LEBANON jekino EDUCATIE
LEBANON Film en educatie… ... in het vertoningcircuit van Lessen in het donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, ter gelegenheid van een workshop verzorgd door Jekino of van een film in de klas... Het medium film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen, daarom zorgen wij graag voor een degelijke programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kanten-klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap streven we naar een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en focussen we op één filmterm
jekino EDUCATIE
www.opendoek.be www.jekino.be www.lesseninhetdonker.be
Online filmfiche! Doelgroep Lebanon: 3de graad secundair onderwijs
P2
Surf naar www.filmfiches.be en laat je (sterren)mening achter bij de film die je zag. De fiches zijn een digitale, meer visuele uitdieping van deze lesmap met trailers, foto’s en interessante achtergrondinfo.
Inhoudstafel Filmfiche _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Over de regisseur en zijn ‘rol’ in de film_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Over de regisseur Samuel Maoz Zijn ‘rol’ in de film Filmbespreking in de klas _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Eerste reacties bij het verlaten van de zaal Score Logboek Filmfilosofie Filmtechnisch kader _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Games Openingsbeeld versus slotbeeld Personages_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Politiek-historisch kader_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Focus: De impact van oorlog op soldaten_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Kameraadschap Dienstplicht Psychologisch kader Psychologische experimenten Klassieke oorlogsfilms Bibliografie_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Fiche voor de leerlingen _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
4 7
11
15
18 25 29
37 38
Filmfiche Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling! Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan dit een handige leidraad zijn
P3
Filmfiche
Uit de pers geplukt…
Vóór je naar de film gaat…
Synopsis
“Het effect is overweldigend: de kanonschoten donderen in je trommelvliezen, de hitte schroeit je huid, je weet weer wat claustrofobie betekent.” Humo
6 juni 1982, dag één van de Eerste Libanese Oorlog. Een eenzame tank krijgt de opdracht om een vijandig dorp op te sporen en te vernietigen. In de tank zitten vier Israëlische soldaten, jonge twintigers die nog nooit met geweld te maken hebben gehad. Gegrepen door angst en overlevingsinstinct proberen ze wanhopig zichzelf te blijven in de chaos van de oorlog.
“De camera wijkt niet van de zijde van vier tanksoldaten op de eerste dag van de invasie. Bijna de volledige film lang zitten we opgesloten in de benepen binnenruimte van de tank: je ziet en voelt de plassen op de grond, de oorverdovende kanonschoten, de verschroeiende hitte, de misselijkheid en de paniek in de ogen van de andere.” De Standaard
LEBANON speelt zich volledig af in een tank. Als kijker voelt dat oncomfortabel en claustrofobisch aan. Maar dat is oorlog. De link naar het computerspel is snel gelegd. Het zichtveld van de speler is beperkt tot wat de telescoop ziet. Maar dit computerspel is écht, en één druk op knop heeft vreselijke gevolgen ... Regisseur Samuel Maoz zat tijdens de eerste Libanese oorlog zelf in een tank als tankboordschutter. Na zijn filmopleiding probeerde hij meerdere keren zijn oorlogservaringen om te zetten naar een filmscenario. Het lukte hem niet omdat de herinnering aan de geur van verbrand vlees (van gekwetste soldaten) steeds naar boven kwam. Uiteindelijk heeft hij er meer dan 20 jaar over gedaan om het scenario te schrijven.
Technische kaart Israël / 2009 / 93 minuten Taal: Hebreeuws Nederlands ondertiteld Regie: Samuel Maoz Scenario: Samuel Maoz Camera: Giora Bejach Montage: Arik Lahav-Leibovich Muziek : Nicolas Becker, Benoît Delbecq Productie: Anat Bikel, Leon Edery e.a. Distributeur: ABC Distribution (voor België) Met o.a. Michael Moshonov, Itay Tiran, Oshri Cohen, Yoav Donat.
P4
Palmares LEBANON won in 2009 de Gouden Leeuw (Beste Film) op het Filmfestival van Venetië.
P5
Over de regisseur en zijn ‘rol’ in de film Over de regisseur Samuel Moz “Onze Libanon-generatie is een middengeneratie. Onze ouders komen uit Europa en hebben de concentratiekampen meegemaakt. Als we terugkwamen van de Libanese oorlog met twee benen, tien vingers en zonder brandwonden moesten we écht niet beginnen over hoe slecht we ons van binnen wel voelden. Dat zouden ze ons niet vergeven hebben. Maar in 2006 viel Israël Libanon opnieuw binnen en ditmaal zaten onze kinderen in de tanks. Dat heeft ons aan het denken gezet. En natuurlijk speelt het ook mee dat we onszelf willen vergeven. Ik heb een aandeel in de destructie. Ik voel me nog steeds schuldig.” (Samuel Maoz) De eerste Libanese oorlog heeft Samuel Maoz als soldaat meegemaakt. Meer nog, als tankboordschutter in een tank. Hij is trouwens niet de enige regisseur die zijn camera als schild hanteert tegen zijn ervaringen als soldaat tijdens
P6
de Libanese oorlog. Zo deden Ari Folman met WALTZ WITH BASHIR (2008) en Yariv Mozer met MY FIRST WAR (2008) het hem voor (Je vindt filmtrailers op www.youtube. com). Samuel Maoz, ook wel bekend als Shmuel of Schmulik Maoz, heeft een opleiding als cameraman gevolgd aan de Kunstacademie Beit Tzvi in Tel Aviv. Na zijn afstuderen verzorgde hij de art direction voor verschillende films en televisieproducties. Hij regisseerde documentaires voor ARTE, waaronder TOTAL ECLIPSE. In 2007 begon Maoz met de voorbereidingen van LEBANON, zijn eerste langspeelfilm. Hierin verwerkte hij zijn ervaringen als soldaat tijdens de eerste Libanonoorlog uit 1982. Maoz verfilmt de traumatische ervaringen van vier Israëlische soldaten die in een tank een Libanees dorp binnenvallen. We kunnen dus spreken van een semi-autobiografische film. Op 6 juni 1982 zat Maoz zélf in een tank tijdens de eerste Libanese
P7
oorlog. Om 6.15 uur heeft hij die dag voor het eerst in zijn leven als twintigjarige soldaat met verplichte legerdienst een mens gedood. Hij zegt daarover het volgende: “Ik deed dit niet uit vrije wil of omdat iemand het mij bevolen had. Mijn reactie ontstond uit het primaire instinct om te overleven. Het is niet normaal om mensen te doden, tenzij voor psychopaten. Oorlog werkt met een eenvoudige maar gruwelijk efficiënte list. Na een uur, een dag, een week in levensgevaarlijke omstandigheden neemt een primitief overlevingsinstinct het van je over. In die extreme realiteit gelden de wetten van de jungle: je vecht niet voor je chef, niet voor je kameraden, niet voor je land en zelfs niet voor je vrouw of kinderen. Je vecht voor je eigen leven.”
Zijn ‘rol’ in de film Yaov Donat – Schmulik, de schutter Yoav Donat (°1980) vertolkt de rol die de regisseur Samuel Maoz zélf aan de lijve heeft ondervonden tijdens de eerste Libanese oorlog. Noch voor de regisseur noch voor de acteur maakte dit de opnames gemakkelijker. Yoav Donat over zijn rol: “Zowel het lezen van het filmscript als de persoonlijke ontmoeting met Samuel Maoz was een bewogen ervaring. Ik was meteen geïntri-
P8
geerd door dit filmproject. Tijdens het filmen formuleerde Samuel de dingen die ik in mijn achterhoofd moest houden: ‘Het is mijn fout dat die soldaat dood is. Wat zal ik tegen zijn moeder zeggen? Dat ik een foutje maakte? Dat ik verward was? Ik ben waardeloos! Ik ben een lafaard! Een moordenaar.’ Zonder medelijden dwong Samuel mij in
mentaal extreme situaties. Iedereen wist dat het eigenlijk Samuel zelf was die aan het roepen was. Het maken van de film was zijn persoonlijk verwerkingsproces.”
Filmbespreking in de klas Het doel van een goede filmbespreking in de klas is het vormen van een eigen mening, de mening van anderen te horen en de leerlingen laten nadenken over het verband tussen de film en de eigen leefwereld.
Eerste reacties bij het verlaten van de zaal Vlak na de vertoning willen leerlingen vaak hun eerste indrukken kwijt. Omdat de kijker op dat moment de film nog aan het verwerken is, is het niet nodig om veel dieper in te gaan op de bedenkingen. Maar je kan ze wel de kans geven om ‘stoom af te laten.’ Enkele vragen: -Vond je het een goede film? Waarom (niet)? -Kan je de film in één woord omschrijven? (straf, saai, aangrijpend, beklemmend, geschift, origineel,…) -Welke scène is je bijgebleven? -Met welk gevoel bleef je achter in je bioscoopzetel?
-Zou je de film aanraden aan je vrienden? Aan je ouders? Waarom wel/niet? -Weet je nog wat het allereerste beeld van de film was? En het laatste? -Denk je dat de film vergelijkbaar is met de realiteit? Vond je de film geloofwaardig?
Score Laat de leerlingen onmiddellijk na de film een score geven van 1 tot 5. Daarbij verwoorden ze waarom ze de film slecht, middelmatig of juist zeer goed vonden.
Logboek Aanvullend op voorgaande opdracht kan je vlak na de film een logboek laten rondgaan in de klas waarin de leerlingen kort hun mening over de film mogen neerpennen. Haal het logboek na de filmbespreking weer boven en neem de reacties opnieuw door met je groep. Strookt hun mening na de verwerking nog steeds met die in het logboek? Je kan het logboek een tweede keer de klas laten rond-
P 11
gaan. Is hun mening sterk veranderd? Bewaar het eventueel voor volgende films of klassen. Het is een leuk filmsouvenir. Variant: in plaats van het logboek gebruik je een camera die je na de vertoning aan de uitgang van de bioscoop plaatst, of op een vaste plaats in de klas. Of vraag een leerling te filmen met zijn/haar gsm!
Filmfilosofie Film is een dankbaar instrument om gevoelige of abstracte onderwerpen bespreekbaar te maken. De leerlingen komen soms woorden tekort om hun gevoelens uit te drukken. Een babbel met de klas, kan hen helpen dingen fijner te formuleren. Praten is luidop denken. Geef je leerlingen mee dat er geen foute antwoorden bestaan. Gebruik de richtvragen om het gesprek op gang te brengen. Verschillende meningen en invalshoeken komen aan bod.
P 12
Start je filmbespreking met enkele fragmenten of de openingscène. Je brengt de leerlingen meteen terug in de sfeer. De dvd van LEBANON is te huur en te koop. Doorheen de lesmap zijn bij elk hoofdstuk vragen toegevoegd. Je kan dieper ingaan op een specifiek luik van de film of vragen samenbrengen uit verschillende hoofdstukken. Of gebruik de leerlingenfiche achteraan de bundel als uitgangspunt!
Filmtechnisch kader De manier waarop Maoz zijn verhaal in beeld brengt is niet alledaags. Het verhaal van de vier soldaten Assi, Yigal, Herzel en Schmulik speelt zich van het begin tot het einde in een tank af (over een tijdspanne van circa 24u), en dat is ook het ‘perspectief’ van de filmkijker. Wij kijken mee door de ogen van de soldaten en zien de buitenwereld en de oorlog zoals zij die zien. Op die manier wordt je nauw betrokken bij het gebeuren en de ervaringen van de soldaten in de tank. Maoz gebruikt dit beklemmende camerastandpunt de hele film door en creëert daarmee een tunnelvisie. Wanneer de soldaten door het vizier naar buiten turen, kijk je als een voyeur mee met hen. Je ziet een auto met razende snelheid op je afkomen, onschuldige burgers op een balkon, een stervende ezel, ruïnes van gebouwen na bombardementen. Je bent bijna rechtstreeks betrokken bij het leed en de schade die de soldaten aanrichten vanuit de tank. Op die manier krijg je natuurlijk geen overzicht van het gebeuren in tegenstelling tot andere oorlogsfilms. En dit is precies wat Maoz wou bereiken. Oorlog is chaos, on-
zekerheid, radeloosheid en doodsangst. Oorlog is geen mooi en overzichtelijk gegeven. Oorlog is horror. Maoz toont het publiek wat er in een soldaat omgaat tijdens een oorlog. Door zo dicht op de huid van de soldaten te zitten, kan de kijker zich beter inleven. Je kan bijna voelen, proeven en ruiken wat de soldaten meemaken. “Als je vanuit de tank naar buiten kijkt is het jouw gezichtspunt. Wanneer de mensen buiten in het vizier kijken, kijken ze naar jou. Als filmkijker ga je dan al vlug denken: ‘Wat zou ik doen als ik in hun plaats was?’.” (Samuel Maoz) Vragen -De film speelt zich volledig af in een tank. Waarom koos de regisseur voor dat camerastandpunt denk je? -Wat vind je daar goed of niet goed aan? -Hoe zou de film eruit zien als hij was gemaakt als een typische oorlogsfilm op allerlei locaties en met veel personages? Zou het effect op de kijker hetzelfde zijn? Zou je je nog steeds goed kunnen inleven in de personages?
P 15
Games Wanneer je naar LEBANON kijkt is de link met de gamewereld snel gelegd. De manier waarop je door het vizier van een tank naar de buitenwereld kijkt wordt vaak in games gebruikt. Met het verschil dat het hier om een realistischer gegeven gaat. Ook al weet je dat de film fictie is, toch leef je als kijker mee met
Een andere manier om een betere kijk te krijgen op het conflict tussen Israël en Palestina is de game ‘PeaceMaker’. Met het label van “serious game” heeft dit spel tevens een educatief doel: Je begeeft je als speler in het Israëlisch-Palestijnse conflict. Je speelt de rol van journalist en via allerlei acties en scenario’s kom je met verschillende aspecten van het conflict in aanraking. Je leert en beleeft door het ‘zelf’ mee te maken. -Wie kent dit spel? Is het interessant en verrijkend? Kennen de leerlingen andere oorlogsgames (bv. www. turbotanks.com)? -Vergelijk deze film met games. Waarin zitten de gelijkenissen en waarin de verschillen?
de soldaten in de tank. Je voelt de dreiging van de vijand tijdens een aanval. Het beeld van de aan flarden geschoten kippenboer en de stervende ezel blijven op het netvlies gebrand. Je leeft mee wanneer de soldaten er in paniek op los schieten. Gamers gaan ook op in hun spel. Ook zij willen winnen of een nieuw record halen. Je kan stellen dat je op hetzelfde knopje drukt. In een game of in een tank. Alleen zijn de gevolgen niet te vergelijken. En dat maakt het een stuk moeilijker. Denk aan de scène waarin Schmulik niet durft te schieten. Hij beseft dat één druk op de knop fatale gevolgen kan hebben.
P 16
Openingsbeeld versus slotbeeld De film begint en eindigt met hetzelfde beeld: een zonnebloemveld. In het begin zonder tank, op het einde mét. Schmulik komt er als enige uit. Maoz gebruikt dit beeld niet zomaar. Het brengt de kijker terug bij het begin van de film, doet de kijker stilstaan bij het gebeuren in de tank en roept vragen op. Wat is er precies gebeurd? Is er eigenlijk wel iets veranderd? Heeft de dood van al de oorlogsslachtoffers iets teweeg gebracht? Stuk voor stuk vragen die ons doen stilstaan bij de gruwel van oorlog en geweld. Het vredige beeld van de bloemen staat
in schril contract met wat tijdens de film gebeurde. Samuel Maoz over het zonnebloemveld: “Ik koos voor zonnebloemen omdat ze op een mooie postkaart lijken als ze open staan (dat duurt maar twee weken). Als de kelken neerhangen dan zie je geen zonnebloemen meer maar doen ze denken aan de beelden van de holocaust: precies allemaal mensen met gebogen hoofden... Door de film ermee te beginnen en te eindigen was voor mij de cirkel rond.”
P 17
Personages Assi – bevelvoerder Al van in het begin voelt je dat er iets niet klopt met het gezag van Assi, de bevelvoerder in de tank. Net voor de opdracht begint, kunnen de soldaten nog even uitrusten. Assi geeft Herzel het bevel om de wacht te houden. Er ontstaat een eerste discussie tussen die twee. Herzel is doodmoe en stelt voor dat een ander de wacht houdt. Assi wil zich echter absoluut manifesteren als bevelvoerder. Er is dus geen ruimte voor discussie. Misschien vreest hij vooral voor zijn eigen leven? Na deze eerste discussie zegt hij namelijk tegen Herzel: “Ik wil hier niet sterven door jou.” Na het eerste schietincident ontstaat een nieuwe discussie. Ditmaal met Schmulik, de schutter. Verlamd door angst en ondanks directe orders durfde Schmulik niet te schieten op de aanstormende auto. Maar uiteindelijk schiet hij toch: een grondsoldaat wordt neergeschoten en sterft. Ondanks zijn gegeven bevel om te schieten, schuift Assi de verantwoordelijkheid en de schuld toch op de schutter. De kijker voelt weer dat er iets niet klopt. We merken de onzekerheid van Assi wanneer hij zich na deze discussie afre-
ageert op Herzel: “Jij bent maar een lader, iedere persoon met hersenen kan jouw werk doen!” Vlak nadat de tank werd beschoten, merken we weer twijfel bij Assi. De boordinstrumenten zijn geraakt. Alle meters op het dashboard geven aan dat de tank kapot is. Iedereen wil weg uit de tank. Assi kan en durft geen beslissing nemen. Het is Herzel die de commandant oproept en de speaker doorgeeft aan Assi. Nog altijd neemt hij geen beslissing. Hij zegt niets door de speaker en de commandant komt zelf naar de tank. Assi’s gemoedstoestand keert volledig als hij zich geschoren heeft. “Orde en hygiëne zijn noodzakelijk voor een bevelvoerder in een tank. Iedereen weet dat.” Hij deelt geen bevelen meer uit. Hij geeft zelfs toe aan Herzel dat het fout was om hem de wacht te laten houden. Hij valt uit zijn rol en breekt…
P 19
Yigal – chauffeur Tijdens de eerste discussie tussen Assi en Herzel, biedt Vigal met stille stem aan dat hij wel de wacht op zich wil nemen. We zien hem eerder als een angstig personage. We komen te weten dat hij enig kind is. Hij vraagt Yamil, de commandant die meerdere keren in de tank bevelen komt geven, om zijn ouders te laten weten dat alles in orde is met hem. Hij vertelt dat zijn moeder wellicht bezig is met het herschikken van foto’s uit zijn kinderalbums. Dat Yigal vatbaar is voor groepsdruk merken we wanneer hij zonder morren de pluto-code prijsgeeft waarmee de gesprekken van de commandant en zijn meerdere kunnen worden afgeluisterd. Maar hij haalt het einde niet en sterft met open ogen.
Herzel – lader Van in het begin merken we dat Herzel een machtsprobleem heeft. Hij begrijpt niet waarom Assi hem opdraagt de wacht te houden en gaat in discus-
P 20
sie. Hij rookt wanneer er niet mag gerookt worden. Maar hij is ook de enige die initiatief neemt. Wanneer Assi geen beslissingen durft te nemen, doet hij dat in zijn plaats. Herzel voelt zich zeer bedreigd en vertrouwt niemand. Zelfs de commandant niet want hij peutert de pluto-code los bij Yigal zodat ze zijn gesprekken kunnen afluisteren. Hoewel hij weet dat er een gevangenisstraf van veertig dagen op deze actie staat luistert hij toch naar de gesprekken. Zo komen ze te weten dat commandant Yamil vraagt om contact op te nemen met de moeder van Yigal. De commandant vraagt trouwens om ook contact op te nemen met zijn eigen moeder. In de oorlog is iedereen gelijk. “Christenen of Moslims, ze zijn allemaal gelijk. Als ze ons hier maar weghalen.” (Herzel)
Schmulik – schutter Schmulik is de nieuweling in de tank én het personage dat tijdens de film het meest evolueert. Van een groentje naar een volleerde soldaat. Hij vertolkt de figuur van de regisseur toen die meevocht in de oorlog. Tijdens het eerste schietincident durft Schumlik niet op de BMW te schieten. Hij schiet er opzettelijk naast. Hij kan (nog) niet op de vijand, op mensen schieten: “Ik heb tot nu toe alleen nog maar op vaten geschoten.” Hierdoor wordt een grondsoldaat doodgeschoten. De tweede keer schiet hij wel en raakt een onschuldige kippenboer.
Duidelijk geschokt krijgt hij een eerste trauma te verwerken. Maar het is hij of de vijand. Zijn overlevingsdrang maakt van hem een soldaat en vanaf nu vecht hij alleen nog voor zijn eigen leven. Naarmate het verhaal vordert wordt hij alsmaar koelbloediger. De oorlog maakt een diepe indruk op hem en verandert hem als mens. Hij verandert weer wanneer hij de vastgeketende Syrische oorlogsgevangene helpt bij het plassen. En tijdens de laatste scène heeft hij contact met de commandant. Yigal is dood. Herzel is
overmand door verdriet en Assi zit verslagen in een hoekje verdwaasd voor zich uit te kijken. Schmulik komt als de sterkste uit de oorlog.
P 21
De tank
Vragen
Omdat de tank een belangrijke rol speelt kunnen we die ook als personage zien. Aan het begin van de film focust de camera op volgend opschrift in de tank: “De mens is van staal. De tank is gewoon ijzer.” Dit opschrift zien we voor een tweede keer nadat de tank door de vijand is beschoten. De tank is geen versterkte burcht waarin soldaten zich veilig kunnen voelen. Het is een wapen dat wordt bediend door soldaten. Wanneer het verkeerd wordt bediend kan het slecht aflopen. De tank is een gevangenis voor de Syrische soldaat die met zwaar geschut op de tank heeft geschoten. Het voertuig wordt ook gebruikt als lijkwagen. Wanneer de grondsoldaat wordt neergeschoten moeten de soldaten zich ontfermen over deze gevallen engel. In de tank wordt ook geslapen, geplast, gegeten (met een rantsoen van soepcroutons en water), geschoren… Dat ze er alles doen belet hen te weten te komen wat er in de buitenwereld gebeurt. Ze kunnen wel zien dat er gepraat wordt, maar wát er gezegd wordt, daar hebben ze het gissen naar. Op het einde van de film horen ze muziek en hebben ze geen idee waar die vandaan komt. Er ontstaat een bevreemdende, dreigende sfeer. Het wordt de laatste rit van de tank. Iedereen is bang. Iedereen wil eruit.
-Met hoeveel soldaten zitten ze in de tank? -Wat is de taak van de bevelvoerder, de chauffeur, de schutter en de lader? Slagen ze erin hun functie goed uit te voeren? -Welke van deze functies zou je uitkiezen als je moest kiezen? Waarom? -“Deze personages zijn mietjes, een echt man voert zijn taak uit zonder te zeuren.” Wat vind je van deze uitspraak? -Zijn ze veilig in de tank? Wat betekent het opschrift: “De mens is van staal. De tank is gewoon van ijzer.”? -Waaraan merk je dat de soldaten hun angst niet de baas zijn? -Waaraan merk je dat de soldaten eigenlijk nog ‘jongens’ zijn? -Kunnen de jongens in de klas zich inbeelden dat ze zich in dergelijke situatie bevinden?
P 22
Politiek- historisch kader Op 6 juni 1982 trekken duizenden Israëlische militairen Libanon binnen en bezetten delen van de noordelijke buurstaat. Dit is zeker niet de eerste, maar ook niet de laatste keer. Het Israëlische leger rukt op tot vlakbij de Libanese hoofdstad Beiroet en controleert de buitenwijken van de stad. Islamitisch West-Beiroet wordt geregeld gebombardeerd door Israëlisch geschut. Op de eerste dag van de eerste Libanese oorlog bevindt Samuel Maoz zich als twintigjarige Israëlisch soldaat in een tank van het leger en neemt deel aan de bezetting.
De aanleiding Israël wil met deze invasie de Palestijnse bevrijdingsorganisatie PLO uit Beiroet wegjagen en de joodse staat beschermen tegen Palestijnse aanvallen vanuit Libanon. Veel Palestijnen nemen het immers niet dat zij sinds de oprichting van de staat Israël in 1948 uit hun land zijn weggejaagd en dus vechten ze voor een terugkeer naar Palestina. Miljoenen Palestijnen wonen wereldwijd in vluchtelingenkampen,
tienduizenden van hen in Sabra en Shatila, twee wijken in het zuidwesten van Beiroet. Ze wonen in beveiligde en gecontroleerde stadswijken. Hun huizen zijn vaak slecht gebouwd, soms zelfs zonder water- of elektriciteitsvoorzieningen in straten zonder riolering. De Palestijnen willen er weg. Libanon zelf is een mengelmoes van christenen en moslims. Het is een politiek wespennest met steeds wisselende coalities die elkaar desnoods met wapens te lijf gaan en steun krijgen van Iran, Syrië, Israël of Palestijnse commando’s. Libanon is ook het land van grote politieke families met maffia-allures die eigen gewapende milities hebben. Zij schrikken er niet voor terug elkaar af te maken, al zitten ze in hetzelfde religieuze kamp. Wil je dieper ingaan op de politieke en historische context van de film, dan kan je je leerlingen de opdracht geven online op zoek te gaan naar heldere info. Leestip: Israël/Palestina van Ludo Abicht uit de reeks De Essentie.
P 25
Vragen -De film geeft vrij weinig politieke achtergrondinfo. Kon je de film goed volgen? -Vond je dat er in de film meer info moest gegeven worden over het politiek kader? -Weet je min of meer hoe de verhoudingen zijn tussen Israël en Palestina? -Hoe voel je je bij het zien van de oorlogsgruwel in deze film of op het tv-journaal? -Welk gevoel overheerst doorgaans: machteloosheid/ angst/ woede/ onverschilligheid…? -Vind je dat er in journaals te kwistig met oorlogsbeelden wordt gestrooid? -Werkt die onophoudelijke beeldenstroom afstompend? Welke beelden kunnen je nog raken? Heb je recent nog nieuwsbeelden gezien die grote indruk op je maakten? -Wat maakt de beelden in LEBANON anders dan wat we uit oorlogsverslaggeving gewend zijn?
P 26
Focus: De impact van oorlog op soldaten Dienstplicht Het Israëlisch Defensieleger (IDF), is verplicht voor alle Joodse mannen en vrouwen van 18 jaar en ouder. Mannen moeten 3 jaar en vrouwen 2 jaar dienen! Tot op de dag van vandaag zijn er nog steeds conflicten waarbij het IDF wordt ingezet. Als je dus als Israëlisch soldaat 2 of 3 jaar verplicht deel uit maakt van het leger is de kans groot dat je tijdens je dienst in een conflictsituatie terecht komt. Veel soldaten vertrekken na hun dienstplicht voor enkele maanden op reis om hun ervaringen te verwerken. Wellicht zitten ze allemaal met dezelfde vraag als Samuel Maoz: “Waarvoor was dat allemaal nodig?” In België bestond het leger tot 1909 alleen uit vrijwilligers en lotelingen. Daarna werd het verplicht tot één zoon per gezin. Door de nakende oorlogsdreiging werd in 1913 de algemene dienstplicht ingevoerd. Door oud-minister Leo Delcroix werd deze opgeschort in 1994. En
vanaf 1 januari 2010 kunnen jongeren tussen 18 en 24 jaar zich weer kandidaat stellen voor een vrijwillige legerdienst. In sommige Europese landen geldt er nog steeds een dienstplicht. Onder andere in Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Denemarken, Finland en Griekenland.
Kameraadschap Oorlog is leven in extreme omstandigheden. Soldaten moeten samenwerken als ze de oorlog willen overleven. Tijdens deze samenwerking worden hechte en duurzame kameraadschappen gesmeed. Soldaten moeten blind op elkaar kunnen vertrouwen om een oorlogsmissie tot een goed einde te brengen. De chauffeur brengt de tank van A naar B, de schutter houdt de omgeving in de gaten, de lader zorgt voor de munitie en de bevelvoerder neemt de beslissingen. In oorlogstijd zijn die kameraden de enige personen met wie soldaten in contact komen en lief en leed delen. Verder zijn ze sociaal volledig ge-
P 29
ïsoleerd. De buitenwereld heeft ook geen enkel idee van wat ze mentaal en fysisch doorstaan.
ker of hij komt de tank binnen om hun bevelen te geven en uit te kafferen.
In de film merken we dat Schmulik een zeer persoonlijk verhaal deelt met zijn kameraden. Hij vertelt over de dood van zijn vader en hoe daaraan een seksuele ervaring is gekoppeld. De soldaten ontdooien even, kunnen meeleven en lachen met zijn verhaal. Het doet hen kennelijk deugd…
Ze zitten met veel vragen: Wat zal er gebeuren? Wat staat hen te wachten? Zullen ze overleven? Ze gedragen zich onzeker en zijn voorzichtig.
Vragen: -Hoe belangrijk is het contact met elkaar in de tank? -Wat vond je van het verhaal van Schmulik over de dood van zijn vader? Waarom vertelt hij dit denk je? Hoe reageren de anderen? -Waarom is de vriendschap tussen soldaten zo uniek en sterk?
Psychologisch kader De regisseur maakt een zeer bewuste keuze bij het in beeld brengen van het verhaal. Als kijker zit je met de vier soldaten in de tank. Je ziet alleen wat zij zien. Je weet alleen wat zij weten. Op die manier leef je intens mee. De angst die zij voelen ga je als kijker mee ervaren. De angst van de soldaten komt voort uit het feit dat ze niet precies weten wat er buiten de tank gebeurt. Ze krijgen alleen informatie van hun commandant Yamil. Hij neemt contact met hen via de spea-
P 30
Psychologische experimenten Na de Tweede Wereldoorlog rezen binnen de psychologie vele vragen die wilden nagaan in hoeverre mensen beïnvloedbaar zijn door externe factoren. Resultaten van dergelijke onderzoeken geven ons een duidelijker beeld van de psyche van soldaten tijdens extreme oorlogssituaties. We lichten kort enkele experimenten toe.
Overeenstemmingsexperiment van Asch Begin de jaren vijftig van de vorige eeuw voerde de Amerikaanse psycholoog Solomon Asch een serie experimenten uit in het kader van normatieve sociale beïnvloeding. Het was de bedoeling om aan te tonen in welke mate de mening van mensen door de meerderheid in een groep wordt bepaald. Asch bracht in eenzelfde ruimte vijf acteurs en een proefpersoon samen. De proefpersoon nam deel
aan het experiment in de overtuiging dat de vijf acteurs net als hem gewone proefpersonen waren. Hij liet hun fiches zien met daarop lijnstukken van verschillende lengte. De acteurs én de proefpersoon konden duidelijk zien welk lijnstuk exact even lang was als het linkse lijnstuk X. De proefpersoon moest iedere keer als vijfde in de rij een antwoord geven op de vraag welk lijnstuk even lang was als lijnstuk X. De acteurs werd gevraagd om allemaal hetzelfde foute antwoord te geven. Tijdens de eerste ronde hield de proefpersoon nog voet bij
stuk en gaf hij het volgens hem – en ook het énige juiste – goede antwoord. Tijdens de volgende rondes bezweek hij onder de groepsdruk en gaf net als de acteurs hetzelfde foute antwoord ....
Tip! Test bovenstaand experiment uit in de klas!
P 31
Experiment van Milgram
van 300 volt begint de bonken op de muur gaan de meeste proefpersonen door met het toedienen van de schokken. Geen enkele proefpersoon stopte vóór de 300 volt. Bij de eerste reeks experimenten ging 65 % van de proefpersonen door tot aan de ultieme en dodelijke schok van 450 volt ...
Dit experiment werd uitgevoerd in 1963. Hierbij werd onderzoek gedaan naar de gehoorzaamheid van de deelnemer bij het uitvoeren van opdrachten uitgaande van een gezaghebbende persoon. De deelnemers werden geworven via een advertentie in de krant. Als informatie kregen ze mee dat het om een experiment ging dat onderzoek deed naar de invloed van straf bij het leerproces. De ware aard van het experiment werd ook hier voor de deelnemer verborgen gehouden.
Sommige wetenschappers stelden zich vragen omtrent de ethiek bij deze wetenschappelijke proef. De deelnemers werden in extreem emotionele situaties gebracht. Toch gaven de resultaten van deze proef waardevolle inzichten in de menselijke psychologie.
Kijktips!
Verloop: De deelnemer komt samen met een andere deelnemer – een acteur die wel op de hoogte is – de testruimte binnen. Een professor legt het verloop van het experiment uit. Een van hen zal leerling zijn en de andere leraar. Er zal worden geloot om wie welke rol zal spelen. De loting wordt zo georganiseerd dat de deelnemer altijd de rol van de leraar krijgt en de acteur de leerling speelt. Tijdens het experiment moet de leerling antwoorden op vragen die de leraar stelt. Bij een fout antwoord zal de leerling – die vanaf dan plaatsneemt in de kamer naast de testruimte – een elektrische schok toegediend krijgen. Die schok wordt gegeven wanneer de leraar in de testruimte op een knop drukt. De schokken starten vanaf een onschuldige 45 volt. De
P 32
doden en drie gewonden! Je vindt trailers en info over dit experiment en de film op internet.
Bekijk met je leerlingen het filmpje op You Tube met de zoekterm “Milgram Experiment (Derren Brown)”
leraar test de stroomstootmachine en ervaart dat die werkt. Bij ieder fout antwoord wordt het voltage opgedreven. Uiteraard krijgt de leerling geen echte schokken. Vanaf 135 volt hoort de leraar wel geschreeuw van pijn en de smeekbede om te stoppen met het toedienen van de schokken. De professor die in dezelfde ruimte als de leraar het experiment volgt, spoort de leraar aan om verder te gaan met het experiment en argumenteert: “De resultaten zijn nu eenmaal zeer belangrijk. Het is noodzakelijk dat het experiment wordt voortgezet.” Ook wanneer de leerling na een schok
Das Experiment Deze Duitse film is gebaseerd op de ontwikkelingen zoals die zich voordeden bij het Stanford-gevangenisexperiment, uitgevoerd in 1971 in de kelders van de universiteit van Stanford. Negentien kandidaten namen deel en werden ingedeeld in gevangenen enerzijds en bewakers anderzijds. Gaandeweg het experiment gaat het van kwaad naar erger omdat bepaalde bewakers megalomane trekjes beginnen te vertonen. De professor die het experiment leidt, stopt echter niet. Tot de professoren ook gevangen worden genomen… Het experiment loopt uit de hand en er vallen zelfs twee
Vragen: -Kan je je enigszins inbeelden wat de impact van een oorlog is op de soldaten? -Ben jij beïnvloedbaar? -Kan je je voorstellen dat jij als soldaat koelbloedig mensen vermoordt? -Hoe kan het dat er tijdens de 2e WO in Europa zoveel Joden werden vermoord? Welke rol speelde “beïnvloeding” daar dan? -Heb je onder groepsdruk al iets gedaan waar je achteraf spijt van had?
P 33
Klassieke oorlogsfilms LEBANON schittert in de manier waarop de oorlogservaring in beeld is gebracht. Gewoonlijk kijk je op een meer objectieve manier naar een film en weet je als toeschouwer meer dan de acteurs. In LEBANON is dit niet het geval. Hier volgen enkele titels van klassieke oorlogsfilms waarbij de kijker dus wel meer weet dan de acteurs. Je weet bijvoorbeeld wel waar de vijand is. Je hebt een duidelijk overzicht van het gebeuren.
APOCALYPSE NOW (1979) Een verhaal waarin de dolgedraaide Kapitein Willard (Martin Sheen) op zoek gaat naar de mysterieuze kolonel Wurtz (Marlon Brando) tijdens de Vietnamoorlog. Trailer
PLATOON (1986) De film speelt zich ook af tijdens de Vietnamoorlog en toont aan hoe irrationeel oorlog wel is. Trailer
P 34
SAVING PRIVATE RYAN (1998) Centraal staat de Tweede Wereldoorlog en de landing op de Normandische kust. Een groep soldaten heeft als missie Private Ryan te redden, alle vier zijn broers zijn reeds gesneuveld ... Trailer
THE HURT LOCKER (2008)
Deze film speelt zich af tijdens de invasie van Irak. We gaan mee op pad met een groep ontmijners. Trailer
Vragen - Vergelijk deze film met één van bovenstaande, of met de laatste oorlogsfilm die jij zag. Waarin verschillen ze zoal (verloop filmverhaal, aantal personages, decor, actiescènes, einde, camerastandpunten,…) - Is LEBANON vergelijkbaar met Hollywoodfilms? Of helemaal niet?
Bibliografie • • • • • • • • • • • • •
RUËLL, N., “Als soldaat ben je hoe dan ook beul”, in: De Standaard, 17 maart 2010. MICHIELS, D. en SARTOR, F. “Lebanon”, in: Filmmagie, nr. 603, 37-39. ROVERS, R. en BOEREN, J. “Over Lebanon”, in Filmkrant, maart 2010. Persmap Lebanon ABC Distribution Lesmap Waltz with Bashir – Open Doek <www.veteraneninstituut.nl> (27 juli 2010)
(27 juli 2010) (27 juli 2010) (27 juli 2010) (27 juli 2010) (27 juli 2010) (29 juli 2010) (29 juli 2010)
Fiche voor de leerlingen Op de volgende pagina vind je een fiche voor de leerlingen. Daarop staan een aantal weetjes, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Je kan deze fiche gebruiken als leidraad tijdens de bespreking van de film.
P 37
fiche voor de leerlingen
In recensies werd de film soms vergeleken met computergames. Zie je gelijkenissen?
Op 6 juni 1982 zat Maoz, de regisseur van deze film zélf in een tank tijdens de eerste Libanese oorlog. Om 6.15 uur heeft hij die dag voor het eerst in zijn leven als twintigjarige soldaat met verplichte legerdienst een mens gedood.
De film begint en eindigt met hetzelfde beeld. Welk? Heb je daar op het einde van de film op gelet? Waarom gebruikte de regisseur dit beeld?
“De mens is van staal. De tank is gewoon ijzer.” Waar zag je dit opschrift in de film? Wat betekent het?
Vergelijk deze film met de laatste oorlogsfilm die je zag. Waarin verschillen ze op vlak van actie, muziek, camerastandpunten, aantal personages...?
Hoe beïnvloedbaar zijn mensen door externe factoren? En hoe komt het dat soldaten in een oorlog zo gevoelloos worden en vernietigende orders kunnen uitvoeren? Volgend experiment illustreert tot wat mensen in staat zijn: Bekijk het filmpje op You Tube met onderwerp “Milgram Experiment (Derren Brown)”
Online filmfiche!
Surf naar www.filmfiches.be en laat je (sterren)mening achter bij de film die je zag. Je vindt er ook You Tube-fragmenten, extra beeldmateriaal en weetjes over de film op terug.
