Lesmap Macbeth. Een arme speler die op het toneel een uurtje puft en kwaakt en dan hoort ge hem niet meer. William Shakespeare

Lesmap Macbeth

Een arme speler die op het toneel een uurtje puft en kwaakt en dan hoort ge hem niet meer. William Shakespeare

Theater FroeFroe – Namenstraat 7 – 2000 Antwerpen – T/F 03/248221 e-mail [email protected] - www.froefroe.be

Inhoudsopgave 1

INLEIDING

3

2

MACBETH VAN FROEFROE

4

2.1 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.5 3

MACBETH ALGEMEEN

3.1 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.5 3.6 4

KORTE INHOUD FILMPJES WIE IS WIE? - CREDITS DE TAAL VAN SHAKESPEARE OORSPRONKELIJK ENGELSE TEKST ROMEO + JULIET OPENINGSSCÈNES – VOORSPELLING VAN DE DRIE HEKSEN DRAMATEKST VERSUS LITERAIR VERHAAL HET POPPENSPEL IN MACBETH, EEN ANALYSE VAN TUUR DEVENS

HET VERHAAL DE HISTORISCHE FIGUUR MACBETH HET STUK MACBETH GESITUEERD IN SHAKESPEARES TIJD VERFILMINGEN – BLACKADDER - OPERA TRAILERS OPENINGSSCÈNES – VOORSPELLING VAN DE DRIE HEKSEN RECENTE THEATERVERSIES BIJGELOOF

SHAKESPEARES LEVEN EN WERK

4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3

WILLIAM SHAKESPEARES LEVEN SHAKESPEARES THEATERSTUKKEN KONINGSDRAMA’S KOMEDIES TRAGEDIES GOED OM TE WETEN – SHAKESPEARES TIJD

4 5 6 9 9 9 10 10 14 15 15 15 17 17 17 18 19 19 20 20 21 21 21 22 22

2

1 Inleiding Beste leraren,

Jullie komen met jullie klas kijken naar de voorstelling Macbeth van Theater FroeFroe. Wij zijn er ons van bewust dat deze voorstelling redelijk heftig is voor de beoogde doelgroep. Deze schoolvoorstelling is dan ookingekort tot 70 minuten. Eén van de acteurs zal een klein voorwoord geven bij de voorstelling. De ganse acteursploeg gaat het beste van zichzelf geven om deze Macbeth tot een topvoorstelling te maken voor jullie klassen. Tot slot is er ook nog deze begeleidingsmap opdat jullie de klassen optimaal zouden kunnen voorbereiden. De lesmap bestaat uit drie grote delen. Het eerste deel focust op de Macbeth van Theater FroeFroe. Het tweede deel bekijkt Macbeth vanuit een ruimer kader: de oorspronkelijke versie, de historische figuur Macbeth, de verfilmingen, andere theaterversies van Macbeth. Bij dit tweede deel horen twee bijlages, namelijk het verhaal Macbeth van Charles en Mary Lamb en de tekeningen van Lies Van Loock.Het laatste deel raakt kort Shakespeares leven, werk en tijd aan. In deze begeleidingsmap wordt ontzettend veel informatie aangereikt. Bij een aantal topics stellen we zelf een voor- of naverwerkingsopdracht voor. Deze worden aangeduid met een klein logo van FroeFroe. Uiteraard zijn jullie zelf vrij om andere opdrachten bij te verzinnen of de onze om te vormen of over boord te gooien. Wel denken wij denken het noodzakelijk is dat de leerlingen het verhaal van Macbeth al kennen voor ze naar de voorstelling komen kijken. Dit vergroot de herkenbaarheid, maakt de voorstelling voor iedere leerling toegankelijk, opent deuren voor linken en referenties tijdens het kijken naar de voorstelling… Daarnaast leunt ook de taal van de FroeFroe-versie dicht aan bij het ShakespeareEngels. Deze prachtige, poëtische taal is niet gemakkelijk of doorzichtig. Als jullie een klein tipje van de sluier oplichten, kunnen de leerlingen de voorstelling optimaal ervaren.

Wij kijken samen met jullie uit naar de schoolvoorstellingen van Macbeth. Het FroeFroe-team

3

2 Macbeth 2.1 Korte inhoud In dienst van Koning Duncan en diens zoon Malcolm zijn Macbeth en zijn vriend Banquo de vijandelijke legers aan het bevechten.
Op een nacht ontmoeten ze een heksachtig wezen dat vreemde voorspellingen uitspreekt. Macbeth zal eerstdaags heer van Cawdor worden en later zelfs koning. Banquo, zo voorspelt zij, zal zelf nooit tot koning gekroond worden maar zijn kind wel. Macbeth en Banquo vinden het een vreemd spektakel maar zijn onder de indruk. Kan de voorspelling uitkomen ?
Even later brengt een boodschapper het koninklijke bericht dat Macbeth tot ‘Heer van Cawdor’ wordt benoemd. De eerste voorspelling is uitgekomen en Macbeth begint te dromen over de tweede belofte. Daarvoor hoeft hij slechts één ‘steen’ uit de weg te ruimen... Hij vertelt het hele verhaal aan zijn echtgenote Lady Macbeth. Zij is een vrouw die koningin wil worden, ook al moet zij hiervoor over lijken gaan.
Het lot is hen goed gezind want de koning brengt hen een thuisbezoek. Samen smeden ze het plan om de koning om te brengen. Macbeth gaat over het universele gevoel van machtshonger. En ook over de middelen die wij hiervoor durven hanteren of de grenzen die wij hiervoor, stap voor stap, aftasten. Samen doen we vaak wat we alleen nooit zouden durven.
De voorspelling van de heks geeft Macbeth het gevoel dat hij zijn lot in eigen handen heeft. Maar terwijl hij moordend naar de top klimt verspeelt hij zijn recht op vrede en geluk.

4

2.2 Filmpjes Het filmpje van de repetitie en de trailer kan gebruikt worden als smaakmaker bij de inhoud. De volledige voorstelling kan bekeken worden door de leraren om een goed beeld te krijgen van de voorstelling. FroeFroe - Repetitie https://www.youtube.com/watch?v=T54VEkz2SLU&feature=relmfu FroeFroe - Trailer https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=bO33oj96xPs FroeFroe – integrale voorstelling – wachtwoord froeFROE254 http://vimeopro.com/janbosteels/theater-froe-froe/video/47655301

-

Er zijn drie filmpjes verschenen over Macbeth op televisie, in het kader van een journaal. Vergelijk de berichtgeving. Kadert de berichtgeving van Macbeth in een groter geheel? Welke technieken worden er gebruikt? Documentaire? Interview? Waarop wordt er gefocust? Inhoud? Sfeer? Details?

De Redactie – Het journaal Laat - 09/08/12 – Theater op de Markt http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/mediatheek/nieuws/cultuurenmedia/1.1397 670 TV Limburg – 10/08/2012 - Theater op de Markt – 1’06’’ http://www.tvl.be/nl/2012-08-10/15de-editie-theater-op-de-markt-inhasselt/#.UE2fLe2s-Ok RTV Utrecht - 24-08-2012 - Shakespeare in oude steenfabriek Wijk bij Duurstede

5

http://www.rtvutrecht.nl/nieuws/845933/shakespeare-in-oude-steenfabriek-wijk-bijduurstede.html

2.3 Wie is wie? - Credits MACBETH is heer van Glamis, neef van Koning Duncan en ook zijn belangrijkste generaal. Hij is een dappere, Schotse ridder en held. Zijn beste vriend is de generaal Banquo. Het Woudwijf voorspelt aan Macbeth dat hij Heer van Cawdor en koning zal worden. Koning Duncan beloont hem voor zijn oorlogsdaden met de titel Heer van Cawdor. Met de hulp van zijn vrouw Lady Macbeth slaagt hij er in om koning te doden en zo zelf koning te worden. Gespeeld door Steve Geerts

LADY MACBETH is de vrouw van Macbeth. Zij zou er alles aan doen om koningin te worden. Ambitieus, meedogenloos maar ook sluw als ze is, weet ze haar man te pushen tot het uiterste, de moord op de koning. Ze krijgt wroeging, wordt gek en sterft nog voor Macbeth verslagen wordt. Gespeeld door Inge Paulussen

KONING DUNCAN is koning van Schotland. Zijn generaals Macbeth en Banquo winnen voor hem de oorlog tegen de opstandige Heer van Cawdor. Om Macbeth te belonen geeft de koning aan zijn neef het land en de titel van Heer van Cawdor. die Cawdor zelf wordt ter

6

dood veroordeeld voor zijn opstandigheid. Gespeeld door Tania Kloek, Filip Peeters, Gert Jochems (stem) ZIJN ZOON MALCOLM is de troonopvolger van de koning. Hij is nog maar een kind en een goede vriend van Fleance, de zoon van Banquo. Na de moord op zijn vader vlucht hij naar het naburige koninkrijk in het Westen om daar een leger te vormen dat Macbeth zal verslaan. Gespeeld door Inge Paulussen of Tania Kloek BANQUO is de beste vriend van Macbeth. Hij strijdt al jaren aan zijn zijde en samen hebben ze veel meegemaakt. Het Woudwijf voorspelt Banquo dat hij koningen zal voortbrengen. Koning Macbeth raakt echter bezeten van de voorspelling en kan niet leven met de gedachte dat Banquo’s nakomelingen koning zullen worden waarop hij zijn beste vriend vermoordt. Gespeeld door Patrick Vervueren FLEANCE is de zoon van Banquo. Hij is een goede vriend van de troonopvolger Malcolm. Na de moord op zijn vader, weet hij te ontsnappen en vlucht hij naar het naburige koninkrijk. Gespeeld door Filip Peeters

HET WOUDWIJF is de heks die Macbeth en Banquo ontmoeten na de overwinning. Zij zijn op weg naar het paleis van de koning en ontmoeten een vreemde vrouw, die hen een voorspelling doet. Deze voorspellingen zijn niet allemaal waar en komen ook niet allemaal uit, maar ze zetten Macbeth wel aan tot de moord op de koning. Gespeeld door Tania Kloek

7

MACDUFF is de kamerheer en raadgever van Koning Duncan. Als Macbeth het te bont begint te maken vlucht ook hij weg naar het naburige koninkrijk en sluit zich aan bij het leger van Malcolm. Macbeth is daarover zo woedend dat hij de ganse familieMacduff tot de dieren toe laat vermoorden. Gespeeld door Gert Jochems SERGANT LENNOX is een bode in het leger van de koning. Een GSM bestond in die tijd nog niet en dus werd alles per postduif of per bode te paard bericht. Gespeeld door Filip Peeters of Patrick Vervueren EERSTE SOLDAAT, een soldaat die gewond geraakt is in de oorlog. Hij vertelt aan Koning Duncan dat ze de oorlog aan het verliezen zijn, maar gelukkig zijn de generaals Macbeth en Banquo daar om de zaak te redden. Gespeeld door Tania Kloek TWEEDE SOLDAAT bericht aan Malcolm en Macduff in het Westerse koninkrijk over de toestand in hun vaderland. Hij heeft ook de zware taak om Macduff te vertellen dat heel zijn familie werd vermoord. Gespeeld door Filip Peeters DE EDELEN zijn de heren van de verschillende clans die trouw aan de koning gezworen hebben. Als Macbeth koning wordt geeft hij een groot feest waar iedereen hem trouw moet zweren. Gespeeld door Filip Peeters, Tania Kloek, Gert Jochems Spel, poppenspel: Steve Geerts – Macbeth Gert Jochems – Koning Duncan, Macduff, edelen Tania Kloek – eerste soldaat, Woudwijf, Koning Duncan, Malcolm, edelen Inge Paulussen – Lady Macbeth, Malcolm Filip Peeters – Koning Duncan, Fleance, SergantLennox, tweede soldaat, edelen Patrick Vervueren – Banquo, SergantLennox Tekst en regie: Jan Maillard
 Live muziek: Simon Lenski/DAAUhttp://www.daau.com/ Techniek: Filip Timmerman en Jonas De Wulf Medewerkers: Ina Peeters, Bruno Smeyers, Marc Maillard, Evelien Alles, Lies Van Loock, Jo Swinnen, Jolinda Hendrickx.

8

2.4 De taal van Shakespeare In de FroeFroe-versie van Macbeth blijft trouw aan de taal van Shakespeare. Je kan de leerlingen op verschillende manieren in aanraking laten komen met de taal van Shakespeare.

2.4.1 Oorspronkelijk Engelse tekst http://en.wikisource.org/wiki/The_Tragedy_of_Macbeth/Act_I 2.4.2 Romeo + Juliet Het Shakespeare-Engels wordt behouden in de meest recente filmversie van Romeo en Julia (1996) van de Australische regisseur BazLuhrmann. In Romeo + Juliet spelen Leonardo Di Caprio en Claire Danes de hoofdrollen. In deze bewerking speelt het verhaal zich af in een Amerikaans stadje dat baadt in het neonlicht. De twee rijke families wonen in riante villa’s en rijden met glimmende auto’s. De extravagante leden van de rivaliserende bendes bekampen elkaar met pistolen. Opmerkelijk hierbij is dat het Shakespeare-Engels wordt behouden maar gesproken wordt met een Amerikaans accent. Waar Luhrmann lawaai en geweld in het begin niet schuwt, maakt hij in de scènes tussen de jonge geliefden plaats voor rust en subtiliteit. Een aanrader!

9

2.4.3 Openingsscènes – Voorspelling van de drie heksen Zie 3.4.2 2.4.4 Dramatekst versus literair verhaal In De vertellingen van Shakespeare hebben Charles en Mary Lamb de dramateksten van Shakespaere herwerkt tot literaire verhalen. Opvallend is dat enkele talige beelden ook in deze tekst terug te vinden zijn. De leerlingen kunnen zelf aan de slag gaan met de vertaalde versie van FroeFroe om deze te herwerken tot een literair verhaal of omgekeerd. De volgende fragmenten worden telkens gesitueerd in het verhaal, waarna de tekst van de FroeFroe-versie wordt gegeven en de tekst van Charles en Mary Lamb.

FRAGMENT 1 Voorafgaand aan het volgend fragment vertelde SergantLennox aan Macbeth dat de koning hem de titel van Heer van Cawdor heeft gegeven. Macbeth Heer van Cawdor. Het grootste is nog ver. (tot Lennox)Lennox, dank U voor de moeite (tot Banquo) Hoopt gij niet dat uw zoon Koning zal worden, zij die mij Heer van Cawdor heeft genoemd heeft dat toch voorspeld? Banquo

Als ge daar op bouwt drijft het uw hoop wellicht verder dan Cawdor, tot aan de koningskroon. Macbeth, de instrumenten van de duisternis vertellen ons vaak waarheden om ons in het verderf te storten, zij verleiden ons in het kleine, om ons in het grote te verraden.

Macbeth

Deze boodschap uit een andere wereld kan noch goed, noch slecht zijn. Als zij slecht is waarom heeft zij mij alvast een onderpand gegeven? Want het is waar: ik ben nu Heer van Cawdor. Als zij goed is, waarom overvalt mij dan dit verschrikkelijk visioen dat mijn nekhaar overeind doet staan en mijn hart tegen mij ribben jaagt. Echte angst is minder erg dan gruwelijke verbeelding. Mijn gedachten schokken zodanig mijn zwakke wezen dat het gewurgd wordt in de waan dat er meer is dan wat is.

Banquo

Mijn vriend, gij zijt zot!

Macbeth

Als het lot mij tot Koning wil kronen dan kroont het mij, of ik iets doe of niet.

10

Banquo

Uw nieuwe waardigheid hangt om u als een jas die nog wat gedragen moet worden voor hij past. Op hetzelfde moment flitste de mogelijkheid door zijn hoofd dat de voorspelling van de derde heks op dezelfde manier nog wel eens zou kunnen uitkomen, en dat hij eens zou regeren als koning van Schotland. Hij vroeg aan Banquo: ‘Hoop jij nu niet dat jouw kinderen eens koning zullen zijn, nadat de voorspelling van de heksen voor mij zo goed is uitgekomen?’ ‘Die hoop,’ antwoordde de generaal, ‘is soms een aanleiding om naar de troon te grijpen; de dienaren van de duisternis vertellen ons vaak de waarheid in kleine dingen, maar zetten ons ook aan tot daden die de grootste gevolgen kunnen hebben.’ De slechte inblazing van de heks had Macbeth echter diep geraakt en hij sloeg geen acht op de waarschuwende woorden van de goede Banquo. Zijn doel was: de troon van Schotland.

FRAGMENT 2 Het eerste fragment is een monoloog van Lady Macbeth nadat ze de brief van haar man heeft gelezen. In het tweede fragment spreekt ze haar man moed in. Lady Macbeth Gij zult worden wat u beloofde werd. Maar ik ben bang voor uw hart, het is te vol van de melk der mensenliefde om de kortste weg te zien. Gij wilt grootheid. Gij zijt niet zonder eerzucht, neen, maar wat ge mist dat is het beetje ondeugd daar daarvoor nodig is. Wat gij zo heftig wilt, dat wilt gij als een heilige. Gij wilt wel vals winnen, maar zonder vals te spelen. Kom gauw hierheen, ik zal U moed in de oren gieten en met mijn felle tong alles verjagen dat u weghoudt van de gouden cirkel waarin het noodlot u reeds tot Koning heeft gekroond. (…) Lady Macbeth Uw gezicht, mijn heer is als een boek waarin men vreemde dingen leest. Als gij de wereld wilt verschalken, dan moet gij er uitzien als de wereld. Leg een welkom in uw ogen, uw hand, uw mond. Doe U voor als een bloem maar wees de slang er onder. 11

Hij die komt moet goed verzorgd worden. Ik zorg voor hem vannacht. Ik zal onze komende nachten en dagen doen zwellen van macht. Helaas was zij een slecht en eerzuchtige vrouw en zij zou elk middel gebruiken, als zij daarmee de hoogste positie van het land kon bereiken. Steeds weer spoorde zij Macbeth aan zijn doel na te streven, als hij aarzelde omdat zijn geweten sprak of omdat hij dacht aan de nauwe familiebanden met het koningshuis. Maar zijn vrouw bleef beweren dat moord op de koning een absoluut noodzakelijke stap was om de aanlokkelijke voorspelling waar te maken. (…) Vrouwe Macbeth verstond heel goed de kunst haar verraderlijke bedoelingen onder liefste glimlachjes te verbergen; zij kon eruitzien als een onschuldige bloem, terwijl zij in werkelijkheid de slang was die eronder verborgen zat. (…) Zij had Macbeth wel overgehaald toe te stemmen in de moord op de koning, maar zij twijfelde of hij de moord werkelijk zou plegen. Zij was immers bang dat zijn aangeboren zachte aard, die veel menselijker was dan de hare, tussenbeide zou komen en het plan zou verijdelen. FRAGMENT 3 In de volgende monoloog drukt Macbeth zijn twijfels uit over het plan van de moord op Koning Duncan. Het tweede fragment zegt hij tegen Lady Macbeth. Macbeth Was het gedaan, als het gedaan is, dan zou het goed zijn als het snel gedaan werd. Als de daad in zijn netten ook de gevolgen kon strikken en daarmee het welslagen, als deze slag het begin en het einde van alles was, hier, alleen maar hier, op deze zandbank van de tijd, dan zette ik heel mijn toekomst op het spel. Ik ben zijn neef en onderdaan, dan ben ik nog zijn gastheer die de deur zou moeten sluiten voor het onheil. Duncan heeft zijn groot ambt zo waardig gedragen dat zijn deugden als engelen met stemmen als trompetten om wraak zullen roepen tegen de helse lot dat hem wacht. Het medelijden zal op de stormwind rijden, en zal in elk oog de gruwelijke misdaad blazen tot tranen de wind verdrinken. Ik heb geen sporen om de ribben van mijn verlangen te prikken maar alleen een eerzucht die over het zadel vliegt… (…) Macbeth Wij zullen niet verder gaan met deze zaak. Hij heeft mij pas beloond. Bij arm en rijk heb ik een goede naam verworven, die moet ik nu dragen in zijn verse glans, en niet zo gauw weggooien. Zijn besluit was intussen ook aan het wankelen geraakt. In de eerste plaats was hij niet alleen onderdaan maar ook een familielid van de koning; vervolgens was hij die dag de gastheer van zijne majesteit geweest en volgens de eerste wetten van de gastvrijheid had hij eerder de plicht de deur dicht te houden voor moordenaars dan zelf het mest ter hand te nemen. Toen overwoog hoe rechtvaardig en genadig deze Duncan altijd was geweest als koning, hoe goed hij was voor zijn onderdanen en hoe zorgzaam voor zijn edelen en in het bijzonder voor hem. Dergelijke koningen zijn zeldzaam en hun onderdanen zijn dubbel geneigd hun dood te wreken. Bovendien stond Macbeth juist door de gunst van de koning in hoog aanzien bij alle mensen en ho zou dat aanzien niet naar beneden worden gehaald als hij zo’n gemene moord op de naam kreeg.

12

FRAGMENT 4 Net voor de moord op Koning Duncan ziet Macbeth een dolk in de lucht zweven. Macbeth Is dat een dolk die ik voor mij zie Het heft wendt zicht naar mijn hand Ik kan U niet grijpen, toch blijf ik u zien of Zijt ge slechts een mes in mijn geest? Een waanbeeld dat gegroeid is in mijn koortsachtig brein Ik blijf u zien, even tastbaar als het mes in mijn hand Gij wijst mij de weg die ik niet kan kiezen. Gij zijt het werktuig dat mij moet dienen Mijn andere zintuigen lachen om wat mijn ogen zien Ik blijf U zien Het lemmet bloedt nu Zoiets bestaat niet Het is mijn wensdroom die zich voor mijn ogen gevormd heeft. Hekserij viert hoogtij En offert mij aan de godin van de nacht Gewekt door onaards gehuil sluipt De moord als een dief naar haar doel. Zo ging hij met de dolk in zijn hand naar de kamer van Duncan, en terwijl hij zachtjes door de gangen sloop meende hij nog een dolk te zien, hoog voor hem uit, met zijn handvat naar hem toe en met bloed aan de punt van het lemmet. Toen hij de dolk probeerde te pakken, greep hij in de lege ruimte en bleek het slecht een hersenschim te zijn, veroorzaakt door zijn slechte geweten en zijn voorgenomen daad.

13

2.5 Het poppenspel in Macbeth, een analyse van Tuur Devens 15 augustus 2012 Theatermaggezien Voor de volledige recensie, zie volgende link http://www.theatermaggezien.net/index.asp?menuitem=1&theid=802 Theater in de schemering. Het heeft iets mysterieus, zeker als er nog rook gemaakt wordt die zweeft uit de grote 'poppenkast', tussen de volle bomen, over een groot speelveld met vuurkorven en onder dreigende melodieuze celloklanken, live gebracht door Simon Lenski van DAUU. (…) De cellist zit hoger dan het speelvlak, bepaalt muzikaal en visueel het ritme van het spel. Een spel dat zich afspeelt naast en voor hem en opzij in een grote poppenkast. Met kleine en grote poppen en mens-personages. Het wordt een spel van groot en klein. Koning Duncan is heel groot, (hij wordt gedragen door drie spelers), hij is machtig, en in zijn tevredenheid kan hij de beminnelijke vader spelen. Hij heeft alles onder controle, maar wat verderop zal een heks een voorspelling aan Macbeth en Banquo doen die alles zal veranderen. Eerst doolt het 'woudwijf' in de kast rond, in het klein, daarna stapt ze uit de kast, levensgroot, krom, etter spuwend. Zoals ook andere personages mensengroot in de kast stappen, in het klein verschijnen en er weer in reële grootte uitkomen. Het verhaal kent in deze bewerking grote sprongen. Lady Macbeth gaat al snel over van aimabele echtgenote naar een machtsgeile vrouw, die zich niet laat afschrikken door een moord meer of minder. Als poppetje is ze klein, danst ze in de toren met een agressief venijn dat ze als mens-personage met woorden zal camoufleren en in moord zal omzetten. De Shakespeareaanse taal is behouden, poëtisch wordt het thema van machtshonger ingekleurd. Het is geen god die de mensen al dan niet aan zichtbare draadjes laat bewegen zoals hij wil, het is geen tiran die zijn onderdanen als poppen manipuleert naar zijn hand, het is een idee, een waanidee, een dogma, een credo dat de mens tot pop reduceert. Het is het blind vertrouwen in die idee dat Macbeth en zijn vrouw manipuleert en hen daden laat verrichten die onmenselijk zijn. Zij zijn bezeten door een ideologie, ze zijn niet meer zelf verantwoordelijk voor hun daden, ze wassen hun handen in onschuld. Het idee-fixe in macht leidt tot een gevecht tussen groot en klein, met als speelbal de mens. Niet alleen de macht zelf, maar de machtsgeilheid maakt de individuele mens groot én klein. In macht groot willen worden, als persoon klein blijven. En dat gebeurt geleidelijk, bijna onzichtbaar, zoals het mens-personage overgaat in de pop en dan weer naar mens. In ons toeschouwer-zijn worden ook wij gemanipuleerd. We gaan mee in het theater, in de machtshonger, en weten nog wel dat de pop een uitbeelding is van het personage, maar vergeten dat het personage ook maar een acteur is die speelt. Ook op dat niveau is er sprake van manipulatie: "Een arme speler die op het toneel een uurtje puft en kwaakt en dan hoort ge hem niet meer." Theater FroeFroe speelt die manipulaties naturel uit, ingetogen, in eenvoud en zonder effectbejag. En dat maakt indruk.

14

3 Macbeth algemeen 3.1 Het verhaal Als bijlage voegen we een heldere en beknopte versie van Charles en Mary Lambtoe uit Vertellingen van Shakespeare. Een samenvatting vind je op Wikipedia http://nl.wikipedia.org/wiki/Macbeth_(toneelstuk)

-

Vergelijk het oorspronkelijke verhaal met de versie van FroeFroe. Wat zijn de grootste verschillen? Er is maar 1 Woudwijf in plaats van 3 heksen. Koning Duncan heeft twee zonen, Malcolm en Donalbain. Het Woufwijf waarschuwt Macbeth niet voor Macduff. De typische openingsscène met de heksen is afwezig. …

3.2 De historische figuur Macbeth Schotland heeft een roerige geschiedenis achter de rug en overwinnaars werden vaak verliezers. De 'oude' Schotten (Kelten) bestaan niet meer. Schotland is eeuwenlang een verenigd koninkrijk geweest en heeft een eigen geschiedenis. Die vol zit met veldslagen en geweld. De sfeer van die tijd was grof, ruw en hard. Hoewel de film Bravehaert(1995) gesitueerd is in de 14e eeuw en Macbeth gesitueerd is in de 11e eeuw geeft deze een goed beeld van de Schotten in die tijd.

15

Net voor de geschiedenis van Macbeth, tijdens de vroege middeleeuwen (410 – 1034) was Schotland, ondanks alle strijd, uitgegroeid tot een hecht koninkrijk, bestaande uit diverse bevolkingsgroepen. Van clans is er nog geen sprake. De eenheid is nooit eerder zo groot geweest en zal ook (vrijwel) nooit meer zo hecht worden. In de 11e eeuw wordt koningsmoord de hype. De beroemdste moordenaar is echter wel Macbeth, die onsterfelijk is gemaakt door Shakespeare. Duncan I, de eerste heerser over het gehele Schotland, wordt door zijn oom Macbeth vermoordt. Maar Duncan zelf helpt een handje bij z'n eigen kroning door z'n grootvader Malcolm II te vermoorden. En Macbeth op zijn beurt wordt ook weer vermoord. Hieronder een aantal jaartallen en gebeurtenissen: Duncan I 1034 - 1040 Duncan I, koning van Strathclyde na de slag bij Carham, helpt bij de moord op z'n grootvader Malcolm II en wordt koning van een (bijna volledig) verenigd Schotland. Macbeth 1040 - 1057 Macbeth ("zoon van het leven", geboren in 1005) is getrouwd met koningin Gruoch (weduwe van Gillacomgain, met één zoon, Lulach). Zij is het meest naaste familielid van Duncan om de troon op te volgen. Het gruwelijke verhaal is uitgebreid bij Shakespeare te lezen en ook in werkelijkheid wordt Duncan I door Macbeth vermoord. Vlak voor hij wordt vermoord, heeft Duncan een zware nederlaag geleden tegen de Engelsen en dat zal zeker hebben meegespeeld in het verlangen van een aantal edelen om een 'sterkere' koning op de troon te hebben.. Malcolm III 1057 - 1058 In de slag bij Lumphanan wordt Macbeth op 15 augustus verslagen en gedood door Malcolm Canmore, later Malcolm III; zijn bijnaam was Ceanmor oftewel 'grote kop'. In 1054 was hij met een leger vanuit Engeland Schotland binnengevallen. Lulalch (bijgenaamd 'de gek'), de stiefzoon van Macbeth volgt Macbeth op, maar wordt in 1058 door Malcolm vermoord. Met hem begint de regeringsperiode van het huis Canmore dat duurt tot 1290. 1058 - 1093 Malcolm III Canmore regeert over Schotland, terwijl Willem de Veroveraar in 1066 Engeland binnenvalt en zijn macht langzamerhand uitbreidt. In 1069 trouwt Malcolm met Margaret, een AngloSaxische prinses die naar Schotland is gevlucht. Haar komst heeft ook veel engelse invloed op de Schotse Laaglanden en na haar dood wordt ze heilig verklaard. In 1073 is Malcolm III na een nederlaag gedwongen Willem I (de Veroveraar) als heerser te erkennen en uiteindelijk wordt hij op 13 november 1093 bij de slag bij Alnwick

16

gedood. Ook Margaret komt om het leven.

3.3 Het stuk Macbeth gesitueerd in Shakespeares tijd Macbeth werd geschreven tijdens het koningschap van Jacobus I van Engeland die als Jacobus VI al koning van Schotland was voor hij de Engelse troon besteeg. Door zich op de Schot Macbeth te richten bracht Shakespeare op deze manier hommage aan de Schotse afkomst van Jacobus I. Ook de figuur van Banquo in het toneelstuk is een verwijzing naar de historische Banquo, van wie de familie van Jacobus I beweerde af te stammen. Shakespeares voornaamste bronnen voor deze tragedie zijn de kronieken van Holinshed (Holinshed'sChronicles) uit 1587. In deze geschiedenis van Engeland, Schotland en Ierland staan de verhalen over de koningen Macbeth, Duff en Duncan waarmee ook Shakespeares tijdgenoten vertrouwd zullen zijn geweest. Zo komt de scène met de drie heksen op de heide vrij letterlijk uit deze bron.

3.4 Verfilmingen – Blackadder - Opera Het stuk is diverse malen verfilmd en in televisieseries bewerkt. Bekende verfilmingen zijn die van Orson Welles uit 1948 en van Roman Polanski uit 1971. AkiraKurosawa maakte een Japanse versie van het verhaal van Macbeth met de titel Troon van bloed (1957). Bepaalde elementen uit het stuk, waaronder de voorspelling door de drie heksen, werden gebruikt in de derde reeks van de Britse komische televisieserie Blackadder uit 1987. ‘The Foretelling’ Een opera van Giuseppe Verdi, gebaseerd op het stuk en met een libretto van Francesco Maria Piave, dateert uit 1847. 3.4.1 Trailers Orson Welles – Macbeth 1948 (integrale film) http://www.youtube.com/watch?v=3enw8RdcT08 AkiraKurosawa – Throne of Blood 1957 http://www.youtube.com/watch?v=2-72oaAS9hc Roman Polanski - Macbeth 1971 17

http://www.youtube.com/watch?v=-uQ6htOrhb4 Macbeth Verdi 2008 http://www.youtube.com/watch?v=NJ5e2oVTgIE&feature=related

3.4.2 Openingsscènes – Voorspelling van de drie heksen De openingsscène van Macbeth is een intrigerende scène. Macbeth en Banquo ontmoeten na hun overwinning drie heksen, die hen een voorspelling doen. In de versie van FroeFroe verschillen de heksen en de openingsscène van het oorspronkelijke stuk van Shakespeare wordt achterwege gelaten. De films van Welles en Polanski openen wel met de drie heksen. Bovendien zijn beide versies interessant omdat ze trouw blijven aan de oorspronkelijke tekst. De tekst van Shakespeare is prachtig, maar voor een jong publiek niet gemakkelijk. Bovendien zijn de scènes met de heks sleutelmomenten in het stuk. Daarom kan je in klasverband de oorspronkelijke tekst van Shakespeare bestuderen/vertalen of gebruik maken van onderstaande filmpjes als inleiding of ter vergelijking met de versie van FroeFroe. Citaat Macbeth Shakespeare SCENE I. An open place. [An open place. Thunderandlightning. Enter threeWitches.] FIRST WITCH. SECOND WITCH. THIRD WITCH. FIRST WITCH. SECOND WITCH. THIRD WITCH. FIRST WITCH. SECOND WITCH. THIRD WITCH. ALL

Whenshall we three meet again In thunder, lightning, or in rain? When the hurlyburly'sdone, When the battle's lost and won. Thatwillbeere the set of sun. Where the place? Upon the heath. Thereto meet with Macbeth. I come, Graymalkin! Paddock calls. Anon. Fair is foul, andfoul is fair: Hover through the fogandfilthy air.

[Witchesvanish.] Citaat Macbeth FroeFroe Wanneer ontmoeten wij elkaar weer, in donder, bliksem of regen Als het geraas verstomt De strijd gewonnen en verloren Hier, voor zonsondergang 18

Waar, op het slagveld Daar zullen wij hem ontmoeten Smerig is schoon en schoon is smerig Vlieg door de mist en de grauwe lucht

Orson Welles http://www.youtube.com/watch?v=Z1_I36qHDts Polanski http://www.youtube.com/watch?v=A1lHYvxieB8 Opera Verdi – The Royal Opera House http://www.youtube.com/watch?v=Q3sKzSg9XT4 Double DoubleToilandTrouble http://www.youtube.com/watch?v=DorcFBk4sf8

3.5 Recente theaterversies In 2011 en 2012 zijn er in de lage landen enkele versies van Macbeth gemaakt. Over deze versies is er heel wat terug te vinden op het internet: korte inhoud, foto’s, filmpjes, geluidsfragmenten, recensies… De leerlingen kunnen in kleine groepjes op zoek gaan naar deze informatie, nadenken over deze voorstelling, deze reconstrueren, beoordelen, voorstellen aan hun klasgenoten… Nederland - Toneelgroep Amsterdam http://www.tga.nl/voorstellingen/macbeth http://www.youtube.com/watch?v=-osniLBcCfU Nederland - Spelgroep http://www.youtube.com/watch?v=UVmMCLTOceE Vlaanderen - Kunst Z http://www.kunstz.be/kunstz/index.php?option=com_content&view=article&id=61&It emid=66 Vlaanderen - Zuidgroep http://www.zuidpool.be/nl/producties/41/macbeth

3.6 Bijgeloof 'Macbeth' geniet traditioneel onder toneelspelers een zekere beruchtheid, omdat diverse producties van het toneelstuk werden geplaagd door ongelukken en tegenslag. Het bijgeloof onder Engelse acteurs gaat zelfs zo ver, dat men aan het stuk refereert als 'the Scottishplay' in plaats van het bij de eigen naam te noemen. 19

BBC – Blackadder – Don’tmention Macbeth http://www.youtube.com/watch?v=h--HR7PWfp0

4 Shakespeares leven en werk

4.1 William Shakespeares leven William Shakespeare werd geboren in Stratford up on Avon op 23 april 1564 als oudste van 8 kinderen. Zijn vader John Shakespeare was een handschoen-maker en wolhandelaar, schepen en zelfs even burgemeester van Stratford. Na zijn lagere school ging William naar de ‘Kings New school’ en genoot daar gratis onderwijs omdat zijn vader in de gemeenteraad zat. Zes dagen op zeven kreeg hij daar Latijn, zowel het lezen als het memoriseren maar ook de kunst van het schrijven waren belangrijk. Hij maakte kennis met Vergilius en Ovidius waarvan de ‘Metamorfosen’ zijn lievelingsboek was. Tijdens Williams kinderjaren deden verschillende theatergezelschappen uit Londen Stratford aan en traden op in de herbergen en in het gildehuis. Kleine William is vast en zeker getuige geweest van allerlei soorten vermaak: pantomimes, worstelwedstrijden en theatervoorstellingen waarbij de acteurs ook acrobaten en muzikanten waren. Toen William 17 à 18 jaar was, waren zijn studies afgerond en ging hij aan de slag als assistent-onderwijzer of als klerk van een notaris, daar zijn geschiedschrijvers het niet over eens. In 1582 trouwde William, hij was dan 18, met de 8 jaar oudere en reeds zwangere Anne Hatheway. Zij kregen 3 kinderen Suzannah en de tweeling Hamned en Judith. Maar zo rond 1587 werd het landelijke Stratford voor William te klein. Hoogstwaarschijnlijk sloot de jonge Shakespeare zich aan bij een rondtrekkend theatergezelschap. Zo liet hij zijn gezin achter in de provincie om zijn geluk te gaan beproeven in Londen. Eén van de eerste theatergroepen waarbij hij terecht kwam, was de ‘Lord Strange’s men’. Hier was hij acteur maar zijn talent als schrijver werd gauw duidelijk. Eerst schreef hij koningsdrama’s maar met zijn komedies had hij het meest succes. Gaandeweg verschenen er goedkope quarto-edities van zijn theaterstukken. Shakespeare werd welstellend en kocht eigendommen in Stratford. Toen hij dertig jaar oud was, werd hij mede-eigenaar van een theater in Londen (The Globe) en werd hij in de adelstand verheven. In 1596 stierf zijn enige zoon Hamnet op 11-jarige leeftijd (zijn beroemde tragedie Hamlet zou naar zijn jong gestorven zoon zijn vernoemd). Shakespeare was nu lid van de theatergroep ‘Lord Chamberlain’s men’ en deze spelers bleven vrienden voor het leven. Na de dood van koningin Elizabeth (1603) kwam Jacobus I op de troon. De ‘Lord Chamberlain’s Men’ werden nu de ‘King’s Men’, de persoonlijke spelersgroep van de nieuwe koning. In deze periode van zijn leven schreef Shakespeare zijn beroemdste tragedies. In 1613 vestigde hij zich terug in Stratford waar hij in 1616 op 52 jarige leeftijd overleed.

20

Meer informatie over het werk en het leven van Shakespeare is terug te vinden op wikipedia. http://nl.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare

4.2 Shakespeares theaterstukken In Shakespeares tijd werd poëzie hoger ingeschat dan een theaterstuk. Maar William bracht -naast zijn beroemde gedichtenbundels en sonnetten- poëzie in theatervorm naar de mensen en zo kon iedereen, ook ongeletterden, van Shakespeares teksten genieten. We kunnen zijn werken onderverdelen in drie genres: de koningsdrama’s, de komedies en de tragedies. Toch kon Shakespeare geen tragedie schrijven zonder er kluchtige elementen aan toe te voegen en in zijn komedies zitten er vaak melancholische en tragikomische personages. 4.2.1 Koningsdrama’s De koningsdrama’s zijn Shakespeares oudste werk (1588-1594) en hierin vertelt hij de geschiedenis van de vorsten van Engeland van Hendrik IV tot Hendrik VIII. Hij volgt redelijk nauwgezet de historische gebeurtenissen, maar verzint af en toe voorvallen om het drama beter te laten uitkomen. Deze historiestukken zitten vol intriges en oorlogen en Shakespeare toont de koningen van Engeland met hun sterktes en zwaktes. Het beroemdste koningsdrama is ‘Richard III’, waarschijnlijk omdat het ook een goed uitgewerkte tragedie is. De gebochelde Richard is een personage met een duivelse slechtheid en niet te stillen machtshonger. Toch slaagt Shakespeare erin je te laten meevoelen met de demonische Richard. Op het einde van het stuk doet Richard de beroemde uitspraak Een paard, een paard, mijn koninkrijk voor een paard / A horse, a horse, mykingdomfor a horse. 4.2.2 Komedies Shakespeare heeft zijn komedies geschreven tussen 1594 en 1599 in de volle bloei van zijn leven. Een van zijn eerste en succesvolle komedies is het burleske volksstuk ‘De getemde feeks’. Petruchio wil de temperamentvolle Catharina als echtgenote, maar deze is niet zo gewillig. Met grove humor en kwinkslagen temt hij haar en zij gaat van hem houden. Eigenlijk is het een soort van slapstickkomedie, er worden meppen uitgedeeld en er wordt met schotels gegooid. Vaak zijn de komedies liefdeshistories die eindigen in trouwpartijen, zoals in ‘Naar het u bevalt’ en ‘Veel drukte om niets’. Shakespeare heeft in zijn blijspelen een paar onvergetelijke figuren gecreëerd zoals het dikbuikige kluchtige personage Falstaff (ook in Hendrik IV) uit ‘De vrolijke vrouwtjes van Windsor’, en zeker de meer tragische figuur Shylock als joodse geldschieter uit ‘De koopman van Venetië’. In dit stuk spreekt de edelman Antonio de bekende woorden De wereld is een schouwtoneel, waar elk zijn rol moet spelen. Een van zijn beste en bekendste komedies is ‘Midzomernachtsdroom’. In dit sprookje vol poëzie en humor dwalen vier verliefden rond in een magisch bos. De elfenkoningin Titania en de elfen koning Oberon regeren hier maar ook de kleine elf Puck die iedereen voor de gek houdt.

21

4.2.3 Tragedies Een van Shakespeares bekendste tragedies is natuurlijk het trieste verhaal van ‘Romeo en Julia’. De jonge en roekeloze liefde tussen Romeo en Julia wordt gedwarsboomd door hun ouders omdat die in onmin leven met elkaar. Dit toneelstuk speelt zich af in het Italiaanse Verona en was op het einde van de 16de eeuw meteen heel populair. Begin 17de eeuw schreef William een reeks indrukwekkende treurspelen. Zo creëerde hij ‘Othello’ die zijn vrouw Desdemona doodt uit blinde jaloezie of het duistere ‘Macbeth’ de koning van Schotland die samen met zijn vrouw Lady Macbeth een moorddadig bewind voert. Maar zijn beroemdste tragedie is wellicht ‘Hamlet’ het verhaal van de prins van Denemarken. Terwijl Shakespeares tragische personages meestal verteerd worden door hartstocht of machtshonger, is Hamlet iemand die veel nadenkt over het leven en de dood. In een monoloog spreekt hij dan ook de gevleugelde woorden Zijn of niet zijn, dat is de vraag/ Tobe or nottobe, that’s the question.

4.3 Goed om te weten – Shakespeares tijd • In de tijd van Shakespeare was het nog verboden voor vrouwen om toneel te spelen. De vrouwenrollen werden in de 16de en 17de eeuw meestal gespeeld door knapen, jongens van 15 à 16 jaar.

• Ten tijde van Shakespeares bloeiperiode werd Londen meermaals geplaagd door de pest. Golven van epidemieën maaiden grote delen van de stedelijke bevolking op afgrijselijke manier weg. In 1593 stierven 15 000 inwoners van Londen aan de pest. Dat was 14% van de hele bevolking, 28% werd besmet met de ziekte. Omdat er in theaters heel veel mensen samentroepten, werden zij beschouwd als eersterangs infectiehaarden. De theaters werden dan ook onmiddellijk gesloten in tijden van pest. Theaters lagen ook in de buurt van de bordelen en sommigen dachten dat de pest voortkwam uit teveel seksuele losbandigheid. In die tijd was er nog geen riolering en 22

werd afval gewoon op straat gegooid. In een drukke stad als Londen gaf dat een specifieke geur en deze werd ook geassocieerd met de pest. De raven op de LondenseTower herinneren nu nog aan deze periode, zij waren zowat de enige ‘vuilnismannen’ in die dagen.

• Shakespeare werkte samen met veel acteurs en sommigen waren zeer geliefd bij het publiek. Zo was er de beroemde treurspeler Richard Burbage, die met veel gevoeligheid zijn personages neerzette en zichzelf als het ware ondergeschikt maakte aan zijn rol. Hij speelde niet met wijde gebaren maar ‘levensecht’ wat vernieuwend was voor die tijd. Een beroemde komische collega van Shakespeare was Will Kemp. Hij hing graag de clown uit en danste vaak de horlepiep op de scène. Een van zijn favoriete komische acts was een plassende hond imiteren. In die tijd werd er ook vaak een echte hond op de scène gezet, bij wijze van komisch ‘attribuut’.

• Toen Shakespeare als jongeman in Londen aan kwam, waren er verschillende belangrijke theaterauteurs. De beroemdste was Christopher Marlowe die met stukken als ‘The jew of malta’ en ‘Doctor Faustus’ veel succes had. Shakespeare keek naar hem op en heeft hem vaak nagevolgd. Toen Shakespeare zelf begon te schrijven werd hij door andere toneelschrijvers een beetje bespot. Ten eerste was hij zelf acteur en hij had alleen middelbare school gelopen. Marlowe had zoals de meeste schrijvers universitaire studies gedaan in Cambridge.Christopher Marlowe is jong gestorven in 1593 aan de gevolgen van een steekpartij bij een caféruzie.

• Acteurs mochten niet zomaar ergens optreden als ze daar zin in hadden. Ze werden dan beschouwd als landlopers en riskeerden ze een gevangenisstraf. Als je een theatergroep wilde oprichten had je een beschermheer nodig. Dat was een heer van adel met geld die van theater hield en een groep acteurs betaalde. Shakespeare speelde bij de ‘Lord Strange’s men’, ‘The Pembrokes men’, ‘ The Chamberlain’s men’ en op het einde van zijn loopbaan bij ‘The Kings men’.

• ‘The Rose’, ‘The Globe’ en ’The Theatre’ waren beroemde theaters ten tijde van Shakespeare. Het ware ten dele open theaters en het stonk er uren in de wind naar zweet, eten en drank. De binnenplaats van the Rose had een doorsnede van 14 meter, maar het bood wel plaats aan 1900 toeschouwers. PhillippeHenslow, de eigenaar van The Rose was ook eigenaar van verschillende bordelen. Wanneer Shakespeare met zijn troep een stuk speelde, had er diezelfde dag in dat gebouw al ‘het berebijten’ plaatsgevonden.

23

24