Werken met diepgang
Levensbeschouwelijke communicatie in de praktijk van onderwijs, zorg en kerk
Onder redactie van André Mulder en Hans Snoek Werken met diepgang
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council (FSC) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt.
www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Mulder van Meurs isbn 978 90 211 4423 8 nur 810 © 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 9
Woord vooraf
42
Hoofdstuk 1: Werken met diepgang: Een introductie André Mulder 1. Werken met diepgang zit in de lucht 2. Werken met diepgang in een veranderende levensbeschouwelijke en religieuze context 3. Levensbeschouwelijke communicatie door professionals in onderwijs, zorg en kerk 4. Reflecteren op casuïstiek: laveren tussen spanningsvelden
47
DEEL 1: ONDERWIJS
49
Hoofdstuk 2: Leren voor het leven. Naar nieuwe vormen van levensbeschouwelijk onderwijs op de basisschool Ton Zondervan
51
1. De vragen van de leerkrachten 2. Van eenrichtingsverkeer naar communicatie 3. Spanningsvolle perspectieven doordacht 4. De praktijk van hermeneutisch-communicatief levensbeschouwelijk onderwijs 5. Nieuwe vragen
15 17 21 30
54 65 70 75 81
Hoofdstuk 3: Literatuur als spiegel en lamp. Hoe literatuur kan bijdragen aan bestaansverheldering en levensbeschouwelijke ontwikkeling Henk de Lange
83
1. Jonge moslima leest roman over verstoten moslima 2. Achtergronden bij de effecten van lezen 3. Het gebruik van literatuur als middel tot bestaansverheldering 4. Literatuur als gezelschap en gereedschap: hoe geef je begeleiding vorm? 5. Raakvlakken met andere vormende activiteiten
88 94 97 102 109 110 115 125 128 131
Hoofdstuk 4: Identiteitsontwikkeling met managers in het onderwijs Erik de Jongh 1. Met managers naar een klooster 2. Organisatieparadigma’s, organisatie-identiteit en corporate communication 3. Reflectie: de keuze voor benedictijnse spiritualiteit 4. Praktische implicaties voor de begeleiding bij ontwikkeling van organisatie-identiteit 5. Conclusie
135
DEEL 2: ZORG
137
Hoofdstuk 5: Present zijn in de zorg en toch jezelf blijven. Levensbeschouwelijke communicatie van geestelijk verzorgers
138 141 145 155 158
Hans Snoek 1. Geestelijk verzorger Heleen in gesprek met orthodoxe cliënten 2. Omgang van geestelijk verzorgers met de diverse verwachtingen in de praktijk 3. Achtergronden van de spanningen bij geestelijk verzorgers 4. Inzichten voor de dagelijkse praktijk van de geestelijke verzorging 5. Enkele vragen aan Andries Baart
165
Hoofdstuk 6: Hopen met de dood voor ogen. Communicatie over hoop in de palliatieve zorg Erik Olsman, Carlo Leget & Dick Willems
166
184
1. Hoop in de polikliniek en het hospice 2. Drie perspectieven op hoop in de context van de instelling 3. Goed communiceren over hoop met de patiënt 4. Rollen in de communicatie over hoop 5. Conclusie en thema’s voor verdere reflectie
189
Hoofdstuk 7: Zorg voor zin in de jeugdzorg Ton Zondervan
191
212
1. Zingeving in de praktijk van de jeugdzorg : Habbo Hotel en iPod 2. In de zorgrelatie zoeken naar zin 3. Zingeving in de jeugdzorg: het belang van een zorgethisch perspectief 4. Mogelijkheden voor speelruimte van zin in de praktijk 5. Vragen voor verder onderzoek
217
DEEL 3: KERK
219
Hoofdstuk 8: De theologische professional als herdershond. Hermeneutische rollen in het gesprek over een bijbeltekst
170 177 180
193 203 207
220 224 232 238 241
Hans Snoek 1. ‘De roeping van Abram’ in Molenbeek 2. Bijbelgebruik in Nederland: enkele trends 3. Hermeneutische rollen van de theologische professional 4. Praktijksuggesties om een doordachte hermeneutische rol te ontwikkelen 5. De moeite om zich aan de eigen haren op te trekken
247
Hoofdstuk 9: De pastor als loods en tolk. Morele communicatie in een inloophuis Marjan Kip
248
1. Toiletgebruik in het inloophuis 2. Missie, visie, organisatie en leiderschap 3. Integratie van wat organisatie en medewerkers ten diepste beweegt 4. De beroepsrollen van loods en tolk 5. Conclusie en vervolgvragen
252 257 263 265 271
Hoofdstuk 10: Het verlangen van reli-ondernemers. Levensbeschouwelijke communicatie tussen passie en portemonnee Angela Stoof, André Mulder, Leo van der Tuin & Teus van de Lagemaat
273
296
1. Cisca, een energieke reli-ondernemer 2. Reli-ondernemerschap als gestalte van verlangen 3. Reflecties over ondernemerschap en levensbeschouwelijk werken 4. Een oriëntatiemodel voor reli-ondernemers 5. Conclusies en vragen voor nadere reflectie en onderzoek
302
Literatuur
319
Personalia
278 286 290
Woord vooraf Soms kom je stellingen tegen die half waar, half onwaar zijn. Een aardig voorbeeld daarvan is de secularisatiestelling, die rond de jaren zeventig van de vorige eeuw opeens erg populair werd. De kern van deze stelling luidde: in samenlevingen die een proces van modernisering doormaken, neemt zowel de invloed van religieuze instituten op het publieke leven als de rol van religie in het persoonlijke leven af. Anno 2012 is evident welk deel van de stelling wel/niet klopt. In de afgelopen veertig jaar is inderdaad de positie van de kerk in de Nederlandse samenleving geërodeerd. Minder mensen voelen zich betrokken bij een geloofsgemeenschap, kerkleiders hebben steeds minder gezag in het publieke debat en de overheid kiest nadrukkelijker voor een beleid dat religieuze instituten op afstand houdt. Vanuit dat oogpunt bekeken heeft de secularisatiestelling op bewonderenswaardige wijze ontwikkelingen voorspeld die zich ook daadwerkelijk hebben voltrokken. Het tweede deel van de stelling – de rol van religie neemt af in het persoonlijke leven – lijkt echter volstrekt niet bewaarheid geworden. Ondanks de ontkerkelijking zijn er in de Nederlandse samenleving veel mensen die religieuze ervaringen hebben, flirten met God of ‘iets’ geloven, al heeft dat ‘iets’ een ander karakter dan vroeger. De een verdiept zich in reiki, de ander bezoekt een gebedsgenezer en een derde besluit om een pelgrimstocht naar Santiago de Compostella te maken. Het lijkt er op dat mensen niet minder, maar anders religieus zijn geworden en dat ze bij andere leveranciers dan de afgebrokkelde kerken, zoals markt en media, religieuze producten afnemen. De wonderlijke secularisatiestelling die wel/niet klopt, heeft tot gevolg dat vroeg of laat haast alle HBO’ers in zorg, onderwijs of kerk te maken krijgen met twee uitdagingen. Ten eerste ondervinden ze dat de visie op de rol die zij als professional kunnen vervullen als het gaat om levensbeschouwelijke communicatie, minder helder is dan vroeger en zij veelal zelf zoekend hun weg moeten weten te vinden. Ten tweede staan ze voor de uitdaging om kennis van en belangstelling voor hun doelgroep te hebben, die op het terrein van religie, levensbeschouwing en/of spiritualiteit ongetwijfeld zeer veelkleurig is. Het betekent dat de HBO-professional van vele markten thuis moet zijn, wil hij op levensbeschouwelijk terrein aansluiten bij de doelgroep. De kerndoelstelling van dit boek is dan ook om, tegen de achtergrond van deze twee uitdagingen, lezers te helpen bij de vraag hoe zij kun-
9
nen reflecteren op hun rol als professional in het omgaan met religieuze/levensbeschouwelijke/spirituele vragen en behoeften van hun doelgroep. Meer kennis en inzicht op beide terreinen zullen de professional ongetwijfeld aanknopingspunten bieden om het eigen functioneren meer diepgang te geven. Dit boek is geschreven met het oog op professionals in mensgerichte beroepen. Dit betekent dat vooral voorbeelden van praktijksituaties uit de beroepen van onderwijzers en leraren, geestelijk verzorgers, kerkelijk werkers, diaconaal werkers, jeugdhulpverleners, verpleegkundigen, managers en reli-ondernemers aan de orde komen. Sinds 2007 verricht het Lectoraat Theologie en Levensbeschouwing van Windesheim onderzoek naar vraagstukken rond zingeving, levensbeschouwing en theologie. De meeste onderzoeksprojecten richten zich op vragen van professionals. Allereerst ging het om theologisch geschoolde professionals, maar al gauw kwamen vragen van andere professionals uit de werkvelden van bijvoorbeeld zorg en educatie in het vizier. In de meeste projecten cirkelen de vragen rond het thema ‘hermeneutische communicatie’: hoe kun je in een levensbeschouwelijk gezien pluralistische context op een zinvolle wijze communiceren over zingevingsvragen, waarbij je rekening houdt met de levensbeschouwelijke en/of religieuze tradities die in onze cultuur van grote invloed zijn? Bij de afsluiting van de eerste periode van het lectoraat (september 2012) lijkt het ons goed, in een overzichtsboek casuïstiek te presenteren uit ons onderzoek waarin we perspectieven aanreiken hoe op levensbeschouwelijke communicatie in onze huidige cultuur gereflecteerd kan worden. Tijdens de vele lezingen en presentaties die de leden van de kenniskring van het lectoraat hebben gehouden, bleek dat er behoefte is aan reflectiemateriaal en aan perspectieven die professionals kunnen helpen om in de dynamische levensbeschouwelijke context van vandaag bewust en verantwoord bij te dragen aan op zingeving gericht communicatie. De casuïstiek is afkomstig uit de werkvelden van onderwijs, zorg en kerk. Ze wordt besproken door de onderzoekers van het lectoraat. Omdat nog geen eigen onderzoek beschikbaar was in de palliatieve zorg, en geen geschikt onderzoek op het terrein van het diaconaat, hebben we enkele externe auteurs gevraagd een casus in te brengen. Het gaat om hoofdstuk 6 over palliatieve zorg (Olsman, Leget en Willems) en hoofdstuk 9 over het inloophuis (Kip). We zijn deze auteurs bijzonder dankbaar voor hun bijdragen aan dit boek.
10
Inhoud en leesadvies We geven een kort overzicht van wat u te wachten staat. De indeling van het boek volgt de ondertitel: we starten met een deel over het onderwijsveld, daarna volgt de zorgsector en tenslotte de kerk. Aan deze drie meer bekende sectoren voegen we een hoofdstuk over de reli-ondernemer toe, een relatief nieuwe professional op levensbeschouwelijk terrein. Het eerste hoofdstuk vormt een introductie op het gehele boek en beantwoordt de vragen wat ‘werken met diepgang’ is, hoe de huidige levensbeschouwelijke situatie in Nederland er uitziet, en wat dat betekent voor professionals die met diepgang willen werken. Het bespreekt een stappenplan voor reflectie op levensbeschouwelijke communicatie dat in dit boek ook wordt gevolgd, en illustreert de spanningsvelden waarin een normatieve professional kan terechtkomen bij waardenreflectie. De volgende drie hoofdstukken focussen op educatie. Ton Zondervan introduceert een hermeneutisch-communicatieve benadering voor levensbeschouwelijk onderwijs op de basisschool. Hij bespreekt de doelen van levensbeschouwelijk leren en de rollen die leerkrachten kunnen innemen in een levensbeschouwelijk plurale context (H2). In het volgende hoofdstuk bespreekt Henk de Lange welke impact het lezen van een roman heeft op de identiteit van een studente met een Marokkaanse achtergrond. Van daaruit presenteert hij theorie en methodieken die kunnen bijdragen aan bewuster lezen als bijdrage aan levensbeschouwelijke ontwikkeling (H3). Erik de Jongh laat in het afsluitende hoofdstuk van dit deel over onderwijs zien, voor welke vragen een professional komt te staan wanneer hij managers in het voortgezet onderwijs wil begeleiden bij identiteitsontwikkeling. De Jongh schetst identiteitsontwikkeling als een proces van betekenisgeving en zoekt aansluiting bij bronnen van spiritualiteit in de christelijke traditie om een weg ‘van binnenuit’ te gaan (H4). In het deel over het werkveld van de zorg start Hans Snoek met een zoektocht naar de authenticiteit van de geestelijk verzorger. Daarbij gaat hij kritisch na wat de merites zijn van de presentietheorie in de zorg (H5). Erik Olsman, Carlo Leget & Dick Willems nemen de lezer mee naar het terrein van de palliatieve zorg. Ze bespreken hoe verpleegkundigen in verschillende werksettings kunnen communiceren over hoop en welke typen van hoop voorhanden zijn (H6). Tot slot introduceert Ton Zondervan een visie op zingeving in de context van de jeugdzorg. Hij laat zien hoe in een onderzoeksproject wordt gezocht naar de ontwikkeling van zingerichte interactie tussen hulpverleners en jongeren, naar speelruimten van zin (H7). In het laatste deel van dit boek belanden we via kerk en inloophuis
11
middenin de samenleving. Hans Snoek schetst een aantal hermeneutische modellen voor het lezen van de Bijbel in de context van een gesprekskring. Hij relateert het gebruik van deze modellen aan actuele bijbelopvattingen en aan de biografie van de kerkelijk werker (H8). Het daaropvolgende hoofdstuk, geschreven door Marjan Kip, presenteert een discussie over morele afwegingen bij het omgaan met een bezoeker in de zeer diverse levensbeschouwelijke situatie van een inloophuis. Met de metaforen van loods en tolk beschrijft ze hoe een pastor kan laveren tussen conflicterende morele posities (H9). In het tiende hoofdstuk presenteren Angela Stoof, André Mulder, Leo van der Tuin & Teus van de Lagemaat ten slotte het nieuwe beroep van reli-ondernemer. Ze laten zien waarnaar het verlangen van deze zzp’er uitgaat en voor welke dilemma’s of uitdagingen deze komt te staan. De hoofdstukken 2 tot en met 10 zijn los van elkaar en in willekeurige volgorde te lezen. Om echter de begrippen uit en de gang van de denkstappen in deze hoofdstukken te begrijpen, is het zeer aan te raden te beginnen met hoofdstuk 1, waar een introductie op ‘werken met diepgang’ te vinden is. De basisbegrippen en modellen die daar worden besproken, komen in verschillende hoofdstukken terug. We hopen dat dit boek herkenning bij de lezers zal oproepen als het gaat om de vragen en dilemma’s uit de praktijk. Daarnaast wil dit boek een bijdrage leveren aan de professionele bezinning op de diverse handelingsalternatieven bij levensbeschouwelijke communicatie. Dit boek is eerder een leerboek dan een leesboek. We hopen dat het op literatuurlijsten van mensgerichte opleidingen zal komen te staan. Het overdenken van de verschillende hoofdstukken zal lezers stap voor stap helpen om meer diepgang in werk of stage te krijgen. Zwolle, november 2012 André Mulder & Hans Snoek
12
