijn materiaal is toch substantieel aangepast voor de film. Maar Allan leek heel tevreden en bleef ons maar complimentjes maken. Wij waren echt opgelucht.”
Kies één of meerdere hoofdstukken / fragmenten die de leerlingen gaan lezen. Het is erg boeiend en leerrijk om te bekijken hoe het boek en de film overeenkomen, en hoe ze van elkaar verschillen. Bijvoorbeeld dit citaat uit het eerste hoofdstuk, wanneer Chanda bij de begrafenisondernemer zit.
Begrafenisondernemer: “Wachten we nog op je vader?” – “Nee,” zeg ik, “Mijn stiefvader is aan het werk.” Dat is gelogen. Mijn stiefvader zit stomdronken op café. - Hoe heeft de regisseur van LIFE, ABOVE ALL dit citaat in beelden omgezet? - Welke moeilijkheden zitten in die omzetting? - Zie jij andere mogelijkheden om die problemen op te lossen? - Kun je redenen bedenken waarom de filmmaker voor die bepaalde oplossing heeft gekozen? Bij de bespreking kan je rekening houden met bovenstaande elementen.
P 23
Thematisch: AIDS LIFE, ABOVE ALL is niet de zoveelste film over aids in Afrika. De film heeft het niet over de ziekte op zich, maar concentreert zich op de taboes rond en de angst voor hiv en aids.
Facts & figures Hiv – het virus dat aids veroorzaakt – heeft zich wereldwijd verspreid. Maar in zuidelijk Afrika heeft de ziekte de grootste ravage aangericht. Tegen de ziekte bestaat geen vaccin en er zijn geen medicijnen die aids kunnen genezen. Wel bestaan er aidsremmers, die de ontwikkeling van de ziekte tegen kunnen houden. Met de juiste geneesmiddelen benadert de levensverwachting van aidspatiënten min of meer de normale levensduur. Maar voor patiënten in derdewereldlanden zijn die medicijnen erg moeilijk verkrijgbaar en veelal onbetaalbaar. Cijfers uit het jaarlijkse rapport van UNAIDS, het programma van de Verenigde Naties dat de wereldwijde reactie op de hiv/aids epidemie moet coördineren.
- Wereldwijd leven zo’n 33 miljoen mensen met hiv, waarvan 5,7 miljoen in Zuid-Afrika. - In Zuid-Afrika is bijna één vrouw op drie in de leeftijdscategorie van 25 tot 29 jaar besmet met hiv en meer dan één man op vier in de leeftijd van 30 tot 34 jaar. - Bijna 30% van alle zwangere vrouwen in Zuid-Afrika, blijken bij een test hiv-positief. - In 2008 raakten zo’n 430.000 kinderen (jonger dan 15 jaar) besmet met aids. De meeste van hen raakten besmet door hun moeder in de baarmoeder of als resultaat van borstvoeding. Wereld Aids dag Op 1 december is het Wereld Aids dag. Iedereen wordt uitgenodigd om op die dag het rode lintje op te spelden, symbool van solidariteit met mensen met hiv. Op www.sensoa.be/pdf/docucentrum/wereld_aids_dag_voor_leerlingen.pdf vind je een lespakket voor leerlingen met informatie over hiv/aids en tips om zelf in actie te treden.
P 25
Gevolgen van de aids-epidemie Dat een groot deel van de actieve bevolking in zuidelijk Afrika besmet is met hiv, heeft immense gevolgen. Door hun zwakke gezondheid is een aanzienlijk deel van de actieve bevolking niet in staat te werken. Bijgevolg kunnen zij hun gezin niet onderhouden. Bovendien hebben zij nood aan medische verzorging, die relatief duur is. Heel wat kinderen verliezen ook één of beide ouders ten gevolge van aids. Zulke kinderen noemt men ‘aidswezen’. Kinderen die moeten opgroeien zonder ouders, missen een stabiele thuis. Vaak neemt het oudste kind de zorg voor de anderen op zich. Zij moeten plots een immense verantwoordelijkheid dragen, een taak die ze als kind eigenlijk nog niet aankunnen. De meeste van deze aidswezen moeten zich in hun eentje zien te redden, zonder de minste steun van de overheid of van andere instanties. De film van Oliver Schmitz is opgedragen aan al die kinderen.
Aidsontkenning Lange tijd hebben heel wat regeringen in zuidelijk Afrika de gevolgen van de aidsepidemie onderschat. Specifiek in de Zuid-Afrikaanse Republiek hebben politici heel lang getalmd om in actie te komen. Van
P 26
1999 tot 2008 stond Thabo Mbeki als president aan het hoofd van het land. Hij weigerde te geloven dat de ziekte aids veroorzaakt werd door het hiv-virus (hoewel hiervoor onweerlegbaar wetenschappelijk bewijs bestaat). Hij zag een sterke parallel tussen de verspreiding van aids en de verspreiding van armoede. De verspreiding van virusremmende medicijnen had volgens hem geen enkel nut. Deze houding wordt ‘aids denialism’ of ‘aidsontkenning’ genoemd. Honderdduizenden mensen stierven onnodig omdat de regering de oorzaak van de ziekte niet wilde erkennen en er dus niet met de juiste middelen tegen vocht. In LIFE, ABOVE ALL valt de alomtegenwoordigheid van de dood op tijdens de scène op het kerkhof. Er is duidelijk heel wat activiteit op de begraafplaats: veel verse hopen zand, die vermoedelijk nieuwe aidsslachtoffers bedekken.
Angst Door de virale oorzaak van aids te ontkennen, heeft de regering totale verwarring gezaaid bij de bevolking. Gewone Zuid-Afrikanen zien ongewoon veel mensen ziek worden en sterven. Maar ze hebben geen idee wat de oorzaak is. Ze kennen de ziekte aids niet en weten niet hoe ze een besmetting kunnen oplopen of hoe die te vermijden. Op die manier ontstaat paniek.
LIFE, ABOVE ALL focust op die ongerichte angst. Herhaaldelijk zien we hoe de buren (doodsbang en woedend tegelijk) de zieken uit hun buurt proberen te weren. Enkele voorbeelden: - Op het ogenblik dat een duidelijk verzwakte Jonah opnieuw thuis wordt afgeleverd (letterlijk uit een aanhangwagen gekieperd), komt de hele buurt (op veilige afstand) rondom hem staan. Ze maken duidelijk dat hij niet meer welkom is. - Diezelfde avond staat de kar waarmee Jonah gebracht is, plots in brand. Wellicht vreesden de buren dat zelfs die wagen voor hen een gevaar inhield. De mensen hebben er geen idee van dat ze de ziekte helemaal niet zo makkelijk van Jonah zullen overkrijgen. Alleen via zijn bloed of sperma lopen ze besmettingsgevaar. Toch zijn de buren bang van alles wat Jonah nog maar heeft aangeraakt.
Stigma - uitsluiting De buren reageren erg hard en sluiten iedereen buiten van wie ze denken dat hij ‘de ziekte’ heeft. Door hun onwetendheid beschuldigen ze aidsslachtoffers soms van allerlei misstappen. Lillians familie beschouwt haar ziekte bijvoorbeeld als een verdiende straf omdat ze niet wilde trouwen met de man die de familie voor haar had uitgekozen. Als je weet dat iedere aidslijder onverbiddelijk door de gemeenschap
verstoten wordt, dan is het begrijpelijk dat hiv-geïnfecteerden er alles aan doen om te vermijden dat anderen op de hoogte zouden raken van hun besmetting. Lillian wil dan ook absoluut de schijn voor de buren hooghouden. - Wanneer Lillian doodziek op bed ligt, stelt Chanda voor dat er een ambulance moet komen, dat haar moeder naar het ziekenhuis moet. Maar daar wil Lillian niet van weten: “Zodat de buren kunnen gaan roddelen, zeker…” - Op het ogenblik dat Lillian naar Tiro vertrekt om daar te ‘herstellen’, drukt ze haar kinderen op het hart: “Als de buren vragen aan jullie stellen, wat zeg je dan?” Iris en Soly – in koor: “Dat alles in orde is.” Zo gaat ook Chanda naar het tuinfeestje bij de buren opdat ze toch maar niet zouden denken dat ze thuis problemen hebben. - De buurvrouw, Mrs. Tafa, gaat daar zelfs nog verder in. “Sarahs dood is zo triest. Net als die van mijn Emmanuel. Maar zij stierven tenminste zuiver. Iedereen weet dat Sarah gestorven is aan de griep en dat mijn Emmanuel omkwam bij die vreselijke over-
P 27
val. Niemand kan geruchten verspreiden of iemand met de vinger wijzen. Begrijp je wat ik zeg?” Nooit zou Mrs. Tafa het over haar lippen kunnen krijgen dat haar geliefde zoon Emmanuel geveld is door aids. Het is bijna een samenzwering om elkaars naam zuiver te houden.
Vragen voor de leerlingen - Welke personages in de film zijn volgens jou ziek? Waarom denk je dat? Welke ziekte hebben ze? - Hoe reageren de buurtbewoners op de thuiskomst van Jonah? En op die van Lillian? - Is hun angst terecht? Is er besmettingsgevaar voor de buren, nu hun zieke buurvrouw Lillian terug thuis is?
Taboe In de film LIFE, ABOVE ALL blijkt duidelijk dat hiv/aids nog steeds een groot taboe vormt. Amper iemand durft het woord ‘aids’ uitspreken. Hoogstens spreekt men over aids als ‘de ziekte’. Wanneer Chanda’s stiefvader Jonah steeds magerder en zwakker wordt, weet Chanda bijna zeker dat hij aids heeft. Ze gaat naar het hospitaal om hulp. Ze vertelt dat een man dringend hulp nodig heeft, dat hij heel mager is en dat niemand bij hem in de buurt wil komen. Ze aarzelt: “Ik denk dat hij…” Ze durft niet verdergaan en loopt verward weg. Alleen Esther, die het harde straatleven gewend is, vertelt er openlijk over. Pas nadat zij haar gruwelijke verhaal heeft vertelt over de man in de BMW die haar ‘aids zou geven’, kan ook Chanda haar vermoedens eindelijk voor het eerst verwoorden. Ze gaat opnieuw naar het ziekenhuis en zegt: “Ik heb een vriendin. Ik denk dat ze misschien aids heeft.” Wellicht staan Chanda en Esther voor de nieuwe generatie die stilaan meer over aids begint
P 28
- Hoe merk je dat aids een taboe vormt in Zuid-Afrika?
te weten en die mogelijk het taboe kan doorbreken. De hoop voor de toekomst ligt immers altijd bij de jongeren. Ook voor de kijker blijft een zeker rookgordijn opgetrokken. Nooit wordt duidelijk hoe de verschillende personages er écht aan toe zijn. Zou bijvoorbeeld Lillians eerste man - vader van Chanda - misschien gestorven zijn aan de gevolgen van aids? Zou baby Sarah geboren zijn met een hiv-besmetting? Zou Jonah in die put zijn geduwd door buurtbewoners omdat hij aids had? We kunnen het alleen vermoeden.
- Weet jij wat er gebeurd is met Mrs. Tafa’s zoon Emmanuel? - Wat is een ‘aidswees’? - Hoe denk jij dat het in België zit met het taboe rond aids? Als jij besmet zou zijn met hiv, zou je dat dan op school durven vertellen? Waarom zou je het wel/niet vertellen? Denk je dat het lastiger is om te zeggen dat je aids hebt, dan om te zeggen dat je een andere ernstige ziekte hebt?
- Filmproducent Oliver Stoltz: “De film gaat niet alleen over aids. Ik wilde vertellen hoe mensen leven met ‘open’ geheimen. Iedereen heeft er. Mensen zwijgen of liegen uit angst buitengesloten te worden” Denk je dat Stoltz gelijk heeft? Kun jij voorbeelden geven van dat soort geheimen?
Opdracht voor de leerlingen Bijgevoegd vind je een aantal afbeeldingen van affiches uit campagnes tegen de verspreiding van aids in Zuid-Afrika. Wat is de boodschap van deze affiches? Vinden jullie dat die boodschap goed overkomt? Kan je zelf een affiche ontwerpen die mensen in Zuid-Afrika (of in Vlaanderen) moet sensibiliseren. Je kan bijvoorbeeld proberen het taboe te doorbreken, informatie over besmettingsgevaar geven, je specifiek tot jongeren richten, zeggen waar mensen hulp kunnen krijgen, enz.
P 29
Andere aspecten van de film Camera Hand held In LIFE, ABOVE ALL wordt veel gebruik gemaakt van de zogenaamde ‘hand held camera’. Bij deze opnametechniek rust de camera niet op een statief, maar wordt hij door de cameraman met de hand vastgehouden. De camera maakt onrustige bewegingen en zit dicht op de huid van de personages. Daardoor krijgt de kijker het gevoel dat hij bijna als ooggetuige aanwezig is in het filmverhaal. Hij wordt zo makkelijker meegesleept.
Extreme close-up Het allerlaatste beeld van de film is een extreme close-up van Chanda, die recht in de cameralens kijkt. Op die manier kijkt ze ons als kijker rechtstreeks in de ogen. Oliver Schmitz: “De film eindigt met dit shot om te tonen hoezeer ze veranderd is.”
Vogel en kikker Chanda roept haar kleine zus Iris naar binnen, maar die luistert niet
en vindt niet dat Chanda aan haar iets te zeggen heeft: “Jij bent mijn moeder niet!” Er is duidelijk een machtsspel bezig tussen de twee halfzussen. Dé ideale scène om gebruik te maken van vogel- en kikkerperspectief. 1. Chanda heeft gekookt voor haar broertje en zusje. Ze roept Iris naar binnen. Chanda speelt de moederrol en is dominant. De camera filmt haar vanuit een laag standpunt, waardoor we naar haar opkijken (kikkerperspectief). Wanneer Iris in beeld komt, kijkt de camera mee door Chanda’s ogen. We kijken dus vanuit Chanda’s ogen neer op Iris (vogelperspectief). 2. Chanda duwt Iris gefrustreerd en ten einde raad op de grond. Er volgt wat getrek en geduw. Vervolgens staat Iris met een vernietigende blik op en gaat ze weg. We kijken nu naar Iris vanuit Chanda’s ogen, die op de grond zit en dus kleiner is (kikkerperspectief). Nu is het Iris naar wie we opkijken en die als eindoverwinnaar uit het conflict komt.
P 31
Geluid
staan op het punt het meisje met stenen te bekogelen. Opnieuw ervaren we als kijker dat ze de realiteit even buitensluit.
“De poorten van de hemel” Het lied The gates of heaven – of Avulekile amasango in het Sepedi – kun je beschouwen als het muzikale thema van LIFE, ABOVE ALL. Het is een typisch Zuid-Afrikaans gospellied dat vaak op begrafenissen wordt gezongen. Toch bevat het een boodschap van hoop voor de toekomst. We horen hetzelfde lied aan het begin en aan het einde van de film maar het contrast kon haast niet groter zijn. Tijdens de openingsscène zingt Lillian het voor haar net overleden dochtertje Sarah. Ze zit in het donker te treuren en zingt amper hoorbaar. Niemand mag haar zien of horen. De buren zouden immers snel beginnen roddelen. Aan het eind van de film is het een koor dat zingt voor de doodzieke Lillian. De meeste zangers wonen in de buurt. Terwijl ze even eerder Lillian bijna wilden verjagen, zingen ze nu een lied voor haar uit volle borst. Iedereen mag het horen: zij hebben Lillian, ondanks haar ziekte weer opgenomen in de gemeenschap.
Afgesloten van de realiteit Op erg emotionele momenten lijkt het verhaal stil te vallen en verplaatst het vertelperspectief van de film zich in het hoofd van een personage. Op dat moment vervaagt het geluid van wat er op dat mo-
P 32
Spiegel als symbool
ment in het verhaal gebeurt (intradiëgetisch geluid). Het is alsof het personage een bepaalde situatie niet meer aankan en zich volledig opsluit in zijn eigen hoofd. We horen alleen nog wat gezoem of muziek die de emotionele toestand van het personage weergeeft. - Wanneer Mrs. Tafa Esther wegjaagt op Sarahs begrafenis, kan Chanda het even niet meer aan en gaat ze in een soort emotionele roes. - Op het ogenblik dat Chanda denkt dat Iris in een put is gevallen, trekt alle geluid weg. We horen alleen nog Chanda’s snelle ademhaling. - Chanda is er net in geslaagd haar moeder met een ambulance terug naar huis te brengen. Maar de buren hebben zich rond hun huis verzameld. Ze kijken woedend en willen hen verjagen. Ze
Met foto tafa paraplu Sommige symbolische elementen worden in de filmwereld systematisch gebruikt. De spiegel is er daar eentje van. Wanneer bepaalde personages of hele scènes niet rechtstreeks, maar via een spiegel worden gefilmd, is die keuze altijd betekenisvol. Soms gaat het om een personage dat twee kanten aan zijn persoonlijkheid heef, dat op een keerpunt zit of zich eindelijk blootgeeft. Van dat laatste zien we een mooi voorbeeld in LIFE, ABOVE ALL.
Lilliane is net met de ambulance terug thuis aangekomen. Ze ligt ziek op bed en Mrs. Tafa komt op bezoek. We kijken niet rechtstreeks naar haar, maar zien haar gezicht alleen weerkaatst in de spiegel. Voor het eerst verontschuldigt ze zich tegenover Chanda: “Je moeder en ik, wij wilden je behoeden voor de schande.” Bovendien bekent ze dat haar zoon Emmanuel niet omkwam bij een overval – zoals ze altijd beweerd heeft – maar dat hij gestorven is aan aids. Het is een soort biecht waarbij Mrs. Tafa voor het eerst open kaart speelt met iedereen. Vanaf het ogenblik dat ze de waarheid gezegd heeft, filmt de camera haar opnieuw rechtstreeks in het gezicht.
P 33
Bibliografie -
Persdossier (Engels), foto’s en trailer op www.arpselection.com/ info_film.asp?t01id=163
-
Falila Gbadamassi, Oliver Schmitz : “Nous ne voulions pas faire un énième film sur le sida.” Interview met Oliver Schmitz op www. afrik.com/article19797.html .
-
Falila Gbadamassi, Afrique du Sud : «Life, above all» pour les enfants du sida. Filmrecensie op www.afrik.com/article19797.html .
-
Leven en werk van Oliver Schmitz op www.culturebase.net/artist. php?24
-
Karin Luisa Badt, Oliver Schmitz’ “Life Above All”. Interview met Oliver Schmitz op
-
www.parisvoice.com/index.php?option=com_content&task=view &id=687&Itemid=31
-
Aids. nl.wikipedia.org/wiki/Aids
-
Thabo Mbeki. en.wikipedia.org/wiki/Thabo_Mbeki#AIDS
- -
Celia W. Dugger, Study Cites Toll of AIDS Policy in South Africa. www.nytimes.com/2008/11/26/world/africa/26aids.html?_r=2&hp
-
AIDS and HIV in South Africa. www.avert.org/aidssouthafrica.htm
-
UNAIDS, Annual Report 2009. Report/2010/2009_annual_report_en.pdf
-
Speech of the President of South Africa, Thabo Mbeki, at the opening session of the 13 th International Aids Conference, Durban, 9 July 2000. www.info.gov.za/speeches/2000/000714451p1001.htm
-
data.unaids.org/pub/
-
Sepedi (Northern Sotho) Language. www.sa-venues.com/language-sepedi.htm
-
Enkele verschillen tussen boek en film. www.lesseninhetdonker. be/media/downloads/Boek_vs_Film.pdf
P 35
