Leerkrachtenbundel Secundair onderwijs 12 tot 18 jaar bij de tentoonstelling Onbekende Beelden, Sterke verhalen. Belgen in oorlog

Leerkrachtenbundel Secundair onderwijs 12 tot 18 jaar bij de tentoonstelling Onbekende Beelden, Sterke verhalen. Belgen in oorlog. Inhoud 1. Inleiding 2. De tentoonstelling: Onbekende beelden, sterke verhalen. Belgen in oorlog 3. Over Fotografie 3.1. Inleiding 3.2. Documentaire fotografie en oorlogsfotografie 3.3. Verschillende vormen van beeldbewerking 3.3.1. Propaganda 3.3.2. Mise-en-scène 3.3.3. Meerduidigheid/andere interpretatie 3.3.4. Tekst bepaalt het beeld 3.3.5. Photoshop 3.4. Betrouwbare journalistieke beelden 4. Kritisch kijken 5. Beeldanalyse 6. Bijkomende Literatuur

2

1. Inleiding Omwille van het interactieve en multimediale karakter van de tentoonstelling kunnen er geen rondleidingen geboekt worden. Er werd wel een leerkrachtenbundel en opdrachtenbundel voor de leerlingen voorzien. Indien u met uw leerlingen een bezoek brengt aan de tentoonstelling, kunnen de leerlingen met de opdrachtenbundel zelfstandig aan de slag. De tentoonstelling brengt 20 foto’s van personen die een band hebben met België en in hun leven geconfronteerd werden met een oorlog of gewapend conflict. De leerlingen leren kijken naar beelden en speuren naar informatie over het beeld. Door telkens weer op zoek te gaan naar informatie over en achter de foto, naar de sociale context van het gebeuren en van de gefotografeerde personen, blijkt nagenoeg altijd hoe dicht deze mensen bij ieder van ons staan. In dat opzicht weerspiegelt dit mozaïek van foto’s dan ook de ‘normale’ sociale geschiedenis van België. Veel vragen We stellen in de opdrachtenbundel veel vragen. Vragen die de leerlingen doen nadenken. Want vertelt een beeld de waarheid? Zien we altijd wat we zien? De analyse van historische foto’s is even moeilijk als essentieel. En de tentoonstelling leert leerlingen kritisch om te springen met de aangeboden informatie en beelden. Doordat het ‘kijken’ op zich en het ‘analyseren’ van beelden centraal staat in deze tentoonstelling, kan het interessant zijn om de beelden door de leerlingen te laten beschrijven of analyseren alvorens ze de tentoonstelling bezoeken en de informatie ‘achter’ de foto ontdekken. Zo leren ze onbevooroordeeld de beelden bekijken. De verhalen en de foto’s zijn gelieerd aan conflicten en oorlogen vanaf het eind van de negentiende eeuw tot de Rwandese genocide en de NAVO-interventie in Libanon vandaag.

3

Klassedag Tijdens de klassedag op 13 december 2012 (19u) krijgen de leerkrachten een uiteenzetting over de educatieve doeleinden, en ook een korte uiteenzetting door een van de makers van de tentoonstelling.

2. De tentoonstelling: Onbekende beelden, sterke verhalen. Belgen in oorlog Ogenschijnlijk banale foto’s – een groep vrouwelijke toeristen, anonieme burgers op een open vrachtwagen, een stoere soldaat op een motorfiets, een restant van kleren in een Midden-Oosten setting – verbergen de grote drama’s van de voorbije eeuw. De foto’s fascineren en werpen een speciaal licht op de wereldgeschiedenis. Ze vormen de aanleiding om de oorlogsverhalen en – omstandigheden onder de aandacht te brengen die vaak enkel door specialisten zijn gekend. Al snel wordt duidelijk dat de realiteit vaak heel anders blijkt te zijn dan op het eerste gezicht lijkt. De tentoonstelling Onbekende beelden, sterke verhalen. Belgen in oorlog is een speurtocht naar informatie over het beeld. Met behulp van de nieuwste multimediatechnieken exploreert de bezoeker de foto van binnenuit. Hij kruipt via touchscreens en tablets als het ware in het beeld. Elk detail op de foto kan hij onder de loep nemen en bevragen. Op die manier transformeert de foto in een venster op de wereld en zijn geschiedenis. Miljoenen clichés waarin Belgische militairen, vrijwilligers, dokters en schrijvers in tijden van oorlog hun wedervaren hebben vastgelegd, vormen een al even kleurrijk als verbijsterend portret van de wereldgeschiedenis in de bloedige twintigste eeuw. Onbekende beelden, sterke verhalen. Belgen in oorlog brengt een sterk doorgedreven selectie foto’s van personen die in hun leven werden geconfronteerd met een oorlog of gewapend conflict. Hun verhalen voeren ons van het eind van de negentiende eeuw, met de pauselijke zoeaven of de Vlaamse vrijwilligers in de Boerenoorlog, over de wereldoorlogen en de Spaanse burgeroorlog, naar de Congo crisissen, de bevrijdingsstrijd in Latijns-Amerika, de Rwandese genocide en de NAVO-interventie in Libanon vandaag. Om de ware toedracht bij elk van die foto’s te achterhalen en het verhaal achter het beeld te schrijven, was heel wat onderzoek nodig. Het zijn in de eerste

4

plaats historici zoals Lieven Saerens en Chantal Kesteloot die hun verhaal doen, maar ook journalisten Chris De Stoop en Jens Franssen en de fotograaf Teun Voeten komen aan het woord.

3. Over Fotografie 3.1. Inleiding Het woord fotografie hebben we te danken aan J.N.Niépce (1765-1833), het procedé aan L.J.M Daguerre (1787-1851) en de bekendmaking ervan aan F. Arago (1786-1853). H.F. Talbot (1800-1877) legde de basis voor het negatief/positief principe en F.S.Archer (1813-1857) introduceerde het natte collodium proces. De democratisering gebeurde door Eastman Kodak Co. Zij zorgden voor de eerste rolfilmcamera’s waardoor het fotograferen voor een breed publiek mogelijk werd. Tussen 1850-1880 had de fotografie vooral een documentair karakter, nl. om de wereld rondom ons zo nauwkeurig mogelijk af te beelden. Pas later werd duidelijk dat fotograferen meer dan een mechanisch proces is om de werkelijkheid te registreren én ook kunstenaars gingen aan de slag met het medium. Het beeld dat we zien vormt een grote relatie met de werkelijkheid, maar de persoon achter het toestel heeft meer inbreng dan we denken. De foto is immers een momentopname van een klein deel uit een groter deel. En iemand vond het waard dit moment te fotograferen. Waarom net dit moment? Waarom net dit deel? De fotograaf maakt keuzes; hij beslist over wat hij zal vastleggen, welk deel uit de omgeving dat hij wil vastleggen, hij bepaalt het thema of onderwerp. Hij beslist bijvoorbeeld ook wat hij NIET wil fotograferen. “Fotografie levert nooit een volledig betrouwbare reproductie van de werkelijkheid. Daardoor is de fotografie in ieder geval geen neutraal medium: of we het ons realiseren of niet, de camera herinterpreteert de wereld rondom ons. De camera laat ons de wereld letterlijk anders zien.” 1 We zien de wereld door de ogen van de fotograaf.

1

Uit, Johan Swinnen, Fotografie uit De essentie-reeks, 2011, Uitgeverij luster, Antwerpen, Blz 6

5

3.2. Documentaire fotografie en oorlogsfotografie “Nieuwe manieren om nieuws in beeld te brengen en nieuwe ideeën over wat nieuws zou kunnen zijn, hebben de almachtige figuur van de fotojournalist aan het wankelen gebracht en de aanzet gegeven tot hoogst interessante concepten.” 2 De kranten staan er vol van; foto’s van allerlei maatschappelijke gebeurtenissen. Ze illustreren verhalen of vertellen een in een fotoreportage een verhaal op zich. De documentaire fotografie krijgt momenteel in de fotografie een belangrijke rol toebedeeld. Een groot deel van die maatschappelijke gebeurtenissen zijn oorlogen en conflicten tussen groepen mensen. Vrij snel na het gebeuren krijgt ‘de wereld’ een fotografisch verslag van de gebeurtenis. Er zijn ook heel veel fotografen actief in verschillende werelddelen om het ‘nieuws’ te fotograferen. Dat was niet altijd zo. Halfweg de 19 de eeuw waren de fototoestellen zwaar en groot, de ontwikkelingstijd lang, en de verspreiding van foto’s traag. Ondertussen, dank zij de vele technische revoluties en snelle transportmogelijkheden, beschikken we over kleine, hanteerbare camera’s en worden foto’s digitaal onmiddellijk doorgestuurd naar agentschappen. De eerste oorlogsfoto’s dateren volgens diverse bronnen van de Mexicaanse oorlog (1846-1848), de Krim-oorlog (1845-1856) en de Amerikaanse Burgeroorlog (18611865). Eén van de fotografen van de Amerikaanse Burgeroorlog was Matthew Brady. Hij kreeg van Abraham Lincoln de toestemming om de Noordelijke troepen te volgen en te fotograferen. Samen met zijn medewerkers Alexander Gardner en Timothy O’Sullivan gaf hij een onverbloemd en schockerend verslag van de gruwelijke gevolgen van oorlog. In de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) kwamen oorlogsfotografen steeds dichter in de frontlinies. Ze waren uitgerust met betere camera’s maar ze moesten voor het maken van de foto’s altijd toestemming krijgen van voorlichtingsofficieren . Niet de fotograaf, wél de militairen bepaalden wat er gefotografeerd mocht worden.

2

Antiphotojournalism, Keizersgracht 609, 1017 DS Amsterdam, www.foam.org van 1.04.2011 – 8.06.2011 Foam,

Amsterdam, 2011, by thomas Keenan en Charles Guerra.

6

Het beeld dat het thuisfront kreeg van de oorlog werd gestuurd, in de loopgraven was er bijvoorbeeld een fotografieverbod. Ook in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) werd de fotografie gecensureerd. Het Duitse leger leidde propagandafotografen op, die géén anti-Duitse beelden mochten maken. Toen de oorlog echter begon te keren, kregen vooral de Amerikaanse oorlogsfotografen meer vrijheid, waardoor de gruwelijkheden van de oorlog (concentratiekampen, uitgebrande steden, gesneuvelde soldaten,…) niet langer ongefotografeerd bleven. Eén van de belangrijkste oorlogsfotografen uit die tijd was Robert Capa. Hij fotografeerde vijf oorlogen, waaronder de Spaanse Burgeroorlog en de Tweede Wereldoorlog. Hij was berucht om zijn avontuurlijke levensstijl en meed de vuurlinies niet. De bekendste maar meest controversiële foto was zijn ‘Falling soldier’, een foto uit de Spaanse burgeroorlog waarbij er twijfel bestaat of de foto effectief een gesneuvelde soldaat toont of in scène is gezet.

3.3. Verschillende vormen van beeldbewerking Bij de korte beschrijving van de oorlogsfotografie kwamen al enkele praktijken aan bod over manipulatie van het beeld. De fotografie is niet zo authentiek en waarheidsgetrouw of objectief als oorspronkelijk bedoeld. De zogezegde kijk op de werkelijkheid is eigenlijk de kijk op de werkelijkheid van de fotograaf, of de opdrachtgever. Zowel bewust (mise-en-scène, manipulatie, propaganda, cadrage, bijschriften,…) als onbewust ondergaan foto’s bewerkingen bij het maken, gebruiken of bekijken. Er wordt algemeen aangenomen dat o.a. het digitale tijdperk het mogelijk maakte om foto’s te manipuleren. Eén van de meest gekende manieren om dit te doen is via Photoshop. Het tegendeel is waar. Foto’s worden bewerkt om verschillende redenen en op verschillende manieren.

7

“De conclusie die resteert, is dat de techniek niet het uitgangspunt mag vormen wanneer we uitspraken doen over de betrouwbaarheid van het fotografische beeld. Bovendien is betrouwbaarheid geen inherente kwaliteit van het beeld, dit ligt niet besloten in het beeld zelf maar is een kwaliteit die eraan wordt toegekend. Zowel het analoge als het digitale beeld is in staat de werkelijkheid te vervormen, te veranderen of te reconstrueren, zowel voor, na, als tijdens de opname.“ 3 Er zijn verschillende manipulatiemanieren mogelijk: -

‘Stalinistische reconstructies’ (Stalin ‘verwijderde’ personen uit foto’s om een ander beeld van de werkelijkheid op te hangen),

-

‘superimpositie’ (een techniek waarbij meerdere negatieven in hetzelfde beeld worden afgedrukt)

-

ensceneren van een foto ( bijvoorbeeld CAPA)

-

het plaatsen van een (verkeerd) onderschrift bij een foto,

-

‘het kadreren van het beeld’

Willen de fotografen de werkelijkheid mooier voorstellen dan ze is? Doen ze het vanuit artistiek of esthetisch oogpunt? Is het propaganda? Hieronder enkele voorbeelden 3.3.1. Propaganda Propagandafotografen werden in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog opgeleid. Maar er werden ook films gemaakt: “Politieke regimes geloofden in de eerste helft van de twintigste eeuw sterk in de kracht van het medium film om het publiek van bepaalde ideeën te overtuigen. Dictatoriale regimes lieten propagandafilms maken om hun macht te legitimeren. Deze films zijn gebaseerd op enkele principes zoals herhaling van boodschappen, de vermenging van waarheden en selectiviteit”

4

De bekendste

voorbeelden hiervan zijn Potemkin (1925) van regisseur Serge Eisenstein, Triumph des 3

De betrouwbaarheid van het journalistieke beeld in het digitale tijdperk, Ivonne Schippers, Doctoraalscriptie

Theater-, Film- en Televisiewetenschap, Specialisatie nieuwe media en digitale cultuur, Universiteit Utrecht, September 2005, http://www.ethesis.net/journalistieke_beeld/journalistieke_beeld_inhoud.htm 4

Johan Swinnen, Beeldcultuur, De Essentie-reeks, Antwepren, Uitgeverij Luster, 2012, blz .22

8

Willens (1935) van Leni Riefenstahl, en de antisemitische film Jud Süb (1940) van Veit Harlan of bijvoorbeeld de minder bekende propagandafilm om het rode Kruis om de tuin te leiden nl. ‘Der Führer schenkt den Juden eine Stadt’ van Kurt Gerron, een Duitse acteur en regisseur die na het maken van de film naar de gaskamers werd gestuurd. Volgens Johan Swinnen speelden de films in op reeds bestaande gevoelens van de mensen

waardoor

hun

gevoelens

gerechtvaardigd

werden.

De

kracht

van

propagandafilms mag daarom niet overschat worden. Enerzijds zijn de films voor een bepaald publiek een bevestiging, anderzijds worden die films vooral bekeken door mensen die al die mening waren toegedaan. Alleen als men verplicht wordt naar deze films te kijken wordt de impact groter. 3.3.2. Mise-en-scène De Hongaars-Amerikaanse oorlogsfotograaf Robert Capa (Endre Friedmann) krijgt algemene bekendheid door de foto ‘Loyalist Militiaman at the Moment of Death, Cerro Muriano, September 5, 1936’ waarop te zien is hoe een republikeinse soldaat (Frederico Borrell Garcià) sneuvelt in de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). De foto werd gemaakt tijdens de slag bij Cerro Muriano en maakt Capa op één slag beroemd. De foto verscheen eerst in Franse Vu, later in het Amerikaanse Life. De foto is één van de bekendste maar ook één van de meest betwiste foto’s uit de geschiedenis van oorlogsfotografie. Niet voor niets was de slogan van Robert Capa ‘If your pictures aren’t good enough, you’re not close enough’.

5

De bekende oorlogsfotograaf mengde zich tussen de

gebeurtenissen als ooggetuige en zat ontzettend dicht op het onderwerp. Daardoor maakte hij emotionele en sterke beelden. ‘Tijdens WO II was hij oorlogscorrespondent

5

‘Als je foto’s niet sterk genoeg zijn, stond je niet dicht genoeg’

9

voor het tijdschrift ‘Life’ en in 1947 behoorde hij tot de oprichters van het fotoagentschap Magnum. ‘ 6 In 1974 beschuldigde een medewerker van The Daily Express Capa ervan dat zijn foto ‘Vallende soldaat in Spaanse burgeroorlog’ 7(1936) in scène was gezet om toch een interessante actiefoto te hebben tijdens een betrekkelijk rustige periode tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Sindsdien wordt de betrouwbaarheid van oorlogsfoto’s geregeld in vraag gesteld. Tal van onderzoekers (biograaf van Capa nl. Richard Whelan8, Spaanse krant El Périodico,…) probeerden de waarheid te achterhalen. De tijd en de plek werden onderworpen aan grondige studies en er werden reconstructies uitgevoerd van het moment. Er circuleren verschillende theorieën; de foto zou bijvoorbeeld op een andere plek genomen zijn en niet aan het front; en er zouden bijvoorbeeld negatieven bestaan waarop te zien is dat de soldaat opstaat en weer wegloopt; of nog, de soldaat zou een aanval veinzen maar uiteindelijk echt aangevallen worden. Of nog… “Er blijkt in deze reeks nog zo’n zelfde foto te bestaan. Genomen vanuit hetzelfde standpunt, op hetzelfde tijdstip van de dag (dit is te bepalen aan de hand van de schaduwen en de wolkenlucht) en in éénzelfde houding. De kans dat Capa twee keer achter elkaar zo’n gebeurtenis op film weet te vangen is uitermate klein. ... In dit specifieke geval heeft het opduiken van deze nieuwe negatieven geleid tot de verdenking dat de fotograaf de werkelijkheid van dit beeld geënsceneerd heeft.”9 3.3.3. Meerduidigheid/andere interpretatie “Foto’s zijn meerduidig, vatbaar voor verschillende interpretaties. Afhankelijk van context en moment, van wie ze vertoont, bekijkt, ervaart of gebruikt, kunnen ze een

6

Visser, Hripsimé (red.) 100 x Foto, 100 Foto’s uit de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam, Uitgeverij TOTH

Bussum, Stedelijk Museum Amsterdam, 1996, 227, Blz. 100 7

Ook gekend onder de titel ‘The Fallen Soldier’ of ‘Death of a Loyalist Soldier’ (1936)

8

documentaire ‘The Shadow of the Iceberg’

9

De betrouwbaarheid van het journalistieke beeld in het digitale tijdperk, Ivonne Schippers, Doctoraalscriptie

Theater-, Film- en Televisiewetenschap, Specialisatie nieuwe media en digitale cultuur, Universiteit Utrecht, September 2005, http://www.ethesis.net/journalistieke_beeld/journalistieke_beeld_inhoud.htm

10

andere betekenis krijgen.”

10

(vb. familiealbum andere betekenis voor familie dan voor

buitenstaander). Volgens Gie Vandenberghe hebben historische foto’s zonder bijschrijft slechts een betekenis bij benadering. 3.3.4. Tekst bepaalt het beeld 15 juni 2011: Richard Lam (Getty Images) neemt een foto van een koppel op de grond tijdens de rellen na een nederlaag van het plaatselijke hockeyteam in het Canadese Vancouver. De krantkoppen zijn duidelijk ‘Love in the Time of Rioting’ 11. Maar is de foto zo duidelijk? Was er op de foto een ‘kussend’ koppel te zien temidden de rellen? In een interview voor de Canadese televisie legt het koppel uit wat er aan de hand was. De politie probeerde tijdens de rellen de mensen weg te jagen en zette daarvoor traangas en politie te paard in. In al die chaos rende het koppel ook weg maar het meisje struikelde waardoor ze op de grond terecht kwam. Ze was geschrokken en bang en haar vriend probeerde haar te kalmeren. Ze vinden het zelf heel raar dat iedereen speculeert over zo’n persoonlijk moment in haar leven. De fotograaf had ook niet door wat hij midden in die chaos gefotografeerd had. Pas later werd gespeculeerd over het kussende koppel. 12 3.3.5. Photoshop De Libanese freelance fotograaf Adnan Haij bezorgde in augustus 2006 aan het persagentschap Reuter een bewerkte foto van de Israëlische bombardementen op Beiroet. Er werden extra rookwolken in de foto geplakt en ook gebouwen werden gekopieerd en geplakt in de foto. Het persagentschap trok alle 920 foto’s van de fotograaf in en stopte de samenwerking met Adnan Haij. Op het internet ontstaat een 10

Gie Van den Berghe, Kijken zonder zien, Omgaan met historische foto’s, Kalmthout, uitgeverij Pelckmans, 2011,

blz.23

11

http://www.vancouversun.com

12

http://www.popphoto.com/how-to/2011/06/interview-photographer-richard-lam-his-vancouver-riot-kiss-photo

11

discussie over de redenen waarom de fotograaf zijn foto bewerkte. Hij wordt door sommigen uitgeroepen tot propagandist van de Libanese verzetsbeweging Hezbollah. 3.4. Betrouwbare journalistieke beelden Beelden

in

de

krant

vervullen

dezelfde

functie

als

woorden,

namelijk

informatievoorziening. Die woorden en beelden zorgen ervoor dat wij ons een oordeel kunnen vormen over de wereld en de gebeurtenissen die erin plaats vinden. We gaan er vrij snel van uit dat die beelden betrouwbaar zijn. We verwachten bij het zien van persfoto’s dat zij de werkelijkheid representeren. Maar het is inderdaad slechts een representatie. Wij, de kijker, zijn degene die een betekenis verlenen aan de foto’s door ze te interpreteren. Vooral met de komst van de digitale camera en beeldbewerkingprogramma’s, is de betrouwbaarheid van het journalistieke beeld onder druk komen te staan. Is zien nog wel geloven? Zowel het analoge als het digitale beeld is in staat de werkelijkheid te vervormen, te veranderen of te reconstrueren, zowel voor, na als tijdens de opname. Trouwens, dat een foto de werkelijkheid zou weergeven is een kwaliteit die we aan foto’s hangen maar die onjuist is. “Fotojournalisten en beeldredacteuren zijn zich terdege bewust van de kwetsbaarheid van hun beroep. Zij zijn op tijd in de discussie ingehaakt en hanteren geschreven of ongeschreven regels om het gebruik van digitale beeldbewerkingtechnieken in goede banen te leiden en de betrouwbaarheid van het journalistieke beeld zoveel mogelijk te beschermen. Zien is nog steeds geloven!13

4. Kritisch kijken “Op een sluipende manier hebben beelden vooral sinds het midden van de vorige eeuw een toenemende invloed gekregen, eerst via de geschreven pers, dan via televisie en film 13

De betrouwbaarheid van het journalistieke beeld in het digitale tijdperk, Ivonne Schippers, Doctoraalscriptie

Theater-, Film- en Televisiewetenschap, Specialisatie nieuwe media en digitale cultuur, Universiteit Utrecht, September 2005, http://www.ethesis.net/journalistieke_beeld/journalistieke_beeld_inhoud.htm

12

en de laatste jaren via internet. Zij bevestigden of veranderden de menselijke waarde en ons wereldbeeld, of brachten ze aan het wankelen. Nieuwe beelden brachten openheid. Door de democratisering van de filmcamera’s, fototoestellen en videocamera’s, en de laatste jaren ook door de opkomst van de iPhones,

heeft nagenoeg iedereen een

gebruiksvriendelijk toestel om alle aspecten vast te leggen van het maatschappelijke leven van iedere dag. Hoe verschillend in kwaliteit, professionaliteit en pixels ook, het gaat in de eerste plaats over getuigenissen van wat men ziet, voelt of wil delen, bijvoorbeeld via sociale media als Facebook, Twitter en Flickr. “ 14 Johan Swinnen hamert in zijn boek over beeldcultuur

15

op het feit dat hogescholen en

secundaire scholen teveel focussen op ‘fotogerelateerde’ cursussen en te weinig op kritisch beoordelen van beelden. Men ‘leert’ de leerlingen te weinig (kritisch) kijken. Beeldeducatie is momenteel te weinig geïntegreerd in het reguliere onderwijs. Productie, presentatie en analyse van het beeld komt ook in universiteiten en hogescholen te weinig aan bod. Het kijken en analyseren van een foto gebeurt in verschillende stappen. ‘Wat’ staat er op het beeld: eerst bekijken we het beeld puur analytisch zonder te interpreteren. Daarnaast kan je je de vraag stellen ‘wie’ maakte de foto, of wie gaf opdracht tot het maken van de foto? Welke bedoelingen had de maker met het maken van het beeld? En tenslotte is het interessant om de context te bekijken. Wat gebeurde er in die periode? Wat was het politieke klimaat?

5. Beeldanalyse In de tentoonstelling Onbekende beelden kunnen de leerlingen aan de slag met deze vragen om de foto’s te ontleden. Op basis van een aantal beeldanalysemodellen hebben we een vragenlijst opgemaakt die per foto in de tentoonstelling kan ingevuld worden. Naderhand kunnen de leerlingen samen met de leerkracht deze foto’s bespreken in de klas. De leerkrachten kiezen zelf welke foto’s en onderwerpen ze willen bespreken, afhankelijk van het jaarplan of de eindtermen. 14

Johan Swinnen, Beeldcultuur, De Essentie-reeks, Antwerpen, Uitgeverij Luster, 2012, blz .13

15

Johan Swinnen, Beeldcultuur, De Essentie-reeks, Antwerpen, Uitgeverij Luster, 2012

13

Wat zie je op de foto? Wat valt je eerst op in de foto? Wat staat er in de rand van de foto? Welk is de datum van de foto? Als je de datum niet kent, hoe kan je hem dan achterhalen? Zoek twee voorbeelden? Naar welke gebeurtenis in de wereldgeschiedenis refereert deze foto? Aan welke gebeurtenis in de geschiedenis kan je deze foto linken? Welke is je eerste indruk bij de foto? Wie is de fotograaf van deze foto? Wat is het beroep van de fotograaf? Waarom neemt de fotograaf deze foto (met welke bedoeling)? Staat er een bijschrift bij de foto? Zo ja, welke? Zo neen, welk onderschrift zou jij schrijven bij de foto?

6. Bijkomende Literatuur In deze bundel lichten we enkele begrippen toe m.b.t fotografie, propaganda, persfotografie en oorlogsfotografie. We behandelen ook het aspect kritisch kijken. Voor een uitgebreide toelichting bij de foto’s en de verhalen van de tentoonstelling verwijzen we u door naar het boek : De Wever, B, Van Asch, M, Van Doorslaer, R, Onbekende beelden, sterke verhalen. Belgen in oorlog, Uitgeverij Hannibal, 2012. Over de fotografie en beeldcultuur gaf uitgeverij Luster in de reeks ‘De essentie’ twee interessante boekjes uit van Johan Swinnen: Johan Swinnen, Fotografie, De Essentie-reeks, Antwerpen, Uitgeverij Luster, 2011. Johan Swinnen, Beeldcultuur, De Essentie-reeks, Antwerpen, Uitgeverij Luster, 2012. Ook Gie Van de Berghe heeft het in zijn boek ‘Kijken zonder zien’ over het kijken naar foto’s, meerbepaald historische bronnen. De digitale beeldbronnen bij het boek kunnen bekeken worden op www.pelckmans.be/kijkenzonderzien. Klik op een titel van een hoofdstuk en open filmpjes, websites en enkele foto's uit het boek die hier met een digitaal vergrootglas kunnen worden bekeken. Gie Van den Berghe, Kijken zonder zien, Omgaan met historische foto’s, Kalmthout, uitgeverij Pelckmans, 2011, 208 blz.

14