Leven met een borderliner

Paul Mason & Randi Kreger

Leven met een borderliner Een praktische gids tweede editie

Oorspronkelijke titel: Stop Walking on Eggshells: Taking Your Life Back When Someone You Care About Has Borderline Personality Disorder – Second edition, Oakland, CA: New Harbinger Publications Inc., 2010. Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Vertaling: Marjolijn Stoltenkamp, Amsterdam en Marijke van der Horst, Tuk Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Marjo Starink, Amsterdam © 2010, 2011, Paul T. Mason en Randi Kreger © Nederlandse vertaling 2011, Uitgeverij Nieuwezijds © Illustratie omslag: Herwolt van Doornen isbn 978 90 5712 305 4 nur 770

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Counsil (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

Woord vooraf

Meer dan 400.000 exemplaren zijn er al van de Engelstalige versie van dit boek verkocht sinds het in 1998 verscheen. En als het zo doorgaat, wordt de half miljoen binnen afzienbare tijd gehaald. En dat is nog niet alles. Dit boek is inmiddels in zo veel talen vertaald, dat ik het niet meer kan bijhouden. Toen Paul Mason en ik dit boek schreven, kostte het ons moeite om informatie te vinden waar familieleden iets aan zouden hebben. Op America Online (aol) en op een online nieuwsgroep over persoonlijkheidsstoornissen spraken een paar mensen over de borderlinepersoonlijkheidsstoornis (bps). We vonden slechts twee boeken voor leken. Nu wemelt het op het internet van de informatie en heb je een hele boekenkast nodig voor alle boeken over bps die bij uitgevers zijn verschenen. En dan hebben we het nog niet eens over alle e-boeken en boeken die in eigen beheer zijn uitgegeven door mensen die direct of indirect met de stoornis hebben geworsteld. Wat is er toch gebeurd? Van alles. Onderzoekers kregen de mogelijkheid om door middel van hersenscans de verschillen tussen gewone hersenen en de hersenen van mensen met bps te bekijken. Daarop volgden nieuwe medicijnen en uit onderzoek rollen steeds meer gegevens die verklaren waarom mensen met bps denken, voelen en doen zoals ze doen. Vooruitstrevende behandelaars ontwikkelden vernieuwende behandelmethoden die resultaten begonnen op te leveren. Belangenbehartigers richtten organisaties op en begonnen aan te dringen op meer aandacht en budget voor onderzoek. Maar ook de eerste editie van ons boek Leven met een borderliner

8

Leven met een borderliner

was, samen met mijn website en mijn internetsteungroep Welcome to Oz, een belangrijke factor in de toenemende bewustwording rond bps. Mensen die het boek hadden gelezen, raakten op het internet met elkaar in gesprek; mensen met bps en hun familieleden zetten websites op en vormden groepen omdat ze iets te zeggen hadden en zich op andere plekken niet gehoord voelden. Mensen die voorheen geïsoleerd waren, kwamen met elkaar in contact. Tussen 1995 en 2008 groeide mijn lotgenotengroep op het internet, Welcome to Oz, van twaalf naar zestienduizend leden. Het succes van het boek (en later ook het bijbehorende werkboek) maakte bovendien aan uitgevers duidelijk dat boeken over bps het goed deden. Vandaar de plotselinge stortvloed aan titels. De buitenlandse uitgaven brachten de informatiestroom in andere landen op gang. In 2008 gaf ik (Randi Kreger), op uitnodiging van de Japanse uitgever van ons boek, een aantal presentaties voor familieleden van mensen met bps in Tokio. Maar het is niet enkel rozengeur en maneschijn. Het ontbreekt veel behandelaars nog aan essentiële kennis, met name met betrekking tot het stellen van de diagnose bij kinderen en jongeren met symptomen van bps en de behandeling van deze groep. Een ander probleem is het fundamentele gebrek aan inzicht in het feit dat borderline-gedrag zich kan uiten op talloze manieren die door behandelaars in de geestelijke gezondheidszorg lang niet altijd worden opgemerkt of herkend als tekenen van bps. Niet alleen in de buitenwereld, maar ook voor mijn coauteur en mij persoonlijk is er een hoop veranderd. Een paar jaar na het verschijnen van dit boek, schreef ik Het borderliner werkboek: praktische strategieën voor het omgaan met iemand met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. In dit werkboek was ruimte voor heel veel voorbeelden en beschrijvingen, en door er zelf mee aan de slag te gaan, krijgen lezers meer inzicht in zichzelf en kunnen ze de informatie toepassen op hun eigen leven. Onlangs is er weer een nieuw boek van mij verschenen, De borderline-gids – omgaan met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Dit bevat een helder programma, bestaand uit vijf ‘actiestappen’ die familieleden helpen om zich van schuldgevoelens te bevrijden en er aan de hand van concrete oplossingen aan te werken om zich beter te voelen, vaste patronen te doorbreken, gehoord te worden en vol vertrouwen grenzen te stellen. Zoals duidelijk zal worden, heb ik een aantal onderdelen

Woord vooraf

9

uit dat boek in deze nieuwe uitgave verwerkt. De twee boeken vullen elkaar goed aan, doordat ze elk een andere invalshoek bieden. Familieleden hebben alle hulp nodig die ze kunnen krijgen! Paul Mason, mijn coauteur, is een andere weg ingeslagen. Hij is nu hoofd zorgmanagement van de locatie All Saints van zorginstelling Wheaton Franciscan Healthcare in Racine, Wisconsin (vs). In deze functie heeft Paul de leiding over de afdeling geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg, die drie klinische en zes poliklinische behandelprogramma’s biedt voor volwassenen, kinderen en gezinnen in het zuidoosten van Wisconsin. Zijn drie kinderen, die net naar de basisschool gingen toen ons boek voor het eerst in de winkels lag, zijn nu 13, 17 en 18 jaar. Hij is nog altijd gelukkig getrouwd met Monica, die, naast de zorg voor hun drukke gezin, een kleine praktijk voor volwassenen en partnerrelatietherapie heeft in Racine. Wij hopen dat u veel profijt zult hebben van deze nieuwe uitgave.

Inhoud

inleiding deel 1

Intieme vreemden: over het ontstaan van dit boek

Borderline-gedrag begrijpen 1

Op eieren lopen: lijdt iemand die je dierbaar is aan de borderline-persoonlijkheidsstoornis? 2 De innerlijke wereld van de borderliner: hoe de stoornis wordt gedefinieerd 3 Inzicht in chaos: borderline-gedrag begrijpen 4 Leven in een snelkookpan: wat het gedrag van BP ’s doet met niet-BP ’s deel 2

17

25 38 68 88

Je leven weer in eigen hand nemen 5 Zelf veranderen 6 Je situatie begrijpen: grenzen stellen en vaardigheden ontwikkelen 7 Duidelijk en met zelfvertrouwen voor je behoeften uitkomen 8 Een noodplan opstellen 9 Kinderen tegen borderline-gedrag beschermen

105 130 158 184 202

16

deel 3


Speciale problemen oplossen 10 Wachten tot je de volgende schoen naar je hoofd krijgt: je kind met BPS 11 Leugens, geruchten en beschuldigingen: lastercampagnes 12 Wat nu? Beslissingen nemen over de relatie

bijlagen A Oorzaken en behandeling van BPS B Mindfulness C Meer informatie Literatuur

227 242 254 269 275 279 291

Inleiding Intieme vreemden: over het ontstaan van dit boek

Er is vast iets mis met me. Dat was de enige verklaring die ik voor zijn gedrag kon bedenken. Waarom was hij op het ene moment zo lief en maakte hij me het volgende moment uit voor alles wat lelijk was? Waarom zei hij dat ik begaafd en geweldig was en schreeuwde hij vervolgens dat ik waardeloos was en de oorzaak van al zijn problemen? Als hij echt zoveel van me hield als hij zei, waarom voelde ik me dan zo gemanipuleerd en machteloos? En hoe kon iemand die zo intelligent en goed opgeleid was, zich soms zo volslagen irrationeel gedragen? Als ik erover nadacht, wist ik dat ik niets had gedaan waardoor ik het verdiende om zo te worden behandeld. Maar na een paar jaar ging ik zijn kijk op de werkelijkheid accepteren, namelijk dat er aan mij iets mankeerde en dat het eigenlijk allemaal mijn eigen schuld was. Zelfs nadat de relatie was verbroken, kwam er geen einde aan mijn wantrouwen en mijn gebrek aan zelfrespect. Daarom ging ik in therapie. Na enkele maanden onthulde mijn therapeute iets over mijn exvriend dat mijn leven – en dat van vele anderen – drastisch zou veranderen: ‘Het gedrag dat je beschrijft is zeer kenmerkend voor iemand met een borderline-persoonlijkheidsstoornis’, zei ze. ‘Ik kan geen diagnose stellen, want ik heb hem nooit ontmoet. Maar op basis van wat jij vertelt, lijkt hij zeker aan de criteria te voldoen.’ Borderline-persoonlijkheidsstoornis? Ik had er nog nooit van gehoord. Ze raadde me aan I Hate You – Don’t Leave Me van Jerold Kreisman te lezen. Dat deed ik en ik ontdekte dat het verwarrende gedrag van mijn vriend beantwoordde aan zeven van de negen criteria van de

18


borderline-persoonlijkheidsstoornis (bps) uit de ‘bijbel’ van psychologen en psychiaters, de Diagnostic and Statistical Manual (DSM ). Vijf criteria zijn voldoende om de diagnose te kunnen stellen. Ik wilde meer te weten komen over wat de stoornis met mij had gedaan, want ik wilde erachter zien te komen hoe ik daarvan kon herstellen. Ik kon echter maar twee boeken over bps voor leken vinden en die boden eerder een gepopulariseerde uitleg van de stoornis dan praktische zelfhulp voor familieleden. Daarom besloot ik zelf een zelfhulpboek te gaan schrijven. Omdat in de Verenigde Staten zes miljoen mensen aan bps lijden (in Nederland zijn dat er naar schatting honderdduizend), berekende ik dat er ten minste achttien miljoen familieleden, partners en vrienden moesten zijn (in Nederland ongeveer driehonderdduizend) die zichzelf – net als ik – de schuld gaven van gedrag dat weinig met hen te maken had. Een vriendin, die wist dat ik het boek samen met een gekwalificeerde behandelaar wilde schrijven, raadde me aan contact te zoeken met een collega van haar, Paul Mason. Paul werkte al tien jaar als psychotherapeut in klinische en ambulante behandelvormen met borderliners en hun familieleden. Zijn onderzoek naar subtypen van bps was in een gerenommeerd tijdschrift gepubliceerd. Bovendien had hij diverse lezingen over het onderwerp gegeven voor het gewone publiek en voor behandelaars. Net als ik was Paul er vast van overtuigd dat vrienden, partners en familieleden van mensen met bps er dringend behoefte aan hebben om te weten dat ze niet alleen staan. ‘Familieleden vertellen me dat ze op een emotioneel slagveld leven en gewoon niet meer weten hoe ze moeten reageren,’ zei hij. Paul begon onderzoek voor het boek te doen en zocht in de vakliteratuur naar relevante artikelen. Veel onderzoeken bespraken de problemen rond de behandeling van borderliners, die door sommige behandelaars worden gezien als claimende en lastige cliënten die slechts langzaam – of helemaal niet – herstellen. Hoewel de artikelen wel technieken voor het omgaan met mensen met bps beschreven voor goed opgeleide behandelaars, die de cliënt met bps slechts één uur per week zien, werd in de meeste artikelen stilzwijgend voorbijgegaan aan de behoeften van onopgeleide familieleden, die zeven dagen per week met de persoon te maken hebben. In onderzoeken waarin ‘het gezin’ wel aan bod kwam, ging het vrij-

Inleiding

19

wel altijd over het gezin van herkomst van de persoon met bps. Ze richtten zich op het bepalen van de rol die het ouderlijk milieu van de patiënt had gespeeld bij de ontwikkeling van de stoornis. Met andere woorden: de onderzoeken gingen over gedrag dat anderen tegenover de persoon met bps hadden vertoond en niet zozeer over gedrag dat die persoon zelf tegenover anderen vertoonde. Terwijl Paul zich in vaktijdschriften verdiepte, begon ik tientallen professionele behandelaars te interviewen over wat de niet-bp (partner, vriend of familielid van iemand met bps of kenmerken daarvan) kan doen om zijn of haar leven weer in eigen hand te nemen, om niet meer ‘op eieren te lopen’ en toch steun te blijven geven aan de persoon die hem of haar dierbaar is. Voor een deel waren dit bekende onderzoekers op het gebied van bps en voor een ander deel waren het plaatselijke behandelaars die mij door vrienden waren aanbevolen. Er stond me een verrassing te wachten. Hoewel de borderline-persoonlijkheidsstoornis per definitie een negatieve uitwerking heeft op mensen die een relatie hebben met iemand met de stoornis, werden de meeste professionele behandelaars met wie ik sprak – enkele opmerkelijke uitzonderingen daargelaten – zo volkomen in beslag genomen door de behoeften van hun cliënten met bps dat hun adviezen aan niet-bp’s maar weinig voorstelden. Maar ik ging door met interviewen en onze kennis nam toe. Paul en ik brachten essentiële informatie aan het licht voor mensen die geven om iemand met bps. Maar we hadden nog geen boek; nog niet die gedetailleerde, ondersteunende gids die we wilden schrijven. Toen deed het internet zijn intrede. Bij mijn nieuwe computer, die ik had gekocht ten behoeve van mijn bedrijf voor public relations, marketing en tekstschrijven, zat een diskette voor America Online (aol). Ik was benieuwd naar het internet en installeerde het programma. Ik ontdekte een complete wereld waarvan ik het bestaan voorheen niet kende. Nieuwsgroepen en discussiefora op aol zijn eigenlijk gigantische lotgenotengroepen. De mensen die ik daar tegenkwam – zowel bp’s als niet-bp’s – bleven niet zitten wachten tot professionele behandelaars met antwoorden kwamen. Ze wisselden strategieën en inhoudelijke informatie uit en boden emotionele steun aan intieme vreemden die precies begrepen wat ze doormaakten. Ik begon met het lezen van de berichten die honderden bp’s en niet-bp’s de afgelopen jaren op aol hadden geplaatst. Ik stuurde e-

20


mails naar mensen die kort geleden een bericht hadden geplaatst en vroeg hun om aan ons onderzoek deel te nemen. De meesten van hen deden dat en waren blij dat er eindelijk iemand was die zich bezighield met de behoefte aan meer informatie over bps. Terwijl we heen en weer mailden, begon ik de grootste zorgen van familieleden, partners en vrienden te inventariseren. Vervolgens vroeg ik mensen met bps naar hun gezichtspunt. Wanneer niet-bp’s bijvoorbeeld over hun machteloosheid ten overstaan van de woede van iemand met bps spraken, vroeg ik de bp’s om te beschrijven wat ze tijdens een woede-uitbarsting dachten en voelden en hoe anderen daarop het beste konden reageren. Aanvankelijk vertrouwden de mensen met bps me niet, maar na verloop van maanden kregen ze meer vertrouwen in me en onthulden ze hun diepste gevoelens over zichzelf, waarbij ze de ongelooflijke ellende beschreven die de stoornis met zich meebrengt. Velen van hen vertelden me afschuwelijke verhalen over seksueel misbruik, zelfverwonding, depressie en pogingen tot zelfdoding. ‘Als je bps hebt, voelt het echt alsof je constant in een hel leeft,’ schreef een vrouw. ‘Pijn, woede, verwarring. De ene minuut niet weten hoe je je de volgende zult voelen. Verdriet, omdat ik de mensen van wie ik houd pijn doe. Heel af en toe voel ik me helemaal gelukkig, en vervolgens maak ik me daar ongerust over. Dan verwond ik mezelf. Vervolgens schaam ik me daarvoor. Ik heb het gevoel dat mijn leven een eindeloos “Hotel California” is, waar ik alleen uit kom door er definitief uit te stappen.’ Sommige therapeuten hadden weinig hoop dat mensen werkelijk van bps konden genezen. Maar bij aol en op het internet ontmoette ik veel mensen die flink vooruit waren gegaan door een combinatie van therapie, medicijnen en emotionele steun. De tranen sprongen me soms in de ogen vanwege hun blijdschap over het feit dat ze zich voor het eerst in hun leven normaal voelden. En ik begreep voor het eerst hoe de borderliner in mijn eigen leven moet hebben geleden. Gedrag waar ik indertijd niets van begreep, begon nu betekenis te krijgen. Voor de eerste keer drong het echt tot me door dat al die jaren van niet-uitgelokte emotionele aanvallen eigenlijk niets met mij te maken hadden. Ze kwamen waarschijnlijk voort uit zijn eigen schaamte en zijn intense angst in de steek te worden gelaten. Door de ontdekking dat ook hij een slachtoffer was, veranderde mijn woede deels in mededogen. De verhalen van familieleden op het internet waren al even afschu-

Inleiding

21

welijk. Partners vertelden me dat hun man of vrouw schadelijke en gênante leugens over hen rondstrooiden, of zelfs valse aanklachten over mishandeling indienden. Liefhebbende, verbijsterde ouders van kinderen die de diagnose bps kregen, gaven al hun spaargeld uit om hun kinderen te helpen, alleen om impliciet of expliciet te worden beschuldigd van misbruik en mishandeling. Volwassen kinderen van bp’s spraken over hun nachtmerrieachtige jeugd. Een man zei: ‘Zelfs mijn lichamelijk functioneren kreeg kritiek. Mijn moeder, die bps had, beweerde dat ik niet goed at, liep, sprak, dacht, zat, rende, plaste, niesde, hoestte, lachte, bloedde of hoorde.’ Broers en zussen van bp’s vertelden dat ze moesten knokken om de aandacht van hun ouders en bang waren dat hun eigen kinderen de stoornis ook zouden krijgen. Met behulp van vrijwilligers die ik op de discussiefora vond, richtte ik een website op over bps (www.bpdcentral.com) en organiseerde ik op het internet een lotgenotengroep voor niet-bp’s, genaamd Welcome to Oz. Veel mensen ontdekten tot hun verbijstering dat er een heleboel anderen waren met dezelfde ervaringen, terwijl zij dachten dat ze de enige waren. Zo waren er bijvoorbeeld drie leden van Welcome to Oz die vertelden dat zich op het vliegveld heftige ruzies hadden voorgedaan. En vier leden zeiden dat de bp in hun leven dagenlang woedend op hen was geweest om iets wat ze in zijn of haar dromen hadden gedaan. Paul en ik begonnen heel langzaam wat structuur aan te brengen in deze immense hoeveelheid informatie. We ontwikkelden een systeem: ik bracht ideeën en suggesties te berde, gebaseerd op discussies op het internet, en gaf ze aan Paul, die ze bestudeerde, uitwerkte en in een theoretisch kader plaatste. Daarnaast deed Paul op basis van zijn onderzoek aanbevelingen, die ik vervolgens bewerkte en verspreidde onder de leden van Welcome to Oz voor hun commentaar vanuit het ‘echte leven’. We stonden allebei versteld van de technologie: door slechts een toets in te drukken, konden we via het internet feedback krijgen van honderden mensen over de hele wereld. Wanneer we beiden tevreden waren over ons werk, legden we het voor aan collega’s van Paul, andere professionele behandelaars en bekende onderzoekers op het vlak van bps die al jarenlang patiënten met bps en hun familieleden begeleidden. Zij bevestigden dat hun patiënten en familieleden tegen dezelfde problemen aanliepen als onze corres-

22


pondenten op het internet. Om nog beter te kunnen instaan voor de juistheid van onze gegevens vroegen we dr. Edith Cracchiolo, hoogleraar psychologie op het Cerritos College te Norwalk in Californië, een enquête te houden onder de niet-bp’s in onze internetsteungroep. Natuurlijk zijn we er niet in geslaagd iedereen tevreden te stellen. Toen ik voor het eerst overwoog het boek te schrijven, snapte ik niet waarom dat nooit eerder was gedaan. Maar na een paar maanden werken aan het project was dat me helemaal duidelijk. De borderline-persoonlijkheidsstoornis is een controversieel, complex onderwerp. Alleen al het opstellen van een definitie heeft iets weg van in de regen geblinddoekt en met je blote handen een vis vangen. Theorieën over het ontstaan van de borderline-persoonlijkheidsstoornis zijn er genoeg, maar bewezen zijn ze niet. En over de behandeling wordt door gerenommeerde onderzoekers heftig gedebatteerd. Het meest frustrerend was het gebrek aan erkenning van bps door de geestelijke gezondheidszorg en dus ook door het grote publiek. Volgens de American Psychiatric Association (apa) komt bps bijna even vaak voor als schizofrenie en bipolaire stoornissen samen. Toch gaven de meeste behandelaars die we hebben geïnterviewd aan dat hun opleiding hen er niet voldoende op had voorbereid deze ingewikkelde stoornis te diagnosticeren en behandelen. Sommige hadden maar een of twee colleges over het onderwerp bijgewoond. Het schrijven van dit boek was even moeilijk in emotionele zin als uitdagend in intellectuele zin. Veel mensen met bps voegden aan hun antwoorden op mijn vragen een verhulde of expliciete dreiging met zelfdoding toe. Elke dag ontving ik ten minste één wanhopig bericht van iemand die zojuist het bestaan van bps had ontdekt via www.bpdcentral.com en om raad vroeg over hoe het nu verder moest. Het resultaat van onze drie jaar durende inspanning is het boek dat je nu in je handen houdt. Het is niet het laatste woord over dit onderwerp. Het is nog maar een begin. We hopen dat het inspireert tot nieuw onderzoek, behandelaars helpt hun cliënten voor te lichten, steun en troost biedt aan familieleden en vrienden en hoop geeft dat mensen met bps beter kunnen worden. Maar we hopen vooral dat het boek jou – en talloze anderen met jou – helpt om uit de emotionele achtbaan te stappen waar je in hebt gezeten sinds er in jouw leven iemand met bps verscheen. – Randi Kreger

DEEL 1

Borderline-gedrag begrijpen

1 Op eieren lopen: lijdt iemand die je dierbaar is aan de borderline-persoonlijkheidsstoornis?

Na vijftien jaar huwelijk wist ik nog steeds niet wat ik verkeerd deed. Ik zocht in bibliotheken, raadpleegde artsen, sprak met behandelaars, las artikelen en praatte met vrienden. Vijftien jaar lang heb ik mezelf vragen gesteld en me zorgen gemaakt en hechtte ik te veel geloof aan wat ze over me zei. Ik twijfelde aan mezelf en had veel verdriet zonder te weten waarom. Toen vond ik op een dag eindelijk de antwoorden op het internet. Ik begon te huilen van opluchting. Al kan ik mijn dierbare borderliner niet zover krijgen dat ze toegeeft hulp nodig te hebben, ik begrijp in ieder geval eindelijk wat er gaande is. Het is niet mijn schuld. Nu weet ik de waarheid. – uit de internetsteungroep Welcome to Oz op www.bpdcentral.com

Is dit boek iets voor jou? – Bezorgt iemand die je dierbaar is je heel veel pijn? – Merk je dat je verbergt wat je denkt of voelt, omdat je bang bent voor de reactie van de ander of omdat openheid gewoon de vreselijke ruzie of de gekwetste gevoelens die erop volgen niet waard is? – Heb je het gevoel dat alles wat je zegt of doet, wordt verdraaid en tegen je wordt gebruikt? Krijg jij kritiek en beschuldigingen te verduren voor alles wat er mis is met de relatie, ook al is dat logisch gesproken onzin?

26


– Ben je het mikpunt van heftige, gewelddadige of irrationele woedeaanvallen, afgewisseld door volkomen normaal en liefdevol gedrag? Gelooft niemand je wanneer je uitlegt dat dit gebeurt? – Heb je het gevoel dat de persoon die je Voel je je gemanipuleerd, klem gedierbaar is jou ofwel als volkomen goed ofwel zet en soms zelfs belogen? Heb je als volkomen slecht ziet, met niets daartushet gevoel dat je slachtoffer bent senin? Komt het voor dat er geen rationele van emotionele chantage? aanleiding voor die omschakeling is? – Ben je bang in de relatie om dingen te vragen, omdat je te horen zult krijgen dat je te veeleisend bent of dat er iets mis met je is? Heb je het gevoel dat jouw behoeften niet van belang zijn? – Geeft de ander af op jouw visie of wordt die ontkend? Heb je het gevoel dat zijn of haar verwachtingen ten aanzien van jou voortdurend veranderen, zodat je nooit iets goed kunt doen? – Word je beschuldigd van dingen die je nooit hebt gedaan of gezegd? Voel je je verkeerd begrepen en merk je dat de ander je niet gelooft wanneer je dat probeert uit te leggen? – Word je vaak gekleineerd? Als je probeert de relatie te verbreken, probeert de ander je daar dan van te weerhouden door middel van tactieken variërend van liefdesverklaringen en beloften om te veranderen, tot impliciete of expliciete dreigementen? Verontschuldig je zijn of haar gedrag of probeer je jezelf ervan te overtuigen dat alles in orde is? Heb je ja geantwoord op veel van deze vragen, dan hebben we goed nieuws voor je: je bent niet gek aan het worden, het is niet jouw schuld en je bent niet de enige. Mogelijk heb je deze ervaringen net als meer mensen omdat iemand in je naaste omgeving eigenschappen heeft die verband houden met de borderline-persoonlijkheidsstoornis (bps). Hier volgen drie waargebeurde verhalen van mensen die hebben ontdekt dat iemand in hun omgeving aan de stoornis leed. Net als alle voorbeelden in dit boek zijn de verhalen gebaseerd op het materiaal van de internetsteungroepen, al hebben we veel details veranderd om de anonimiteit van de betrokken personen te waarborgen. Het verhaal van John, getrouwd met een vrouw met BPS Getrouwd zijn met iemand met BPS betekent dat je de ene minuut in de hemel bent en de volgende in de hel. De stemmingen van mijn vrouw veranderen met de seconde. Ik loop op eieren om het

1 • Op eieren lopen

27

haar naar de zin te maken en te voorkomen Denk je nu: ‘Ik had geen idee dat dat we ruzie krijgen omdat ik te vroeg, te iemand anders hetzelfde meesnel, op de verkeerde toon of met de vermaakte’? keerde gezichtsuitdrukking spreek. Zelfs wanneer ik precies doe wat ze vraagt, wordt ze nog razend op me. Op een dag droeg ze me op met de kinderen ergens heen te gaan, omdat ze een tijdje alleen wilde zijn. Maar toen we weggingen, gooide ze de sleutels naar mijn hoofd en beschuldigde ze me ervan dat ik zo’n hekel aan haar had, dat ik het niet kon verdragen met haar onder één dak te vertoeven. Toen de kinderen en ik uit de bioscoop terugkwamen, deed ze alsof er niets gebeurd was. Ze vroeg zich af waarom ik nog steeds ontdaan was en zei tegen me dat ik er moeite mee had mijn woede los te laten. Zo is het niet altijd geweest. Voor we trouwden, hadden we een onstuimige, sprookjesachtige verkeringstijd. Ze verafgoodde me en zei dat ik in allerlei opzichten volmaakt voor haar was. De seks was ongelooflijk. Ik schreef liefdesgedichten en kocht dure cadeaus voor haar. We verloofden ons na vier maanden en een jaar later waren we getrouwd en maakten we een peperdure droomhuwelijksreis. Maar direct na de bruiloft begon ze onbenulligheden te gebruiken om bergen kritiek over me uit te storten, me te ondervragen en me pijn te doen. Ze verweet me dat ik voortdurend naar andere vrouwen verlangde en wees op verzonnen ‘voorbeelden’ om haar beweringen kracht bij te zetten. Ze voelde zich bedreigd door mijn vrienden en begon ze af te stoten. Ze zei lelijke dingen over mijn bedrijf, mijn verleden, mijn waarden, mijn trots, ja eigenlijk alles wat met mij te maken had. Toch is ze zo nu en dan weer ‘de oude’, de vrouw die van mij hield en mij de geweldigste man ter wereld vond. Zij is nog steeds de slimste, grappigste en meest sexy vrouw die ik ken en ik ben nog steeds smoorverliefd op haar. De relatietherapeut denkt dat mijn vrouw mogelijk BPS heeft, maar mijn vrouw houdt vol dat ik degene ben die de relatie verziekt. Ze vindt de theraJe bent niet gek aan het worden, peut waardeloos en wil niet meer naar hem het is niet jouw schuld en je bent toe. Hoe kan ik ervoor zorgen dat ze de hulp niet de enige. krijgt die ze zo dringend nodig heeft?

28


Het verhaal van Larry, ouder van een kind met BPS Toen Rick, onze geadopteerde zoon, anderhalf jaar oud was, wisten we dat er iets met hem aan de hand was. Hij was humeurig, huilde veel en krijste soms wel drie uur achtereen. Toen hij twee was, had hij diverse driftbuien per dag, die soms uren duurden. Onze dokter zei alleen maar: ‘Zo zijn jongens nu eenmaal.’ Toen Rick zeven was, vonden we een briefje in zijn kamer waarop stond dat hij een eind aan zijn leven zou maken als hij acht werd. Zijn leerkracht verwees ons naar een psychiater, die ons vertelde dat hij meer structuur en een consequentere aanpak nodig had. We probeerden het met belonen, liefdevol maar streng zijn en zelfs verandering van zijn eetpatroon. Maar niets hielp. Toen Rick pas op de middelbare school zat, loog hij, stal hij, spijbelde hij en had hij onbeheersbare woedeaanvallen. Hij kwam in aanraking met de politie toen hij een zelfmoordpoging deed, zichzelf begon te verwonden en dreigde ons te vermoorden. Hij belde telkens de kindertelefoon als we hem voor straf naar zijn kamer stuurden. Onze zoon manipuleerde zijn leraren, zijn familieleden en zelfs de politie. Hij kon bijzonder gewiekst zijn en mensen volkomen inpakken met zijn gevatheid, knappe uiterlijk en gevoel voor humor. Iedere therapeut was ervan overtuigd dat zijn gedrag onze schuld was. En wanneer ze zijn bedrog doorzagen, weigerde hij terug te gaan. Geen enkele nieuwe therapeut nam de tijd zijn dossier door te lezen, dat inmiddels centimeters dik was. Ten slotte belandde hij, na een leraar te hebben bedreigd, in een centrum voor kortdurende therapeutische behandeling. We kregen afwisselend te horen dat hij ADHD had of aan een posttraumatische stress-stoornis leed, veroorzaakt door een of ander onbekend trauma. Een van de psychiaters zei dat hij leed aan ‘een depressie met een psychotische stoornis’. En van heel veel mensen kregen we te horen dat hij gewoon een rotjongen was. Na vier opnames deelde onze verzekeringsmaatschappij ons mee dat de kosten niet meer vergoed zouden worden. In de inrichting werd gezegd dat hij te ziek was om naar huis te gaan. En de plaatselijke psychiaters adviseerden ons om ons door de rechtbank uit de ouderlijke macht te laten zetten. Op de een of andere manier vonden we een andere inrichting, waar voor het eerst de diagnose ‘borderline-persoonlijkheidsstoornis’ werd gesteld. Hij kreeg allerlei medicijnen, maar men zei dat er weinig hoop was dat hij zou herstellen.

1 • Op eieren lopen Rick slaagde er ondanks alles in om zijn eindexamen te halen en naar een hogeschool te gaan, wat uiteindelijk op een ramp uitliep. Hij heeft nu ongeveer de rijpheid van een jongen van achttien, al is hij drieëntwintig. Het volwassen worden heeft wel iets geholpen, maar hij is nog steeds bang om in de steek te worden gelaten, kan geen langdurige relaties onderhouden en heeft in twee jaar tijd vier baantjes versleten. Zijn vrienden komen en gaan, want hij kan erg bazig, onhebbelijk, manipulatief en dwars zijn. Dus hij is voor financiële en emotionele steun van ons afhankelijk. Hij heeft niemand anders meer. Het verhaal van Ken, zoon van iemand met BPS Mijn moeder hield alleen op bepaalde voorwaarden van me. Als ik niet deed wat er van me werd verwacht – klusjes of zo –, ging ze tegen me tekeer, snauwde ze me af en zei ze dat ik een verschrikkelijk kind was dat nooit vrienden zou maken. Maar wanneer ze liefde nodig had, werd ze hartelijk, knuffelde ze me en zei ze dat we het zo goed konden vinden samen. Je kon haar stemmingen nooit voorspellen. Mijn moeder werd nijdig als ze vond dat iemand anders te veel van mijn tijd en energie in beslag nam. Ze was zelfs jaloers op Snoopy, onze hond. Ik dacht altijd dat ik iets verkeerd deed, of dat ik zelf verkeerd was. Ze probeerde iets beters van me te maken door me voortdurend te vertellen hoe ik moest veranderen. Mijn haar zat niet goed, er was iets mis met mijn vrienden, mijn tafelmanieren en mijn houding. Ze overdreef en loog om haar beweringen te rechtvaardigen. Als mijn vader protesteerde, maakte ze zich daar met een handgebaar vanaf. Ze moest en zou gelijk hebben. Al die jaren probeerde ik aan haar verwachtingen te voldoen. Maar als ik dat deed, veranderden ze weer. En ook al kreeg ik jarenlang bijtende kritiek te verduren, ik raakte er nooit aan gewend. Ik vind het nog steeds moeilijk mensen dichtbij te laten komen. Ik kan niemand volledig vertrouwen, zelfs mijn vrouw niet. Als ik me sterk met haar verbonden voel, zet ik me schrap voor de onvermijdelijke afwijzing die, zo denk ik, zeker zal komen. En als ze dan niets doet waarop ik het etiket ‘afwijzing’ kan plakken, stoot ik haar zelf op de een of andere manier af. Dan word ik bijvoorbeeld boos op haar om iets onbenul-

29

30


ligs. Verstandelijk begrijp ik wat er gebeurt, maar ik voel me niet in staat er iets aan te doen.

De intensiteit van borderline-gedrag Mensen met bps hebben dezelfde emoties als andere mensen. Ze doen vaak dezelfde dingen die andere mensen doen. Het verschil is dat zij: – dingen intenser ervaren; – extremer gedrag vertonen; – moeite hebben hun emoties en gedrag te reguleren. bps leidt niet tot fundamenteel ander gedrag, maar wel tot gedrag dat naar uitersten neigt.

Onderzoekers bedachten de term ‘borderline’ in de eerste helft van de twintigste eeuw, omdat ze meenden dat mensen die gedrag vertoonden dat we tegenwoordig met bps in verband brengen zich op de grens tussen een neurose en een psychose bevonden. Deze opvatting wordt sinds de jaren zeventig als achterhaald beschouwd, maar de term is blijven bestaan.

Als je erachter komt dat het BPS is Mensen die houden van iemand met de borderline-persoonlijkheidsstoornis, zijn doorgaans verbijsterd als ze horen dat er mogelijk bps ten grondslag ligt aan het grillige, kwetsende en verwarrende gedrag van de persoon. Ze vragen zich vaak af waarom ze niet eerder van bps hebben gehoord, vooral wanneer ze al hulp hebben gezocht in de geestelijke gezondheidszorg. Waarom horen we zo weinig over BPS ?

Helaas wordt bps niet altijd herkend, zelfs niet door psychologen of psychiaters. Er zijn verschillende factoren die dit kunnen verklaren.


31

1. De American Psychiatric Association heeft bps pas in 1980 officieel erkend en opgenomen in de Diagnostic and Statistical Manual (DSM , 1994), een standaardhandboek voor de diagnose en behandeling van psychiatrische stoornissen. Veel behandelaars zien tekenen van bps over het hoofd omdat ze simpelweg niet genoeg over de stoornis weten. 2. Sommige behandelaars zijn het niet eens met de informatie in de DSM en enkele geloven zelfs niet dat bps bestaat. Sommige wijzen de diagnose van de hand, omdat er te veel onder valt of omdat ze het een ‘prullenbakdiagnose’ voor moeilijke patiënten vinden. 3. Sommige behandelaars vinden de diagnose bps zo stigmatiserend dat ze patiënten een dergelijk etiket niet willen geven uit angst dat ze de verschoppelingen van de geestelijke gezondheidszorg zullen worden. Ook schrijven veel behandelaars bps wel als officiële diagnose in het dossier van de patiënt, maar bespreken deze niet met de patiënt zelf. Of ze noemen de diagnose wel kort, maar geven er geen uitleg bij. Wel of niet vertellen?

Nu je dit boek leest, wil je misschien dolgraag over bps praten met de persoon die er volgens jou aan lijdt. Dat is begrijpelijk. Horen dat deze stoornis bestaat, kan een ingrijpende ervaring zijn waardoor veel verandert. In je fantasie zie je voor je dat de persoon je dankbaar is en zich naar de therapeut haast om zijn of haar demonen de baas te worden. Helaas verloopt het in werkelijkheid Geen enkele beroemdheid heeft meestal anders. Van familieleden hebben we ooit toegegeven aan de stoornis te vaak gehoord dat hun geliefde in plaats daarlijden (hoewel de sensatiepers en van reageerde met woede, ontkenning en een biografieën er uitgebreid over spestortvloed van kritiek. Vaak beschuldigen culeren), maar vele vertonen wel mensen met kenmerken van bps hun famide kenmerken. Problemen als eetlieleden ervan dat zij degenen zijn met de stoornissen, huiselijk geweld, aids stoornis. en kanker treden pas op de voorMaar het kan ook anders lopen: de pergrond in ons nationale bewustzijn soon met kenmerken van bps schaamt zich als iemand die beroemd is erdoor zo en voelt zich zo wanhopig dat hij of zij wordt getroffen. probeert zichzelf iets aan te doen. Of de in-

32


formatie wordt gebruikt om verantwoordelijkheid voor het gedrag van zich af te schuiven: ‘Ik kan er niets aan doen, ik heb borderline.’ Zoek hulp van een gekwalificeerde therapeut

Dit is een uiterst ingewikkelde kwestie. Stort je er niet overhaast in. Bespreek je gedachten met een gekwalificeerde therapeut die ervaring heeft met het behandelen van mensen met bps. Over het algemeen verdient het de voorkeur dat de betrokkene informatie over bps krijgt van een therapeut, en niet van jou. Als het om een volwassene gaat die al in therapie is, zal de therapeut vanwege het beroepsgeheim waarschijnlijk niet met jou over bps praten. Je Je kunt mensen niet dwingen hun kunt je zorgen echter wel met de therapeut gedrag te willen veranderen. Tenbespreken. slotte gaat het voor mensen die De kans bestaat dat andere mensen in het aan de stoornis lijden niet slechts leven van de persoon ook reageren met ontom ‘gedrag’, maar om mechaniskenning en beschuldigingen, vooral de leden men waarmee ze zich hun hele levan diens gezin van herkomst: moeder, vader, ven staande hebben gehouden. broers en zussen. Bedenk dat het niet jouw – John M. Grohol, taak is om anderen ergens van te overtuigen. klinisch psycholoog Mensen moeten er aan toe zijn om iets te leren.

De uitzondering Er bestaan een paar situaties waarin je het onderwerp BPS voorzichtig zou kunnen bespreken met iemand die volgens jou de stoornis heeft: – Als de persoon actief op zoek is naar antwoorden op de vraag waarom hij of zij zich zo voelt. – Als jullie elkaar niet de schuld geven van de situatie. – Als je het gesprek op een zorgvuldige, liefdevolle manier kunt voeren en de ander ervan kunt verzekeren dat je van plan bent gedurende een jarenlange behandeling bij hem of haar te blijven. (Beloof dit echter niet te snel. De belofte doen en die vervolgens verbreken kan erger zijn dan helemaal niets beloven.)


33

Als jij het wel weet en de ander niet

Misschien krijg je nog meer het gevoel dat je op eieren loopt als jij wel weet dat de diagnose bps tot de mogelijkheden behoort, en de ander niet. Zo zegt Sam dat hij er niet met zijn vrouw, Anita, over kan praten dat ze mogelijk bps heeft en dat ze daarom geen verantwoordelijkheid neemt voor haar gedrag en klaagt dat ze altijd het ‘slachtoffer’ is. Over therapie beginnen is duidelijk niet aan de orde. Hij heeft bovendien het gevoel dat hij oneerlijk is, want hij gebruikt een apart postadres om informatie over bps te ontvangen. Sinds ik heb ontdekt dat BPS bestaat, ben ik milder en meer meelevend geworden, maar het contact is nog steeds even frustrerend. Soms heb ik het gevoel dat ik word bedolven onder de enorme hoeveelheid informatie die ik heb ingewonnen. – Wesley

Jij bent de enige die, in overleg met een deskundige behandelaar met ervaring in het behandelen van bps, kan besluiten hoe je het het beste kunt aanpakken. In bijlage A vind je informatie over het kiezen van een therapeut.

Blijf niet steken in de diagnose

In plaats van in te gaan op de diagnose, kun je de ander ook helpen in te zien dat in iedere relatie beide personen verantwoordelijkheid dragen voor de gang van zaken. (Misschien heb je het gevoel dat de bp verantwoordelijk is voor alle problemen, maar zet dat voorlopig even opzij.) Je boodschap zou moeten zijn dat, wanneer zich problemen voordoen in een relatie, beide partners eraan moeten werken om die op te lossen. Als de bp niet in staat lijkt samen te werJe boodschap zou moeten zijn dat, ken aan de relatie, zou je je kunnen concenwanneer zich problemen voordoen treren op het aangeven van grenzen (hoofdin een relatie, beide partners eraan stuk 6). Zoals we nog zullen uitleggen, is je moeten werken om die op verzoek jouw grenzen te respecteren niet afte lossen. hankelijk van het inzicht van de ander in de

34


stoornis of in zijn of haar bereidheid toe te geven dat daar sprake van is. Bedenk dat het niet zeker is dat de ander bps heeft. En ook al is dat wel zo, dan hoeft dat zijn of haar gedrag nog niet volledig te verklaren. Verplaats je aandacht van het zoeken naar mogelijke oorzaken van het gedrag van de ander naar het oplossen van problemen die daaruit voortkomen.

Zo gebruik je dit boek In dit boek staat een enorme hoeveelheid informatie. Lees langzaam en probeer niet alles tegelijk in je op te nemen. Het is de bedoeling dat je de informatie met kleine beetjes tegelijk verwerkt. Lees dit boek stap voor stap

We raden je aan dit boek vanaf het begin tot het einde te lezen en er niet zomaar wat in te grasduinen. De kennis die je in het ene hoofdstuk verzamelt, heb je bij het volgende hoofdstuk nodig. Dit geldt vooral voor deel 2. We herhalen een aantal basisconcepten in verschillende hoofdstukken om je te helpen ze te integreren in een nieuwe manier van denken over jezelf en jullie relatie. Begrijp de terminologie

We hebben enkele nieuwe termen en definities bedacht om dit boek leesbaarder te maken. Niet-borderliner (niet- BP )

De term ‘niet-borderliner’ (niet-bp) staat niet voor ‘persoon die geen bps heeft’, maar is een korte aanduiding voor een ‘familielid, partner, vriend of vriendin, of andere persoon die te maken heeft met het gedrag van iemand met bps’. Niet-bp’s kunnen in allerlei relaties staan tot iemand met bps. Onder de niet-bp’s die we hebben geïnterviewd, waren ook tantes, neven, nichten en collega’s van mensen met bps. Niet-bp’s vormen een uiteenlopende groep mensen die op verschillende manieren door mensen met bps worden beïnvloed. Sommige niet-bp’s bieden de mensen met bps in hun leven veel steun; andere


35

mishandelen hen verbaal of lichamelijk. Niet-bp’s kunnen zelf ook psychische problemen hebben, zoals een depressie, verslaving, aandachtstekortstoornis of borderline-persoonlijkheidsstoornis. Sommige mensen met bps zijn seksueel, lichamelijk en emotioneel mishandeld door hun ouders of andere verzorgers. Andere hebben heel goede ouders die zich volledig hebben ingezet voor het vinden van de een goede therapie voor hun kind. De ouders die wij hebben geïnterviewd, horen thuis in de laatstgenoemde categorie. Het zijn geen volmaakte ouders (wie van ons is dat wel?), maar ze hebben hun kind niet mishandeld. Wanneer we het over ouders hebben, bedoelen we dus gewone ouders, die gewone fouten maken.

Borderliner ( BP )

In dit boek gebruiken we de term ‘borderliner’ (bp) voor ‘een persoon bij wie de diagnose borderline-persoonlijkheidsstoornis is gesteld of die lijkt te beantwoorden aan de definitie van bps in de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR (2004) van de American Psychiatric Association. bps wordt vaak onjuist gediagnosticeerd en gaat nogal eens samen met andere psychische problemen. Als jouw bp door diverse psychologen en psychiaters is behandeld, is het heel goed mogelijk dat die allemaal een andere mening hebben ten aanzien van de diagnose. Als er geen officiële diagnose is gesteld, heb je er misschien moeite mee de persoon borderliner te noemen. Laat je er daardoor echter niet van weerhouden alle informatie te verzamelen die je nodig hebt om je leven te verbeteren.

Een diagnose hoort niet gesteld te worden op basis van informatie uit een boek. Een diagnose kan uitsluitend worden gesteld door een psycholoog of psychiater die ervaren is in het beoordelen en behandelen van mensen met bps. Misschien zul je nooit zeker weten of degene die je dierbaar is werkelijk bps heeft. De persoon kan weigeren zich door

36


een psychiater of psycholoog te laten onderzoeken en zelfs volledig ontkennen dat hij of zij problemen heeft. Of de persoon gaat wel in behandeling bij een therapeut, maar kiest ervoor de diagnose niet aan jou mee te delen. Bedenk dat dit boek over jou gaat en niet over de bp. Jij hebt er recht op hulp te zoeken. En als je wordt geconfronteerd met de gedragspatronen die op de voorgaande bladzijden zijn genoemd, kun je baat hebben bij de strategieën in dit boek, of de diagnose bps nu is gesteld of niet.

‘Borderliner’ versus ‘persoon met

BPS ’

Sommige psychologen en psychiaters geven de voorkeur aan de term ‘persoon met bps’. Zij vinden dat iemand een ‘borderliner’ noemen, impliceert dat de persoon niets meer is dan de diagnose. Deze behandelaars vinden dat de langere aanduiding ‘persoon met bps’ altijd zou moeten worden gebruikt. Hoewel wij het er mee eens zijn dat de term ‘persoon met bps’ minder stigmatiserend is dan het woord ‘borderliner’, is het ons doel een boek te schrijven dat niet alleen van respect getuigt voor mensen met een psychische stoornis, maar ook leesbaar en beknopt is. Om de complexe interacties tussen bp’s en niet-bp’s te onderzoeken, moeten we vaak onderscheid tussen hen maken, soms meerdere malen binnen een zin. Veelvuldig gebruik van de langere aanduiding zou dit boek moeilijk leesbaar maken, daarom kiezen we er toch vaak voor ‘borderliner’ of ‘bp’ te gebruiken. Bovendien staat bp ook voor iedereen bij wie de diagnose niet officieel is gesteld, maar die wel de kenmerken van bps vertoont. Denk aan ons uitgangspunt

Al lezend kun je de indruk krijgen dat wij de persoon met bps verantwoordelijk houden voor alle problemen in de Alleen al het lezen van dit boek relatie, maar eigenlijk hebben we het helekan je het gevoel geven dat je de maal niet over de relatie als geheel. We conpersoon waarvan je houdt vercentreren ons in feite alleen op het omgaan raadt, maar dat is niet terecht. met borderline-gedrag.


37

In het werkelijke leven hebben relaties vele facetten. Honderden factoren die niets met bps te maken hebben, oefenen er invloed op uit. Die factoren bespreken we niet, omdat ze buiten het bestek van dit boek vallen. De bp is verantwoordelijk is voor vijftig procent van de relatie en de niet-bp is verantwoordelijk voor de andere helft. Tegelijkertijd zijn beiden voor honderd procent verantwoordelijk voor hun eigen vijftig procent.

Geef de moed niet op

bps is waarschijnlijk de minst begrepen psychiatrische diagnose. En de grootste misvatting is dat mensen met bps nooit beter kunnen worden, zelfs niet een beetje. In werkelijkheid kunnen medicijnen ertoe bijdragen dat depressiviteit, stemmingswisselingen en impulsiviteit verminderen. Empirisch onderzoek heeft aangetoond dat bepaalde therapievormen effectief zijn. We hebben veel herstelde bp’s ontmoet die niet langer de dwingende behoefte voelen zichzelf te verwonden, die tevreden zijn met zichzelf en die met vreugde liefde geven en ontvangen. Maar stel nu dat de bp hulp en behandeling weigert? Ook dan hoef je de moed niet op te geven, want al kun je de persoon met bps niet veranderen, je kunt jezelf wel veranderen. De grootste misvatting is dat menDoor je eigen gedrag te onderzoeken en je sen met BPS nooit beter kunnen manier van doen aan te passen, kun je uit de worden, zelfs niet een beetje. emotionele achtbaan stappen en je leven weer in eigen hand nemen.

Leven met een borderliner

Recommend Documents