Liepen er vroeger dino's van Engeland naar Nederland? Eric Buffetaut en Klaas Post E. Buffetaut Centre National de la Recherche K. Post, Natuurmuseum Rotterdam, Postbus
Scientifique, 16 Cour du Liège, 23542, 3001 KL Rotterdam
75013 Paris,
France
De laatste decennia zijn honderdduizenden fossiele beenderen van Miocene, Pliocene, Pleistocene en Holocene zoogdieren door vissers en zandzuigers van de Noordzeebodem verzameld. Een aantal jaren geleden ontdekte de tweede auteur, tijdens het bestuderen van de collectie van een visser, dat twee fossiele botten niet van zoogdieren afkomstig waren. Deze twee fossielen werden als curiosa terzijde gelegd. Toen eind 1997 echter een wervel van een reptiel werd opgevist en zeker toen begin 1998 nog een 'reptielachtig' fossiel boven water kwam, kon een studie worden gemaakt van deze ongewone bijvangsten.
Fossielen en vindplaatsen
1998 d o o r A . H o e k m a n aan b o o r d v a n
met het w e r v e l l i c h a a m zijn nog
De eerste twee fossielen (No. 759 en
het vissersschip PD 43 (Peterhead, UK)
duidelijk herkenbaar. Het juveniele karakter v a n deze wervel wordt ook
No. 861, collectie Post, Urk, Nederland)
verzameld. Het bot w e r d opgevist v a n
w e r d e n in 1995 herkend in de
de zuidwestkant van het Botney Gat
bevestigd d o o r een n o g zichtbaar o p e n
p r i v é c o l l e c t i e v a n P. de J o n g e te 's
( 5 3 ° 5 2 ' N . B . , 2 ° 4 5 ' O . L ) o p een diepte
notochordaal kanaal (een kanaal
Heerenhoek, N e d e r l a n d . N o . 861 w e r d
van d r i e ë n d e r t i g meter tussen
m i d d e n in het wervellichaam dat
d o o r de heer De J o n g e als o p v a r e n d e
zwerfstenen v a n waarschijnlijk Britse
typerend is v o o r reptielen).
aan b o o r d v a n het visserschip A R M 17
o o r s p r o n g . De heer H o e k m a n is een
(Arnemuiden) in 1990 v o o r de kust van
visser met een brede belangstelling
Fossiel N o . 2600 (collectie Post) is een
W h i t b y opgevist. V a n N o . 759 is
v o o r geologie en paleontologie en
groot en zeer zwaar gefossiliseerd deel
slechts bekend, dat dit fossiel in 1992
verwachtte in dit visgebied geen
van de s c h o u d e r g o r d e l (misschien een
d o o r hetzelfde schip ergens in de
fossiele botten. Onmiddellijk herkende
rechter schouderblad) v a n waarschijn-
Britse sector v a n de N o o r d z e e w e r d
hij dan ook het afwijkende karakter en
lijk een p l i o s a u r i ë r (Afb. 5). Het bot
opgevist.
het belang v a n deze v o n d s t (Afb. 2). Hij
vertoont smalle barsten die zijn
zorgde ervoor dat de precieze
o p g e v u l d met een grijze harde klei-
Het derde fossiel heeft g e e n n u m m e r
v a n g s t g e g e v e n s v a n dit bot w e r d e n
achtige substantie. O o k hier denken w e
en bevindt zich in de collectie v a n de
vastgelegd.
aan een groot v o l w a s s e n exemplaar.
heer H . de W a v r i n , Brussel, B e l g i ë (Afb. 1). Deze kocht dit fossiel in
Determinatie van de fossielen
n o v e m b e r 1997 v a n de b e m a n n i n g van
Drie fossielen behoren toe aan
het vissersschip O D 6 (Ouddorp) in de
Sauropterygia (de zeehagedissen).
haven van S t e l l e n d a m . Hij realiseerde
Deze onderklasse v a n de Reptilia
zich dadelijk dat het niet v a n een
o m v a t o n d e r andere de families
zoogdier afkomstig kon zijn. W e e r is
Plesiosauridae (de p l e s i o s a u r i ë r s , met
alleen bekend dat het fossiel binnen de
lange tot zeer lange nekken en
Britse sector v a n de N o o r d z e e w e r d
verhoudingsgewijs kleine koppen) en Pliosauridae (de p l i o s a u r i ë r s , met de
opgevist.
kortere nekken en naar v e r h o u d i n g Het vierde fossiel (No. 2600, collectie
veel grotere koppen).
Post, Urk, Nederland) w e r d 15 januari De wervel uit de collectie De W a v r i n is gedetermineerd als é é n v a n de laatste dorsale (= rug) wervels v a n een grote p l e s i o s a u r i ë r (Afb. 3). De n e u r a a l b o o g (de w e r v e l b o o g die het r u g g e n m e r g omsluit) is n o g gedeeltelijk aanwezig en stevig vergroeid met het wervellichaam. Het neuraalkanaal is g e v u l d
Afb. 2 No. 2600. Schouderblad pliosauriër, zijaanzicht, grootste hoogte 24,3 cm.
met een bruingrijze harde kalksteen. Uit alles blijkt dat deze p l e s i o s a u r i ë r een v o l w a s s e n beest is geweest.
Fossiel N o . 861 blijkt een verrassing.
Het wervellichaam No. 759 uit de
van een echte dinosaurus. Waarschijn-
Het betreft namelijk een overblijfsel
Afb. 1. Collectie De Wavrin. Dorsale wervel plesiosauriër, vooraanzicht, grootste lengte 10 cm.
2
Grondboor
& Hamer
nr. 1 2002
collectie Post (Afb. 4) is e v e n e e n s een
lijk een lid van de familie Iguanodontidae
dorsale wervel v a n een p l e s i o s a u r i ë r ,
(Dinosauria; Ornithischia; Ornithopoda).
maar deze wervel is afkomstig v a n een
Een Iguanodon
heel jong individu. De n e u r a a l b o o g
saurus die b e r o e m d g e w o r d e n is d o o r
dus; de v o g e l b e k d i n o -
w a s n o g niet v e r g r o e i d met het
de spectaculaire v o n d s t e n uit Bernis-
wervellichaam en de articulatievlakken
sart ( B e l g i ë ) in de 19de eeuw. De grote
('dredged off the eastern Coast'), m o g e n w e o p m a k e n dat ook dit e x e m p l a a r uit het Britse deel v a n de N o o r d z e e afkomstig is. V a n twee e x e m p l a r e n zijn meer details van de vindplaats bekend. Beide w e r d e n opgevist o p plekken waar anders nooit fossiele botten g e v o n d e n w o r d e n en waar veel zwerfstenen v o o r k o m e n . De vier fossielen vertonen geheel verschillende fossilisatie- en mineralisatiev o r m e n . Z e zullen dus zeker niet v a n een enkele vindplaats afkomstig zijn. Integendeel, het is zelfs waarschijnlijk dat elk bot uit een geheel verschillende laag komt. N o g een belangrijk punt is de observatie die de heer H o e k m a n d e e d bij de vangst v a n bot N o . 2600. Niet alleen constateerde hij dat het bot tussen grote zwerfstenen v a n Engelse o o r s p r o n g lag, maar ook viel h e m o p Afb. 3. Plesiosauriër.
dat het bot helemaal geen zout
Aquarel van Ko Sturkop.
bevatte. Dit is bijzonder, o m d a t fossiele zwarte caudale (=staart) wervel is zeer zwaar gefossiliseerd (Afb. 6). De
Stratigrafische betekenis van de fossielen
facetten v o o r aanhechting v a n de
De vier fossielen moeten gezien het
chevronbeenderen
v o o r k o m e n v a n de reptielen uit J u r a -
(typische
beenaanhechtingen onder aan
of Krijtafzettingen afkomstig zijn. Dit
staartwervels v a n o.a. reptielen en
uitgangspunt werpt direct v r a g e n op.
walvisachtigen) zijn nog zichtbaar.
Immers, we m o g e n ervan uitgaan dat
De n e u r a a l b o o g w a s duidelijk
J u r a - of Krijtlagen nergens in het
vergroeid met het w e r v e l l i c h a a m ,
zuidoostelijke deel v a n de N o o r d z e e
maar is afgebroken. De wervel is
d a g z o m e n of zelfs maar in de buurt
ergens m i d d e n uit de staart v a n een
van de z e e b o d e m v o o r k o m e n (Laban,
v o l w a s s e n Iguanodon
afkomstig.
z o o g d i e r b e e n d e r e n uit de N o o r d z e e altijd in meer of mindere mate zout
1995). De afzettingen uit J u r a en Krijt zijn in dit gebied bedekt met s o m s
Het Brits M u s e u m (Natural History)
meer dan duizend meter Tertiaire en
blijkt ook in het bezit van een wervel
Kwartaire sedimenten.
van Iguanodon.
Deze wervel w e r d in
1874 v e r w o r v e n uit de Owles-collectie
Het valt echter o p dat de v o n d s t e n een
en w a s e v e n e e n s afkomstig v a n de
aantal
N o o r d z e e b o d e m . Hier betreft het
raakvlakken h e b b e n . Z e zijn namelijk
waarschijnlijk é é n v a n de eerste
alle vier in het Britse deel v a n de
dorsale wervels v a n
Iguanodon
(Afb. 7).
gemeenschappelijke
N o o r d z e e opgevist. Uit de beschrijving van het e x e m p l a a r uit 1874 in L o n d e n
Afb. 4. No. 759. Dorsale wervel jonge plesiosauriër, voor-onderaanzicht, grootste breedte 4,8 cm.
bevatten. Bij het d r o g e n v o r m e n zich altijd zoutkristallen aan de oppervlakte van het fossiel. N o . 2600 moet dus al geheel gemineraliseerd zijn geweest, voordat het in een zilte o m g e v i n g terechtkwam. Hierdoor w a s i m p r e g n a t e met zeewater onmogelijk. Tenslotte vertoont de wervel v a n de p l e s i o s a u r i ë r uit de collectie De W a v r i n nog s p o r e n v a n gesteente in het neuraalkanaal. Dit gesteente is de bruingrijze kalksteen, die we s o m s aantreffen op, aan of in a m m o n i e t e n die in hetzelfde deel v a n de N o o r d z e e w o r d e n opgevist.
Afb. 5. Pliosauriër.
Aquarel van Ko Sturkop.
Grondboor
& Hamer
nr. 1 2002
3
huidige N o o r d z e e b o d e m bedekt heeft. De richting en o o r s p r o n g v a n het ijs is niet bekend. O o k is het de vraag of (een deel van) E n g e l a n d d o o r het ijs w e r d bedekt. In het Saalien heeft het ijs zonder twijfel een groot deel v a n N o o r d w e s t - E u r o p a bedekt. Hiervan zijn ook in E n g e l a n d (East Anglia) s p o r e n g e v o n d e n . De meeste auteurs gaan er echter v a n uit dat deze glaciale periode maar zeer beperkte delen van E n g e l a n d b e ï n v l o e d heeft. B o v e n d i e n is het zeer onwaarschijnlijk dat er g e d u r e n d e deze periode een ijsstroom vanaf G r o o t - B r i t t a n n i ë in oostelijke richting de N o o r d z e e in is g e s t r o o m d . In het W e i c h s e l i e n heeft het ijs daarentegen overduidelijk wel E n g e l a n d en de N o o r d z e e b o d e m bedekt. De meeste specialisten zijn het er over eens zijn dat de zeespiegel o p Afb. 6. No. 861. Cauda Ie (= staart) wervel van Iguanodon, zijaanzicht, grootste lengte 8,8 cm
het hoogtepunt v a n deze glaciale periode m e e r dan h o n d e r d meter lager geweest is d a n het huidige zeeniveau.
dat er maar é é n verklaring v o o r de
De Pleistocene ijsbedekkingen in het Noordzeegebied
aanwezigheid v a n M e s o z o ï s c h e
De N o o r d z e e b o d e m is g e d u r e n d e het
reptielen o p de N o o r d z e e b o d e m is. De
Pleistoceen b e ï n v l o e d d o o r drie of vier
fossielen moeten afkomstig zijn van (of
periodes met glaciale activiteit (Oele
nabij) de E n g e l s e oostkust en zijn naar
1976; Laban 1995). Het is n o g niet
de N o o r d z e e b o d e m getransporteerd
duidelijk of de N o o r d z e e een pre-
A l s w e al deze feiten c o m b i n e r e n blijkt
g e d u r e n d e é é n v a n de glaciale
Elsterien-ijsbedekking gekend heeft.
periodes v a n het Pleistoceen.
W e l is zeker dat een Elsterienijsbedekking een groot deel v a n de
Afb. 7. Iguanodon. Aquarel van Ko Sturkop.
4
Grondboor
& Hamer
nr. 1 2002
Er is echter nog geen o v e r e e n s t e m m i n g over de maximale uitbreiding van de verschillende ijsmassa's. W e l kunnen w e a a n n e m e n , dat twee h o o f d s t r o m e n de N o o r d z e e b o d e m h e b b e n b e ï n v l o e d . E é n vanaf de Baltische staten en N o o r w e g e n en é é n vanaf E n g e l a n d . De meest oostelijke grens v a n de Engelse ijsmassa's lag waarschijnlijk in de N e d e r l a n d s e sector v a n de N o o r d z e e
(Laban, 1995). Waarschijnlijk v o n d deze laatste gletsjer zijn o o r s p r o n g in het zuidoosten of oosten v a n GrootB r i t t a n n i ë en groeide deze oost- en zuidoostwaarts tot in het Nederlandse deel v a n de N o o r d z e e (Afb. 8).
M e s o z o ï s c h e fossielen voor de kust van Dorset V o o r de kust v a n D o r s e t E n g e l a n d w o r d e n ook fossielen opgevist. De visserij o p S i n t - J a k o b s s c h e l p e n levert daar bijvangsten v a n vooral a m m o nieten en s o m s wervels v a n d i n o s a u r i ë r s op. Het belangrijkste fossiel van deze vindplaats is een deel van de bovenkaak v a n
Megalosaurus
(Afb. 9) met n o g een aantal tandfragmenten (Powell, 1987). De a m m o n i e ten, vooral de soort autissiodorensis
Aulocostephanus
zijn typerend v o o r de
bovenste zone v a n het O n d e r K i m m e r i d g i e n in E n g e l a n d (Van der Vijver, 1985).
Discussie Als w e de fossielen van de Noordzee en v a n Dorset vergelijken moeten we c o n c l u d e r e n dat w e twee volledig verschillende f e n o m e n e n bestuderen. De dino-fossielen v a n Dorset zijn o n d e r de kust v a n L y m e Bay direct opgevist uit de oorspronkelijke Krijtlagen. Deze lagen d a g z o m e n aan het aangrenzende strand en lopen v o o r een gedeelte d o o r aan de oppervlakte v a n de zeeb o d e m . Dit feit en de a m m o n i e t e n van deze vindplaats maken een verfijnde datering mogelijk. De Noordzee-fossielen
daarentegen
moeten w e b e s c h o u w e n als incidentele en unieke v o n d s t e n . Stratigrafische g e g e v e n s zijn nauwelijks bekend en w e kunnen slechts gissen naar de oorspronkelijke vindplaats. Waarschijn-
Afb. 8. Usbedekking van de Noordzee gedurende het Weichselien (Ehlers en Wingfield, 1991). A: Locatie No. 2600. B: Locatie No. 861. (Afbeelding: Jaap van Leeuwen).
lijk w e r d e n deze fossielen d o o r een oprukkende Weichselien-ijsmassa uit
het zuidwesten tot Yorkshire in het
geweest met de ijsmassa's uit het
de oorspronkelijke matrix losgemaakt
n o o r d o o s t e n v a n E n g e l a n d . De
W e i c h s e l i e n . V o o r l o p i g kunnen w e d u s
en achtergelaten o p de Noordzee-
fossilisatie v a n N o . 759 lijkt o p die v a n
niet verder filosoferen over de
b o d e m tijdens de regressie v a n deze
fossielen uit de 'Oxford Clay', m a a r het
o o r s p r o n g v a n deze twee dinowervels.
gletsjers. Het is dan ook niet v e r w o n -
is niet mogelijk en v e r a n t w o o r d
derlijk dat het enige fossiel met
verdere conclusies met betrekking tot
precieze vindplaatsgegevens (No.
de oorspronkelijke vindplaats v a n deze
dat er ooit zeereptielen in de
2600) dicht bij de uiterste grens v a n
zeereptielen te trekken. De o o r s p r o n g
toenmalige N o o r d z e e g e z w o m m e n
deze ijsmassa g e v o n d e n is.
van de Iguanodon-wervels
h e b b e n . M a a r dat is niks nieuws want
stelt o n s
W e kunnen dus met zekerheid stellen
v o o r een n o g groter raadsel. Immers
L i m b u r g is inmiddels w e r e l d b e r o e m d
De meest waarschijnlijke o o r s p r o n g
fossielen v a n deze d i n o s a u r i ë r s zijn
d o o r marine reuzenreptielen! De vraag
van de fossielen v a n p l i o s a u r i ë r s en
niet uit de Lias v a n Yorkshire bekend.
of er echte dino's o p de Noordzee-
p l e s i o s a u r i ë r s is de 'Oxford Clay'
De 'Oxford Clay' komt ook niet in
b o d e m rondliepen zal wel nooit
(Callovien-Oxfordien) of ' A l u m Shale'
aanmerking, o m d a t slechts enkele
b e a n t w o o r d kunnen w o r d e n . De
(Lias) v a n de kust v a n Yorkshire. Beide
fossielen v a n veel kleinere Ornitho-
betreffende lagen zijn i m m e r s ofwel
lagen (uit de Jura) leveren veel
p o d a g e v o n d e n zijn. De meest v o o r de
g e ë r o d e e r d of liggen verscholen
fossielen v a n mariene reptielen op.
hand liggende vindplaats is de 'Weald
o n d e r dikke pakketten Tertiaire en
V o o r a l rond W h i t b y k o m e n fossielrijke
Clay' uit het Onder-Krijt v a n Z u i d -
Kwartaire afzettingen!
lagen (Lias) voor; terwijl de 'Oxford
E n g e l a n d , maar dit deel v a n E n g e l a n d
Clay' zich uitstrekt v a n W e y m o u t h in
is waarschijnlijk niet in aanraking
Grondboor
& Hamer
nr. 1 2002
5
Afb. 9. Bovenkaak Megalosaurus van Dorset (Powell, 1987)
Dankwoord
Literatuurlijst
De auteurs danken Arthur Cruickshank,
Benton, M.J. & P.S. Spencer, 1995. Fossil
Gilles C u n y , A n g e l a Milner, David N o r m a n en Paul Barrett uit E n g e l a n d
reptiles of Great Britain. Chapman&Hall, London. 386 pp.
Oele, E., 1971. The Quartenary geology of the southern area of the Dutch part of the North Sea. Geologie & Mijnbouw 50: 461-474.
v o o r hun hulp bij de determinatie v a n de fossielen, Erno Oele en C e e s Laban
Buffetaut, E. & K. Post, 2001. Mesozoic
Oele, E., R.T.E. Schuttenhelm & A.J.
uit N e d e r l a n d v o o r de o p b o u w e n d e
reptiles from the North Sea. Deinsea 8: 33-
Wiggers (eds.), 1979. The Quaternary
kritiek met betrekking tot de geo-
40.
history of the North Sea. Uppsala. Acta Universitatis Upsalensis.
logische aspecten v a n deze studie, de redactie v a n Deinsea v o o r plaatsing van het Engelse manuscript, J a a p v a n
Ehlers, J . & R. Wingfield, 1991. The extension of the Weichselian/Devensian
Powell, H.P., 1987. A Megalosaurid
L e e u w e n v o o r de grafische assistentie
ice sheets in the North Sea Basin.
Dinosaur Jawbone from the Kimmeridge
en niet in de laatste plaats Ko Sturkop
Quartenary Science Reviews 6: 313-326.
Clay of the Seabed of West Bay, Dorset.
Laban, C , 1995. The Pleistocene glaciations
and Archeological Society 109: 105-107.
Proceedings of the Dorset Natural History
v o o r de fraaie illustraties. in the Dutch sector of the North Sea. Thesis. University of Amsterdam.
Vijver, C. van der, 1985. An ammonite fauna preserved in rockfragments dredged from
Martin, V. & E. Buffetaut, 1992. Les Iguanodons (Ornithischia-Ornithopoda) du Crétacé inferieur de la region de SaintDizier (Haute-Marne, France). Revue de P a l é o b i o l o g i e 11 (1): 67-96.
6
Grondboor
& Hamer
nr. 1 2002
Lyme Bay. Dorset proceedings 106: 168169.
