lees verder op pagina 2

AEDE-NL Nieuwsbrief

AEDE-NL Nieuwsbrief is een publicatie van AEDE, afdeling Nederland

AEDE-NL Nieuwsbrief Association Européenne Des Enseignants

Inleiding door de voorzitter

Correspondentieadres AEDE-NL Wiesterwei 8 9143 WJ NES [email protected] www.aede.nl Redactie: Heike Fein [email protected] Rien Geurts [email protected] Marjolijn Voerman [email protected]

Met deze zomereditie van de halfjaarlijkse Nieuwsbrief van AEDE-NL op tafel gaan wij ons weer richten op volgend schooljaar. Dit doen we samen met de coördinatoren internationalisering en vele andere collega’s om zo concrete invulling geven aan Europese samenwerking. Tenslotte is er maar één manier om samen met onze Europese medeburgers te bouwen aan een gemeenschappelijke toekomst en dat is simpelweg door elkaar ontmoeten en van elkaar te leren. Over het alternatief “je terugtrekken in je eigen hok” zullen we in de

Armenië en Europa Bij tijd en wijle kom je in een situatie terecht die je zelf van tevoren niet zo een-twee-drie verzonnen zou hebben. Sta ik op 4 mei ineens het Wilhelmus te zingen in de aula van een school in Yerevan (het besef dat we op die dag in Nederland de doden herdenken, komt pas later in me op). In gezelschap van een 10tal geografen en biologen maken we een studiereis door Armenië en daar hoort uiteraard ook een school-

lees verder op pagina 2

bezoek bij. Nu heb ik als voormalig coördinator internationalisering al heel wat scholen buiten Nederland van binnen bekeken, maar elke keer is het weer een verassing wat men de gasten voorschotelt. De beamer toont beelden van Nederland met een hoog VOC-gehalte en de ondertiteling stelt ook mijn jongere collega’s in staat ‘n tweede couplet van ons volkslied mee te zingen. Daarna volgt het Armeense volkslied maar bij het componeren lees verder op pagina 2

Terugblik op de jubileumconferentie Maarten van Rossem op het Udens College Op 18 januari vond op het Udens College het jaarlijkse congres plaats van AEDE, l’Association Européenne Des Enseignants. Dat is een Europese vereniging van docenten die zich bezig houdt met de promotie van internationalisering in het onderwijs. Prof. Dr. Maarten van Rossem kwam er spreken over de vraag: bestaat er zoiets als Europees Burgerschap? Al

na zijn eerste zin was duidelijk dat Van Rossem zijn carrière op cabaretgebied ook in Uden zou voortzetten. Tachtig minuten lang vermaakte hij zijn publiek met bijtende spot en het gemopper dat zijn handelsmerk is geworden. Cabaret is niet samen te vatten. U zult in deze samenvatting geen grap aantreffen. Maarten ontpopte zich als een kritische Europeaan. Hij voorspelde dat de E.U. sterker uit deze crisis tevoorschijn zal komen. lees verder op pagina 4 1

INHOUD Inleiding door de voorzitter 1 Armenië en Europa 1 Terugblik op de jubileumconferentie Maarten van Rossem op het Udens College 1 Van Rossem laat docenten lachen 5 Opleiding, nascholing, congressen etc. LinQ, warm aanbevolen 5 Boekbespreking Joep Leerssen: “Spiegelpaleis Europa” 6 Best Practice Bezoek aan Belgische school 6 Mach mit... 8 Criteria AEDE Nederland ProfielwerkstukAward 8 Uitreiking AEDE Nederland ProfielwerkstukAward 2012 8 Europese projecten Elicit, een Europees project 8 Het Stresslessproject 9 Van het bestuur 10 Handige Europasites 10 Hoe maak je een beleidsplan internationalisering? 10 Beleidsplan schrijven? Handige literatuur 12 De volgende nieuwsbrief verschijnt in november 2012

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

vervolg van pagina 1

komende verkiezingstijd nog genoeg te horen krijgen. De lezers van dit blad zullen daar anders over denken, omdat zij als geen ander ervaringsdeskundigen zijn op internationaal terrein. Afspraken voor uitwisselingen zijn ongetwijfeld reeds gemaakt net als het regelen van project meetings en andere bijeenkomsten ergens in Europa. Nieuwe plannen zijn ingediend bij de schoolleidingen inclusief de bijbehorende faciliteringswensen. Hopelijk kunnen we ook in 20122013 op internationaliseringsgebied datgene realiseren wat wij ervan verwachten. Dat zal niet op alle scholen het geval zijn, nu de economische crisis ook in de schoolbudgetten zijn sporen achterlaat. Op menige school staat de facilitering voor bij- en nascholing onder druk en als dat niet het geval is, wordt hier en daar wel gemorreld aan de klassengrootte. De MR speelt hierbij een wezenlijke rol: op welke onderwerpen is het

Armenië en Europa ervan is men aan het begeleidende gezang blijkbaar niet toegekomen. Armenië bestaat goed beschouwd pas een jaar of twintig. Wij Nederlanders hebben meestal nogal moeite om onze nationalistische kant te laten zien, behalve als “Oranje” strijdt voor dé eer van onze natie. Al heel lang bestaat Nederland als natiestaat, democratische rechten zijn vanzelfsprekend en we leven alweer ruim 65 jaar in vrijheid. In Armenië is dat andere koek. De geschiedenis van “Armenië“ gaat terug tot 1500 vóór Christus, de Armeense kerk is de oudste Christelijke kerk ter wereld, de Armeense taal en cultuur zijn eeuwenlang doorgegeven, maar van een echte Armeense staat is nauwelijks sprake geweest. Het land bestaat in feite pas sinds 1991 toen deze “ex”Sovjetrepubliek zelfstandig werd. Een jaar later ging Armenië over tot de bezetting van Nagorno-Karabach, een

instemmingrecht van toepassing, welke bezuiniging kan de schoolleiding zonder dit gremium doorvoeren? Als internationalisering niet goed verankerd is in de schoolbeleidscyclus, is de kans groot dat de kaasschaafmethode zijn werk gaat doen. Niet voor niets zet de AEDE zich daarom met name in voor de belangenbehartiging van coördinatoren internationalisering. We doen elk jaar ons best om kennis van en strategieën voor onze aanpak op scholen te verspreiden. Zo ook weer op de “Udense Conferentie” die plaats gaat vinden op woensdag 16 januari 2013. Dat is alweer voor de 10e keer en we zijn trots dat elk jaar weer nieuwe (en oude!) congresgangers de weg naar Brabant weten te vinden. Het bestuur heeft zijn jaarvergadering in september alweer gepland om “Uden 2013” op te starten. Daarnaast gaan we brainstormen over nieuwe initiatieven en we reflecteren over

lopende projecten zoals ELICIT. Elders in dit nummer kunt u hierover meer kunt lezen. Voor de rest hoop ik dat dit nummer ook inspiratie biedt voor de eigen projecten op school. Ik placht altijd te zeggen: elke school ontwikkelt een eigen format van internationaliseringsactiviteiten dat een balans zoekt tussen de ambities voor de toekomst en de bestaande schoolcultuur. Veel collega’s zullen nu nog “in de eindexamens zitten”, maar als straks de proefwerkweken en rapportvergaderingen beginnen, is er beslist tijd om tussen de bedrijven door even deze Nieuwbrief ter hand te nemen. Zoals te doen gebruikelijk om deze tijd van het jaar wens ik jullie allen een mooie zomervakantie met daarin wellicht ook nog internationale privé-activiteiten. En voor daarna: tot in januari in Uden ! Rien Geurts Afbeelding op pagina 1: Rien Geurts met de berg Ararat op de achtergrond

vervolg van pagina 1

enclave bewoond door Armeniërs binnen Azerbeidzjan. Men wilde eindelijk wel eens zijn nationale trots verzilveren, zeker na de vernederingen die het Armeense volk heeft moeten ondergaan in de Ottomaanse tijd, of specifieker gezegd, tijdens de Armeense Genocide. Het resultaat van dat alles is dat alleen Georgië en Rusland als bevriende buurlanden worden beschouwd, de grens met Turkije potdicht zit en Armeniërs met weemoed kijken naar de Ararat, die ze beschouwen als “hun“ berg, maar die (helaas) in Turkije ligt. Met deze kennis in je achterhoofd zit je dan in een school die bruist van het enthousiasme. Trots laten docenten en leerlingen alles zien wat ze in huis hebben, van plantenkas en elektriseermachine tot kunstklas en kleutercrèche in het aangrenzende gebouw. Wat een contrast met wat we in de week daarvoor zagen in perifeer 2

Armenië. Wat een beroerd wegennet, zeg. We zagen een (voormalig) sovjethotel dat voor een kwart was opgeknapt en voor de rest danig aangetast door betonrot. Restaurants (of beter het gebrek daaraan) zijn nauwelijks als zodanig vanaf de openbare weg te herkennen. Het wagenpark (ook in de hoofdstad!) bestaat voor 80% uit aftandse Lada’s en Russische bussen met 4 gascilinders op het dak, de rest bestaat uit middenklassers waarvan de ramen zonder uitzondering beplakt zijn met zwarte folie. Tot slot ontbreken de suv’s natuurlijk niet waarin de nieuwe rijken zich plegen voort te bewegen. We zien huisjes op het platteland die voornamelijk armoede uitstralen. Duidelijk is er sprake van een op zelfvoorziening ingestelde landbouw. Forbes zet Armenië in het rijtje van slechtste economieën op de 2e plaats, zo in de buurt van Madagaskar. De enige uitzondering hierop is – zoals vaker in ontwikkelingslanden juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

en ik gebruik die term met opzet – de hoofdstad en de enige weg die op een snelweg lijkt, is de verbindingsweg naar de luchthaven. Een bruggetje naar Europa ligt voor de hand. Als je de enorme sprong ziet die een land als Hongarije gemaakt heeft in diezelfde tijd, dan kon die alleen gemaakt worden met behulp van “Europa”. Om met dezelfde vergelijking te starten: in Boedapest moet je oude Skoda’s en Lada’s nu met een lampje zoeken. Van de stad die ik in 1996 voor het eerst bezocht, heb ik een beeld dat in bepaalde opzichten vrij dicht bij het Yerevan van nu staat. Hoe jammer is het dan dat de politieke realiteit van vandaag een mooie samenwerking tussen Armenië en de booming economie van Turkije in de weg staat. Alleen samenwerking kan leiden tot meer welvaart, meer vrede en meer vrijheid. Het verblijf van één week in Armenië heeft mijn mening daarover eens te meer versterkt. Net als destijds in Hongarije viel het me op dat landen, die net hun nationale identiteit herwonnen hebben, zo’n zware nadruk leggen op hun geschiedenis, op de grootsheid, hun territoriale grootte in het verleden, op nationalisme. Men sprak en spreekt in Boedapest over gebeurtenissen in 1500 alsof die eergisteren gebeurd zijn. De rechtse regeringspartij Fidesz spint hier meer dan garen bij ! Hetzelfde speelt in Armenië waar de politiekhistorische discussie over de Genocide moeiteloos gekoppeld wordt aan het territorium waar de Armeniërs destijds woonden. Armenië als land, als nationale entiteit, heeft in de loop van de geschiedenis nauwelijks bestaan en toch telt de Atlas of Armenian History 51 kaarten waarvan er 40 gaan over “het land” totdat in 1920 Sovjet Armenië in het leven geroepen werd. Nationalisme gijzelt landen en blokkeert de economische ontwikkeling. Onbegrijpelijk is het daarom dat er steeds meer politieke partijen

zijn die een beweging naar binnen maken, dus wég van Europa. Na De Ware Finnen en de PVV meldt zich vandaag de Gouden Dageraad aan het (verkiezings)front in Griekenland met 7% van de stemmen. Marie Le Pen scoort 18% in de 1e ronde van de Franse presidentsverkiezingen. Eén ding is zeker: Europa staat als nooit tevoren in de belangstelling en het Europa-debat heeft in Nederland het islamdebat verdrongen in de pikorde van populistische verkiezingsitems. Weg met de euro en weg met Europa doen het goed in deze tijden van crisis. Het economische en het politieke debat vallen als nooit tevoren samen. In het economische debat speelt de begrotingsnorm van 3% een grote en alles overheersende rol. En op de achtergrond blijft natuurlijk de bankensteun om de euro te redden de gewone burger een doorn in het oog. Na het afhaken van de PVV heeft de Kunduz-coalitie de brokstukken van 7 weken onderhandelen aan elkaar proberen te lijmen. Als ruilmiddel werden in de nieuwe begroting een aantal impopulaire maatregelen op het terrein van pgb en speciaal onderwijs ingetrokken en werd de prestatiebeloning voor leraren ongedaan gemaakt. Nu de PVV bakzeil gehaald heeft met boerkaverbod en dubbel paspoort gaan de komende verkiezingen wat deze partij betreft maar over één ding: vóór of tegen Europa ! Op politiek terrein blijft Europa institutioneel lijden onder een enorm democratisch tekort. Over de verhouding tussen de Europese Commissie en het Europees parlement heb ik al in eerdere Nieuwsbrieven geschreven. Het EP functioneert ten enen male niet als controlerend orgaan van “een Europese regering”. De vergadering van premiers en presidenten blijft de toon zetten in de politiek. Maar het Europese politieke landschap is na een aantal verkiezingen begin mei wel danig “ge-reshuffled”. In Frankrijk 3

zetelt een socialistische president, iets wat we sinds Mitterrand niet meer gezien hebben. En wat gebeurt er in Griekenland nu zowel extreem links als extreem rechts voor een meerderheid in het parlement kunnen zorgen omdat conservatieven en socialisten samen die meerderheid kwijt zijn (en die twee kwamen al nauwelijks tot een compromis). Als extreem links of rechts de toon gaan zetten in “Hellas” komt er geen vat olie het land meer binnen. Kortom: Europa blijft elke dag een spannend verhaal. Nog nooit is er zo met belangstelling gekeken naar de resultaten van de verkiezingen in onze buurlanden en verder in Europa. Wat wordt het uiteindelijke compromis tussen de rekkelijken en de preciezen ? Zuid-Europa ziet in de socialist Hollande een mooi trekpaard van hun belangen. Het is hun diepe wens om de EBC meer geld te laten drukken om zo de crisis in eigen land te bestrijden. Aan de andere kant staan Duitsland, Nederland en Finland die als de dood zijn voor het inflatiespook. De komende tijd zal het spel gespeeld worden op Europees niveau. In september wachten hier in Nederland de verkiezingen. Intussen raakt de onzekere situatie rond de euro de Europese burger, ons allen dus, iedere dag weer. Maar wat een verworvenheden, wat een rijkdom, ondanks alles, en wat een gemak heeft “Europa” ons intussen gebracht. Overal in de wereld kunnen wij met een visum terecht en we krijgen dat moeiteloos. De Armeniërs kunnen er alleen maar van dromen. Zo sprak ik in de boekhandel in Yerevan met een verkoopster. Zij stond op het punt om naar Moskou te verhuizen met haar kersverse echtgenoot. Die had aan de Technische Universiteit in Twente (!) gestudeerd. Alleen Georgië en Rusland staan letterlijk voor hen open om daar een nieuwe toekomst op te kunnen bouwen. Laten we de verworvenheden die Europa ons gebracht heeft, koesteren en die juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

verder uitbouwen, te beginnen in onze eigen omgeving, in onze eigen school, in ons eigen internationaliseringsprogramma. Het stimuleren van de ambities en dromen van de leerlingen werkt mijns inziens alleen in een internationale context. En dat kan ook in het klein beginnen zoals op de historische, zeer oude Noraduz begraafplaats net buiten Sevan. Daar verkocht een jongetje van 12 een zelfgemaakte tekening met alle 38 letters van het Armeense alfabet erop. In de straten van Yerevan sleet een zestienjarige tekeningen om een computer bij elkaar te sparen. Dat geeft hoop en moed. Laat ik nu afgelopen weekend in de NRC lezen ” dat Nederlandse pubers de gelukkigste van Europa zijn maar dat … onder de 11-jarigen Nederland Armenië voor zich moet laten”. En ik heb ze gezien …de vrijdag

daarvoor, daar in die school! Rien Geurts 7 mei 2012

Terugblik op de jubileumconferentie De populisten beweren dat Europa de vijand van Nederland is, dat Europa op politiek, economisch en cultureel gebied grote nadelen brengt voor Nederland. De E.U. zou onze identiteit aantasten. Maarten vroeg zich af waar die identiteit dan uit bestaat. Hebben wij een samenhangende eigenheid? Zijn antwoord is negatief. Ja, we hebben Koninginnedag en infantiele, halfgare sportemoties rond het Nederlands elftal. Het dagblad Trouw heeft ooit geïnventariseerd wat volgens zijn lezers de Nederlandse identiteit het meest bepaalt. Op 1 stond de oliebol! Nummer 2 was de rookworst en brons was voor Gezelligheid. Wat ons werkelijk verbindt, zegt Maarten, is onze taal. Aan die taal zit een cultuur gekoppeld. Iedereen in Nederland weet wie Paul de Leeuw is. Dat weet in Slovenië niemand. Van Rossem haalde prinses Maxima aan, die zei: “Er bestaat niet zoiets als ‘de Nederlander’.” Als er al iets van een identiteit is, dan is die veelvormig

en variabel. Er zijn grote culturele, regionale en sociaal-economische verschillen. Hoog opgeleiden leven hier gemiddeld zeven jaar langer dan laag opgeleiden, hebben vele jaren lang minder gezondheidsklachten, geven hun kinderen andere namen en kiezen andere vakantiebestemmingen. Lageropgeleiden lezen niet en hoger opgeleiden ook niet, maar die houden dat stil. In allerlei opzichten is de Nederlandse cultuur een onderdeel van de Europese. De grote musea van Europa hebben Europese collecties. We delen in Europa kennis van bouwstijlen, kunstopvattingen, rechtssystemen, wat al niet. We hebben onze Europese wortels in de Grieks-Romeinse en Christelijke cultuur. En dan de taal: Engels is voor de jongeren van Europa de tweede taal geworden. Dat is dan wel vaak een soort ‘luchthaven-Engels’, maar het zal steeds meer de voertaal worden van de Europeaan. Net zoals de wording van de Neder4

Yelyan Isra, leerling van het Mkhitar Sebastasi Educomplex interviewt AK-docent Tom Smits uit Druten tijdens een studiereis naar Armenië (mei 2012) vervolg van pagina 1

landse natiestaat in de negentiende eeuw een project was van een elite – de massa had daarin geen stem -, zo is ook Europa het project van een ‘beleidselite’. Wat kost Europa de Nederlander per persoon per jaar. Van Rossem: Nederland hoort bij de top van betalers. Logisch, want het is ook een van de rijkste landen. De Nederlander betaalt € 220,- bruto per jaar. Na aftrek van subsidies voor regionale fondsen wordt dat € 180,-. Wat krijgen we ervoor terug? Per persoon levert de E.U. Nederland € 2200,- op. En de politieke voordelen van Europa? Stel je voor, dat al die kleine, labiele staatjes waren blijven bestaan. Hoe had dit continent er dan uitgezien? De politieke voordelen van de Europese eenwording worden veelal onvermeld gelaten. De herstructurering van Europa na de Koude Oorlog heeft heel veel opgeleverd. In tal van Europese landen is de welvaart sterk toegenomen. Stel dat Europa implodeert. Wie voert dan straks de onderjuni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

handelingen met het IMF, met de V.S, de grootmachten in Oost-Azië? Volgens Van Rossem zal Europa zich verder ontwikkelen als een merkwaardige hybride constructie, iets tussen een statenbond en een bondsstaat in. Het ontstaan van de E.U. hebben we in feite te danken aan de twee grote oorlogen van de vorige eeuw. Het is een sterk door Duitsland gedomineerd Europa geworden. Hoe zou Europa er zonder die oorlogen hebben uitgezien, vraagt Van Rossem zich af. Zijn antwoord: het zou een statenbond zijn geworden, sterk gedomineerd door Duitsland. C. Laeven

Udens Weekblad/Kliknieuws Uden/18-01-2012

Van Rossem laat docenten lachen UDEN – Maarten van Rossem was woensdagmiddag gastspreker tijdens de conferentie over internationalisering in het onderwijs die door het Udens College werd gehouden voor leerkrachten van havo-vwo. De titel van de lezing van Maarten van Rossem was: Europees burgerschap, een fictie? Maar het duurde even voordat hij daar aan toe kwam. “Je dwaalt zo gemakkelijk af, het duurt dus nog wel even.” De grote kantine van de bovenbouw van havo/vwo was bezet door do-

AEDE NL-voorzitter Rien Geurts bedankt Maarten van Rossem voor diens inspirerende en vermakelijke Europa-conference.

bron: Website / Udens College, sector havo – vwo / 19 januari 2012/

centen uit het hele land. Ze vermaakten zich uitstekend met het verhaal van Prof. Dr. Maarten van Rossem die op de zijn bekende manier op het podium stond. Vorig jaar was het een probeersel in Paradiso in Amsterdam, plus een avond in de schouwburg van Utrecht. In december was het optreden van historicus Maarten van Rossem te zien in theater DeLaMar in Amsterdam. Drie avonden waren binnen de kortste keren uitverkocht. Een buitenkansje dus voor de docenten om Van Rossem met zijn conference ‘Elke randdebiel weet dat dit gelul is’ in Uden te kunnen meemaken. Hij had het begin van zijn verhaal toegespitst op internationalisering en vroeg zijn gehoor om aan te geven wanneer ‘wij’ons nou het meest Nederlander voelen. In het buitenland dus. Van Rossem voelt zich in Amerika vooral Europaan. “Ik heb er alle steden lief.” Waarop hij anekdotes vertelt over zijn wandelingen door Rome bijvoorbeeld.

“Waar in die smalle straatjes iedereen vette worsten loopt te eten. In het Pantheon staat een Duitser naast me die omhoog kijkt en zegt ‘Es gibt ein Loch’. Die Duitsers zijn kiene lui.” Volgens de professor komt de Nederlander het dichtst bij zijn identiteit met Koninginnedag en voetbal. “Dan zit de Nederlander als een infantiel met een oranje klomp op zijn hoofd en een krat lauw pils voor de tv. En Koninginnedag is al even verschrikkelijk.” Van Rossem kwam op uitnodiging van AEDE-NL, de vrijwilligersorganisatie die internationalisering in het onderwijs stimuleert en 25 jaar bestaat.

Opleiding, nascholing, congressen en meer LinQ – warm aanbevolen Het LinQ-Project van het Europees Platform werpt vruchten af. Anders konden Daniela Fasoglio en Jos Canton het tijdens de jaarlijks slotbijeenkomst van het LinQ-netwerk op 16 mei jl. in Utrecht niet zeggen.

De twee medewerkers van het SLO hebben in hun onderzoek kunnen aantonen dat de spreek- en luistervaardigheid Duits en Frans van leerlingen in klas 2 t/m 4 significant beter en op het vereiste ERK-niveau is bij docenten die deelnemen aan 5

het LinQ-project dan in de controlegroep. Wat deden de collega’s uit het LinQnetwerk dan zo anders dan hun niet deelnemende collega’s? In eerste plaats gebruikten zij de doeltaal als voertaal in de klas en werkten juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

zij met meer authentiek materiaal dan gebruikelijk. Vaak hadden zij een eentalige lesmethode van een Duitse of Franse uitgever ingevoerd, volgden zij zelf een training in Duitsland of Frankrijk, leerden zij beoordelen m.b.v. de ERK-criteria en trainden zij hun leerlingen voor de deelname aan internationaal erkende Delft- of

Goethe-examens. Voor de deelnemers aan het project was dit natuurlijk al geen verrassing meer. Collega’s daarentegen die nog niet overtuigd waren van het nut en twijfelden of zij zich moeten opgeven voor aan de deelname, werd nu wel duidelijk dat er alleen maar te winnen valt. Op dit moment is helaas nog niet

duidelijk of het project wordt voortgezet. Binnenkort komt er duidelijkheid over de vraag of het Europees Platform de volgende twee jaar door mag gaan als subsidieverstrekker voor dit project. Men kan zich nu wel al op een mail list laten zetten zodat men onmiddellijk op de hoogte wordt gebracht als het project weer doorgaat.

kunstliefhebber, van verhalenverteller en luisteraar bij de beeldvorming over Europa wordt geanalyseerd en komt volgens Leerssen, een internationaal toonaangevend literatuur- en cultuurhistoricus, neer op die van observator van de Europese cultuur. Hij vergelijkt dit met het voyeurschap bij een “peepshow”. Op die manier had ik nog niet eerder naar mezelf en mijn visie op Europa en Europeanen gekeken! Ongewone beeldspraak, verrassend, verfrissend, vermakelijk: onze vooroordelen en bedenkingen worden uit onverwachte hoeken op de korrel genomen. De lezer wordt plotseling duidelijk waarom hij over ‘de anderen’ denkt zoals hij denkt, hoe het komt dat het warmbloedige Zuiden tegenover het koelbloedige Noorden staat. “Cultuur is wat een samenleving van het verleden maakt; het verleden is wat de cultuur van een samenleving fundeert.” Maar hoe kunnen wij dan überhaupt ooit als één Europa verder gaan? Maken wij kans? Ja! Volgens Leersen is

het onze kans dat er sprake kan zijn van een ‘gezamenlijk rekenschap’ van ons asymmetrisch Europees verleden. En dan hoeven wij nog niet alles van elkaar te weten. De Groningers weten immers ook niet alle details van de samenleving in Rotterdam, Geleen en Zierikzee of Nijmegen. En we hoeven daarom ook niet in alles eensgezind te zijn. Oké, maar wat is dan wél nodig om samen door één Europese deur te kunnen? We moeten bereid zijn en het lef hebben om naar ons zelf te kijken met de ogen van de ander. Een kritische zelfreflectie kan ons allen alleen maar verder helpen. Wie de literatuurlessen, de vakken Kunst algemeen en CKV of Geschiedenis een extra EIO-dimensie mee wil geven of op zoek is naar een uitdagende onderzoeksopdracht, die vindt in de bespiegelingen van Joep Leerssen alles wat hij zoekt. Wie zonder educatieve doeleinden ‘gewoon’ op ‘ongewone’ manier naar Europa wil kijken en graag geprikkeld wordt, komt natuurlijk ook volop aan z’n trekken. Er is namelijk bijzonder veel te ontdekken: een rijk boek!

kunnen melden voor de “immersieklas”. Hier leren de leerlingen Nederlands. Een ochtend in de week worden de leerlingen uitgeroosterd om de lessen in het Nederlands te volgen. Het woord “immersie” zegt het al: de leerlingen moeten onder-

gedompeld worden in de Nederlandse taal. De school in Genval waar ik geweest ben, had moeit om een Vlaamse school te vinden en mijn collega was erg blij, toen ik met de vraag kwam of wij langs mochten komen. Op 27 en 28 maart 2012 zijn we met

Boekbespreking Joep Leerssen: Spiegelpaleis Europa. Europese cultuur als mythe en beeldvorming. Uitgeverij Vantilt. 2011 (geïllustreerd, 192 blz.) “Wie een wereldburger wil zijn, kan zich niet veroorloven de ene cultuur ‘gewoon’ en de andere ‘ongewoon’ te vinden.” [blz. 46]

Deze keer wil ik u een boek voorstellen waarin de auteur, gebaseerd op literatuur, film, schilderkunst, opera, mythes en andere culturele bronnen, associatief en toch doelgericht de beeldvorming over Europa en zijn inwoners onder de loep neemt. Bekende namen passeren de revue. Te veel om op te noemen. Literaire grootmeesters, ontdekkingsreizigers, de oude Grieken, Joep Leerssen benadert Europa via de imagologie. Dit wetenschappelijk specialisme bestudeert hoe in en door de letterkunde beeldvorming omtrent nationale eigenaardigheden wordt geformuleerd en verspreid. Fundamenteel is hierbij dat men ervan uitgaat dat nationale karakters een kwestie van zienswijze en niet van zijnswijze zijn. Saai? Droog? Niets minder is waar. Dit maakt het boek juist tot een aanrader. De rol van schrijver en lezer, regisseur en scenarioschrijver en liefhebber van film, schilder, opdrachtgever en

Heike Fein

Best Practice Bezoek aan Belgische school Ooit eraan gedacht om een uitwisseling met Belgie op te zetten?? Het aanraden waard: lekker dichtbij en, zo blijkt, er zijn veel Franstalige Belgische scholen die dit graag willen. In Wallonië zijn leerlingen die zich aan

6

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

drie collega’s en 21 leerlingen naar België gegaan. De leerlingen komen uit de “wereldklas”. Op de Goudse Waarden kunnen de leerlingen in de brugklas een talentklas kiezen. Zij hebben de keuze uit de sportklas, de Da Vinci-klas, de kunst- en cultuurklas en de wereldklas. Deze leerlingen hebben dus voor de laatste klas gekozen en zijn geïnteresseerd in wat er buiten Gouda gebeurt. Zij hebben gedurende een periode aan de module EU gewerkt. In het kader van deze module is er een tweedaags bezoek aan Brussel georganiseerd. De groep heeft dinsdagochtend een Franstalige school in Genval bezocht, ‘s middags zijn ze naar het Europees parlement gegaan, ze hebben overnacht in een jeugdherberg in Brussel. De volgende dag hebben de leerlingen gezwommen in Oceade, zij hebben opdrachten gedaan in mini-Europa en tot slot het Atomium bezocht. Het bezoek aan de leerlingen in Genval van het college Nôtre Dame des Anges, zal een vervolg krijgen. In juni komen de Belgische leerlingen naar Nederland. Onze leerlingen gaan een rondleiding door Gouda geven

met de nodige uitleg. (Goed voor hun Nederlands). Verder willen onze leerlingen de school laten zien en iets vertellen over ons schoolsysteem. Het bezoek aan het Europees parlement heeft veel indruk gemaakt op de leerlingen: id-kaart of paspoort mee, door detectiepoortjes, dat maakt het heel serieus. De leerlingen waren

enorme zaal met alle tolkenruimtes daarboven. “Hoeveel tolken zijn er wel niet..?” Na het bezoek van de vergaderzaal kregen de leerlingen nog meer uitleg en quizvragen. Zij bleken best al heel wat van de EU te weten en Susanne heeft de quiz gewonnen. Bij het gesprek met Esther de Lange wilden de leerlingen eerst weten hoe

Bij het Europees parlement met Esther de Lange

onder indruk van de grootte van het gebouw. We kwamen eerst langs het kunstwerk met buizen, toen in de

het met haar zoontje was. Zij hebben ook vragen gesteld over de gang van zaken tijdens vergaderingen en over de verschillende politieke partijen. Al met al een interessant bezoek waar de leerlingen veel van geleerd hebben, zij hebben een beter inzicht gekregen in hoe Europa bestuurd wordt. De volgende dag waren we in miniEuropa. Erg leuk om zoveel monumenten bij elkaar te zien! Het park dreigt in 2013 opgedoekt te worden. Dat zou erg jammer zijn en onze leerlingen hebben dan ook hun handteking in een boek gezet: zij hopen dat het zal blijven. Tot slot hebben we het Atomium bezocht, dat ligt vlak naast mini-Europa en daarvandaan heb je een mooi uitzicht op het park. Het waren twee volle, maar heel goede dagen in Brussel. Charlotte Vellenga

Voor de school in Genval 7

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

Mach mit ... Zo luidde het motto van de Actiegroep Duits voor de Dag van de Duitse Taal op 19 april 2012. Scholen en bedrijven in heel Nederland besteedden die dag aandacht aan de Duitse Taal. Tijdens een groot evenement in Zwolle werd de Prijs voor de Duitse Taal uitgereikt aan vijf genomineerde scholen. De eerste prijs werd verdiend gewonnen door de Christelijke Scholengemeenschap Rehoboth in Hoogzand met

het pilotproject tweetalig onderwijs Duits. Daarmee is de school de eerste vmbo-school in Nederland, die op deze manier de kansen op de arbeidsmarkt voor haar leerlingen wil vergroten. Bij het project horen vanzelfsprekend excursie aan het buurland. Bij de prijswinnaars van de overige vier genomineerde scholen (twee vo-scholen en twee mbo-scholen) ging het om een e-mail-project, een stageproject in Duitsland, een krantenproject in de klas én een samenwerking met een

Criteria AEDE Nederland

Uitreiking eerste AEDE Profielwerkstuk-Award

Profielwerkstuk-Award

Er zijn drie inzendingen bij de AEDE ingediend voor de eerste AEDE Profielwerkstuk-Award. Het werkstuk van Stefanie Cox en Lisa Paulussen, havo 5 leerlingen van het College Broekhin in Roermond, over de verschillen tussen Nederland en Polen, die van belang zijn voor de integratie van Polen in Nederland, heeft volgens de jury bestaande uit Ludo Mateusen en Marja Ritterfeld, bestuursleden van de AEDE Nederland deze eerste award verdiend. Het aantal Polen in Nederland is in de afgelopen jaren sterk toegenomen. In Nederland spelen er nogal wat vooroordelen ten opzichte van Poolse werknemers. Alleen door meer van elkaar te weten, zich in elkaars cultuur te verdiepen en deze inzichten met anderen te delen kunnen vooroordelen worden ontkracht en tegen gegaan. Met hun profielwerkstuk leveren deze twee leerlingen van het College Broekhin Roermond een dergelijke bijdrage. Door hun onderzoek en de contacten met Poolse leerlingen hebben zij een eigen beeld kunnen vormen, dat zij door middel van hun profielwerkstuk en de presentatie daarvan ook met anderen delen. Juist in een tijd, waarin de samenwerking tussen de Europese landen kritisch wordt bekeken, is het van groot belang, dat de jonge mensen in Europa geloven en hun gedachten er over laten gaan, hoe de samenwerking beter kan verlopen

In haar jubileumjaar 2012 startte de AEDE Nederland met het uitreiken van een award voor het beste profielwerkstuk rond internationalisering. Met deze prijs wil de AEDE leerlingen aanmoedigen om een profielwerkstuk te maken rond een internationaal thema, bij voorkeur in samenwerking met leerlingen van een partnerschool, maar in ieder geval door middel van bronnen uit het buitenland. Voor de beoordeling van de ingezonden profielwerkstukken zijn criteria voor de diverse schoolniveaus en schoolinrichtingen opgesteld. Deze criteria kwamen in overleg met leden van de AEDE tijdens de Udense conferentie 2012 tot stand. U vindt ze op onze website. Voor de beoordeling voor de profielwerkstuk-Award 2012 zullen deze criteria worden aangelegd.

school voor detailhandel in Duitsland. De verscheidenheid van de projecten toont aan, dat internationale contacten niet altijd in het buitenland hoeven plaats te vinden. Met email en internet zijn tegenwoordig op eenvoudige en snelle wijze internationale contacten snel gelegd! Voor meer informatie over de Dag van de Duitse Taal, de projecten en de winnende scholen zie: http://www.duitslandweb.nl/onderwijs/docenten

De jury had bij de aankondiging van deze profielwerkstuk-wedstrijd geen criteria bekend gemaakt, omdat zij die samen met de leden van de AEDE wilde opstellen tijdens haar jubileumconferentie. De beide examenkandidaten hebben echter onbewust aan een aantal van die criteria voldaan. Zij hebben internationale bronnen gebruikt, interviews met buitenlandse leerlingen gehad, deze interviews in een vreemde taal (Engels) opgenomen in hun profielwerkstuk en bovendien gewerkt aan een thema dat voor Nederland en Europa relevant is. Wij zijn trots op de eerste winnaars van onze Profielwerkstuk-award! De jury Marja Ritterfeld & Ludo Mateusen

Europese Projecten Elicit, een Europees project Sinds jaar en dag fungeert AEDE-NL ook als partner in Europese projecten. We memoreren MICE, waarin evaluatie-instrumenten voor internationale projecten ontwikkeld

werden, opgevolgd door het Comenius-3 project I-Probenet over zelfevaluatie op school. Deze projecten lopen niet via Nationale Agentschappen zoals het Europees Platform, maar worden rechtstreeks 8

aangevraagd bij en gemonitord door de Europese Commissie. Het project waaraan wij momenteel als organisatie deelnemen is ELICIT: European Literacy and Citizenship Education. Naast een NGO als AEDE-NL zijn daarin juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

ELICIT-bijeenkomst. V.l.n.r.: Charlotte Vellenga, Rien Geurts, Marjolijn Voerman, Jacques Straten, Lisette Verstegen.

ook scholen, lerarenopleidingen en universiteiten vertegenwoordigd. Het project wordt aangestuurd door onze zusterorganisatie AEDE-FRANCE in de persoon van Marie-france Mailhos die tevens voorzitter van de Franse sectie is. Zij doet dit samen met professor Michel Harel van de Universiteit van Limoges. Zoals gezegd nemen ook 2 scholen deel aan het netwerk: het Udens College uit Uden en het Collège Margueritte Duras uit Libourne in de Bordeauxstreek. De Nederlandse inbreng in dit enorme project met 16 partners bestaat uit Charlotte Vellenga en Marjolijn Voerman (AEDE-NL), Heleen Jansen (AEDE-EU) en Lisette Verstegen, Jacques Straten plus Rien Geurts voor het Udens College. De 16 partners zijn afkomstig uit België, Bulgarije, Frankrijk, Hongarije, Nederland, Roemenië, Spanje en Zweden.

In feite is het doel van dit project tweeledig. Enerzijds wil het voor docenten een referentiekader (Reference Framework) bieden om bij leerlingen de cultuur van het Europees Burgerschap te ontwikkelen. Welke resources staan docenten ter beschikking om deze “European Literacy” bij de leerlingen te ontwikkelen? Hoe kunnen we die resources later via een internationale ELICIT-website voor hen toegankelijk maken? Daarnaast willen we een Portfolio voor leerlingen ontwikkelen dat fungeert als een evaluatie-instrument om te checken welke vooruitgang ze gemaakt hebben, of ze de doelstellingen van een project gehaald hebben en of ze over de benodigde vaardigheden (skills and competences) beschikken om een “ Europese ontwikkeling “ door te maken. In tegenstelling tot de “normale”

Het Stresslessproject

stress in 2005 door 22% van de werknemers in de EU ervaren werd. stress vooral veel voorkomt in het onderwijs? AEDE partner is in het Stressless project? het “Stressless project” aan het eind van dit jaar afgerond wordt? er een praktisch handboek ontwikkeld is dat in september zal verschijnen?

Wist u dat … stress op het werk één van de uitdagingen is op het gebied van gezondheid en vitaliteit, waarmee wij in Europa worden geconfronteerd? stress een factor is bij 50% tot 60% van alle verloren werkdagen? stress het werkgerelateerde gezondheidsprobleem is, dat op één na het vaakst wordt gerapporteerd?

9

Comenius projecten zoals de bekende Multilaterale School Partnerschappen, duren dit soort projecten geen twee maar drie jaar. De partners zijn tot nu toe 3 maal bij elkaar gekomen: in Parijs (mei 2011), in Bordeaux (november 2011) en onlangs in Córdova (februari 2012). Gestaag wordt gewerkt aan de inhoud en dus het uitbouwen van referentiekader en portfolio maar de aandacht gaat ook uit naar presentatie en disseminatie van de resultaten, het laten ontwerpen van een logo en bouwen van een website. In de komende septembermaand komt de groep weer bijeen in Brussel en na Sofia in het voorjaar van 2013 volgt in september 2013 een afsluitende conferentie in Keckskemet (Hongarije) waar de uiteindelijke producten gepresenteerd zullen worden. Rien Geurts

er in het handboek voorbeelden staan van stressreductietrainingen? dit handboek binnenkort gratis te downloaden zal zijn? u meer informatie kunt vinden op de website www.spi.pt/stressless/index_NL.html? Heleen Jansen

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

Van het bestuur Mededeling: De Udense Conferentie 2013 zal plaatsvinden op woensdag 16 januari 2013. Noteert u dit datum al vast in uw agenda’s.

Handige Europasites http://europa.eu/abc/euslides/index_nl.htm http://europa.eu/index_nl.htm http://europa.eu/europago/welcome.jsp http://europa.eu/teachers-corner/index_nl.htm http://ec.europa.eu/nederland/youth/teachers/index_ nl.htm http://www.democratie-rechtsstaat.nl/Voor-scholen/Lesmateriaal http://www.vluchtelingenwerk.nl/index. php?option=com_weblinks&view=category&id=80%3Aed ucatie-en-lesmateriaal&Itemid=14 http://www.europaeducatief.nl/ http://www.provant.be/bestuur/internationaal/europa_direct/lesmateriaal/ http://www.budgeteurope.nl/ http://www.ecb.int/ecb/educational/pricestab/html/index.nl.html http://ec.europa.eu/nederland/services/info_centre/publications/index_nl.htm http://histoforum.digischool.nl/lesmateriaal2/algemeen. htm http://www.allesoverdeverkiezingen.nl/Voor-scholen/Lesmateriaal/Voortgezet-onderwijs-en-MBO/Europese-Unie http://www.prodemos.nl/Bezoek-Den-Haag/De-HaagseTribune/Lesmateriaal/Lesmateriaal-EU http://www.europe4u.nl/ http://serie.etv.nl/E4U/ http://www.nieuwsindeklas.nl/lesmateriaal/ http://wijzijn.europamorgen.nl/

http://www.europa-nu.nl/ http://www.forumdemocratie.nl/zet_de_agenda_van_eur opa?type=4&activeprojects=all http://www.nederlandineuropa.nl/ http://www.eyp.nl/ http://www.mepnederland.nl/ http://www.eutrio.be/nl/europa-voor-kinderen http://leerkracht.kennisnet.nl/1726/eu-forum-gratisleeromgeving-over-de-europese-unie http://www.schooltv.nl/docent/project/1555623/eu-geografie/3260361/extra-informatie-bij-aflevering/ http://www.schooltv.nl/eigenwijzer/project/917076/eugeografie/2155921/home/ http://www.wereldburgerschap.nl/wereldburgerschap-inde-klas/bronnen_1/voortgezet-onderwijs_1/ http://www.erfgoededucatie.eu/Lesmateriaal.html http://www.hetkleineloo.nl/in_000.cfm?art_id=551 http://www.wereldburgerschap.nl/ http://www.venstersopdewereld.nl/ http://www.kleurbekennen.be/web/kb2/web/faq.html http://jongeburgers.slo.nl/publicaties/ http://jongeburgers.slo.nl/onderzoek/wereld/ http://www.cito.nl/nl/onderwijs/voortgezet%20onderwijs/alle_producten/735cbc91663649a5a69d9a6beb5d3529. aspx http://tule.slo.nl/OrientatieOpJezelfEnWereld/F-KDOrientatieJezelfEnWereld.html http://ko.slo.nl/kerndoelen/ www.milleniumdoelen.nl/atlas/

Hoe maak je een beleidsplan internationalisering? De AEDE krijgt regelmatig vragen over het opstellen van een beleidsplan internationalisering. Enkele jaren geleden heb ik voor mijn school zo´n beleidsplan geschreven. Mijn ervaringen wil ik graag met de AEDE-leden delen. Ik ben volgens het onderstaande stappenplan te werk gegaan. Mocht u hierover vragen hebben, mailt u mij dan ([email protected]).

I Beleidsplan 1. Missie en visie Werk vanuit de visie en de missie van de school. 2. Doelstelling internationalisering Stel de doelen van internationalisering vast: 10

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

vanuit de overheid vanuit je eigen schoolomgeving (schoolleiding, docenten, leerlingen en ouders) 3. Van doelen naar beleid Zet de doelen om in beleid: langs welke weg worden de doelen bereikt? Wat betekent de invoering van internationalisering voor je onderwijs, je onderwijstijd, je taakbeleid? 4. Organisatie Door welke mensen wordt inhoud gegeven aan internationalisering? Denk aan coördinator, commissie internationalisering, maar beschrijf ook de rol van de schoolleiding, teamleiders, vaksecties en afzonderlijke docenten. Zorg in het beleidsplan voor een duidelijke functiebeschrijving; wie is waarvoor verantwoordelijk en is gefaciliteerd met hoeveel taakuren. 5. Evaluatie, certificering, kwaliteitsbewaking Beschrijf op welke manier er voor wordt gezorgd, dat de kwaliteit van de internationaliseringprojecten wordt gegarandeerd en op welke manier projecten in- en extern worden geëvalueerd. Onder dit punt kunnen ook certificaten voor leerlingen en docenten worden beschreven (EIO, Europass e.d.). 6. Informatievaardigheden Internationalisering zal voor een (groot) deel ook via de computer plaatsvinden. Welke middelen zijn noodzakelijk en hoe worden ze ingezet. Welke ICT-vaardigheden moeten docenten en leerlingen beheersen? 7. Informatie en disseminatie Via interne nieuwsbrieven, regionale kranten en websites ouders, leerlingen en collega´s op de hoogte houden van (geplande) activiteiten, evaluaties en ontwikkelingen is belangrijk. Beschrijf daarom ook in het beleidsplan hoe dit vorm gegeven wordt. Denk ook aan een projectsite voor de samenwerking tussen de verschillende partners. 8. Scholing en netwerkvorming Beschrijf hoe de kwaliteit van de deelnemende docenten gewaarborgd kan worden en op welke manier er voor wordt gezorgd, dat een noodzakelijk netwerk wordt gevormd. Hoe wordt de kwaliteit gewaarborgd? 9. Financiering Op welke manier worden de projecten en de taken gefinancierd? Welke subsidies kunnen worden aangeboord? Zijn er sponsoren? Wat is de maximumbijdrage voor de ouders?

II Activiteitenplan Maak een overzicht van alle activiteiten die op het gebied van internationalisering plaatsvinden en gepland zijn. Dat zijn ook de EIO-activiteiten binnen de vakken en de lesmethoden. Maak daarvan een overzichtelijk inventarisatie. Hiermee wordt ook een deel van de (internationale) burgerschapsvorming duidelijk.

III Sterkte-zwakte-analyse Beschrijf voor de internationalisering de sterke en zwakke punten in je eigen organisatie. Zorg ervoor dat er aan deze punten wordt gewerkt. Vertrouw er niet op dat een keer goed, altijd goed blijft! En dan nu aan de slag! Plan er wel een aantal maanden voor in. Heel veel succes! Marja Ritterfeld

11

juni 2012

AEDE-NL Nieuwsbrief

Beleidsplan schrijven? Handige literatuur! • Ahlers, J., Boender, R.C.W., Generatie Z. Ken ze, begrijp ze en inspirer ze voor een beter leven, Bertram + De Leeuw Uitgevers, 2011 • Andreotti, V., The contributions of postcolonial theory to development education. Londen: DEA, 2007. • Beneker, T. & R. van der Vaart, Global citizenship and development. In: P. van Lindert e.a. (red.), Development matters: geographical studies on development process and policies, pp. 127-138. Utrecht: Faculteit Geowetenschappen Universiteit Utrecht, 2006. Beneker, T., M. van Stalborch & R. van der Vaart, Wereldburgerschap in het onderwijs. NCDO-visiedocument. Amsterdam: NCDO, 2008. • Bijl, R., J. Boelhouwer & E. Pommer (red.), De sociale staat van Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007. • Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon, Entoen.nu. De canon van Nederland. Delen A en B. Den Haag: Ministerie van OCW, 2006. • Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon, Entoen.nu en verder. De canon van Nederland. Deel C. Den Haag: Ministerie van OCW, 2007. • Davies, I., M. Evans & A. Reid, Globalising citizenship education? A critique of ‘global education’ and ‘citizenship education’. In: British Journal of Educational Studies, 53 (2005) 1, pp. 66-89. • Dekker, J. & J. de Hart (red.), De goede burger. Tien beschouwingen over een morele categorie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005. • DfID, Developing the global dimension in the school curriculum. Glasgow: Department for International Development, 2005. • Eijsackers, L., Actief burgerschap: good practices in scholen. Aanvulling. Den Bosch: KPC Groep, 2006. • Guardian, The, Think global. Speciaal katern uitgegeven in samenwerking met DEA en DfID, 29 april 2008 (te downloaden op: education.guardian.co.uk/thinkglobal). • Heijne, R., Wereldburgerschap: het ei van Erasmus. Essay. Rotterdam: Stichting Huis van Erasmus, 2006 (zie www.huisvanerasmus.nl). • Lampert, M., B. van der Lelij & S. van Duijn, Barometer internationale samenwerking 2007. Jongeren. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Amsterdam: Motivaction, 2007. • Lelij, B. van der e.a., Opvattingen over ontwikkelingssamenwerking, duurzame ontwikkeling en mensenrechten. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Amsterdam: Motivaction, 2007. • Lelij, B. van der e.a., Barometer internationale samenwerking 2008. Trends en ontwikkelingen. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Amsterdam: Motivaction, 2008. • Maslowski, R. e.a., Effecten van internationalisering in het voortgezet onderwijs. Een analyse van de implementatie en effecten van een Europese en internationale oriëntatie, Gronings Instituut voor Onderzoek van Onderwijs, Faculteit Gedrags-en Maatschappijwetenschappen (GMW), Rijksuniversiteit Groningen (RuG) 2009 • Meerman, M., Derde wereld in beeld. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Rotterdam: Brighter World, 2007. • Metaal, S. & B. van der Lelij, Kennis, perceptie en informatiebehoefte van Nederlanders op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Amsterdam: Motivaction, 2007. • North-South Centre, Global education in the Netherlands. The European global education peer review process. National report on the Netherlands. Lissabon: North-South Centre of the Council of Europe, 2005. • Osler, A. & H. Starkey, Changing citizenship: democracy and inclusion in education. New York: Open University Press, 2005. • QCA, The global dimension in action. A curriculum planning guide for schools. Londen: Qualifications and Curriculum Authority, 2007c. • Raad voor Cultuur, Mediawijsheid: de ontwikkeling van nieuw burgerschap. Den Haag: Raad voor Cultuur, 2005. • Remmers, T., Duurzame ontwikkeling is leren vooruitzien. Kernleerplan Leren voor Duurzame Ontwikkeling, funderend onderwijs 4-16 jaar. Enschede: SLO, 2007. • Scheffer, P., Het land van aankomst. Amsterdam: De Bezige Bij, 2007. • Velden, F. van der (red.), Wereldburgerschap. Handreikingen voor vergroting van betrokkenheid bij mondiale vraagstukken. Assen: Van Gorcum, 2007. • Veugelers, W., Waarden en normen in het onderwijs. Zingeving en humanisering: autonomie en sociale betrokkenheid. Oratie. Utrecht: Universiteit voor Humanistiek, 2003. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Identificatie met Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007. • Veugelers, W., The moral and the political in global citizenship: appreciating differences in education, University of Humanistic Studies Utrecht/University of Amsterdam, Amsterdam, The Netherlands February 2011 • Zondervan, I., Jonge wereldburgers. Kinderen over de wereld om hen heen. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van NCDO. Amsterdam: Motivaction, 2007.

12

juni 2012