1914 – 1918 De onbekende oorlog De Eerste Wereldoorlog als beeldbepalende periode in de twintigste eeuw Docent: Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA
Nederland-Rusland Centrum b.v. Antonius Deusinglaan 2 9713 AW GRONINGEN 050-3637823
[email protected] www.nrce.nl
Inhoudsopgave College-indeling ......................................................................................................................... 5 Locaties .................................................................................................................................. 5 College I:
De langetermijnaanloop naar WOI ..................................................................... 7
§I.1.
Inleiding ...................................................................................................................... 7
§I.2.
Het Europese statenbestel in beweging ...................................................................... 7
§I.3.
Economie: Industrialisatie en Kolonialisme ...............................................................8
§I.4. Cultuur tussen optimisme en pessimisme .................................................................. 9 §I.5.
De opkomst van Duitsland: Nieuwe rivaliteiten ......................................................... 9
§I.6. Een nieuwe wapenwedloop te land ........................................................................... 12 §I.7.
Duitsland en Oostenrijk als schuldigen?................................................................... 13
College II:
College II: WOI als Balkanconflict & kortetermijnaanloop ............................... 15
§II.1.
De oosterse kwestie ............................................................................................... 15
§II.2.
Servië en Oostenrijk-Hongarije: Rivalen op de Balkan......................................... 16
§II.3.
De Balkanoorlogen 1912-1913 ............................................................................... 18
§II.4.
De derde balkan crisis: juli 1914 ............................................................................ 18
§II.5.
De Eerste Wereldoorlog ........................................................................................ 22
College III: Het begin van de Oorlog: Hoe een geplande korte oorlog een langdurige uitputtingsoorlog werd ............................................................................................................ 23 §III.1.
Het Servische front ................................................................................................ 23
§III.2.
De oorlog op het westfront .................................................................................... 25
§III.3.
Het Oostfront ......................................................................................................... 27
§III.4.
De oorlog buiten Europa .......................................................................................28
§III.4.1.
De oorlog in Afrika ......................................................................................... 29
§III.4.2.
Het Ottomaanse strijdtoneel .......................................................................... 29
College IV:
1915-1916: Van impasse naar wereldoorlog ....................................................... 31
§IV.1.
Het westfront ......................................................................................................... 31
§IV.2.
Het oostfront ......................................................................................................... 33
§IV.2.1.
Het Russische front ........................................................................................ 33
§IV.2.2.
Bulgarije en Italië ........................................................................................... 34
§IV.3.
De oorlog in het Midden-Oosten ........................................................................... 34
§IV.3.1.
Dardanellen en Galipoli ................................................................................. 34
§IV.3.2.
Mesopotamië & Suez ...................................................................................... 35
§IV.3.3.
De Kaukasus & de levant ................................................................................ 36
College V: §V.1.
1916-1917: intensivering – De allesomvattende oorlog ..................................... 39 1916: een jaar van grote offensieven...................................................................... 39
§V.1.1.
Verdun ............................................................................................................... 39
§V.1.2.
Trentino ............................................................................................................. 41
§V.1.3.
Narotsj & Galicië ................................................................................................ 41
§V.1.4.
Roemenië ........................................................................................................... 42
2/88
§V.1.5. §V.2.
De slag om de Somme ........................................................................................ 42 Een allesomvattende oorlog .................................................................................. 44
College VI: §VI.1. §I.1.
1917-1918: een front minder en een nieuwe speler ............................................ 47 De Verenigde Staten .............................................................................................. 47
Binnenlandse politiek ...............................................................................................48
§VI.2.
De Russische revolutie: het einde van het oostfront ............................................. 49
§VI.3.
Het westfront in 1917 ............................................................................................. 51
§VI.3.1.
Vimy ............................................................................................................... 51
§VI.3.2.
Messines ......................................................................................................... 52
§VI.3.3.
3e slag om Ieper .............................................................................................. 52
§VI.4.
Het Italiaanse front ............................................................................................... 53
§VI.5.
Cambrai ................................................................................................................. 53
§VI.6.
Nieuwe technologie ............................................................................................... 54
College VII:
1918: een laatste doorbraak? .......................................................................... 55
§VII.1.
De oorlog in het Midden-Oosten ........................................................................... 55
§VII.2.
Wilsons veertien punten .................................................................................... 56
§VII.3.
Het westfront in 1918 ......................................................................................... 57
§VII.3.1.
De Duitse Lenteoffensieven ........................................................................... 58
§VII.3.2.
Geallieerde herfstoffensieven. ........................................................................ 59
§VII.4.
Het uiteenvallen van de Centrale mogendheden .............................................. 60
College VIII: §VIII.1.
De oorlog op zee & een moderne oorlog ........................................................ 63 De oorlog op zee ................................................................................................. 63
§VIII.1.1.
Een vlootschouw ......................................................................................... 63
§VIII.1.2.
De brede Britse blokkade ........................................................................... 63
§VIII.1.3.
Mittelmeerflotte & Ostasiatische Kreuzergeschwader ............................... 64
§VIII.1.4.
Het Britse Noordzee-overwicht: Doggersbank 1915 * Juttland 1916 ......... 64
§VIII.1.5.
De blokkade ................................................................................................ 65
§VIII.2.
Een moderne oorlog........................................................................................... 65
§VIII.2.1. Genocide, massamoord en etnische zuivering: staatsgeweld vs. burgerbevolking ................................................................................................................ 66 §VIII.2.2. College IX:
Verschrikkingen en oorlogsmisdaden ........................................................ 67
Fin de guerre: revoluties ................................................................................... 71
§IX.1.
Duitsland: van Keizerrijk naar Republiek ............................................................. 71
§IX.2.
Oostenrijk-Hongarije: van veelvolkerenmonarchie naar nationale republieken . 74
§IX.3.
Het Ottomaanse rijk: De dood van de Zieke man van Europa .............................. 75
College X: §X.1.
Neutraliteit & een vrede van ontevredenheid .................................................... 79 Neutraliteit ............................................................................................................ 79
§X.1.1.
Van neutraliteit naar partij in het conflict ......................................................... 79
§X.1.2.
Succesvolle neutraliteit ................................................................................. 80
§X.1.3.
Wat gaf de doorslag? ......................................................................................82
3/88
§X.2.
Vredesonderhandelingen: een duurzame vrede? ..................................................82
§X.2.1.
Duitsland: Versailles ......................................................................................83
§X.2.2.
Oostenrijk: Saint-Germain-en-Laye ..............................................................84
§X.2.3.
Hongarije: Trianon.........................................................................................84
§X.2.4.
Bulgarije: Neuilly-sur-Seine ...........................................................................84
§X.2.5.
Slotsom ...........................................................................................................84
Literatuur ................................................................................................................................. 87 Literatuurlijst ...................................................................................................................... 88
4/88
College-indeling College Datum 25-09-14 Ⅰ
Titel De langetermijnaanloop naar WO I
Locatie Collegezaal UB WO I als Balkanconflict & kortetermijnaanloop ADL 2 3111.0105 Het begin van de oorlog: hoe een geplande korte oor- Collegezaal log een langdurige uitputtingsoorlog werd UB Geen college i.v.m. herfstvakantie
Ⅱ
02-10-14
Ⅲ
09-10-14
Ⅳ
16-1014 23-10-14
Ⅴ
30-10-14
1916-1917: intensivering- de allesomvattende oorlog
Ⅵ
06-11-14
1917-1918: een front minder
Ⅶ
13-11-14
1918: een laatste doorbraak?
Ⅷ
20-11-14
De oorlog op zee & een moderne oorlog
Ⅸ
27-11-14
Fin de guerre: revoluties
Ⅹ
04-12-14
Neutraliteit & een vrede van ontevredenheid
1915-1916: Van impasse naar wereldoorlog
Collegezaal UB Collegezaal UB Collegezaal UB Collegezaal UB Collegezaal UB Collegezaal UB Collegezaal UB
Locaties De collegezaal van de Universiteitsbibliotheek (UB) bevindt zich op de 4e verdieping van de UB: Universiteitsbibliotheek Groningen Broerstraat 4 9712 CP Groningen ADL 2 3111.0105 bevindt zich in een gebouw van het UMCG/Faculteit Medische wetenschappen op de 1e verdieping: Antonius Deusinglaan 2 9713 AW GRONINGEN
5/88
6/88
College I: §I.1.
De langetermijnaanloop naar WOI Inleiding
De Eerste Wereldoorlog is in ons eigen Nederland een vrij onbekende historische gebeurtenis. Wanneer Nederlanders spreken over ‘De Oorlog’ dan hebben wij het over de Tweede Wereldoorlog. Hebben onze ooster- of zuiderburen het over La Grande Guerre of Der Große Krieg dan bedoelen zij echter de Eerste Wereldoorlog. Wie de Eerste Wereldoorlog in context beschouwt komt al snel tot de conclusie dat deze oorlog, net als de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste beeldbepalende periodes in de geschiedenis van de 20ste eeuw is geweest: de oorlog luidde het einde in van vier grote keizerrijken: Duitsland, Rusland, Oostenrijk-Hongarije en Turkije, zaaide zowel de zaden voor de Tweede als Koude Oorlog en was een van de bloedigste conflicten uit de Twintigste Eeuw. De Eerste Wereldoorlog was ook de eerste moderne oorlog waarin moderne wapens als gifgas, vliegtuigen en onderzeeboten werden ingezet, ook de burgerbevolking kreeg te maken met een mate van onderdrukking en geweld die tot op dat moment vrijwel ongekend was. Het feit dat Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal bleef, kan en mag geen reden zijn voor de onbekendheid van deze oorlog in Nederland. Dat beeld is sowieso onterecht omdat de Eerste Wereldoorlog ook een grote invloed heeft gehad op Nederland, ondanks zijn neutraliteit. Voor mij is dit reden deze cursus te geven en voor u duidelijk te maken dat de Eerste Wereldoorlog een periode van de geschiedenis is die voor ons, geheel onterecht, zo onbekend is. De aanleiding van de Eerste Wereldoorlog stelt ons meteen voor een raadsel: hoe kon de moord op Frans Ferdinand van Oostenrijk-Este, de troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije, op 28 juni 1914 uitgroeien tot een wereldoorlog? Waarom kon dit niet leiden tussen een kleinschalig conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië, het land waar de Servischnationalistische moordenaars van Frans Ferdinand vanuit handelden en hun wapens verkregen? Om hier duidelijkheid in te krijgen moeten we onderscheid maken tussen aanleiding en oorzaak. De moord op Frans Ferdinand was slechts de aanleiding, de druppel die de emmer deed overlopen en onderliggende structurele problemen in het Europese statenbestel tot uitbarsting deed komen. In dat laatste mogen we dan ook de oorzaken voor de Eerste Wereldoorlog zoeken. Daar komt nog een tweede onderscheid bij: We moeten onderscheid maken tussen structurele problemen op de lange termijn, kortweg de langetermijnaanloop, en het handelen van staatslieden na 28 juni 1914 dat tot het daadwerkelijke uitbreken van de Eerste Wereldoorlog leidde (de kortetermijnaanloop). In dit college staat de langetermijnaanloop centraal, in het volgende college de kortetermijnaanloop. Voordat we ons gaan mengen in de langetermijnaanloop moet nog iets gezegd worden over de algemene context waarin de oorlog uitbrak: het begin van de 20ste eeuw wordt gezien als een tijd waarin een gevoel van optimisme en het beeld van een goede toekomst overheerste. Dankzij industrialisatie en technologische vooruitgang was de mensheid in pakweg een eeuw tijd er enorm op vooruit gegaan: meer mensen dan ooit konden lezen en schrijven en zelfs voor de armen waren de materiële omstandigheden beter geworden. Ook op andere maatschappelijke gebieden was vooruitgang te bespeuren: hoewel er nog lang geen sprake was van algemeen kiesrecht in geheel Europa was het aantal mensen dat wel mocht stemmen steeds verder toegenomen. Daar komt nog bij dat de nieuwe technologie het leven ook gemakkelijker en leuker maakte: elektrisch licht maakte steden veiliger en zorgde voor langere avonden waarin ontspannen kon worden. Ook de bioscoop zorgde voor vermaak en radio maakte het mogelijk om op een massale manier informatie te verspreiden. Kortom was er wel reden om een oorlog te gaan voeren? Helaas was niet alles goud wat er blonk. Onder de oppervlakte waren er grote spanningen tussen staten en tussen ideeën die wachtten op een uitbarsting. Die uitbarsting kwam in 1914.
§I.2.
Het Europese statenbestel in beweging
Het Europese statenbestel was min of meer een eeuw eerder vast gelegd tijdens het Congres van Wenen (1815). De overwinnaars van Napoleon legden onder bezielende begeleiding van
7/88
de Oostenrijkse minister van Buitenlandse zaken Klemens von Metternich een restauratie op aan Europa: alle veranderingen in Europa die door de Franse Revolutie en Napoleon waren opgedrongen aan Europa moesten verdwijnen, er moest terug worden gegaan naar de tijd waarin de vorst bij de gratie Gods regeerde; voor nieuwe ideeën voorkomend uit de verlichtingsgedachte was geen plaats meer: geen liberalisme, geen socialisme en geen nationalisme. Die ideeën leefden natuurlijk wel en je kunt je afvragen of het idee van de restauratie ooit zou gaan werken. Het is daarom niet vreemd dat er gedurende de 19e eeuw voortdurend kleinere en grotere brandhaarden waren waarin aan de poten van het systeem van de restauratie werd gezaagd: De Griekse strijd voor onafhankelijkheid tussen 1821 en 1832, de Franse Revolutie van 1830, het revolutiejaar 1948, de Oostenrijks-Pruisische oorlog van 1866, de Italiaanse risorgimento tussen 1815-1871 (met de uitroeping van de Italiaanse staat in 1861), de Krimoorlog 18531856, de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) en de daaropvolgende Duitse eenwording zijn daar duidelijke voorbeelden van. Deze conflicten zijn in te delen in drie verschillende categorieën. Voor een deel waren het liberale opstanden die zich keerden tegen het reactionaire bestel van de restauratie, voor een ander deel zijn het eenwordings- en onafhankelijkheidsoorlogen die de structuur van het Europese statenbestel zouden veranderen en voor een ander deel zijn het oorlogen die werden uitgevochten omdat een deel van de Europese mogendheden vond dat een andere Europese mogendheid te machtig werd.
§I.3.
Economie: Industrialisatie en Kolonialisme
De drie tot vier decennia voor de Eerste Wereldoorlog gingen gepaard met grootschalige maatschappelijke veranderingen op het gebied van economie en demografie. Het Europese continent maakte maar liefst twee industriële revoluties mee. De eerste industriële revolutie was de industriële revolutie in Groot-Brittannië die reeds in de 18e eeuw was begonnen en plaatsvond in de textielindustrie en in de kolenindustrie en metaalindustrie. Deze werd in de 2e helft van de 19e eeuw gevolgd door de tweede industriële revolutie die gekenmerkt wordt door elektriciteit, een verdere verfijning van technologie en chemie. Hierdoor verschoof de manier waarop gewerkt werd: eerst gebeurde dit in kleine werkplaatsen, nu gebeurde dit in grote bedrijven met vele arbeiders en ook ontstond er een nieuwe klasse van medewerkers: kantoormedewerkers en wetenschappers. Dit alles leidde ook tot een enorme toename van de bevolkingsgrootte en urbanisatie: de gegroeide bevolking vond niet langer zijn belangrijkste plek op het platteland of in regionale steden, maar er ontstonden heuse stedelijke gemeenschappen van betekenis. Deze urbanisatie leidde tot een grote groep arbeiders die onder erbarmelijke omstandigheden leefden. Dit terwijl de middenklasse het steeds beter kreeg; het gat tussen wie het goed had en wie het slechter had, werd steeds groter. Tegelijkertijd werden buiten Oost-Europa steeds meer mensen betrokken bij het reilen en zeilen van de staat: het stemrecht werd steeds verder uitgebreid en via de drukpers en de toegenomen alfabetisering lieten steeds meer mensen van zich horen als het om politieke besluitvorming ging. De heersende klassen hadden ook wel door dat er dus iets moest gebeuren aan de maatschappelijke omstandigheden: hiertoe werden twee middelen ingezet; enerzijds werden de levensomstandigheden beetje bij beetje verbeterd of werden verbeteringen in het vooruitzicht gesteld, anderzijds werd er in uiterste nood op repressie door politie en leger gerekend. Een derde middel dat werd ingezet was het inspelen op patriottische gevoelens en zodoende het volk te winnen. Een vierde middel dat werd ingezet om spanningen te verminderen was het kolonialisme: De Britse elite gebruikte het vooruitzicht dat kolonialisme materiële en immateriële voordelen aan alle Britten bracht en ook de Duitse kanselier Bismarck, die in eerste instantie niet enthousiast was voor kolonialisme moest zijn blik op het verwerven van kolonies richten. Kolonialisme en Patriottisme werden dus gebruikt als ersatz voor het daadwerkelijk verbeteren
8/88
van de omstandigheden voor de laagste klassen en het geven van daadwerkelijke politieke invloed aan hen. Het kolonialisme was een trend die in zekere zin gevaarlijk was: het vergrootte bestaande economische spanningen en rivaliteiten tussen de geïndustrialiseerde landen van Europa uit. Overheden hadden de kolonies en de handelsbelangen verbonden aan de nationale belangen van het land. Het statenbestel was nog meer in beweging omdat een van de grote mogendheden, het Ottomaanse rijk langzaam uit elkaar viel. De vraag hoe hier me omgegaan moest worden (de Oosterse kwestie) bleek het vraagstuk van de 19e eeuw te worden. (Hier wordt in het volgende college op terug gekomen).
§I.4.
Cultuur tussen optimisme en pessimisme
Aan de ene kant kan de periode voorafgaand aan WOI worden gekenmerkt als een periode van optimisme, zoals in de inleiding reeds vermeld. Dit optimisme had ook een militaire component: in de 19e eeuw was er steeds sprake geweest van korte oorlogen (bijv. de FransDuitse oorlog van 1870-71). Daarnaast was er het sterke vooruitgangsgevoel: alles was beter geworden en het kon alleen maar beter worden. Natuurlijk waren liberalen hier meer over te spreken dan, conservatieve agrariërs, maar over het algemeen overheerste het gevoel van optimisme. Optimisten konden worden gevonden in de middenklasse. Desalniettemin waren er ook pessimisten: zij waren bezorgd over de politieke revitalisatie van de ‘ massa’. Hiertoe behoorden onder andere marxisten die dachten dat het tijdperk van bourgeois kapitalisme in elkaar zou storten, maar er waren ook anderen zoals Max Weber die waarschuwde voor de bureaucratisatie van de wereld. Er waren zelfs enkele intellectuelen en kunstenaars die een groot cataclysme zagen aankomen: voor Marxisten was dit een gewelddadige socialistische revolutie, volgens anderen zou deze in de vorm van een grote oorlog komen. (Bijv: Friedrich von Bernhardi’s Deutschland und der Nächste Krieg of Ivan Bloch’s Boedoesjtsjaja Vojna).
§I.5.
De opkomst van Duitsland: Nieuwe rivaliteiten
Toen het Europese statenbestel in 1815 werd vastgelegd was er nog geen sprake van een groot Duits rijk. Duitsland was weliswaar niet meer zo versnipperd als tijdens de Middeleeuwen en Vroegmoderne tijd, het was nog steeds onderverdeeld in een aantal grotere en kleinere koninkrijken en hertogdommen. Pruisen was van deze Duitse staten veruit de grootste en machtigste. Met de Duitse eenwording van 1871 veranderde dit: Duitsland was nu een keizerrijk dat een behoorlijke Europese grootmacht was geworden. Daarmee was het systeem in disbalans: Duitsland was een bereiding voor de positie van de bestaande grootmachten; dit gold uiteraard voor Frankrijk, dat Elzas-Lotharingen had moeten afstaan aan Duitsland na de nederlaag in de Frans-Duitse oorlog, maar ook voor Groot-Brittannië dat zijn maritieme hegemonie in het geding zag komen. Bismarck vreesde dat het nieuw gevormde Duitsland door een volgende Europese oorlog uiteen zou vallen. Daarom sloot hij in 1879 een alliantie met Oostenrijk waaraan Italië werd toegevoegd in 1882. Deze zogenaamde Triple Alliance tussen Duitsland, Oostenrijk en Italië was een defensief bondgenootschap waarin de drie landen afspraken dat ze elkaar zouden bijstaan als zij door een andere grootmacht werden aangevallen (of in het geval van Duitsland, door Frankrijk zou worden aangevallen). Er werd duidelijk gemaakt dat deze alliantie niet tegen Engeland was gericht, maar uitsluitend tegen Frankrijk/Rusland. De Duitse kanselier Otto von Bismarck wilde met deze alliantie voorkomen dat Duitsland een oorlog op twee fronten moest uitvechten. Bismarck tekende ook een verzekeringsverdrag met Rusland, waarin stond dat Duitsland en Rusland neutraal tegenover elkaar stonden. Dit was een onmogelijke positie, omdat Oostenrijk en Rusland elkaars aartsvijanden waren omdat beide landen een sterke positie op de Balkan wilden veroveren (Het Ottomaanse rijk brokkelde langzaam uit elkaar).Voor een diplomaat van het kaliber Bismarck was dit nog wel te doen, maar zijn mindere opvolgers konden dit verdrag niet blijven volhouden: Rusland moest dus
9/88
op zoek naar een nieuwe bondgenoot. De Fransen werden ondertussen door het bestaan van de Triple Alliance danig bedreigd: zij zochten daarom toenadering met Rusland. Let wel: dit zijn twee totaal verschillende staten: Frankrijk was een liberale republiek, terwijl Rusland een autocratie was. Dankzij de Frans-Russische alliantie van 1894 stroomde Frans kapitaal Rusland binnen (o.a. spoorwegleningen). De vraag is echter wat er zou gebeuren met Engeland. Groot-Brittannië hield zich voorlopig afzijdig. Bovendien hadden Engeland en Frankrijk tegengestelde koloniale belangen. Dit leidde in 1889 tot de zogenaamde Fashoda Crisis: Frankrijk probeerde de Soedan tot haar invloedssfeer toe te voegen en mogelijk de Britten uit Egypte te verjagen. Dit had bijna tot een Frans-Engelse oorlog geleid. De Fashoda crisis liep met een sisser af: de Fransen wilden het risico niet nemen dat Duitsland van de gelegenheid gebruik zou maken om de Fransen nog een keer te kleineren. Vast stond echter wel dat Frankrijk en Engeland vooralsnog niet dichter tot elkaar zouden komen. Vanaf het einde van de 19e eeuw keken de grootmachten met toenemende argusogen naar elkaars bewapening. Misschien zou een van de partijen militaire superioriteit verkrijgen en dat gebruiken voor een preventieve oorlog; om zodoende een andere grootmacht uit te schakelen voordat die dat zelf had kunnen doen. Wapenwedloop liep niet langer over land, maar op zee: het kolonialisme gaf daar noodzaak toe. Engeland had op het gebied van maritieme oorlogvoering de hegemonie: De Engelse marine hield zich aan de Twee-machten standaard, die inhield dat de Engelse marine klaar moest zijn om de twee sterkste maritieme mogendheden tegelijkertijd aan te kunnen en daarmee Groot-Brittannië en zijn koloniën te beschermen. Tegelijkertijd veranderde het denken over maritieme oorlogsvoering: dat bestond altijd uit voortdurende bestormingen van vijandelijke havens en overzeese kolonies door snelle kruisers. Dankzij technologische veranderingen veranderde dat: de nieuwe standaard werd het bouwen van hele grote langzame zeeschepen die de tegenstander zouden ontmoeten in de Europese zeeën in een slag op leven en dood (Dreadnoughts). Het was Duitsland dat voor deze laatste strategie opteerde. De drijvende kracht achter deze strategie was Admiraal Von Tipitz. Hij was er van overtuigd dat dit de manier was om Engeland te overvleugelen in de politieke zin. Een maritiem overwicht op Engeland zou gebruikt moeten worden als er opnieuw op een verdeling van de wereld op diplomatiek niveau plaatshebben. Mocht Engeland besluiten de Duitse vloot aan te vallen, dan was deze in staat zich te verdedigen. Dit zou dan uitdraaien op een Vernichtungsslacht op de Noordzee en deze zou de internationale verhoudingen zeer veranderen. De Duitse marine zou met drie grote schepen per jaar worden uitgebreid, terwijl de Britse marine met juist veel kleinere schepen zou blijven zitten. Dit zorgde bovendien voor werkgelegenheid in de staal- en scheepsbouwindustrie. Het bouwtempo leek erg gematigd zodat de Britten niet meteen wantrouwig zouden worden. Het langetermijndoel om de Britse marine te verslaan, moest dan echter wel geheim blijven, anders zou Groot-Brittanie misschien eerder ingrijpen. Groot-Brittannië kreeg echter wel argwaan en dit was een van de redenen dat Engeland met Frankrijk de zogenaamde Entente Cordiale afsloot. Dit bondgenootschap was minder vastomlijnd dan het in 1896 afgesproken alliantieverdrag tussen Frankrijk en Rusland, maar desalniettemin raakte Duitsland verder geïsoleerd. Duitsland besloot dat het het Engelse commitment aan de Entente Cordiale op de proef zou stellen en zou pogen deze te breken. Engeland en Frankrijk hadden als koloniale mogendheden tegengestelde belangen gehad in het verleden, bijvoorbeeld in Afrika. In de Entente Cordiale was afgesproken dat Engeland Marokko zou erkennen als deel van de Franse invloedssfeer in ruil voor de Franse erkenning van Egypte als Britse invloedssfeer (Daarmee was de Fashoda-crisis definitief bezworen). De Fransen wilden dit commitment gebruiken terwijl de inkt nog niet zou zijn opgedroogd en
10/88
stuurde in januari 1905 een diplomatieke missie naar Fez. Op Duitsland na waren alle koloniale mogendheden content met de Franse Marokkaanse plannen. Engeland en Frankrijk hadden voor Spanje een invloedssfeer in Noord-Marokko toebedeeld en met Italië was in 1902 reeds een overeenkomst gesloten: Italië ruilde eventuele invloed in Marokko voor Libië. De enige mogendheid die bij een Frans protectoraat in Marokko iets te verliezen had was dus Duitsland. Duitsland had overigens gronden om bezwaar te maken tegen deze gang van zaken: op grond van een verdrag uit 1881 kon de status van Marokko niet veranderd worden zonder Duitse instemming. Uit bronnen in Londen vernam Duitsland dat Groot-Brittannië wellicht niet voor de Franse belangen zou opkomen als er een conflict met Duitsland dreigde. De Marokkaanse Sultan weigerde in te gaan op de Franse eis dat het controle zou krijgen over het Marokkaanse leger. Op 31 maart 1905 kwam Keizer Wilhelm II aan in Tanger en gaf daar een toespraak waarin hij aangaf dat ook Duitsland handelsbelangen had in Marokko en dat daarom de integriteit van Marrokko gehandhaafd zou moeten worden. Na twee uur verblijf vertrok Wilhelm uit Tanger. De Fransen waren woest, maar de Britten toonden geen enkele interesse zich in het conflict te mengen. Het had grote gevolgen in Frankrijk: Frankrijk opteerde voor een koers van vreedzame bemiddeling en de Franse minister van Buitenlandse zaken Théophile Delcassé moest het veld ruimen. Frankrijk stelde bilaterale onderhandelingen met Duitsland voor over de toekomst van Marokko. Duitsland overspeelde hier zijn hand: Duitsland stond op een internationale conferentie waarin ook de andere grootmachten (uitgezonderd Oostenrijk) zouden meespreken. Op de conferentie in de Spaanse havenplaats Algeciras konden de Duitsers geen steun vinden bij de andere grootmachten omdat deze door de Fransen reeds waren afgekocht met deals of met een Franse lening (Rusland). Op 5 April 1906 stortte de kanselier Bernhard von Bülow in tijdens een toespraak voor de Reichstag over de uitkomsten van Algeciras. De poging om de Entente Cordiale te breken faalde dus. In een overeenkomst tussen Frankrijk en Duitsland werd afgesproken dat Frankrijk de controle over de Marokkaanse politie moest opgeven, maar verder kreeg het de vrije hand. In 1911 poogde Duitsland nogmaals zijn invloed in Marokko te verzekeren. In April 1911 stuurden de Fransen een grote strijdmacht naar Marokko. Bezorgd over een eventuele Franse machtsgreep in heel Marokko stuurde ook Spanje troepen naar Noord-Marokko. Duitsland moesten nu dus ook laten zien: het stuurde de Panther, een nietsbeduidend Marineschip dat eigenlijk al twee jaar gesloopt had moeten worden en liet het voor anker gaan voor de kust van Agadir. Hoewel in Frankrijk eerst werd aangestuurd op verzoening ging het mis omdat door een communicatiestoornis de Fransen en Britten dreigden met het sturen van marineschepen naar Agadir ondanks dat er ruimte was voor een compromis. De Duitse staatssecretaris van Buitenlandse zaken Alfred von Kiderlen-Wächter had geen interesse in een Duitse invloedsfeer in Marokko, maar wilde voorkomen dat Frankrijk unilateraal de toon zette in Marokko. Hij hoopte door de Franse bewegingen te spiegelen, de Fransen te overtuigen zaken in overleg met Duitsland af te handelen. Von Kiderlen had echter de Franse reactie onderschat, alsmede zijn positie binnen Duitsland. Hij had de controle over de berichtgeving in Duitsland verloren, waar inmiddels geëist werd dat geheel West-Marokko Duits zou worden, waardoor Von Kiderlen zijn ontslag moest indienen. Op 4 november 1911 werd per verdrag afgesproken dat Frankrijk een unilateraal protectoraat zou krijgen over Marokko. Duitse handelsbelangen werden wel verzekerd, terwijl Duitsland als compensatie delen van Frans Congo kreeg. Tijdens de crisis was Engeland in eerste instantie terughoudend en had Frankrijk aangegeven dat er omstandigheden zouden kunnen zijn waarin het Duitse invloed in Marokko zou erkennen. Omdat de aanvankelijke Duitse eisen t.a.v. de Franse compensatie in de Congo aanzienlijk waren gingen de Engelsen alsnog om. Deze eisen waren voor Frankrijk onacceptabel en anti-Duitse elementen binnen Engeland betoogden dat deze bedoeld waren om Frankrijk alsnog een Duitse claim op Marokko te laten erkennen. Hoewel daar geen sprake van was, slaagde deze anti-Duitse propaganda toch en de Britse premier Edward Grey waarschuwde de Duitsers dat, als zij daadwerkelijk in Agadir zouden landen, Engeland zich in het conflict zou mengen. Voor het maritieme Engeland was het immers onacceptabel dat Duitsland een sterke Atlantische basis zou verwerven.
11/88
Daarmee hielden de problemen voor Duitsland nog niet op: Groot-Brittannië begon echter ook met het bouwen van nog grotere marineschepen. Duitsland moest daarom het aantal schepen per jaar vergroten, maar hoe moest dat betaald worden? Dit probleem gold zowel voor Engeland als voor Duitsland. Daar hadden de liberalen in 1906 de verkiezingen gewonnen met de belofte de bewapeningsuitgaven te verminderen om daarmee welvaartsprogramma’s en volksverzekeringen te organiseren. De bedoeling was om daarmee arbeidersstemmen te winnen. Duitsland weigerde echter over ontwapening of wapenbeperking te praten. Om toch aan de verkiezingsbeloften te voldoen besloot het liberale kabinet om zowel de marine wedloop te financieren als welvaartspolitiek. Dit werd gedaan door het invoeren van een vorm van inkomstenbelasting. De drijvende kracht hierachter was Lord Richard Haldane, de minister van defensie. De Duitse Kanselier Von Bülow stond voor hetzelfde dilemma. Ook hij wilde een maritieme bewapening combineren met sociale programma’s. Zijn probleem was echter dat de in Duitsland sterk georganiseerde agrariërs extra inkomensbelastingen en erfbelastingen verwierpen; zij kozen voor indirecte belastingen op voedsel en andere consumptiegoederen die de lagere inkomensgroepen sterker zouden belasten. Daarmee doemde ook het gevaar op dat de Socialistische Partei Deutschlands nog verder zou uitgroeien. Daarom kwamen er in Duitsland steeds meer stemmen op af te zien van een maritieme wapenwedloop met GrootBrittannië. Hiertoe behoorden onder andere Duitse scheepsmagnaten, maar ook het Duitse (c.q. Pruisische) leger. Het leger keek met argusogen toe terwijl Tirpitz de rijksfinanciën beheerde en vreesde dat een uitbreiding van het leger er toe zou leiden (ook het leger moest meegroeien met de nieuwe positie van Duitsland) de sociale exclusiviteit van het officierenkorps zou ondermijnen (dit bestond volledig uit grootgrondbezitters) en dat ook de betrouwbaarheid van het leger er onder zou lijden. Daarnaast was er een probleem met rekruten die uit de arbeidersklassen afkomstig waren: zij zouden wel eens het esprit de corps kunnen ondermijnen en namen socialistische ideeën mee het leger in.
§I.6.
Een nieuwe wapenwedloop te land
In 1907 hadden Groot-Brittannië en Rusland hun ver teruggaande meningsverschillen over Afghanistan bijgelegd. Beide landen hadden daar belangen: Rusland wilde ijsvrije havens terwijl Groot-Brittannië zijn grenzen in India wilde veiligstellen. Dankzij deze grensafspraken stond de weg nu vrij voor een echte alliantie tussen Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland: de Triple Entente. Duitsland en Oostenrijk voelden zich door deze beweging steeds verder geïsoleerd en vooral ingeklemd tussen vijanden. De twee Marokko-crisissen hadden dus de Frans-Britse alliantie alleen maar gesterkt en de afspraken over Afghanistan hadden de situatie voor Duitsland en Oostenrijk alleen nog maar moeilijker gemaakt. Hierdoor begonnen in Duitsland de kansen voor maritieme bewapening te keren. Kolonel Erich Ludendorff betoogde dat alle begrenzingen aan rekrutering binnen het Duitse leger moesten worden opgeheven. Het Duitse ministerie van Financiën becijferde ondertussen dat het voor Duitsland onmogelijk was om en een grote vloot en een groot leger te onderhouden. Tirpitz had binnen Duitsland de strijd voor een grote Duitse marine dus verloren. Tel daar bovenop dat bondgenoot Oostenrijk-Hongarije steeds meer last begon te krijgen van Zuid-Slavisch nationalisme aan haar zuidgrenzen en het wordt duidelijk dat de vergroting van het leger zeer snel werd doorgevoerd: in 1912 werd het leger vergroot met 29.000 militairen en nieuwe technologie. De financiering voor dit alles volgde in 1913 met de instelling van nieuwe belastingen. Op de achtergrond speelt hier ook de Balkanoorlog van 1912 mee, waarin de Balkanstaten terrein veroverden op het Ottomaanse rijk: dit gaf Oostenrijk nog meer reden tot zorg. Daarom volgde een tweede vergroting van het leger. Frankrijk en Rusland reageerden hier meteen op met extra defensiebegrotingen. De EngelsDuitse marinewedloop werd dus vervangen door een geheel Europese wapenwedloop op land. Een veel gevaarlijkere situatie als het om de stabiliteit van het continent ging. Hierdoor ontstond in Duitsland het idee dat oorlog wel eens onvermijdelijk zou kunnen zijn. De Duitse
12/88
keizer Wilhelm kreeg onder andere berichten over een toenemende verharding in de Britse positie en drong er daarom bij zijn Oostenrijkse bondgenoot op aan dat het streng moest optreden tegen de Serven om te voorkomen dat het de controle over de Serven in OostenrijkHongarije verloor. De Duitse veldmaarschalk Helmuth von Moltke betoogde zelfs dat de oorlog onafwendbaar was geworden en dat hoe vroeger die uitgevochten zou worden, hoe beter het zou zijn voor Duitsland. Duitsland verklaarde echter voorlopig nog geen oorlog ‘omdat het Duitse volk nog onvoldoende overtuigd zou zijn van de nationale belangen van Duitsland in het geval van een Oostenrijks-Servische oorlog. Hier komt het spook van de ‘preventieve oorlog’ om de hoek kijken: de Duitse generaals waren onzeker over de toekomst en wilden daarom te wapens grijpen voordat het te laat was: voordat de tegenstanders te sterk waren geworden. Dit geldt dan voornamelijk voor Wenen en Berlijn. Tijdens het diplomatieke steekspel dat volgde was de middenklasse van handelaars en aanverwanten slechts een toekijker: zij wisten dat hun broodwinning op het spel zou staan als er een nieuwe oorlog zou uitbreken en poogden hun connecties te gebruiken de regeringsleiders er van te overtuigen dat een oorlog desastreus zou zijn. Deze zakenlieden werden echter door de zittende macht volledig genegeerd. De grote massa van arbeiders waren veelal georganiseerd in vakbonden en socialistische partijen. De leiders van deze bewegingen zagen ook aankomen wat er zou komen en dat hun leden de eerste slachtoffers zouden zijn. Overal in Europa probeerde Links de bewapeningswedloop te stoppen, maar tevergeefs. In deze context ontstond de gedachte dat de oorlog een snelle oorlog zou zijn en dat de soldaten tegen kerst wel weer thuis zouden zijn. Zeker de Centrale Mogendheden (Duitsland & Oostenrijk) waren er van overtuigd dat zij een preventieve oorlog zouden kunnen winnen. Dit is wat in de geschiedschrijving de algemene gemoedstoestand van 1914 is gaan heten.
§I.7.
Duitsland en Oostenrijk als schuldigen?
In het bovenstaande verhaal zijn het echter vooral Duitsland, Oostenrijk en in mindere mate Frankrijk die de schuld krijgen van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dit is de orthodoxe historiografische verklaring voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Recentelijk zijn er echter geschiedkundigen die een andere dader aanwijzen: en dat is Rusland. Rusland zou dankzij de Triple Entente tussen Frankrijk, Rusland en Engeland de kans hebben willen nemen in het oosten koloniale ambities te verwezenlijken. Immers zolang het Engeland in het westen aan zich gebonden had, had Rusland in het oosten, waar ook Engeland grote belangen had, de vrije hand kunnen hebben. Volgens historici als Sean McMeekin heeft Rusland daarom doelbewust op een oorlog aangestuurd. De beelden over de Duitse schuld is dermate wijdverbreid geworden omdat Duitsland in het verdrag van Versailles gedwongen werd zijn schuld voor het uitbreken van de oorlog te erkennen; Rusland was uit elkaar gevallen en was tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog in een burgeroorlog verzeild geraakt. Duitsland was echter nog steeds een bedreiging voor de andere mogendheden en moest daarom worden gekleineerd.
13/88
14/88
College II: College II: WOI als Balkanconflict & kortetermijnaanloop §II.1.
De oosterse kwestie
In het vorige college is reeds kort over de oosterse kwestie gesproken. Alvorens in te gaan op de julicrisis, de periode tussen de moord op Frans Ferdinand en het daadwerkelijke uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is het zinvol in te gaan op de gevolgen van de Oosterse Kwestie. Zonder Oosterse Kwestie was de Eerste Wereldoorlog er immers niet geweest. De oosterse kwestie komt voort uit het feit dat het Ottomaanse Rijk zo rond 1850 bekend kwam te staan als ‘de zieke man van Europa’. Hoewel het Ottomaanse Rijk groot was, was het terecht gekomen in een proces van verval en achterstand: anders dan de Europese staten was het Ottomaanse rijk een staat die volledig gebaseerd was op religieuze gemeenschappen en een staat die Europese ideeën als soevereiniteit en een gelijke wet voor alle mensen, een seculiere staat, burgerschap niet kende. Er was ook geen samenbindende ideologie zoals nationalisme. Het Ottomaanse rijk was ook achterop geraakt in de ontwikkeling op technologisch gebied. Het proces van aftakeling was eigenlijk al in 1699 begonnen toen het Ottomaanse rijk Hongarije verloor. Het rijk heeft echter nog twee eeuwen kunnen voortleven vanwege het systeem van de machtsbalans, waarbij het daadwerkelijk beëindigen van het Ottomaanse rijk zou hebben geleid tot een Europees conflict. Tegen 1850 begon het Ottomaanse rijk echter langzaam af te brokkelen aan zijn randen: Rusland had de Krim geannexeerd, terwijl Servië autonoom was, Griekenland onafhankelijk en Roemenië een zelfbesturend prinsdom was geworden. Frankrijk had Algerije ingenomen, de Saoedische dynastie had de controle over een groot deel van Arabië over genomen. In de Egyptische Nijlvallei had een voormalige Turkse gouverneur, Mehmed Ali, zichzelf als erfelijk heerser geïnstalleerd. Desalniettemin was het Ottomaanse rijk nog steeds een enorm rijk: het bezat de Balkan, een gebied met talloze volkeren (een aanzienlijk deel van hen Christelijk) en het Anatolische Turkse hartland. Een belangrijke speler in het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk was Rusland. Dat heeft permanent druk op het Ottomaanse rijk uitgeoefend in de hoop het Ottomaanse rijk te verzwakken en via de Bosporus toegang te krijgen tot de wereldzeeën. Rusland was een van de drijvende krachten achter de Griekse onafhankelijkheid en maakte in 1853 opnieuw eisen t.a.v. het Ottomaanse rijk: Rusland trok met een leger binnen in de vorstendommen Walachije en Moldavië. Rusland deed dit omdat het zich opwierp als de beschermer van Christenen in het Ottomaanse rijk en pelgrims in Jeruzalem en Palestina. Het probleem was dat Rusland niet de enige speler was in het Midden-Oosten: Fransen waren al lange tijd dominant in de regio in termen van handel en missiewerk. In Frankrijk werd ook veelvuldig gepraat over het aanleggen van een kanaal bij Suez. De Franse keizer Napoleon III had dus duidelijk zijn eigen aspiraties. Ook de Engelsen hadden handelsbelangen in het gebied. Voor Engeland en Frankrijk stond dus vast dat Rusland het Ottomaanse rijk niet verder mocht verzwakken. Daarom sloten Frankrijk en Engeland zich in 1854 aan bij de Turken met als doel het Ottomaanse rijk overeind te houden en Rusland in toom te houden. De Britten blokkeerden de Russische Baltische vloot terwijl het samen met Frankrijk op de Krim binnenviel. Oostenrijk voelde zich bedreigd en vreesde voor toegenomen invloed van Engeland en Frankrijk en nam daarom Walachije en Moldavië in. Oostenrijk wilde bovendien geen Russische invloedsfeer op de Balkan zien. De oorlog werd voor Rusland een grote ramp: na de dood van Tsaar Nicolaas I verzocht opvolger Alexander II om een vrede. Deze vrede werd onderhandeld op de vredesconferentie van Parijs in 1856. In het vredesverdrag werd afgesproken dat de integriteit van het Ottomaanse rijk zou worden gehandhaafd: Rusland stond de linkeroever van de Donau af en gaf zijn claim als beschermer van Christenen in het Ottomaanse rijk op. Walachije en Moldavië (als Roemenië) en Servië werden zelfbesturende prinsdommen onder de bescherming van de Europese grootmachten. Met dit vredesverdrag kwam het Europese statensysteem van 1815 nog verder onder druk te staan: Rusland en Oos-
15/88
tenrijk waren de belangrijkste beschermers van dit systeem, maar konden dit door de Krimoorlog niet langer meer doen. Na de Krimoorlog begon de Ottomaanse overheid met een hervormingsprogramma (waarover meer in college IX), omdat inmiddels duidelijk was geworden dat zonder de FransBritse interventie het Ottomaanse rijk de Russische avances niet zou hebben overleefd. Dit hervormingsprogramma werd echter afgeschaft door de conservatieve Sultan Abdul Hamid II in 1876. Het Ottomaanse rijk bleef dus de zwakke broeder onder de Europese staten. Al sinds de tijd van Catharina de Grote leefde in Rusland de wens om de Russische macht uit te breiden tot aan de Bosporus; Constantinopel, de hoofdstad van de Orthodoxie moest van Islamitische heerschappij worden bevrijd. Bovendien gold in Rusland de gedachte van het panslavisme: de roep om alle Slavische volkeren te verenigen. De Slavische volkeren op de Balkan zagen panslavisme als een middel om het Turkse juk van zich af te kunnen schudden: in het midden van de jaren 1870 braken er daarom op de Balkan opstanden uit tegen de Turkse overheersers; in 1877 verklaarde Rusland daarom het Ottomaanse rijk de oorlog. Groot-Brittannië was meteen bereid om wederom te interveniëren: de opening van het Suezkanaal in 1869 maakte het Ottomaanse rijk voor Groot-Brittannië nog belangrijker. En ook onder het grote publiek in Engeland bestond er de bereidheid nog een keer ten strijde te trekken. De Russische opmars over de Balkan was echter dermate snel, dat de Russen voor de poorten van Constantinopel stonden en de Turken dwongen het Verdrag van San Stefano (1878) te tekenen. In dit verdrag stond Turkije strategisch gebied ten zuiden van de Kaukasus af, kregen Servië en Roemenië onafhankelijkheid, terwijl in Bosnië hervormingen zouden worden doorgevoerd en Bulgarije autonoom zou worden. Het leek dus alsof een nieuwe Engels-Russische oorlog onafwendbaar zou worden: Bismarck wist dit echter te voorkomen met de vredesconferentie van Berlijn (1887): op dit congres werd het Ottomaanse rijk verdeeld tussen de Europese grootmachten: De Russen moesten San Stefano opgeven, maar mochten het nieuw verworven gebied in het zuiden van de Kaukasus behouden. Servië, Roemenië en Montenegro werden onafhankelijke staten, terwijl Bulgarije werd opgedeeld in drie zones met verschillende mate van autonomie, maar binnen het Ottomaanse Rijk bleef. OostenrijkHongarije kreeg een nieuwe rol in de Balkan: het mocht Bosnië bezetten en besturen, maar het niet annexeren als troostprijs voor de nieuwe toegenomen Russische invloed aan de Ottomaanse grens. Cyprus werd Brits, zodat Groot-Brittannië zijn belangen rond het Suezkanaal beter kon beschermen. Frankrijk mocht naast Algerije ook Tunesië inlijven en Italië kreeg de voorzichtige toezegging dat het in de toekomst Albanië zou mogen inlijven. Duitsland kreeg zelf niets, Bismarck zette zich neer als de eerlijke bemiddelaar zonder eigenbelang. Dankzij het verdrag van Berlijn was het onmiddellijke gevaar voor oorlog geweken: Europa was uitgebreid in het mediterrane gebied, maar de echte problemen werden niet opgelost: de nationalisten op de Balkan en de Panslavisten waren beide niet tevreden met de oplossing, terwijl zowel reactionaire en hervormingsgezinde Turken diep vernederd waren door deze afspraken. Bovendien bleek de zwakte van het Ottomaanse rijk te zorgen voor een voortdurende neiging bij de Europese grootmachten daar gebruik van te maken. Duitsland verwierf onderwijl invloed op Turkije: Duitsers werkten aan een spoorlijn van Berlijn naar Bagdad en Duitse bedrijven baatten natuurlijke hulpbronnen uit in het Ottomaanse Rijk.
§II.2.
Servië en Oostenrijk-Hongarije: Rivalen op de Balkan
Nu we bekend zijn met de algemene situatie op de Balkan en de Oosterse Kwestie, moeten we nu onze blik richten op Servië en Oostenrijk. Het waren immers Bosnisch-Servische nationalisten die de moordaanslag op Frans-Ferdinand pleegden.
16/88
Servië werd sinds zijn onafhankelijkheid geregeerd door de Obrenovic dynastie. De macht van de Obrenovici was echter niet geheel vaststaand: Servië kende twee om de macht strevende clans: de Obrenovici en de Karadjordjevici. De beide clans hadden zich tijdens de Servische onafhankelijkheidsstrijd gevestigd en meegestreden. Het waren de Karadjordjevici die in 1804 de opstand tegen de Ottomanen tot succes leidden, maar de Obrenovici waren in politiek opzicht succesvoller: De Obrenovici wisten in 1815 de Ottomaanse erkenning van een Servisch prinsdom te verkrijgen en werden de prinselijke familie van Servië. Meestentijds bevonden de Karadjordjevici zich daarom in ballingschap. Koning Alexandar had zich echter onmogelijk gemaakt in Servië: hij negeerde de vrij liberale Servische grondwet en regeerde op een neo-absolutistische wijze. Dit zorgde er voor dat de dynastie aan aanzien verloor. Alexandar trouwde bovendien de weduwe van een onbekende ingenieur in plaats van een adellijke dame. Draga Masin was een onbekende dienstmeid van zijn moeder geweest. Tegen 1903 hadden Alexandar en Draga het voor elkaar gekregen dat zij de gehele Servische samenleving tegen zich hadden gekeerd. Alexandar had ook het leger tegen zich gekeerd: het officierenkorps was loyaal aan zijn in in 1889 afgetreden vader Koning Milan. Milan was na zijn aftreden aangebleven als opperbevelhebber van de strijdkrachten, maar ging na het huwelijk met Draga in ballingschap. Alexandar nam het opperbevelhebberschap over, maar maakte vrijwel meteen vijanden in het leger: de militaire begroting werd ingeperkt en officierssalarissen werden soms maanden lang niet uitbetaald. Het was vanuit het leger dat duidelijk werd dat er iets moest gebeuren. Een jonge Luitenant, Dragutin Dimitrijevic, beter bekend als Apis besloot daarom een samenzwering te organiseren tegen koning Alexandar. Langzaamaan ontwikkelde zich een complot tegen Aleksandar: het complot werd voorzichtig voorbereid; op 11 juni 1903 werden Koning Alexandar en Koningin Draga vermoord in hun slaapkamer. De samenzweerders riepen Petar Karadjordjevic uit tot nieuwe koning van Servië. Dit had een vrij onbelangrijke interne Servische aangelegenheid kunnen zijn, maar deze samenzweerders zouden ook een grote rol gaan krijgen in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Onderwijl was er op de Balkan een onhoudbare situatie ontstaan. In de door OostenrijkHongarije bezette gebieden werden de Slavische bevolkingsgroepen buiten de bestaande macht gehouden, terwijl de Serven, Bosniërs, Kroaten en Slovenen steeds meer het idee kregen dat zij ondanks hun religieuze verschillen eigenlijk één volk waren. Rond 1900 ontstond bij radicale Serven het idee dat de Oostenrijkers en de Hongaren de Slaven nooit op gelijke voet zouden opnemen en dat daarom het heft in eigen hand moest worden genomen: en er een onafhankelijke Zuid-Slavische staat moest worden gesticht (uiteraard onder Servische leiding). Het kwam er op neer dat een deel van Oostenrijk-Hongarije (Kroatië en Slovenië) het liefst uit het rijk zou willen treden en zich bij Servië zou willen voegen. Servië was er alles aan gelegen deze situatie zo goed als mogelijk uit te baten en de boel te agiteren. De situatie werd door een tweetal crisissen nog meer onder spanning gezet: In 1908 kwamen Oostenrijk-Hongarije en Rusland overeen dat Rusland akkoord zou gaan met de annexatie van Bosnië (tegen de afspraken van 1887 in) terwijl Oostenrijk de opening van de Bosporus voor Russische oorlogsschepen zou ondersteunen. Deze overeenkomst was geheim, en zou pas geëffectueerd worden na een internationale conferentie waarin de deal definitief werd bevestigd. Oostenrijk wachtte echter niet op die conferentie en annexeerde Bosnië meteen. Serven, zowel in Servië als Bosnië reageerden woest. De situatie werd nog ingewikkelder doordat in hetzelfde jaar de Bulgaren onafhankelijk werden van het Ottomaanse Rijk en Kreta zich bij Griekenland voegde. De Russen kregen echter geen rugdekking van de Engelsen en Fransen voor hun plannen t.a.v. Constantinopel. Rusland was dus effectief aan de zijlijn geschoven. De Russische publieke opinie schreeuwde moord en brand en het algehele gevoel was dat de kleine Servische Slavische broeders lelijk waren behandeld door OostenrijkHongarije. Toch ging deze balkancrisis zonder noemenswaardige problemen voorbij; Rusland was verzwakt door de nederlaag in de Russisch-Japanse Oorlog en de Revolutie van 1905 en moest dus de annexatie van Bosnië wel accepteren. De erfenis was een veel sterker
17/88
zuid-Slavisch nationalisme, waarin Oostenrijk-Hongarije en Servië als duidelijke rivalen golden.
§II.3.
De Balkanoorlogen 1912-1913
In 1911 verklaarde Italië de oorlog aan het Ottomaanse rijk en veroverde Tripoli en de Dodekanesos. Het Ottomaanse rijk was dus nogmaals vernederd; Bulgarije, Servië en Griekenland maakten van die gelegenheid gebruik voor gebiedsuitbreiding en verklaarden gezamenlijk de oorlog aan het Ottomaanse Rijk in 1912. Het Ottomaanse leger werd nogmaals vernederd: de Bulgaren stonden zelfs vrijwel voor de poorten van Constantinopel. De Balkancoalitie was echter onhandig en haastig in elkaar geknutseld: er waren geen duidelijke afspraken gemaakt over de verdeling van de veroverde gebieden, bovendien veroverden met name de Bulgaren veel meer land dan voorzien. Bulgarije wilde ook nog eens meer gebied in Macedonië verwerven dan dat de Serven en de Grieken aan claims op het gebied hadden. De eerste Balkanoorlog van 1912 werd dus direct opgevolgd door de Tweede Balkanoorlog van 1913; In dit conflict stonden de Bulgaren tegenover de andere ‘bondgenoten’ uit de eerste Balkanoorlog. Een belangrijk strijdpunt in deze tweede Balkanoorlog was Albanië; de Serven hadden het noorden van dit gebied bezet in 1912, maar ook Griekenland claimde een deel van dit gebied. Italië was het gebied min of meer eerder beloofd in 1887. De Grieken en Serven wonnen terrein op de Bulgaren en Roemenië mengde zich ook nog in de strijd omdat Bulgarije zich niet aan de afspraak hield: Roemenië zou het fort van Silistra verkrijgen in ruil voor neutraliteit tijdens de oorlog van 1912. Het Roemeense leger stond op 28 juni 1913 voor de poorten van Sofia. De Turken maakten van de Bulgaarse zwakte gebruik om een deel van Thracië terug te veroveren op de Bulgaren. Voor Oostenrijk-Hongarije was de toegenomen Servische macht en Servische toegang tot zee via Albanië niet acceptabel. De vraag is natuurlijk hoe de andere grootmachten zich tot de Balkanoorlogen verhielden. Rusland was de instigator achter het balkanbondgenootschap en had Servië en Bulgarije tot de coalitie aangezet, maar was zich niet bewust van de plannen die Bulgarije had voor Macedonië. Frankrijk wilde geen oorlog voeren (tegen Duitsland) en keerde zich tegen de oorlog en berichtte Rusland dat het zich afzijdig zou houden in een conflict tussen Servië en Oostenrijk-Hongarije als dit door de Balkanoorlog zou uitbreken. Groot-Brittannië garandeerde officieel de integriteit van het Ottomaanse Rijk, maar moedigde onderwijl de deelname van Griekenland en de Bulgaarse aspiraties in Thracië aan om eventuele Russische invloed te beperken. Duitsland was het meest betrokken bij het Ottomaanse rijk en was officieel tegen een oorlog tegen het Ottomaanse rijk, maar steunde uiteindelijk de Bulgaarse aspiraties omdat het dacht Bulgarije voor de Centrale Mogendheden te kunnen winnen. (Het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk was onafwendbaar geworden en Duitsland zag liever een bevriend Bulgarije dan iets anders). De grootmachten legden uiteindelijk een oplossing op aan de strijdende partijen: de territoriale winst van Bulgarije werd aanzienlijk verkleind, terwijl de andere balkanstaten er juist terrein bijkregen. Albanië werd verheven tot een onafhankelijke staat, waarin de Duitse prins Wilhelm zu Wied, een achterneef van Wilhelmina vorst zou moeten worden. (Albanië raakte echter al snel in een burgeroorlog verzeild en Zu Wied moest het land in 1914 verlaten).
§II.4.
De derde balkan crisis: juli 1914
Op 28 juni sterft Frans Ferdinand door een kogel uit het pistool van de Bosnisch-Servische Student Gavrilo Princip. Princip en zijn medesamenzweerders werden van wapens voorzien door de Servische Iridentistische organisatie Ujedinjenje ili Smrt (Eenheid of de dood) of kortweg De Zwarte Hand. De kern van deze organisatie werd gevormd door de samenzweerders uit 1903; het meesterbrein achter de organisatie was Dragutin Dimitrijevic (inmiddels kolonel). De organisatie was nauw verweven met de Servische staat: veel leden van de Zwarte Hand waren ook overheidsfunctionaris of afkomstig uit het leger of veiligheidsapparaat.
18/88
De moordaanslag op Frans Ferdinand was bijzonder amateuristisch. De aanvankelijke aanslag met een bom faalde en Gavrilo Princip kon Frans Ferdinand alleen maar door stom toeval en geluk dodelijk verwonden. Frans-Ferdinand stond bekend als een voorstander van een verdere federalisering van Oostenrijk-Hongarije. Mogelijkerwijze zelfs van de toevoeging van een Slavisch koninkrijk aan Oostenrijk-Hongarije. Een dergelijke stap zou een bedreiging zijn voor de irridentistische bedoelingen van de Zwarte Hand, omdat dat de in Oostenrijk levende Slaven wel eens content zou kunnen laten zijn met hun territoriale indeling. De Zwarte Hand was een zeer geheimzinnige organisatie en we weten verder niet zo veel over hoe de beslissing hiertoe genomen is, en zelfs niet of Dimitrijevic hierbij betrokken is geweest. Wat we wel weten is dat de Zwarte Hand wist dat de moordaanslag zou leiden tot een oorlog met Oostenrijk-Hongarije, maar zij dachten verzekerd te zijn van Ruslands steun in deze oorlog. Daarbij komt dat de Zwarte Hand de moord als een middel zag om de Servische premier Nikola Pašić onder druk te zeggen; Pašić was een erg afwachtend persoon en werd door de Zwarte Hand verweten dat hij te weinig doortastend optrad tegen de Oostenrijkse expansiepolitiek. Oostenrijk-Hongarije wilde eigenlijk al langer afrekenen met het Zuid-Slavische nationalisme aan haar zuidgrenzen en het lastige Servië. De moord op Frans Ferdinand, gaf het land een alibi om dat te doen. Ook premier Pašić begreep dit en baseerde zijn strategie hierop: hij liet de Servische overheid verklaren dat Servië niets met de moordaanslag te maken had, het was een interne Oostenrijkse affaire: moordenaar Princip was immers uit Bosnië (en dus uit Oostenrijk) afkomstig. Pašić wist echter ook dat de moordenaars hulp hadden gekregen van Servische overheidsfunctionarissen en verwachtte dat Oostenrijk Servië verantwoordelijk zou gaan houden. Hoewel Pašić zijn condoleances verstrekte waren er andere leden van de regering die Princip feliciteerden en hem tot een held verheven. Pašić opereerde zo terughoudend omdat het voor hem evident was dat Rusland op dit moment geen olie op het vuur wilde gooien; zowel Russische als Franse vertegenwoordigers hadden hem gezegd dat alles gedaan moest worden om de rust te bewaren. In Oostenrijk was de publieke opinie meteen anti-Servisch en de overheid besloot hier gebruik van te maken. Op 7 juli verklaarde de raad van ministers dat ze ontevreden waren met de Servische opstelling en in de ministerraad gingen stemmen op Servië een ultimatum te stellen met voor Servië onacceptabele eisen en zodoende een bestraffende oorlog uit te lokken. Oostenrijk kon dit echter niet doen zonder Duitse rugdekking, omdat een oorlog met Servië en Rusland voor Oostenrijk lastig vol te houden was. Bovendien was het Duitsland dat er in een eerder stadium voor had gezorgd dat Oostenrijk-Hongarije genoegen nam met de creatie van het onafhankelijke Albanië om te voorkomen dat Servië een maritieme mogendheid was geworden. Wat er dus zou gaan gebeuren lag grotendeels in Duitse handen. De Duitse Keizer, voor wie Frans Ferdinand erg dierbaar was geweest, liet in de marges van een rapportage van Duitslands ambassadeur, graaf Heinrich von Tschirschky, weten hoe hij er over dacht. In de rapportage beschreef Tschirschky de algemene oorlogszuchtige taal die in Wenen werd gebezigd en gaf aan dat hij zal blijven pogen terughoudendheid te prediken. De keizer reageerde daarmee met de volgende woorden: Wer hat ihm [Tschirsky] dazu gemächtigt? Das ist sehr dumm! Geht ihn gar nichts an, da es lediglich Österreichs Sache ist, was es hierauf zu tun gedenkt. Nachher heisst es dann, wenn es schief geht, Deutschland hat nicht gewollt! Tschirschky soll den Unsinn gefälligst lassen! Mit den Serben muss aufgeräumt werden, und zwar bald In regeringskringen werd de Keizers mening zeer breed gedeeld. Waarom stelden de Duitsers zich zo op? Binnen de Triple Alliance was Oostenrijk Duitslands enige betrouwbare partner was; Italië was een erg onbetrouwbare partner en dus moest men Oostenrijk wel
19/88
steunen om het niet als bondgenoot te verliezen en het mocht als bondgenoot ook zeker niet verzwakt raken. De Oostenrijkse diplomaat Graaf Hoyos die op 5 juli aankwam in Berlijn om te overleggen over maatregelen tegen Servië kreeg daarom een blanco cheque van Duitsland. Duitsland zou alle Oostenrijkse acties tegen Servië accepteren en Oostenrijk-Hongarije steunen. Het advies was zelfs om zo snel mogelijk actie te ondernemen. De Duitse kanselier Bethmann Hollweg was echter geen oorlogsduif: hij vond dat de affaire gelokaliseerd moest worden, dus dat het conflict beperkt moest worden tot Oostenrijk en Servië; in Duitsland was men er bovendien van overtuigd dat de andere grootmachten zouden worden verhinderd in te grijpen als er snel zou worden gehandeld. In het kader van de lokaliseringspolitiek zou Duitsland GrootBrittannië verzoeken om afzijdig te blijven en de ‘niet-geïnteresseerde’ mogendheden voorstellen om vreedzame oplossing te orkestreren. Als Rusland zich niet afzijdig zou houden, dan zou dat alleen maar aantonen dat Rusland de oorlog zou hebben veroorzaakt en het zou dan makkelijk zijn om Rusland alsnog te verslaan (Duitsland ging er van uit dat Rusland tegen 1916 in staat zou zijn zich snel te mobiliseren en een offensief tegen Duitsland te kunnen beginnen). De Duitse lokaliseringspolitiek was een gevaarlijk ‘alles-of-niets-spel’. Je kunt je afvragen of er hier daadwerkelijk sprake is van een gematigde politiek; voor de Duitse regeringsleiders was het vooral een test om te zien hoe Rusland in deze zaak stond. In Berlijn had echter niemand zich afgevraagd of deze politiek niet tot oorlog zou leiden. Want de politiek sloot eigenlijk alle bemiddeling uit. De Oostenrijkse traagheid van handelen was echter een belangrijke factor: Oostenrijk wachtte een maand voordat het echt handelde; dat het handelen zo traag was, was omdat de Hongaarse premier Graaf István Tisza bezwaren had tegen een oorlog die zou leiden tot nog meer Slaven in het keizerrijk. Pas op 14 juli accepteerde hij het oorlogsplan tegen de Serven, waardoor pas op 19 Juli een beslissing over Servië kon worden genomen. De traagheid had echter er voor gezorgd dat de lokalisatiepolitiek niet meer mogelijk was en dat de andere Europese mogendheden achter de schermen reeds aan het onderhandelen waren over hoe er gehandeld moest worden in het geval van een Oostenrijkse oorlogsverklaring op Servië. Op 23 juli vaardigde Oostenrijk-Hongarije het eerder besproken ultimatum uit. Servië kreeg 48 uur de tijd om de voorwaarden te accepteren, die van het land een Oostenrijks protectoraat hadden gemaakt. Tot de voorwaarden behoorden onder meer een verbod op anti-Oostenrijkse propaganda, de ontbinding van nationalistische groeperingen en bevatte de eis dat OostenrijksHongaarse functionarissen deel moesten nemen aan het onderzoek naar en de vervolging van de daders van de moordaanslag. Servië ging zeer behoedzaam om met het beantwoorden van het ultimatum, zorgvuldig werd er een antwoord voorbereid. Servië accepteerde alle eisen van de Oostenrijkers, maar weigerden akkoord te gaan met de deelname van Oostenrijks-Hongaarse functionarissen aan het onderzoek en de vervolging van de daders. Voor Servië was dit een onaanvaardbare schending van zijn soevereiniteit. Dit verschafte de Oostenrijks-Hongaarse regering een alibi om de oorlog te verklaren. Op 28 juli verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan Servië en begon de artillerie vanaf de andere oever van de Donau met een bombardement van Belgrado. Keizer Wilhelm II deed nog een poging de boel te sussen: Wilhelm zag de Servische reactie als een groots gebaar en gaf Oostenrijk aan dat het geen reden meer zag voor een oorlog. Bethmann Hollweg gaf de Keizers boodschap echter zeer laat door en tegelijkertijd liet de Duitse opperbevelhebber Von Moltke zijn Oostenrijkse collega Conrad weten dat Duitsland Oostenrijk zou steunen in alle omstandigheden. De Oostenrijkse buitenlandse minister Berchtold riep daarop uit: “Wie regeert er nu eigenlijk in Berlijn, Bethmann of Moltke?”. Die vraag is echter niet meer relevant. Als Rusland zich in het conflict zou mengen, dan moest Duitsland zich er ook in mengen, al was het maar om strategische redenen.
20/88
De vraag waar alles nu op hing was de Russische reactie: zou het net als in 1908 de zaak voor een fait accompli nemen of zou het zijn rol als protector van de balkanslaven innemen. Rusland werd minder geketend door de nasleep van 1905 dan in 1908 en de Franse president Raymond Poincaré was sterk anti-Duits en maande zijn Russische bondgenoot niet tot kalmte. Voor zowel de Russische minister van Buitenlandse zaken Sazonov en Tsaar Nicolaas II gold dat zij een zekere vorm van waarschuwing of sancties tegen Servië konden tolereren, maar een dermate laat ultimatum was voor de Russen niet acceptabel. Rusland moest in dit geval wel reageren, want een nieuwe nationale vernedering was niet acceptabel voor de legerleiders en de publieke opinie. Voor de Russen stond de vraag open hoe er het beste gereageerd kon worden zonder Duitsland er in te betrekken. De Russische reactie was om vier militaire districten te mobiliseren tegen de Oostenrijkse grens aan. Het District Warschau, dat naast Duitsland lag werd bewust niet gemobiliseerd. Rusland was daarmee op 24 juli het eerste land dat overging tot mobilisatie. Duitslands oorlogsplannen gingen uit van een langzame Russische mobilisatie, waarop Duitsland sneller moest reageren. Duitsland reageerde met een waarschuwing. Rusland mobiliseerde op 30 juli echter het hele leger. Duitsland was daarop genoodzaakt ook het leger te mobiliseren. Rusland handelde hierbij zonder Frankrijk te consulteren, maar men mag er van uitgaan dat Frankrijk Rusland zou gaan steunen. Oostenrijk-Hongarije zag zijn kansen op een lokaal conflict daarom vervliegen en moest de algehele mobilisatie uitroepen op 31 juli. Alles viel en stond nu met de Duitse reactie: Als Duitsland terug zou stappen, dan zou een algehele oorlog nog voorkomen kunnen worden. Vanuit militair oogpunt was dat voor Duitsland niet wenselijk, de Duitse oorlogsplannen gingen namelijk uit van de langzame mobilisatie van Rusland; bij te lang wachten zou Duitsland het waarschijnlijk niet redden. Duitsland riep Rusland op de mobilisatie te stoppen. Rusland reageerde daar afwijzend op en dus verklaarde Duitsland de oorlog aan Rusland. Duitsland stond nu voor het blok: de Duitse oorlogsplannen gingen er vanuit dat Rusland langzaam mobiliseerde en dat Ruslands Franse bondgenoot eerder gereed zou zijn om te vechten. Frankrijk moest dus eerder worden verslagen dan Rusland. Het Duitse oorlogsplan, het Von Schlieffenplan, ging er vanuit dat in de eerste weken van een oorlog bijna het gehele leger tegen Frankrijk werd ingezet. Nadat Frankrijk verslagen was, kon het leger vervolgens tegen Rusland worden ingezet. Zo werd een oorlog op twee fronten voorkomen. Er moest nu dus gehandeld worden: op 2 augustus trokken Duitse troepen het neutrale Luxemburg binnen en werd België gesommeerd Duitse troepen doorgang te verlenen. Op 3 augustus verklaarde Duitsland de oorlog aan Frankrijk. Frankrijk had ondertussen weinig gedaan: Omdat Rusland als agressor optrad tegen Duitsland en Oostenrijk had het geen verplichtingen naar Rusland, maar de Duitse agressie liet Frankrijk geen verdere opties meer; Frankrijk mobiliseerde ongeveer gelijktijdig met Duitsland. Het mag duidelijk zijn dat we inmiddels te maken hebben met een inter-Europese oorlog. Van de grootmachten participeerde alleen Engeland nog niet. De Britse handelslieden waren sterk gekant tegen een oorlog omdat het de Britse handelsbelangen sterk zou schaden. Bovendien waren er geen Britse belangen op de Balkan. In Duitsland werd er vanuit gegaan dat de Britten zich afzijdig zouden houden. Handelsbelangen ten spijt verklaarde GrootBrittannië Duitsland op 4 augustus de oorlog. De casus beli was de Duitse inval in België; Engeland had, samen met Frankrijk, na de Belgische onafhankelijkheid de integriteit van België gegarandeerd. Dit was de juridische reden voor de Britse oorlogsverklaring, maar in werkelijkheid was Groot-Brittannië bezorgd over de gevolgen van een oorlog voor het machtsevenwicht in Europa; in heb bijzonder omdat een overwinning Duitsland toegang zou geven tot havens in het Kanaal.
21/88
Alle leden van de Triple Entente hebben zich dus aan hun verplichtingen gehouden, alleen Italië hield zich op dit moment afzijdig, en hield zich niet aan zijn verplichtingen jegens Oostenrijk-Hongarije en Duitsland.
§II.5.
De Eerste Wereldoorlog
Op deze wijze was Europa in een kort tijdsbestek verzeild geraakt in een continentbrede oorlog. We weten nu hoe de oorlog is uitgebroken. Maar waarom is het gebeurd? De regeringsleiders stonden op zich niet echt te springen om een nieuwe oorlog, maar er was simpelweg geen regeringsleider van het kaliber Bismarck die de energie en doorzettingskracht had om een oorlog te voorkomen. Het waren steevast de militairen die het laatste zetje gaven: zij drukten de algehele mobilisaties door, terwijl regeringsleiders daar juist over twijfelden. Uiteindelijk waren het de allianties die de oorlog mogelijk hadden gemaakt; zonder de allianties waren immers Frankrijk en Groot-Brittannië nooit verzeild geraakt in een conflict tussen Oostenrijk en Servië; zij hadden daar gewoonweg geen belangen. Toch gaat het wat kort door de bocht om de allianties als dader aan te wijzen; de allianties waren slechts een symptoom van een onderliggende oorzaak: er was sprake van anarchie in het internationale systeem. De economie was door de industrialisatie geglobaliseerd geraakt, maar er waren geen duidelijke regels die de economische competitie tussen landen leidde. Industriële landen zijn aangewezen op de import van grondstoffen en voedsel als ook op het vergroten van de export van goederen, diensten en kapitaal. Er was geen systeem van regels dat er voor zorgde dat alle landen onder alle omstandigheden deel kon nemen aan de wereldeconomie. Elk land moest zelf zorgdragen voor zijn eigen handelsbelangen en uit de daarmee gepaard gaande internationale competitie voor economische en politieke voordelen kwam uiteindelijk het imperialisme als ook de steun voor nationalistische tendensen voort. Door deze strijd waren landen sterk bevreesd voor hun positie en de allianties waren een poging om er zeker van te zijn dat landen niet onderhevig waren aan de wil van een ander land en dat ze konden streven naar economisch succes in een strijd voor ’s werelds schaarse goederen. Uiteindelijk was alle politiek slechts een symptoom van dieperliggende economische veranderingen. De Eerste Wereldoorlog was dus een industriële oorlog. In de komende colleges zullen we zien waar die toe zou leiden. 22/88
College III: Het begin van de Oorlog: Hoe een geplande korte oorlog een langdurige uitputtingsoorlog werd §III.1.
Het Servische front
De Eerste Wereldoorlog begon aan het Servische front met het bombardement van Belgrado op 28 juli 1914. Het Oostenrijkse leger had een groot staand leger tijdens vredestijd dat bestond uit 36.000 officiers en 414.000 gewone soldaten. Tijdens de mobilisatie werd dit vergroot tot in totaal 3.350.000 man. Dit leger was opgebouwd uit ongeveer 42% operationele troepen, 18% logistieke ondersteuning en 40% reservetroepen die gebruikt konden worden om verliezen op te vangen. Dit reservoir reservetroepen heeft Oostenrijk-Hongarije kunnen gebruiken om de troepen op sterkte te houden. Zoals Duitsland met het Von Schlieffenplan reeds lang en breed een oorlogsplan had klaarliggen had Oostenrijk dat ook voor de invasie van Servië. Het plan bestond uit een invasie door drie Oostenrijks-Hongaarse Legers door de westelijke en noordelijke grenzen van Servië. Zodoende kon het offensief vanaf twee richtingen worden gelanceerd en daardoor kon het grootste deel van het Servische leger omsingeld worden en vervolgens uitgeschakeld worden. Het plan was echter niet opgewassen tegen de realiteit: vanwege de Russische mobilisatie werd besloten om een van de drie legers (het 2e leger) naar Galicië (in het huidige Oekraïne) te sturen om daar de Russen het hoofd te kunnen bieden. De spoorwegen waren echter dermate verstopt met verkeer dat alsnog een deel van het bewuste leger ingezet werd in Servië. Verliezen leidden er toe dat Oostenrijk-Hongarije 2 divisies van het 2e leger permanent op het Servische front moest inzetten. Uiteindelijk werden ongeveer 500.000 militairen ingezet aan het Servische front, wat daalde tot 285.000 troepen nadat het 2e leger naar het Russische front was gestuurd. Het Oostenrijkse leger was weliswaar groot, maar niet bijzonder goed van kwaliteit: troepen waren slecht getraind en deels zelfs ongeletterd. Daarnaast was het leger samengesteld uit de diverse nationale minderheiden van het OostenrijksHongaarse rijk. Lang niet alle soldaten waren het Duits of Hongaars machtig, wat betekende dat troepen elkaar niet altijd konden verstaan. Sommige soldaten hadden zelfs linguïstische en culturele banden met vijanden van Oostenrijk-Hongarije. Servië had het leger tussen 25 en 30 juli volledig gemobiliseerd. De totale Servische troepensterkte lag op ongeveer 250.000 man. Servië was in een veel zwakkere positie dan Oostenrijk-Hongarije: het leger had minder reserves en dus minder vervanging. De enige reserves waren nieuwe dienstplichtigen die de dienstplichtige leeftijd bereikten; dat lag met 60.000 soldaten lager dan de verliezen van 132.000 soldaten die tijdens de eerste vier maanden van de oorlog zijn geleden. De Serven misten het moderne wapentuig dat nodig was om de Oostenrijkers het hoofd te kunnen bieden. Er waren bijvoorbeeld slechts 180.000 moderne wapens. Er werden wel extra wapens in Rusland besteld, maar die konden pas eind Augustus worden geleverd. Tekorten bestonden ook als het gaat om uniformen en ammunitie. Voor ammunitie was Servië volledig afhankelijk van Frankrijk en Rusland. Servië had geen eigen wapenindustrie. Rusland en Frankrijk hadden echter zelf grote tekorten. De Servische bondgenoot Montenegro had een klein leger van ongeveer 40.000 soldaten en beschikte over zeer schaarse moderne wapens. Het Montenegrijnse leger was eerder een militie dan een welgetraind leger. De Oostenrijkse bevelhebber Generaal Oskar Potiorek wilde voor de verjaardag van Keizer Frans Jozef, 18 augustus, reeds een eerste overwinning boeken. Het Oostenrijkse leger was echter nog niet klaar voor grootschalige operaties: het 6e leger was zich nog aan het opstellen in Zuid-Bosnië en de positie van het 2e leger was onduidelijk. Potiorek maakte daarom twee fouten: allereerst viel hij aan met slechts de helft van zijn slagkracht en ten tweede viel hij aan over het bergachtige Servische westen in plaats van het vlakke noorden. Dit laatste verraste de Servische bevelhebber Putnik; daardoor duurde het even voordat de Serven meer
23/88
troepen naar het westen stuurde, dit gebeurde pas nadat duidelijk werd dat dit daadwerkelijk de Oostenrijkse hoofdinval was. Bij de berg Cer en het stadje Šabac kwam het tussen 14 en 24 augustus tot een treffen tussen de beide legers. Na vier dagen vechten braken de Oostenrijkse rangen: het leger was de wil om te vechten verloren en de discipline was verdwenen; het Oostenrijkse leger trok zich terug: Oostenrijk had te maken met 23.000 (waarvan 4.500 krijgsgevangenen) verliezen, Servië 16,500. Servië vervolgde met een kleinschalig offensief langs de rivier Sava. Dit werd gedaan onder druk van bondgenoten; de bedoeling was de Oostenrijkse troepentransporten naar Galicië te verstoren. Het offensief maakte weinig uit, maar leidde wel tot sterke Servische verliezen (6000 vs. 2000 Oostenrijkse verliezen). Piotorek besloot dat de beste manier om het Servische offensief tegen te gaan een nieuwe inval in Servië was, zodoende zou Servië gedwongen worden het defensief te opereren. Op 7 september stak Oostenrijk-Hongarije de rivier Drina over. De aanval bestond uit het Vijfde en Zesde leger. De aanvankelijke aanval van het Vijfde leger werd door het Servische Tweede leger afgeweerd en leidde tot 4000 verliezen aan Oostenrijkse zijde. Het Oostenrijkse Zesde leger was echter sterker en wist het Servische Derde leger te verrassen en wist een bruggenhoofd te veroveren. Datzelfde kon het Oostenrijkse Vijfde leger doen, nadat onderdelen van het Servische Tweede leger werden onttrokken aan het slagveld om daarmee het Servische Derde leger te versterken. Putnik trok daarom, tegen de zin van velen, het eerste leger terug uit Syrmië en gebruikte dat leger om een contra-aanval uit te voeren tegen het Oostenrijkse leger. Dat ging in eerste instantie goed, maar mislukte na vier dagen vechten om de berg Mačkov Kamen. Beide zijden verloren ongeveer 11.000 manschappen. Na de slag om Mačkov Kamen trok Putnik zich terug in de omliggende heuvels en verwerd de oorlog tot een loopgravenoorlog. Dit was nadelig voor de Serven omdat zij geen echte industriële basis hadden en nauwelijks artillerie, ammunitie en beschermingsmiddelen konden produceren. De loopgravenoorlog na de slag om de Drina leidde dus tot aanzienlijke Servische verliezen. Het Oostenrijkse leger begon een nieuwe massale aanval op het verzwakte Servische leger op 5 november. De Serven trokken zich terug tot de Kolubara rivier. Daar boden de Serven hevig verzet: dat door gebrek aan artillerieammunitie weinig uithaalde. Volgens de commandant van het Eerste Servische Leger Živojin Mišić moest er zo diep mogelijk worden teruggetrokken om zodoende het front te verkleinen en de troepen rust te gunnen. Putnik moest uiteindelijk toegeven. Het gevolg hiervan was dat de hoofdstad Belgrado op 30 november door Oostenrijk-Hongarije ingenomen. Potiorek gaf daarom het Oostenrijkse Vijfde Leger de opdracht de regio Belgrado in te trekken en de Servische rechterflank te verslaan. Dit leidde er echter toe dat het Zesde leger enkele dagen het hele Servische leger weerstand moest bieden. Tegelijkertijd arriveerde er nieuwe artillerie-ammunitie uit Frankrijk. Servië kon dus een aanval openen op het Oostenrijkse leger. Putnik kwam tot de conclusie dat het Oostenrijkse leger te ver uitgestrekt opereerde en verzwakt was om een lang front in stand te houden. Op 3 december werd daarom een groot contraoffensief geopend. Zowel het vijfde als het Zesde Oostenrijkse leger werden overrompeld door de Servische aanvallen, waardoor Potiorek tot een terugtocht in het gebied van Oostenrijk-Hongarije moest bevelen. Servië kon op 15 december Belgrado terugveroveren op de Oostenrijkers. De eerste fase van de oorlog tegen Servië had dus niet geleid tot grensveranderingen, maar wel tot enorme verliezen 170.000 aan Servische zijde vs. 215.00 aan Oostenrijkse zijde. Po-
24/88
tiorek werd ontheven uit zijn commando en vervangen door Aartshertog Eugen van Oostenrijk. In Servië bracht de winter een tyfusepidemie met vele slachtoffers. Op 7 December 1914 nam het Servische parlement de Verklaring van Niš aan, waarin het de oorlogsdoelen stelde op verdediging van het Servische vaderland en vereniging met en bevrijding van alle Servische, Kroatische en Sloveense broeders. Dat laatste zou de kroon worden op de bloedige offers die de Serven gemaakt hadden.
§III.2. De oorlog op het westfront De oorlog in het westen was begonnen als een preventieve oorlogsverklaring van Duitsland op Frankrijk. Deze kwam voort uit het Von Schlieffenplan; toen Von Schlieffen dit plan in 1905 opstelde had hij duidelijk gemaakt dat het hier om een theoretisch plan ging en dat Duitsland niet beschikte over de mankracht om het daadwerkelijk uit te voeren. Zijn opvolger Helmuth von Moltke was dat echter uit het oog verloren; hij had het aantal troepen dat door België de Franse flanken zou aanvallen verminderd en het aantal troepen dat aan de Frans-Duitse grens bescherming zou bieden juist vergroot. Curieus genoeg zorgde dit er voor dat het plan plots ‘haalbaar’ werd: er was opeens voldoende spoorwegcapaciteit om de troepen te vervoeren. Op 4 augustus trokken de eerste Duitse soldaten vlak langs de Nederlands-Duitse grens België en Luxemburg binnen om via die route Frankrijk binnen te vallen. België en Luxemburg waren allereerst gevraagd om vrije doorgang te verlenen, maar beide landen hadden dat geweigerd. Ook de Nederlandse neutraliteit werd even geschonden, de Duitse militairen gebruikten een grensweg die precies de Nederlands-Duitse grens langs Limburg volgde, maar op een vrij kort traject even Nederland in dook. De Duitsers wilden bij Visé (Wezet) de Maas oversteken, maar de Belgen hadden die brug reeds opgeblazen. Om diverse redenen was het Duitse plan overmoedig: het betekende dat het meest noordelijke Duitse leger enorme afstanden in korte tijd moest afleggen en men moest de 12 forten die rondom de stad Luik lagen zien te bedwingen. Het Belgische leger bleek bovendien veel meer tegenstand te bieden dan verwacht. Hoewel kleine Duitse eenheden wel de stad Luik konden innemen, kon de bulk van het Duitse leger niet om de forten heen. Met zeppelins werd gepoogd bommen op de forten te gooien, maar dat haalde niets uit. Zwaar artillerievuur beschadigde de forten echter wel en dit deed de Belgische verdedigers zich overgeven. Het Belgische leger was weliswaar op terugtocht, maar hinderde wel de voortgang van het Duitse leger. De Duitsers verweten de Belgische soldaten en burgers de weerstand en gijzelden Belgische burgers en executeerden enkele honderden Belgen. Zelfs de universiteit van Leuven moest het ontgelden. De Duitse gruweldaden werden het onderwerp van geallieerde propaganda. Groot-Brittannië en Frankrijk reageerden agressief op de Duitse aanval: Groot-Brittannië stuurde op 20 augustus een expeditionaire macht naar Frankrijk bestaande uit vier infanterie- en een cavaleriedivisie en stationeerde deze op de westerse flank van het Franse leger, bij de Belgische stad Mons. In het zuiden stelde Frankrijk het zogenoemde plan XVII in werking. Dit was een aanval op de Frans-Duitse grens. Op 7 augustus trokken drie Franse divisies de Elzas in en namen aanvankelijk de stad Mulhouse in, maar werden daar op 9 augustus weer verdreven. Ook trokken er twee Franse legers Lotharingen binnen. De Franse legers stootten daar niet op noemenswaardige tegenstand. Het was een strategische hinderlaag: De Fransen werden steeds dieper Lotharingen binnengezogen, om op 20 augustus door een massale contra-aanval terug naar Frankrijk te worden gedreven. De Franse generaal Joffre dacht dat de Ardennen mogelijk minder goed bewaakt zouden zijn, maar na de ingezette aanval bleek dat niet het geval te zijn geweest. Dit leidde op 22 augustus tot een veldslag tussen acht Franse en acht
25/88
Duitse legerkorpsen die tot duizenden doden leidde. Het Franse leger streed op een ouderwetse manier, het bestormde de Duitsers met bajonetten, maar werden met kanons- en geweerschoten verwelkomd. Dit betekende echter niet dat het Von Schlieffenplan helemaal afgeschreven moest worden: Op 21 augustus staken de Duitsers bij Charleroi de Samber over. Na gevechten met de Fransen moesten de Fransen zich daar op 23 augustus overgeven. Daarna volgden aanvallen van de Duitsers op de Britse expeditiemacht bij Mons. Hoewel de Britten 3x minder manschappen hadden dan de Duitsers konden zij zich goed verdedigen; zij hadden dit tijdens de Boerenoorlog geleerd. Tijdens de Duitse aanval op Mons verloren de Duitsers 5000 manschappen, terwijl de Britse verliezen met 1600 veel gematigder waren. Door het verlies van de Fransen bij de Samber waren de Britten echter ook genoodzaakt zich terug te trekken; op 26 augustus groeven Britse soldaten zich in bij Le Cateau om vervolgens door de Duitsers teruggedrongen te worden. De Franse en Britse legers waren dus aan het verliezen, maar vertraagden de Duitse opmars echter wel. Dit was catastrofaal voor het Von Schlieffenplan: elke dag later Parijs innemen gaf de Russen meer tijd om op Duitsland terreinwinst te boeken. Twee Russische legers trokken echter sneller op naar Berlijn dan gedacht, maar werden alsnog door het kleine verdedigingsleger in het oosten verslagen. De Russische opmars werd dus tegengehouden. Tegen het einde van Augustus werd het Von Schlieffenplan verlaten: het Russische leger was overschat, terwijl de Belgische en Franse overwinning juist werd onderschat. Het plan had ook geen rekening gehouden met Britse inmenging in het conflict. De Britse en Franse legers waren inmiddels naar het zuiden getrokken om zodoende Parijs te kunnen verdedigen. De Franse Zesde, Negende en Vijfde legers en de Britse expeditiemacht vormden een verdedigingslinie van Parijs naar de Marne en de Seine. Het Duitse leger koos er nu voor om Parijs niet langs het westen in te nemen, maar via het oosten. Het Duitse Eerste leger viel het Franse Vijfde leger aan; tegelijkertijd nam het Franse Zesde leger een risico door Parijs onbewaakt te laten en het Duitse eerste leger aan te vallen in het oosten. Tijdens deze Slag om de Marne waren de Franse verliezen groot, er welden zelfs taxi’s ingezet om de troepenverliezen aan te vullen. Tegelijkertijd onstond er een gat in de Duitse linies waar de Britten en het Franse Vijfde leger gebruik van maakten om omsingeling door de Duitsers te voorkomen. Von Moltke trok daarop de Duitse legers naar het noorden terug om te voorkomen dat een deel van het Duitse leger omsingeld werd waarop de Franse en Britse legers volgden. Duitsland had dus gefaald in zijn doelen; het moest een tweefrontenoorlog gaan vechten. Opperbevelhebber Von Molkte leek een zenuwinzinking te hebben en werd daarop vervangen door Erich von Falkenhayn. Von Falkenhayn liet een deel van het Duitse leger zich ingraven langs de rivier de Aisne. Het vierde Duitse leger werd noordwaarts gestuurd, richting de havens van Antwerpen, Duinkerken, Calais en Boulogne. Als reactie daarop ontstond er een wedloop tussen het Franse Tweede en Tiende leger en de Britten om de Duitsers de pas af te snijden. De Duitsers mochten de kust niet in handen krijgen. De Britten stuurden ook een extra divisie, mariniers en marine om de Belgen bij Antwerpen te helpen. Omdat de Duitsers dreigden de stad Antwerpen in te nemen trokken de Britse en Franse troepen naar het zuiden, richting Nieuwpoort. De strijd verschoof zich naar Vlaanderen. De Belgen lieten de sluizen van de rivier de Yser openstaan, waardoor het platteland overstroomde: hierdoor konden de Duitse legers niet verder optrekken naar Duinkerken en Calais. Tegen oktober 1914 ging de strijd over de stad Ieper. Hoewel de Duitse verliezen groter waren (50.000 vs. 25.000 Britse verliezen) kon geen van beide partijen echt de ander de baas worden. De Fransen en Britten konden echter ten oosten van Ieper wel terrein winnen op de Duitsers. De twee legers stonden nu recht tegenover elkaar aan een frontlijn die strekte van de Noordzee in Vlaanderen tot de Franse grens met Zwitserland. Langs deze frontlijn werden loopgra-
26/88
ven gegraven omdat dit in termen van kosten beter was om te verdedigen dan aan te vallen. De Belgen verdedigden de noordelijke hoek van het front, het Britse leger de volgende 60km en de Fransen de rest. Met het invallen van de winter begonnen de geallieerden koloniale manschappen in Europa in te zetten om de verliezen aan te vullen. Hun moreel was om diverse redenen minder en zij waren minder goed bewapend en onbekend met het koude weer. De Britse generaals gaven vooral het weer de schuld, en dus werden deze troepen in 1915 verplaatst naar het Ottomaanse front. De verliezen in 1914 waren groot: De Fransen verloren van 2 miljoen manschappen 510.000 (waarvan 306.000 doden) terwijl de Belgische en Britse verliezen (ongeveer 30.000 per land) aanzienlijk lager waren. Toch was dit alles relatief: voor het kleine België waren de verliezen groot en de Britse troepen waren ervaren manschappen uit het kleine staande Britse leger, hun verlies zou in de komende jaren hard gevoeld worden. De Duitsers hadden 241.000 manschappen verloren. Hoewel de verliezen groot waren, en vanuit ons perspectief nutteloos, werd dit destijds anders gezien: het animo om te vechten was immers groot geweest. Het optimisme van ‘met kerst zijn we weer thuis’ was echter onterecht gebleken.
§III.3. Het Oostfront De belangrijkste Russische aanvalsroute naar Berlijn liep door Oost-Pruisen. Dat gebied werd verdedigd door het Duitse achtste leger (150.000 manschappen) dat onder commando stond van Maximalian von Prittwitz. Tegenover hen stonden het Russische Eerste leger (200.000 manschappen) onder commando van Pavel von Rennenkampf en het Russische Tweede leger onder commando van Alexandr Samsonov (150.000 manschappen). Beide Russische legers vielen Oost-Pruisen vanuit het zuiden binnen. Hoewel de Russen meer manschappen hadden, waren er een aantal factoren in het Duitse voordeel: allereerst waren de meeste Duitse soldaten afkomstig uit de regio zelf, waardoor hun moreel zeer hoog was. Bovendien werden de twee legers van elkaar gescheiden door de Mazurische meren; Een gespleten leger maakt de waarschijnlijkheid om verslagen te worden groter. Het eerste Russische leger werd op 17 augustus bij Stalluponen teruggedreven, maar de Duitse generaals vreesden dat ze te ver naar voren waren gedreven en trokken zich terug naar Gumbinnen. Bij Gumbinnen kwam het op 20 augustus tot een nieuwe slag met Rennenkampfs Eerste leger. Tijdens de slag bleek het Russische leger meer weerstand te bieden dan verwacht en omdat hij vreesde dat het oprukkende Tweede Russische leger hem zou omsingelen trok Prittwitz naar het westen, naar de rivier de Weichsel (Wisła). Prittwitz terugtocht betekende zijn einde: Von Moltke onthief hem van zijn commando en verving hem door de gepensioneerde generaal Paul von Hindenburg en zijn assistent Erich Ludendorff. Zij werden op hun beurt bijgestaan door kolonel Maximilian Hoffman. Hoffman maakte gebruik van het feit dat de Twee Russische legers over een groot geografisch gebied verspreid waren; de twee legers moesten helemaal gescheiden worden. De splitsing was niet alleen geografisch: Samsonov en Rennenkampf hadden een grote hekel aan elkaar en konden slecht met elkaar communiceren over de radio. Bovendien communiceerden Rennenkampf en Samsonov zonder enige vorm van code. Uit radioberichten bleek dat Rennenkampf Samsonov niet te hulp zou komen schieten. Hoewel Hindenburg en Ludendorf hier aan twijfelden overuigde Hoffman hen: de aanval werd gericht op het tweede leger van Samsonov. Op 23 augustus ontmoette het Duitse leger Achtste leger het Russische Tweede leger bij de plaats Tannenberg. Von Moltke liet voor de zekerheid nog drie infanterie- en een cavaleriekorps uit Frankrijk overkomen. Op 26 augustus werd duidelijk dat de Duitsers de Russische linkerflank overrompelden en begonnen de Russen te omsingelen. Samsonov maakte de fout de omsingeling niet te bevechten, maar trok noordwaarts; het leger werd omsingeld en op 31 augustus was het Russische Tweede leger verslagen; Samsonov had waarschijnlijk zelfmoord gepleegd.
27/88
Na de slag bij Tannenberg werd het Duitse achtste leger naar het Noorden gestuurd om daar het Russische Eerste leger te bevechten. Tussen 5 en 13 september waren er diverse grootschalige treffens tussen de beide legers. Rennenkampf was bevreesd voor omsingeling en trok zich daarom terug richting de Russische grens. Bij de Mazurische meren kreeg het Russische Eerste leger 1250.000 verliezen te verduren, terwijl het Duitse Achtste leger er slechts 4.000 te verwerken had. Een Russische contra-aanval zorgde ervoor dat de Duitse troepen zich terug moesten trekken tot de Mazurische meren, maar over het algemeen moet gezegd worden dat het Russische leger in Augustus en September 1914 grote nederlagen waren toegebracht: een leger dat alleen de grens moest verdedigen en de Russen had moeten vertragen was verslagen in een veldslag. Oostenrijk was echter minder succesvol dan de Russen. Het Oostenrijke plan ging er vanuit dat Servië Oostenrijk-Hongarije niet zou binnenvallen en dat vooral de Russen moesten worden afgeweerd. Het Oostenrijks-Hongaarse leger was opgedeeld in een zuidelijk en een Noordelijk leger. Het Zuidelijke leger van Oskar Potiorek moest Servië binnenvallen, zoals eerder besproken. We hebben gezien dat op het Servische front er sprake was van een oorlog zonder terreinwinst en grote verliezen. De keuze om Servië binnen te vallen bracht echter de verdediging tegen Rusland in gevaar. In het noorden, tussen Lublin en Lemberg (ongeveer 400 km) moest het Oostenrijkse leger in een open vlakte de Russen afweren. De open vlakte was in het Russische voordeel. De eerste treffens bij Krasnik resulteerden in een Oostenrijke overwinning, maar midden september werd duidelijk dat de Russen hier aan de winnende hand waren. De Russen hadden 250.000 verliezen te leiden, terwijl de Oostenrijkers ongeveer 500.000 verliezen hadden. De Oostenrijkers trokken meer dan 200 kilometer terug richting Krakau. In oktober stuurde Duitsland ondersteuning naar Oostenrijk en ondernamen de Duitsers en Oostenrijkers een gezamenlijk offensief: Dertien Duitse divisies dreven de Russen richting Warschau om zich vervolgens terug te trekken nadat omsingeling dreigde. Tegelijkertijd trokken Oostenrijkse divisies noordwaarts, maar werden ook teruggedreven. In November poogden de Oostenrijkers contra-aanvallen te ondernemen, maar zij verloren meer dan dat ze aan terreinwinst boekten. Tot de verliezen behoorden ook de belangrijke bergpassen in de Karpaten. Duitse aanvallen in de buurt van Łódź dreven de Russen terug naar Warschau. In December konden de Oostenrijkers met steun van de Duitsers de Russen ook noordwaarts drijven. Al met al was het een onduidelijk heen- en weergedrijf op het oostfront. De overwinning bij Tannenberg was in psychologisch opzicht voor Duitsland erg belangrijk, maar het feit dat er troepen uit Frankrijk aan het oostfront moesten worden ingezet maakten een Duitse overwinning onwaarschijnlijk. Desalniettemin bleef Duitsland wel in een sterke positie. Voor Oostenrijk- Hongarije en Rusland was de last van de oorlog zwaar: de industrie kon het conflict nauwelijks bijbenen; in het Russische leger werd artillerieammunitie zelfs gerantsoeneerd. Verliezen voor zowel Oostenrijk als Rusland waren groot (1.3 miljoen Oostenrijk/ 1.5 miljoen Rusland); Rusland kon echter putten uit veel grotere reserves aan menskracht terwijl Oostenrijk inmiddels met een crisis te maken had t.a.v. rekrutering.
§III.4. De oorlog buiten Europa De Eerste Wereldoorlog heet ‘wereldoorlog’, dus de nadruk die tot op heden is gelegd op Europa is niet geheel onterecht. Het waren de kolonies die de oorlog naar andere delen van de wereld brachten. Niet alleen werd de oorlog door de kolonies naar andere werelddelen gebracht, maar de kolonies participeerden ook in de oorlog in het westen o.a. door de eerder genoemde inzet van koloniale troepen in Europa maar ook door het leveren van arbeidskrachten in Europa. De oorlog buiten Europa kende twee voornaamste strijdtonelen: De Duitse kolonies in Afrika en het Ottomaanse rijk.
28/88
§III.4.1. De oorlog in Afrika Een bijkomend strijdtoneel was in Marokko waar de Zayani, berbers, zich verzetten tegen Franse overheersing. Deze oorlog was reeds in mei 1914 begonnen en stond dus aanvankelijk los van de Eerste Wereldoorlog. Troepenverplaatsingen uit Marokko naar Europa maakten echter de situatie voor de Fransen veel precairder. Op 13 november verloren de achtergebleven en veelal uit Marokkaanse vrijwilligers samengestelde Franse legers de Slag bij El-Herri. De verliezen waren voor WOI begrippen kleinschalig, maar er waren van de ongeveer 1200 Franse soldaten nog maar 600 in leven na de slag. In West Afrika bezat Duitsland de kolonie Togoland (Het huidige Togo en de Voltaregio van Ghana). Deze kolonie werd vanuit goudkust binnengevallen door de Britten en vanuit Dahomey in het oosten. De Duitse troepen trokken zich daar terug naar de hoofdstad Lomé; zij wisten de Frans-Britse opmars te staken, maar moesten zich overgeven op 26 augustus 1914. Op 25 augustus trokken Britse troepen vanuit Nigeria Kameroen binnen. De strijd in Kameroen werd minder snel beslist als in Togoland; en zou tot 1916 voortduren. Ook de Belgen en Fransen namen deel aan de strijd over Kameroen. In Duits Zuid-West Afrika (Namibië) vielen de Britten binnen, maar werden al snel teruggedreven naar Brits territorium. De Duitsers vielen daarop Zuid-Afrika binnen om een nieuwe invasie van Zuid-West Afrika te voorkomen. Nabij de Oranje-rivier verhinderden de ZuidAfrikanen, een zelfstandige Britse kolonie, dat de Duitsers de rivier konden oversteken en waren zij zelfs in staat om Duits gebied in te nemen. Tegen mei 1915 werden de belangrijkste steden, inclusief hoofdstad Windhoek, ingenomen. De Duitsers wilden zich overgeven, maar de Zuid-Afrikaanse leider Botha wilde de strijd doorvoeren. De Duitse troepen in het noordwesten werden op 1 juli verslagen bij Khorab, die in het zuiden gaven zich op 9 juli over. In augustus leidde een schimmige bedoeling rondom de dood van een Zuid-Afrikaanse generaal met loyaliteitsproblemen tot een opstand van de republikeins ingestelde generaal Manie Maritz. Dit alles was in feite onderdeel van de nasleep van de Boerenoorlog. De rebellen kozen de kant van Duitsland. De rebellen werden in Januari 1916 definitief verslagen. De Duitse troepen in Zuid-West Afrika konden sinds het opblazen van een belangrijke radiozender in Togoland niet meer met Duitsland in contact komen en wisten niet of Duitsland en Portugal in staat van oorlog verkeerde (op dit moment waren de beide landen nog neutraal ten opzichte van elkaar). Op 19 oktober 1914 betraden vijftien Duitse soldaten Angola zonder permissie en werden vastgezet Nautilla. Drie Duitsers werden gedood door Portugeze troepen. Op 31 oktober vielen Duitsers een Portugese buitenpost bij Cuangar aan, waarbij acht doden vielen. Op 18 december viel een Duitse strijdmacht van 500 man de Portugezen bij Nautilla aan. Een Duitse granaat liet de wapenopslag bij Fote Roçadas op, waardoor de Portugezen zich moesten terugtrekken. Lokale Angolezen namen daarop de wapens op tegen het koloniale regime. Op 7 juli 1915 namen Portugese troepen de regio weer in en lanceerden een schrikbewind in de regio. De Duitse troepen trokken zich terug naar Zuid-West Afrika. In Duits Oost Afrika (Rwanda, Burundi en Tanzania) wist generaal Paul Emil von LettowVorbeck met de nodige succes enige terreinwinst op de Britten te boeken. Op 2 november landde daarom een troepenmacht uit India in de noordelijke regio van de Duitse kolonie. De invasie faalde echter en Lettow-Vorbeck kwam als winnaar de bus uit. De operatie wordt wel omschreven als een van de meest gedenkwaardige fiasco’s uit de Britse militaire geschiedenis. §III.4.2. Het Ottomaanse strijdtoneel Tijdens de uitbraak van de oorlog in augustus had het Ottomaanse rijk zich eerst afzijdig gehouden, omdat zij vreesden dat de Entete wel eens zou kunnen winnen; en laat nu net aartsvijand Rusland deel zijn van de Entete. Tegen oktober hadden de Jonge Turken die in het Ottomaanse rijk de scepter zwaaien besloten een bondgenootschap met Duitsland aan te gaan. De Duitse schepen Goeben en Breslau waren op de vlucht voor de Britse marine in de
29/88
Middellandse zee en waren in Constantinopel aangekomen. Hoe het Ottomaanse rijk nu precies in de oorlog is terecht gekomen is niet geheel bekend: op 29 oktober bombardeerden de inmiddels Ottomaanse Goeben en Breslau Odessa en vielen Russische schepen in de Zwarte zee aan. Waarschijnlijk was het een geheime operatie van een deel van de Ottomaanse regering om de overheid te dwingen. Op 2 November verklaarde Rusland de oorlog, gevolgd door Frankrijk en Groot-Brittannië op 5 november. Het begin van de oorlog was een kleinschalige oorlog; de eerste oorlogshandelingen tussen de Britten en de Ottomanen vonden plaats in Mesopotamië, in het huidige Irak. In de eerste plaats in die regio, omdat Groot-Brittannië controle wilde hebben over de daar aanwezige olie, maar in de tweede plaats om de Ottomanen duidelijk te maken dat Groot-Brittanië overal in het Ottomaanse rijk kon binnenvallen. Mesopotamië was voor het Ottomanse rijk een relatief onbelangrijk gebied en er werden ook geen acties verwacht; de generale staf bezat bijvoorbeeld geen accurate kaarten van het gebied. Op 6 november werd het oude fort van Fao gebombardeerd vanaf zee. Een leger bestaande uit troepen uit India landde bij Fao en rukte op naar Basra. Bij de Britten voegde zich ook sjeik Mubarak Al-Sabah van Koeweit; hij had van de Britse regering erkenning gekregen als onafhankelijke overheid onder Britse bescherming. De Britten zorgen met deze invasie ervoor dat de Perzische golf niet langer door Duitse en Ottomaanse versterkingen kon worden bereikt. Op 22 november werd de stad Basra ingenomen en trokken verder naar het noorden naar Qurna, waar zij de commandant van de regio Irak, Suphi Bey, gevangen namen. Het Ottomaanse leger, dat gelegerd was ten noorden van Bagdad, was verrast door de Britse aanval en kon nauwelijks een vuist maken tegen de Britten. De Russen openden hun Ottomaanse front op 2 november met het Bermannoffensief dat gericht was in de richting van Köprüköy, İd aan de rechterflank en Yuzveran aan de linkerflank. De verraste commandant van het Ottomaanse 3e leger Hasan Izzet Pasha wilde aanvankelijk geen tegenoffensief lanceren, omdat hij niet in de winter wilde vechten. Hij werd echter overstemd door Enver Pasja, de minister van oorlog. Het contraoffensief zorgde er voor dat de Russen bijna werden ingesloten, waardoor de Russen zich moesten terugtrekken. Op 16 november staakte de strijd, nadat Russische versterkingen de omsingeling van het Russische leger hadden kunnen voorkomen. Er was op een kleine Russische landengte na geen noemenswaardige terreinwinst geboekt. De Russische verliezen waren echter groot (40%) terwijl de Turkse verliezen veel kleiner waren. De Turkse moreel was door de overwinning juist gegroeid, terwijl de Russische juist daalde. In December vond er een Ottomaans offensief plaats om de stad Ardahan te veroveren en daarmee de Russische aanvoerlijnen af te snijden. De stad werd op 27 december veroverd. De Russen haalden troepen uit Perzië, niet alleen om dit offensief te bestrijden, maar ook het offensief rondom de stad Sarıkamış. Beide offensieven werden in januari 1915 door de Russen met succes afgeweerd. De Servische-Oostenrijkse oorlog was dus uitgegroeid tot een wereldoorlog die in drie continenten werd uitgevochten. De oorlog in Europa zat zowel op het west- als aan het oostfront volkomen klem; in de koloniën en in de oorlog tegen het Ottomaanse rijk zat echter veel meer dynamiek.
30/88
College IV:
1915-1916: Van impasse naar wereldoorlog
Het type oorlog dat vanaf 1915 gevoerd zou gaan worden was een hele andere dan de diverse opperbevelhebbers in gedachten hadden: in plaats van een snelle oorlog die resulteerde in een overweldigende overwinning was er nu sprake van een oorlog in loopgraven waarbij er nauwelijks enige winst werd geboekt. De loopgravenoorlog was niet alleen onverwacht, maar ook onbekend; men wist niet goed hoe de impasse doorbroken moest worden.
§IV.1.
Het westfront
Het westfront zou in 1915 een terrein worden van experimenten met de loopgravenoorlog. Gezegd moet worden dat hoewel er weinig ruimte was voor medemenselijkheid aan het front er tussen de soldaten van de strijdende partijen toch een vorm van overeenstemming werd bereikt: zo vonden er doorgaans tijdens de schaft geen artilleriebeschietingen plaats, zodat de maaltijd zonder problemen kon worden genuttigd. Een ander bekend voorbeeld was kerst 1914: toen legden Britse en Duitse soldaten de wapens neer en wisselden zelfs cadeaus uit. De Britse en Franse strategie ging er vanuit dat de Britse en Franse infanterie in oostwaartse richting door de Duitse linies moesten breken. Door de gebroken linies zouden daarna cavalerie en infanterie de Duitsers omsingelen. Als deze strategie niet zou werken, dan zou hij er in ieder geval voor zorgen dat Duitse troepen werden weggehouden van het Oostfront. Deze strategie bevatte de nodige denkfouten: in feite was dit oorlogsvoering van vóór het tijdperk van de loopgraven, er werd dus vanuit gegaan dat de Duitsers zich niet aan de nieuwe situatie konden aanpassen. Ook hielden de Britten en Fransen geen rekening met de chaos van de aanval; ze gingen er vanuit dat de Britse en Franse troepen gewoon zouden kunnen communiceren tijdens de aanval. De Duitse strategie had inmiddels het Von Schlieffenplan verlaten: het Duitse opperbevel voerde maar wat graag een defensieve oorlog. De Duitse regering hoopte de Russen en Fransen er toe te bewegen separate vredesverdragen af te sluiten; de voorstellen voor vrede die via neutrale landen werden doorgestuurd zouden de oorlog beëindigen in ruil voor Franse of Russische territoriale concessies. Beide landen namen deze voorstellen niet serieus, maar de Duitsers hoopten dat de oorlogvoering het psychische tij zou doen keren. Naast deze strategische overwegingen hadden de Duitsers voor hun defensieve aanpak ook tactische redenen: het nieuwe wapentuig was in het voordeel van een defensieve oorlog; goed gebouwde loopgraven konden soldaten goed beschermen. De Duitse loopgraven waren bovendien in hoger gelegen gronden gegraven dan de Britse en Franse. Daardoor hadden de Duitsers een beter overzicht van het slagveld en minder last van drainageproblemen. De omstandigheden in de loopgraven waren erbarmelijk: dankzij de voortdurende regens, die aan het front veelvuldig voorkwamen, werd het een grote bende. Bovendien zorgden de stoffelijke overschotten van gesneuvelde soldaten voor onhygiënische omstandigheden. Toch was niet alles kommer en kwel, Duitse soldaten hielden bijvoorbeeld kleine tuintjes bij in de loopgraven. Voor de Britten en Fransen bleek het lastig te zijn de loopgraven te verlaten en de Duitse posities aan te vallen. Toch werd er in maart 1915 bijna een doorbraak bereikt: de Britten vielen de Duitse loopgraven bij Neuve Chapelle (in de Artois) aan. De sleutel was een nieuwe tactiek: bij eerdere aanvallen was de aanval voorafgegaan door een artilleriebombardement dat de Duitse loopgraven moest beschadigen. Doordat het bombardement staakte was meteen duidelijk wanneer de infanterieaanval zou komen. De Duitse loopgraven, die tot de besten uit de oorlog werden gerekend, boden echter genoeg bescherming zodat de nog levende Duitse soldaten uit de loopgraven konden opklimmen en de vijandelijke infanterie konden beschieten. In de nieuwe Britse strategie ging het artilleriebombardement gewoon door terwijl de infanteriecharge begon. Zodoende was er minder weerstand, bovendien werd de infanterie tijdens de aanval verder achter Duitse linies gericht, zodat er geen reserves meer naar het front gestuurd konden worden. Om de artillerie te sturen werd gebruik gemaakt van
31/88
observaties uit de lucht. Op 10 maart 1915 kon zodoende een Duitse loopgraaf bij Neuve Chapelle worden overmeesterd, waardoor er een gat van 4 bij 1 kilometer ontstond in de Duitse linies. De Britse communicatie was echter dermate beroerd dat generaals niet voldoende informatie meer kregen en daardoor omsingeling van de Britse troepen vreesde; daardoor kregen Duitse troepen ’s nachts de kans om het gat in de linies te dichten. Na Neuve Chapelle waren de Britse generaals er van overtuigd dat ze hadden gewonnen als ze nog meer artillerie en troepen hadden ingezet. Dat was echter niet het geval, omdat de Duitsers ook hadden geleerd van Neuve Chapelle: de Duitse generaals concludeerden dat een lange loopgraaf te kwetsbaar was, dus werden er achter het front extra loopgraven gegraven. De frontlinie kreeg minder troepen gestationeerd; deze troepen kregen nu de taak alert te zijn en een aanval te vertragen zodat de grotere troepenmacht in de tweede loopgraaf een doorbraak kon tegenhouden. De Duitsers waren vrij content met hun defensieve rol op het westfront, want voor hun lag de nadruk op het oostfront: Rusland moest uit de oorlog worden geslagen. De belangrijkste uitzondering op deze defensieve benadering was de aanval op Ieper in april eind mei 1915 (Tweede slag bij Ieper). Bij Ieper bevond zich een Britse en Franse inham in de Duitse linies, waardoor er meer manschappen nodig waren om dit stuk linie te verdedigen. Het doel van de Duitse aanval was dus niet om door te breken, maar een betere defensieve positie te creëren. De gok was dat het forceren van een doorbraak bij Ieper op de lange termijn meer levens zou sparen dan dat de aanval zou kosten. Een nevendoel was dat een Duitse aanval de Duitse troepentransporten van het West- naar het Oostfront moest verhullen. De slag bij Ieper bracht weer nieuwe verrassingen: zoals de Britten bij Neuve Chapelle een nieuwe strategie hadden, hadden de Duitsers dat bij Ieper: de inzet van gifgas. De Fransen en Duitsers hadden eerder wel traangas ingezet, ondanks dat dit door de Haagse Conventie van 1899 eigenlijk verboden was; de Duitsers gebruikten op 22 april 1915 echter het veel dodelijkere chloorgas in een aanval op het noordelijke deel van de inham. Het chloorgas was duidelijk zichtbaar voor de Frans-Algerijnse troepen bij Ieper: er kwam een raargekleurde mist hun kant opdrijven. De Algerijnse en Franse troepen wisten echter niet goed wat te doen en gingen recht bovenop de loopgraven staan, met als gevolg dat enkele honderden soldaten binnen enkele minuten overleden aan verbranding van de longen. Vele duizenden soldaten trokken zich terug, waardoor er een gat van 8 kilometer aan de Franse linies ontstond. Het verdere verloop van de slag bij Ieper leek erg op die van Neuve Chapelle. Het Britse leger zette op 22 april een tegenaanval in, een strijd die een paar dagen zou voortduren. De Duitsers zetten op 24 april nogmaals gifgas in in een aanval op de centrale en zuidelijke delen van de inham. Britse en Canadese soldaten ademden in door doeken gedrenkt in urine, en konden daarom de aanval beter weerstaan (Chloor is oplosbaar in water). De slag duurde door tot het einde van mei: de Britten en Fransen hadden zich vijf of zes kilometers naar achteren terug getrokken: de inham was dus kleiner, maar niet verdwenen. De Duitsers hadden ook geen gebruik gemaakt van de doorbraak die met de eerste gifgasaanval gepaard ging, net zo als de Britten dat bij Neuve Chapelle ook niet hadden gedaan. Na de slag bij Ieper werd gifgas een integraal onderdeel van de oorlog en werd ook serieus werk gemaakt van de bestrijding van gifgas. De Britten en Fransen hebben het bovendien aanvankelijk als propagandamiddel ingezet: er kon mee aangetoond worden hoe barbaars de Duitsers waren. De geallieerden gebruikten gifgas vanaf september in hun aanvallen op Duitse stellingen in de Artois en de Champagne. In Juli kwamen de geallieerden bijeen in Chantilly om de strategie te bepalen: De Britten waren tegen een onmiddellijk offensief omdat zij dachten onvoldoende artillerieammunitie te produceren. De Fransen waren het hier echter niet mee eens, omdat vanuit hun perspectief een vroegere uitschakeling van Duitsland beter was. De Russen en Serviërs gaven aan dat minder druk op het Westfront Duitsland de mogelijkheid gaf om op het Oostfront de overhand te krijgen. Uiteindelijk gaven de Britten toe: ze hoopten dat de inzet van gifgas het granatentekort zou doen verminderen. De defensieve bouwwerken die de Duitsers bouwden bleken echter goed bestand tegen de geallieerde aanvallen.
32/88
De Geallieerden waren echter nog steeds overtuigd dat een doorbraak mogelijk was: op 25 september 1915 vielen het Franse tweede en vierde leger de Duitse linies in de Champagne aan, tegelijkertijd ondernamen de Britten een offensief in de Artois. De moeilijkheden die de geallieerden tegenkwamen bij het bestormen van de Duitse verdedigingswerken lieten zien hoe moeilijk een loopgravenoorlog was voor de aanvallende partij. Het gifgas bleek bovendien niet erg betrouwbaar: bij Loos waaide het terug de eigen loopgraven in. De verliezen van het offensief in de Champagne en de Artois waren groot (200.000 Franse verliezen, 60.000 Britse-Franse verliezen), terwijl de terreinwinst minimaal was. In de nasleep ervan werd de commandant van de Britse Expeditionaire strijdmacht, Sir John French, ontheven van zijn commando en vervangen door Sir Douglas Haig.
§IV.2.
Het oostfront
§IV.2.1. Het Russische front Terwijl op het westfront nauwelijks enige verandering te bespeuren was, ging dat op het oostfront heel anders. Daar maakten de Duitsers juist wel vorderingen op de Russen. Tijdens de winter 1914/1915 begon Duitsland steeds actiever op te treden aan het oostfront. Oostenrijk-Hongarije werd op het oostfront een ondergeschikte partner aan Duitsland. De Duitse gedachtengang was dat nu een overwinning op het westfront onwaarschijnlijk zou zijn door het wegnemen van troepen t.b.v. het oostfront, maar dat het na de slag bij Tannenberg verslagen Rusland misschien wel uit de oorlog geslagen kon worden. In Februari 1915 marcheerden twee Duitse legers vanaf de Oost-Pruisisch-Russische grens op; De Russen boden redelijke weerstand en zorgden er voor dat de Duitsers niet konden doorbreken. Desalniettemin waren de Russische verliezen groot (200.000). Even later vond een offensief in het zuiden van 120.000 Duitse en Oostenrijkse soldaten plaats om het door de Russen belegerde het fort van Przemysl ten westen van Lemberg te ontzetten. Ook dit initiatief faalde door een Russisch tegenoffensief, waardoor in maart 1915 Przemysl in Russische handen kwam. Zowel de Russen als Oostenrijkers leden hier enkele honderdduizenden verliezen. Het gebrek aan mankrachten viel zowel voor de Oostenrijkers als de Russen erg zwaar. In Mei 1915 kon Duitsland door middel van versterkingen aan het Karpatenfront bijna een grote slag slaan tegen de Russen: een gemengde Oostenrijks-Duitse strijdmacht van 23 divisies viel 19 Russische divisies aan, die als verdediging zich ingroeven in loopgraven (die veel minder geavanceerd waren dan aan het westfront). Het oostfront was slechts op beperkte schaal een loopgravenoorlog, voor de rest van het oostfront was het een klassieke oorlog met bewegende legers. Dit heeft te maken met het feit dat het Oostfront 2x zo groot was als het westfront, terwijl het aantal troepen even groot was; bovendien waren er grote open vlaktes en slechte verbindingen, waardoor loopgraven niet goed bevoorraad konden worden. In de herfst van 1915 dwongen de Oostenrijkers en Duitsers door een aanval in de Karpaten ten zuiden van de stad Gorlice de Russen er toe zich terug te trekken. Ook konden er enkele honderdduizenden Russische gevangenen gemaakt worden. Duitsland en Oostenrijk rukten daarna op over het hele front en gebruikten daarbij ook chloorgas. In augustus 1915 werd Warschau veroverd samen met het grootste deel van Russisch Polen. Dit was een enorm verlies voor de Russen; de belangrijkste minderheid in deze grensstreken van het Russische rijk, de Joden, werden door de Russische bevolking voor de verliezen als daders aangewezen, wat resulteerde in door de overheid getolereerde pogroms. Zo af en toe vonden er zelfs militaire aanvallen plaats op Joodse nederzettingen. Midden tijdens deze pogroms werden de Joden van Litouwen door de Russische overheid gedwongen te verhuizen omdat zij direct in het pad van het front naar Petrograd leefden en aan hun loyaliteit werd getwijfeld. Vanwege de nederlagen die het Russische leger leed nam Tsaar Nicolaas II zelf het opperbevel op zich, terwijl hij daar geen enkele ervaring mee had. Het Russische leger had echter wel een strategische asset: de enorme zeeën van ruimte. Het Russische leger kon zich terugtrek-
33/88
ken om zo tijd te rekken, terwijl andere legers die ruimte niet hadden: zo werd een landengte in Polen bewust opgegeven om zodoende een recht, makkelijk te verdedigen front te creëren dat liep van het Balticum naar de Karpaten. §IV.2.2. Bulgarije en Italië Dankzij de successen die op de Russen geboekt konden worden konden de centrale mogendheden hun oorlog tegen Servië vervolgen. De Bulgaren sloten zich in september 1915 aan bij Duitsland en Oostenrijk om oude rekeningen uit de Balkanoorlogen met Servië te vereffenen. In oktober 1915 vielen Bulgaarse troepen Servië binnen vanuit het Oosten, terwijl een DuitsOostenrijkse strijdmacht vanuit het Noorden binnenviel. De Serven poogden zich dapper als het kon te verdedigen. De Serven verzochten de Britten en Fransen om hulp; daarop landen drie divisies bij Salonika, aan Bulgarijes grens met Griekenland. Aan dit front werden de Fransen en Britten echter tegengewerkt door het Bulgaarse leger, malaria en een ongunstige geografie. De Serven moesten zich echter terugtrekken richting de Adriatische kust, waar vanuit ze eerst naar Italië werden geëvacueerd en vervolgens naar Corfu. Het was de aansluiting van Bulgarije bij de Centralen die er voor zorgde dat het overwicht in de oorlog verschoof. De totale machtsverhoudingen bleven echter ongewijzigd, want in mei 1915 had Italië zich bij de geallieerden gevoegd. Veel Italianen vonden deelname aan de oorlog twijfelachtig, maar Koning Victor-Emanuel III, premier Antonio Salandra en vele andere politici en intellectuelen vonden de oorlog een mooie gelegenheid om de Italiaanse natie, die door regionale en sociale verschillen verdeeld was, nader tot elkaar te binden; bovendien lonkte de mogelijke vereniging met Italia irredenta. In geheime onderhandelingen met Engeland en Frankrijk werd de Italianen beloofd dat zij beloond zouden worden met Oostenrijks grondgebied; en dus nam ook Italië mee aan de oorlog. Aanvankelijk slechts tegen Oostenrijk, maar later ook tegen de andere centrale mogendheden. Italië beschikte slechts over een bescheiden leger: 25 divisies zonder afdoende artillerie. Het leger was bovendien niet getraind om enige offensieven te kunnen uitvoeren. Ook de geografische omstandigheden aan de Oostenrijks-Italiaanse grens was niet in het Italiaanse voordeel: de Alpen zaten lelijk in de weg. Slechts op een aantal plaatsen kon een aanval plaatsvinden: een aantal bergpassen in het westen en in het oosten aan de Isonzorivier, die een nauwe corridor vormde en makkelijk kon overstromen. In 1915 vonden er langs deze plekken drie Italiaanse offensieven plaats, die telkens door de Oostenrijkers werden afgestaan. Voor beide partijen waren de verliezen groot (100.000+), terwijl de terreinwinst minimaal was. Langs de Isonzo (Sloveens: Soča) werden loopgraven gegraven, zodat deze posities makkelijk te verdedigen waren. De Isonzostreek werd zodoende vergelijkbaar met het westfront. In het berggebied groeven troepen zich letterlijk in in de bergen: dat was geen geringe opgave, want de logistiek wordt er niet makkelijker op, bovendien waren de omstandigheden voor grote groepen soldaten die niet uit het berggebied afkomstig waren ongunstig. De bergoorlog maakte het Italiaanse front toch behoorlijk verschillend van het westfront.
§IV.3.
De oorlog in het Midden-Oosten
§IV.3.1. Dardanellen en Galipoli In maart 1915 poogden de Britse en Franse marine een vloot van 10 marineschepen door de Dardanellen heen te sturen. De Britse First Lord of the Admiralty, Winston Churchill, was er van overtuigd dat het mogelijk was om de Ottomanen te verslaan door een aanval vanuit zee op Istanbul. Maar in werkelijkheid zou dit een stuk moeilijker worden: geografie was overduidelijk in het Ottomaanse voordeel: want schepen in de Dardanellen, de zee van Marmara en de Bosporus werden aan alle kanten omsingeld door Ottomaanse kanonnen. Deze moesten dus door een bombardement uit zee onschadelijk gemaakt worden. Met de toenmalige stand van technologie was het echter makkelijker om vanaf het land een schip te raken dan vanaf zee een doel te treffen. Daarnaast hadden de Ottomanen de weg naar Istanbul met mijnen geblokkeerd. Het mag dan geen verrassing zijn dat de zeeslag op 18 maart 1915 voor
34/88
de geallieerden als een nederlaag te boek kwam te staan: drie schepen werden tot zinken gebracht en nog eens drie schepen werden voor langere tijd uitgeschakeld vanwege oorlogsschade. De Ottomanen konden dus niet verslagen worden door vanaf zee hun hoofdstad in te nemen; er moest dus op land met de Ottomanen worden gevochten. Daarom landden er op 25 april 1915 geallieerde troepen op het schiereiland Gallipoli, dat gelegen is bij de ingang van de Dardanellen. Aan de punt van het Schiereiland, Kaap Helles, landden 15.000 Britse, Franse en koloniale troepen, terwijl 15.000 troepen van het Australische en Nieuw-Zeelandse Legerkorps (ANZAC) aan de noordwestkust, bij Ari Burnu landden. Op het gehele schiereiland boden de Ottomaanse troepen hevige weerstand. Toch kan het mislukken van de operatie bij Gallipoli niet alleen worden toegeschreven aan de weerstand die de Ottomanen boden: een deel van het verlies moet worden toegeschreven aan gebrekkige voorbereiding. Zo landden de Australiërs noordelijker dan de bedoeling was, waardoor zij ter plekke meteen Ottomaanse troepen tegenkwamen. Een snelle overwinning was daardoor niet mogelijk en ook Gallipoli werd veranderd in een loopgravenoorlog. Niet alleen was de planning slecht: ook het hele geallieerde idee dat in Europees Turkije en op de Balkan een succesvol zuidfront kon worden gecreëerd was onjuist: de Dardanellen waren lastig om te nemen en landingsoperaties werden consequent van te weinig troepen voorzien: bovendien was de tactiek in de loopgravenoorlog nog niet aangepast n.a.v. de ervaringen aan het westfront in 1914; soldaten treden uit de loopgraven om met bajonetten de vijand te bestormen, waarop de vijand ze met gemak met modern wapentuig kon afweren. De slag bij Galipoli is niet alleen als een geallieerd verlies te boek komen te staan; twee zaken maken de slag nog meer memorabel: voor de Australiërs en de Nieuw-Zeelanders was het de eerste keer dat zij hun leger op het wereldtoneel inzetten, daarvoor waren de troepen altijd binnen het Britse rijk ingezet. Maar ook aan Ottomaanse kant was de slag bij Gallipoli een belangrijk markeerpunt omdat dankzij de slag bij Gallipoli Majoor Mustafa Kemal (Attatürk) bekend werd. Kemals naam zou nog sterker met Gallipoli verbonden raken omdat de Ottomanen er onder zijn leiding voor zorgden dat de geallieerden bij Gallipoli daadwerkelijk zouden verliezen: in Januari 1916 realiseerden de geallieerden zich dat ze daadwerkelijk verloren hadden bij Gallipoli en evacueerden het schiereiland. §IV.3.2. Mesopotamië & Suez Gallipoli was echter niet het enige verlies dat de geallieerden hebben geleden in 1916. Ook in Irak (Mesopotamië) werden de Britten door de Ottomanen verslagen. De Britten hadden een tweetal belangen bij Irak: allereerst olie. De Britse Marine was net overgeschakeld van kolenstook naar oliestook. Terwijl kolen in Groot-Brittanië zelf gewonnen konden worden was dat met olie niet het geval. Deze olie was afkomstig geweest uit Perzië, dat in 1907 in een noordelijk Russisch en een Zuidelijk Brits protectoraat was opgedeeld. Daar dit protectoraat grensde aan het Ottomaanse rijk moest voorkomen worden dat deze aanvoerlinie in gevaar kwam. Ook koloniale belangen speelden mee: de Indiase overheid vreesde dat omdat een deel van India’s bevolking Moslim was zij niet tegen de Ottomaanse sultan, Mehmet V, die tevens kalief (spiritueel leider van alle Moslims) was zouden willen vechten. Mehmet had de oorlog tegen de Britten, Fransen en Russen uitgeroepen tot een jihad, een heilige oorlog. Deze oproep faalde om in India het gewenste effect te bereiken, maar het Britse prestige moest wel gehandhaafd worden om te voorkomen dat de verliezen van de Britten en Fransen alsnog tot opstanden in India zouden leiden. Op de achtergrond speelde ook mee dat in India reeds een onafhankelijkheidsbeweging aan het ontstaan was, die door Britse nederlagen ook zou kunnen worden versterkt. In het vorige college is al gesproken over de eerste oorlogshandelingen aan het Mesopotamische front in 1914. De Ottomanen werden door de Britse inval verrast en konden geen duidelijke afweer voeren. In de eerste maanden van 1915 bleven de Britse troepen zich in Irak op-
35/88
bouwen tot een leger van bijna 30.000 manschappen. Het leger had alleen veel te weinig uitrusting en medische voorzieningen. Toch was het offensief in eerste instantie succesvol en slaagden de Britten er in de om Amara bovenstrooms aan de Tigris en Nasiriya bovenstrooms aan de Eufraat in te nemen. Daarbij moesten niet alleen de Ottomaanse legers worden verslagen, maar moest ook een zeer vijandig terrein van moerassen en hitte worden doorkruist bovendien voerden de lokale Arabieren gewapende aanvallen op zowel de Ottomanen als de Britten uit. Na Amara en Nasiriya en de inname van de olievelden van Ahwaz maakten de Britten een fout: zij hadden daar halt moeten houden om zich te hergroeperen en de aanvoerlijnen te verzekeren en niet te diep het Ottomaanse terrein binnen te trekken. De Britten trokken echter onder leiding van Sir John Nixon en Majoor-Generaal Charles Townshend op richting Bagdad. Bij Ctesiphon ontmoette Townshend een veel grotere Turkse strijdmacht die het offensief tot een stilstand bracht. Townshend trok zich terug naar de stad Kut; zijn leger was gewond en ziek. Kut werd voorzien van verdedigingswerken en Townshend maakte zich op voor een belegering. Townshend had een dergelijke belegering eerder met succes meegemaakt bij de Indiase stad Chitral in 1895; maar de situatie was nu anders: hij had gehoopt op versterkingen uit het zuiden, maar deze troepenmacht was veel kleiner dan de Ottomaanse. Om zaken nog erger te maken had hij de eigen voedselvoorraad overschat en weigerden uit religieuze overwegingen zijn Indiase troepen om lokale koeien en paarden te slachten. De Ottomanen en hun Duitse adviseurs werkten onderwijl hard om een uitbraak uit Kut te voorkomen. Het terrein was overduidelijk in het Ottomaanse voordeel: de winterregens veranderden de rivieroevers in een modderzee, waardoor het leger van Townshend de stad slecht kon verdedigen, terwijl het leger honger begon te lijden. Op 29 april 1916 gaf Townshend zich over aan de Ottomanen. Terwijl Townshend in gevangenschap in Istanbul goed berd gehandeld werden zijn troepen in lange marsen gedwongen naar een gevangenis te marcheren waarbij velen zouden sterven. Hoewel dit het grootste verlies voor de Britten was sinds de Amerikaanse onafhankelijkheid, bleef de olievoorziening voor de Britten echter wel verzekerd en konden de Ottomanen er niet voor zorgen dat er in India een opstand zou uitbreken. De Geallieerden hadden slechts een paar successen in het Midden-Oosten: in februari 1915 poogde een Ottomaans leger van 20.000 man met Duitse pontons het Suezkanaal over te steken en Egypte binnen te vallen. Het Suezkanaal werd door Britse en Indiase soldaten en marineschepen met succes verdedigd: het moderne wapentuig was duidelijk in het voordeel van de verdedigende partij zoals bij Gallipoli en de Dardanellen ook het geval was gebleken. §IV.3.3. De Kaukasus & de levant De oorlog tussen de Russen en de Ottomanen in de Kaukasus vond ook plaats in een gebied waar de omgeving zeer verraderlijk en belemmerend kon werken. Ook hier hadden de Ottomanen gehoopt dat de moslims in Rusland in opstand zouden komen tegen de Russische overheid, maar dat lukte ook in Rusland niet. We hebben in het vorige college gezien hoe de Russen in de eerste offensieven in december 1914 en januari 1915 successen op de Ottomanen behaalden. Dit was voornamelijk de schuld van het Ottomaanse leiderschap zelf: zij hadden midden in de winter van 1914 een oorlog ontketend in een van de meest onherbergzame regio’s van Europa. De Ottomanen zochten een zondebok om de verliezen op af te reageren en vonden deze in de Christelijke-Armeense bevolking die in het Armeens-Russische grensgebied leefde. Aan beide zijden van de grens werd de Armeense bevolking onderdrukt, maar de sympathie van sommige Armenen lag inderdaad bij Rusland en enkele ‘Ottomaanse’ Armenen vochten in-
36/88
derdaad aan Russische zijde. In het voorjaar van 1915 begonnen Ottomaanse legers met het afslachten van Armeense burgers: er werd geroofd, verkracht en gemoord. In Mei 1915 beval de Ottomaanse overheid het leger om de Armenen gedwongen af te voeren naar Libanon en Syrië. Allen die tegenstand boden zouden vermoord worden, in de marsen naar het zuiden zouden vele slachtoffers vallen en de omstandigheden in de opvangkampen in Libanon en Syrië waren erg slecht: slechte hygiënische omstandigheden en voedseltekorten eisten nog meer slachtoffers. Vele Armenen vluchtten de grens over naar Rusland en stierven onderweg. Het totale dodenaantal is lastig te bepalen maar werd door de Britse historicus Arnold Toynbee geschat op ongeveer 600.000 Armeense doden, 600.000 Armeense vluchtelingen en 600.000 overlevenden. De Oorlog maakte in het Ottomaanse rijk zeker ook Turks nationalistische en PanTurkistische gevoelens los: er werd gehoopt op een groot-Turkije waarbij Turkse troepen diep in Centraal-Azië zouden binnen treden om daar eenheid tussen het Ottomaanse rijk en de Turkse volkeren van Centraal-Azië te bewerkstelligen. Dat gold ook voor Duitsland waar werd gehoopt om een Groot-Duitsland in het oosten te kunnen bewerkstelligen, ook ten koste van Rusland. De Geallieerden op hun beurt beloofden de Italianen een ‘Groot-Italië’. In Maart 1915 beloofden de Britten en de Fransen de Russen dat zij na de oorlog geheel Ottomaans Armenië, Istanboel, de zeestraat tussen de Middellandse- en Zwarte Zee zou kunnen innemen. Tevens werd aan de Grieken en Italianen beloofd dat ze beloond zouden worden met grote stukken grond aan de Turkse Egeïsche kust. De nederlagen bij Gallipoli en Kut deden de Geallieerden duidelijk niet hun imperialistische aspiraties doen varen: In de winter van 1915-1916 kon generaal Nikolaj Joedenitsj met een goed uitgerust leger de stad Erzerum innemen en verder doortrekken richting Erzingan. In de herfst van 1916 was een groot deel van Oost-Anatolië door de Russen bezet. De Fransen en Britten wilden op dezelfde manier delen van het Ottomaanse rijk inlijven: De Franse en Britse diplomaten Sir Mark Sykes en François Picot verdeelden het Midden-Oosten in Britse en Franse invloedssferen: de Britten kregen Irak en Palestina Terwijl de Fransen Syrië en Libanon toegewezen kregen. Beide grootmachten zouden trachten lokale Arabische stammenleiders onder hun controle te krijgen. Dit ondanks een eerdere belofte van de Britse gouverneur in Egypte Sir Henry McMahon aan de Arabische leider Sherif Hoessein dat de Arabieren deze gebieden zelf mochten besturen. Het imperialisme dat een van de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog was bleef dus gewoon voortduren en hielp zelfs de strijd te laten voortduren.
37/88
38/88
College V: oorlog
1916-1917: intensivering – De allesomvattende
In 1916 was het ondenkbaar dat een van de strijdende partijen de ander daadwerkelijk in de strijd zou kunnen verslaan. Het westfront kwam tot een stilstand, en hoewel er op het oostfront meer beweging in zat was ook daar een overwinning van Duitsland of Rusland niet in de lijn der verwachtingen. Aan het einde van 1915 waren de legers groter dan ooit: Rusland breidde de oorlogsindustrie uit en verving alle verliezen met enorme aantallen dienstplichtigen. In Frankrijk werd de productie versterkt door vrouwen in de fabrieken te werk te stellen. In Groot-Brittannië werd het leger aangevuld met de zogenaamde vriendenbataljons: mannen uit de zelfde plaatsen, fabrieken, verenigingen en etnische groepen die hun eigen bataljon vormden; deze politiek werd vormgegeven door de Britse minister van defensie Lord Kitchener. Deze vriendenbataljons vormden in totaal 30 divisies, daarnaast had GrootBrittannië 70 divisies reservisten opgeroepen. De politiek werd voortaan gevormd door het zo efficiënt mogelijk om te gaan met de eigen bevolking, terwijl de bevolking van de tegenstander moest worden uitgeput.
§V.1.
1916: een jaar van grote offensieven
In december 1915 kwamen vertegenwoordigers van alle geallieerden bijeen in Chantilly om de verdere oorlogsvoering te bespreken: de geallieerden werden het eens over een strategie van uitputting; de mankracht van de tegenstander moest worden beperkt. Daarbovenop kwam de doorbraakstrategie: zo veel mogelijk troepen moesten worden gestationeerd op plaatsen waar de geallieerden in het voordeel waren, zodat ze daar konden doorbreken. Het voorstel hiertoe was gekomen van de Franse generaal Joseph Joffre en hoewel de geallieerden het over de algemene koers eens waren, was er discussie over de timing: de Britten en Russen wilden het het liefst enkele maanden uitstellen, terwijl de Fransen het liefst direct wilden. Ook voor de Duitsers werd een doorbraak een belangrijk strategisch doel. De Duitse uitgangspositie was echter anders: zij werden door de geallieerden omsingeld en hun Oostenrijkse partner had zulke grote verliezen geleden dat ze geen offensief tegen de Russen kon voeren; de Duitsers zelf konden maar een offensief op een van de fronten ondersteunen tegen ofwel Frankrijk, ofwel Rusland. Omdat Frankrijk als relatief ‘klein’ land werd gezien viel de keuze op Frankrijk. §V.1.1. Verdun Tijdens kerst 1915 stelde de Duitse generaal Erich von Falkenhayn een offensief bij de stad Verdun voor. Volgens Falkenhayn kon de stad ondanks zijn forten gemakkelijk ingenomen worden door zware artillerie en waren de forten slechts licht bewapend: de Fransen hadden na de Duitse successen tegen forten in België de kanonnen verwijderd en ze te velde gebruikt. Falkenhayn paste bij Verdun, dat zich bevond aan een uitstulping van het Franse front, nieuwe tactieken toe. Verdun werd verdedigd door drie divisies van het Franse leger aan de linies en een divisie in de achterhoede. De Duitse legers stonden onder bevel van de Duitse kroonprins Wilhelm en werden versterkt met zes divisies. De beste Duitse divisies opereerden als stormtroopers: zij waren getraind om vooruitgeschoven posities aan het front net zo lang te houden dat de achterhoede ze kwam ontzetten en waren bewapend met granaten, vlammenwerpers en opereerden in kleine eenheden; zodoende konden de massale en zinloze bestormingen van het front worden voorkomen. De nieuwe modus operandi maakte het nog belangrijker om accuraat de artillerie bij te kunnen sturen om te voorkomen dat eigen troepen werden geraakt; Falkenhayn zette daarom meer vliegtuigen in. De nieuwe tactieken waren in het voordeel van Duitsland, maar de geografie was in Frankrijks voordeel. De Franse troepen waren gestationeerd op een heuvelrug die van noord naar zuid langs de oostkant van de stad Verdun en de Maas liep. De Duitsers moesten dus de
39/88
Fransen van een heuvelrug af zien te krijgen, en dat was ze niet makkelijk gemaakt: de Fransen hadden de verdedigingswerken van Verdun op die heuvelrug gebouwd, de Fransen konden door het hoogteverschil de Duitsers goed waarnemen en met artillerie bestoken. Het weer speelde de Duitsers ook parten: het offensief moest worden uitgesteld van 12 naar 21 februari. Op 21 februari begonnen de Duitsers met een negen uur durend artilleriebombardement, waardoor de helft van de Franse troepen aan het front stierf en de Franse communicatie verstoord werd. De stormtroopers werden vervolgens ingezet en dreven de Franse verdedigers die sterk weerstand boden terug. Op 25 februari viel het Franse fort van Douaumont en leek het alsof de Duitsers daadwerkelijk een doorbraak zouden gaan maken en Verdun in zouden gaan nemen. De Fransen besloten om Verdun te versterken en maakten van de stad een belangrijk symbool van Frans verzet; voor de Fransen golden er daarom geen limieten meer in termen van mensenlevens. Koste wat kost moest Verdun verdedigd worden, terwijl vanuit strategisch oogpunt een gecontroleerde terugtocht naar een westelijker gelegen frontlijn veel minder slachtoffers had opgeleverd en het front zou dan recht verlopen, zodat de verdediging ook minder kostbaar zou zijn. Verdun werd dus een propagandaslag. Het Franse derde leger werd versterkt door het Franse Tweede Leger en diens generaal Philippe Pétain werd in commando geplaatst omdat hij het imago had van een harde vechtende generaal. Pétain was tot andere conclusies gekomen over loopgraven dan de Duitsers: hij wilde de oorlog winnen door een ‘actieve verdediging’. Troepen moesten hun positie vasthouden en moesten door kleinschalige aanvallen met intervallen de druk op de vijand houden. De troepen mochten nooit buiten het bereik van de artillerie en communicatie komen, zoals dat bij een doorbraak wel zou gebeuren. De echte doorbraak kon plaats plaatsvinden wanneer de vijand volledig was uitgeput. Waar Falkenhayn duidelijk op een doorbraak aanstuurde, hield Pétain het duidelijk op uitputting. Volgens Petain hadden de Belgische forten het in 1914 juist goed uitgehouden, en waren het de troepen die tekort waren geschoten en gevlucht waren. De forten van Verdun moesten zich dus staande houden tijdens artilleriebombardementen. Petain stationeerde zijn artillerie in de forten en konden zodoende Duitse bewegingen verstoord worden. Ook voerde hij het aantal Franse vliegtuigen op zodat de Duitse luchtoperaties werden gehinderd. Als laatste legde Petain nieuwe wegen en spoorwegen aan waardoor het front beter bevoorraad kon worden. Kern van Petains nieuwe strategie waren complete rotaties van troepen, waardoor troepen de harde realiteit aan het front slechts korte tijd hoefden te doorstaan. Zodoende werd een tijd aan het front draagbaarder. De weg die naar het front liep werd la voie sacrée genoemd (weg van opoffering). Ondanks Petains hardheid werden de Fransen bijna verslagen: in april en mei beval Falkenhayn nieuwe aanvallen op een veel breder front waardoor de Fransen moesten terugvallen op hun laatste verdedigingslinies. De veldslag duurde maanden voort en in juni werd door de Duitsers een nieuw strijdgas, Fosgeen, ingezet. Omdat de verliezen opliepen en verlies nabij was werd Petain door Joffre vervangen door Generaal Robert Nivelle, die goed thuis was in de artillerie. Tegelijk met Nivelle’s komst begonnen de omstandigheden in het voordeel van Frankrijk te keren: Russische offensieven in het oosten en een Brits-Frans offensief aan de Somme zorgden ervoor dat Duitsland de middelen niet meer bezat om het offensief vol te houden. De Duitsers lanceerden een laatste offensief op 11 juli, maar een doorbraak kon niet worden geforceerd. In augustus werd Falkenhayn vervangen door Hindenburg. Hindenburg maakte een einde aan de Duitse offensieven, waardoor het initiatief verschoof naar de Fransen: in Oktober werd fort Douamont hernomen en in december hernam een Frans offensief al het gebied dat in 1916 bij Verdun verloren was: de status quo was teruggekeerd, het landschap was echter onherkenbaar veranderd.
40/88
De kosten van de strijd bij Verdun waren enorm: 337.000 Duitse verliezen (waarvan 143.000 doden) tegenover 377.000 Franse verliezen (waarvan 162.000 doden). In Duitsland en Frankrijk was geen enkele stad of dorp waarin er geen oorlogsslachtoffers vielen dankzij Verdun. §V.1.2. Trentino Het Duitse falen bij Verdun werd versterkt door het falen van Oostenrijk tegen Italië. Tegen het advies van Falkenhayn in plande de Oostenrijkse generaal Conrad een doorbraak tegen Italië in Trentino, de bergachtige regio ten noordwesten van Venetië. Falkenhayn had negatief geadviseerd omdat het Duitse offensief bij Verdun Duitse troepen van het oostfront had onttrokken. Een eventueel Russisch tegenoffensief moest immers door zowel Oostenrijk als Duitsland worden afgeweerd. Als Oostenrijk een defensieve oorlog tegen Italië vocht dan zou het risico op een Russisch offensief minder groot zijn. Oostenrijk was echter uit op wraak jegens de onbetrouwbare ex-bondgenoot Italië. De gewenste overwinning op Italië zou dus vooral symbolisch zijn, net zo als Verdun dat voor Frankrijk werd. Zodoende werden er troepen van het Russische front naar het Italiaanse front gestuurd en werd op 15 mei 1916 met artillerievuur over een front van 70 kilometer in de bergen geopend. In totaal moesten veertien divisies optrekken. De Italianen waren met een verhouding van 1 op 4 duidelijk in de minderheid, maar de Italianen wisten zich dapper te verzetten en trokken zich terug naar verdedigingswerken in de achterhoede. Terwijl de Italiaanse generaal Luigi Cadorna versterkingen stuurde bleek dat de Oostenrijkers moeite hadden met het verplaatsen van artillerie en hun communicatielijnen in stand te houden; de dader was het moeilijke terrein. In juni was de Oostenrijke terreinwinst ongeveer 25 kilometer en openden de Russen een offensief aan het oostfront, waardoor er troepen van het Italiaanse front naar het Russische front moesten worden gestuurd. De Italianen verloren 147.000 man; Italië vergrootte het leger van 36 naar 65 divisies en kon zodoende aan de Isonzo een nieuw offensief openen in de 2e helft van 1916. Daar boekten zij een kleine maar belangrijke terreinwinst. §V.1.3. Narotsj & Galicië Na het offensief bij Trentino hielden de centralen zich stil: een nieuw offensief was niet gewenst. Voor de Russen lag de zaak anders: De Duitsers stonden vrij dicht bij de hoofdstad Petrograd en werd het door de Duitsers bezette gebied veranderd in een Duitse kolonie. Om het Duitse offensief bij Verdun een halt toe te roepen werd in maart 1916 een offensief van het Russische Tweede Leger op het Duitse tiende leger in de buurt van het Narotsj-meer begonnen. De aanval faalde: Duitsers verloren slechts 20.000 man, terwijl de Russische verliezen tegen de 100.000 lagen. Aanvallen op de Duitsers in het noorden bleken niet haalbaar, maar de Russische generale staf wilde toch een nieuwe aanval, mits er voldoende voorbereiding was, ondertussen kwam er een afleidingsoperatie in Galicië. De Duitsers hadden daar loopgraven aangelegd die de loopgraven aan het westfront evenaarden. De Russische generaal Alexei Broesilov had echter een plan ontworpen dat leek op de Duitse tactieken bij Verdun. Met zeer gerichte aanvallen op zwakke plekken in de Oostenrijks-Duitse loopgraven kon dus meer bereikt worden, bovendien werden er speciale aanvalsloopgraven gegraven richting de Duitse loopgraven, zodat er minder niemandsland hoefde te worden overgestoken. Op 4 juni volgde een Russische verrassingsaanval: dankzij de tactieken van Broesilov kon een doorbraak worden bewerkstelligd en konden Russische troepen over een front van 400 kilometer naar het zuiden trekken, aan sommige delen van het front zelfs wel tot 100 kilometer. Gedurende de zomer marcheerden de Russische troepen richting het westen : waarbij aan de Centrale mogendheden ruim 700.000 verliezen werden toegebracht tegen de kosten van 1 miljoen Russische verliezen. Die verliezen begonnen het Russische leger parten te spelen: aanvoerlijnen werden te lang waardoor er tekorten ontstonden. Russische troepen twijfelden aan het opvolgen van orders. Met name de Duitsers begonnen steeds meer weerstand te bieden tegen de Russen. Oosten-
41/88
rijk was echter chaotisch teruggetrokken en kon weinig doen: Conrad diende zijn ontslag in en Hindenburg werd de belangrijkste bevelhebber aan het oostfront. §V.1.4. Roemenië De eerste successen van de nieuwe commandostructuur kwamen ten koste van Roemenië. Dat land hield zich eerst afzijdig in het conflict, maar in de zomer van 1916 verklaarde het land de oorlog aan de Centrale mogendheden. Het leek het juiste moment om dat te doen vanwege het offensief bij Trentino en Verdun. Het Roemeense leger was 564.000 man sterk en had oorlogservaring opgedaan in de Balkanoorlogen. De Roemenen hoopten Transsylvanië van Oostenrijk-Hongarije te kunnen innemen. De Roemenen was Russische ondersteuning in het Noorden en Brits-Franse ondersteuning in het zuiden bij Salonika beloofd. Roemenie werd omsingeld door Centrale mogendheden: Oostenrijk-Hongarije in het noordoosten en Bulgarije in het Zuiden en de geallieerden konden practisch gezien weinig hulp bieden. Bovendien waren de toezeggingen aan Roemenië niet zo hard: in het geheim waren de geallieerden overeengekomen die niet te steunen als de oorlog was afgelopen. Het Roemeense zelfvertrouwen bleek overmoed: ze misten moderne training en technologie en de ervaringen die de Duitsers, Oostenrijkers en Bulgaren in WOI reeds hadden opgedaan. Gedurende september dreven Duitsers en Oostenrijkers onder leiding van Falkenhayn de Roemenen uit Transsylvanië. In Oktober hielden de Roemenen stand in hun eigen oostelijke deel van Transsylvanië en blokkeerden de bergpassen zodat Falkenhayn niet naar Boekarest kon oprukken. Tegelijkertijd rukten de Bulgaren, Duitsers en Turken onder leiding van de Duitse generaal August von Mackensen aan de zuidgrens op richting het noorden. Boekarest werd op 6 december overgegeven: het Roemeense leger ontsnapte naar het Russische Moldavië maar leed 350.000 verliezen. §V.1.5. De slag om de Somme Eerdere offensieven bij zowel Verdun, Narotsj als Roemenië hadden laten zien dat doorbraken echt mogelijk waren. De geallieerden kwamen op het westfront tot de conclusie dat dat daadwerkelijk mogelijk was en er ontstonden gedachten voor een nieuwe strategie: er moesten offensieven over brede fronten plaatsvinden waarbij de doelen relatief klein moesten zijn: men moest dus binnen het bereik van artillerie en communicatielijnen blijven; want daar was het bij eerdere offensieven vaak misgelopen. De strategie werd het meest gepropageerd door Sir Henry Rawlinson, de commandant van het Britse Vierde leger. Sir Douglas Haig, de commandant van de Britse Expeditionaire legermacht was echter een andere strategie toegedaan. Haig won het pleit en op 24 juni begon een week lang artilleriebombardement van Duitse stellingen, dat op 1 juli gevolgd werd door een infanterieoffensief, dat op zijn beurt werd gevolgd door reserve infanterie en cavalerie. Waarschijnlijk hadden zowel de strategie van Haig als Rawlinson gewerkt, maar wat er werkelijk gebeurde is dat Rawlinson de details van Haigs offensief moest invullen: een recept voor een mislukking. Zeventien divisies van het vierde leger en drie van het derde leger moesten een aanval op stellingen bij de Somme uitvoeren. Vier van die divisies waren reguliere divisies, maar hadden wel sterke verliezen geleden sinds het begin van de oorlog. Vier divisies waren reservisten en de andere divisies waren samengesteld uit vrijwilligers, waaronder vriendenbataljons. De meeste soldaten hadden dus geen ervaring en enkel de veteranen konden gebruikt worden om bestormingstactieken uit te voeren. Zij werden hierin bijgestaan door vijf divisies met Franse veteranen aan de zuidelijke flank. De Britten stonden voor een behoorlijke barrière. De Somme was een zeer rustige sector geweest aan het front, dus er was alle tijd geweest om fortificaties aan te leggen. Zo waren er schuilkelders op 10 meter diepte, zo diep dat een bombardement makkelijk te overleven viel. In een week tijd vielen 1.5 miljoen granaten neer op de Duitse stellingen, een uur voor de infanterieaanval nog eens 200.000 en werden er speciaal gegraven gangen dicht bij de Duitse stellingen tot ontploffing gebracht. De resultaten van het bombardement vielen echter
42/88
tegen: toen het artilleriebombardement stopte kropen de Duitse soldaten simpelweg uit hun schuilplaatsen. Er welden zelfs hele rijen met Britse soldaten in het niemandsland doodgeschoten. Toch waren er her en der wel succesvolle Britse aanvallen op Duitse posities. Toch kan met zekerheid worden gesteld dat de eerste dag van het offensief aan de Somme de slechtste dag voor het Britse leger in heel de Eerste Wereldoorlog was. In een dag werden door de Duitsers 20.000 Britten gedood en 40.000 verwond. In de Britse noordelijke sector werden geen noemenswaardige winsten geboekt, maar de Fransen deden dit in hun zuidelijke sector wel: zij hadden een zwaarder artilleriebombardement losgelaten dan de Britten en hun eenheden lijken over het algemeen beter te hebben gevochten: aan het einde van de eerste dag was de eerste linie van Duitse loopgraven bezet, na tien dagen was er ruim 10 kilometer terreinwinst geboekt en moesten de Fransen op de Britten wachten om te voorkomen dat hun terreinwinst te uitgestrekt zou worden. De Fransen hadden een voorkeur voor het maken van grote aantallen, recuperatie en een nieuwe grote aanval. De Britten wilden graag de verliezen van de eerste dag compenseren met continue kleine aanvallen (Strategie Rawlinson). In twee weken tijd namen de Britten 20 vierkante kilometer in tegen 25.000 verliezen. De winsten waren aanzienlijk, maar de kosten ook. Op 14 juli konden de Britten en Fransen aan het midden en het zuiden van het front de tweede Duitse verdedigingslinie innemen. De Duitse verliezen waren dus aanzienlijk. Falkenhayn, op dat moment nog chefstaf van het Duitse leger, stuurde Kolonel Fritz von Lossberg, specialist op defensieve oorlogsvoering naar het westfront. Duitse versterkingen werden ondertussen naar het westfront gestuurd. In de komende weken en maanden voerden de Britten en Fransen steeds vele aanvallen uit. De meest verregaande doorbraak door de Duitse linies vond plaats bij de bossen van Delvill, dat zes dagen lang door Zuidafrikanen werd ingenomen tegen een prijs van 2/3e verliezen. Australische veteranen van Gallipoli bezetten Pozières tegen de kosten van 10.000 verliezen. Op 15 september 1916 waren Canadese en Nieuw-Zeelandse troepen betrokken bij een grote aanval, waarbij 48 tanks betrokken waren. Dit was de eerste keer dat er tanks in een gewapend conflict werden ingezet. De tanks verrasten de Duitsers, maar kenden ook vele mechanische problemen en bleven in het terrein steken. Dus de daadwerkelijke winst, enkele duizenden meters was toch nog klein. Toch werd het zelfde soort aanvallen ingezet in de slotfase van de slag in midden-november, voordat de winter helemaal zou invallen. Ook deze wisten niet echt noemenswaardige terreinwinst meer te boeken. Na vijf maanden vechten waren de geallieerden ongeveer 11 kilometer opgetrokken. De Britten leden 420.000 verliezen, Frankrijk 195.000 verliezen. De Duitsers leden tussen de 450.000 en 680.000 verliezen. In termen van een uitputtingsoorlog kan dus gesproken worden van een gelijkspel. De verliezen van de Somme en Verdun maakten Hindenburg en de andere Duitse generaals pijnlijk duidelijk wat hun belangrijkste asset was: manschappen. Die moesten bespaard worden: dus aan het westfront moesten de posities geconsolideerd worden en eventuele inhammen in het front moesten worden opgegeven. In de winter van 1917 werd in de achterhoede in een min of meer rechte lijn een nieuwe verdedigingslinie van Arras naar Malmaison aangelegd. Op sommige plekken lag deze ruim 60 kilometer achter het front. Midden maart trokken de Duitsers zich terug naar die linie, waarbij zorgvuldig de troepenbewegingen werden gemaskeerd. Pas op 25 maart werd de terugtocht door de geallieerden opgemerkt en trokken de geallieerden zonder noemenswaardig vechten het door de Duitsers achtergelaten gebied in en troffen het daar compleet verwoest en geboobytrapt aan. De slag om de Somme kan dus worden aangewezen als een van de aanleidingen voor deze terugtocht, maar de terugtocht was voor de Geallieerden geen zege: de Duitsers verdedigden nu makkelijker verdedigbare posities waarbij er ook nog eens minder manschappen nodig waren. In feite was nu de situatie omgedraaid: de nadruk kwam voor Duitsland nu te liggen op het oostfront; daar leken doorbraken mogelijk, terwijl deze aan het westfront onmogelijk bleken te zijn. Rusland zou mogelijk verslagen kunnen worden.
43/88
§V.2.
Een allesomvattende oorlog
1916 is dankzij de vele grote veldslagen bekend komen te staan als het ‘jaar van de veldslagen’; naast de grote veldslagen waren er ook nog talloze kleinere gevechtshandelingen. Tegenover elke afgevuurde kogel of granaat staat een burger die deze heeft geproduceerd. De Eerste Wereldoorlog kan niet gereduceerd worden tot enkel gevechtshandelingen. Ook op de burgerbevolking had de oorlog een grote invloed, dat komt doordat de oorlog letterlijk allesomvattend was (Total war/Totaler Krieg/Guerre Totale/Total’naja Vojna). Overal waren burgers betrokken bij de oorlogsinspanningen: omdat de mannen van arbeidzame leeftijd allen aan het front dienden werd de productie van de zaken die voor de oorlogsinspanningen nodig waren aangevuld met bijvoorbeeld vrouwen. Ook waren er limieten gesteld op de hoeveelheid geschoolde arbeiders die aan het front mochten dienen en werden de rechten van arbeiders opgeschort: geen recht op stakingen, geen recht op fatsoenlijke werkomstandigheden en lange werkuren. In de geschiedenis van het westen was dit de eerste keer dat vrouwen op grote schaal werkten buiten het huis en in andere sectoren dan op het land of als dienstmeisje. Een grote groep werkende vrouwen waren de verpleegsters die aan beide zijden van de oorlog dicht bij het front werden ingezet; zij maakten de oorlog in al hun gruwelen mee. De nieuwe positie van vrouwen bracht grote gevolgen met zich mee: omdat de mannen aan het front dienden moesten vrouwen in de juridische zin kunnen beschikken over de middelen om geld uit te geven en een huishouden draaiende te kunnen houden: vrouwen kregen dus recht om zelfstandig economische beslissingen te nemen. De Eerste Wereldoorlog zette dus de traditionele op gender gebaseerde rolverdelingen in de samenleving op z’n kop. Het tekort aan arbeidskrachten werd ook opgevuld door het aantrekken uit kolonies en uit China, Portugal en Spanje. Met name Frankrijk koos voor die optie, terwijl Groot-Brittannië vooral vertrouwde op import van menskracht uit Australië, Canada en de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten steeg bovendien de productie van graan, vlees en munitie dat vooral naar Groot-Brittannië geëxporteerd werd. Ook Australië en Canada exporteerden naar Groot-Brittannië. Groot-Brittannië werd voor zowel de oorlogsinspanningen als voedselproductie grotendeels afhankelijk van het buitenland. Tussen 1/4e en 1/3e deel van alle ammunitie werd in Canada geproduceerd, terwijl 80% van het vlees en vetten in de VS werden geproduceerd. Dit had ook weer zijn effecten op de Verenigde Staten: arbeidskrachten werden daar schaars en bedrijven begonnen meer geld te lenen. Steeds meer land werd er aangeplant om de vraag te kunnen bijbenen. De Duitsers konden echter niet op het buitenland rekenen: de Britse marine blokkeerde simpelweg alle aanvoer over zee. Een van de producten die normaliter geïmporteerd werden waren nitraten voor in springstoffen. Duitse chemici vonden daarom een proces uit om nitraten uit de lucht te isoleren, maar ammunitietekorten werden er niet door gestopt. De oorlog was natuurlijk kostbaar. Het totaal van oorlogskosten wordt geschat op $82.400.000.000 met de waarden van 1913, geïndexeerd komt dit neer op $1.700.000.000.000. De kosten waren voor Groot-Brittannië en Duitsland makkelijker te dragen dan voor Frankrijk, dat letterlijk door de oorlog verscheurd werd en waar fabrieken, mijnen letterlijk in het oorlogsgebied lagen. Voor weer andere landen zoals OostenrijkHongarije, Italië, het Ottomaanse rijk en Rusland gold dat er weliswaar grondstoffen aanwezig waren, maar dat de industrie niet ontwikkeld genoeg waren om daadwerkelijk hiervan echt te kunnen profiteren. De sociale en economische structuur van deze landen maakten deze landen extra gevoelig voor de enorme kosten van de oorlog. De enorme kosten leiden automatisch tot de vraag op welke wijze voor de oorlog werd betaald. In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd was dit niet door middel van verhoogde belastingen en heffingen. In Groot-Brittannië werd slechts een kwart van de inspanningen door middel van belastingen opgebracht, terwijl Groot-Brittannië van alle strijdende partijen het meeste op belastingen steunde.
44/88
In plaats van belastingen werd vooral gebruik gemaakt van twee middelen: enerzijds werd de hoeveelheid geld dat op de markt circuleerde gemanipuleerd en anderzijds werd er geld geleend. Het manipuleren van de hoeveelheid geld in circulatie kan een zeer gevaarlijke manier zijn om iets te financieren omdat het tot zeer hoge inflatie kan leiden (zie bijvoorbeeld Duitsland in de jaren ’20 en recentelijk Zimbabwe). In 1914 lieten alle strijdende partijen de goudstandaard los: geld was niet langer tegen een vaste waarde converteerbaar tegen goud. Overheden konden zodoende het geld dat zij nodig hadden verkrijgen door simpelweg geld bij te drukken; daardoor steeg de totale hoeveelheid geld op de markt, het geld daalde echter wel in waarde, dus er trad wel inflatie op. In totaal werd de geldvoorraad tussen de 5 en 10 keer vergroot. Inflatie is doorgaans slecht voor consumenten en de middenklasse en juist daarom was dit een vrij gevaarlijke strategie: de inzet van iedereen was immers nodig om de oorlog te kunnen volhouden. Vanuit economisch oogpunt is echter interessant om op te merken dat de geldvoorraad weliswaar vervijf- tot tienvoudigde, de inflatie was echter kleiner: prijzen verdubbelden in Groot-Brittannië en Duitsland, verdrievoudigde in Frankrijk en verviervoudigden in Italië. De inflatie werd tegengegaan door het aanmoedigen van het kopen van oorlogsleningen (zgn. War Bonds) door de gewone bevolking. Zodoende werd de geldvoorraad die voor gewone burgers beschikbaar was beperkt en was er minder vraag naar producten en de prijzen in toom werden gehouden. De leningen financierden bovendien de oorlogsinspanningen. In Duitsland werd zelfs 2/3e van de oorlogsinspanningen gefinancierd door deze oorlogsleningen. Er moet wel gezegd worden dat vanaf Verdun in Duitsland de interesse voor de oorlogsleningen afnam, vooral omdat na de mislukte offensieven het oorlogsenthousiasme afnam. Ditzelfde gold in Frankrijk en de Fransen poogden dit probleem te tackelen door oorlogsleningen uit te geven voor een zeer korte termijn (de kortste zelfs maar drie maanden), een soortgelijke situatie ontstond voor Oostenrijk-Hongarije. Duitsland was voor de oorlog redelijk welvarend en kon zich zodoende redelijk in stand houden, de andere Centrale Mogendheden konden lenen en handelen met neutrale landen. Het meeste werd ‘op de pof’ gekocht. Dit gold ook voor de Geallieerden die bevoorrading op de pof kochten van elkaar en van de Verenigde staten. Mede hierdoor begon New York Londen te vervangen als middelpunt van de financiële markten. De geallieerde financiën bestonden eigenlijk uit een netwerk van onderlinge verbondenheid: Rusland leende veel van Groot-Brittannië en Frankrijk, terwijl Italië vooral van GrootBrittannië leende. Frankrijk leende op zijn beurt ook van Groot-Brittannië, maar ook van de Verenigde Staten. De Verenigde staten werden zodoende een belangrijke spil in de financiën van de geallieerden. De VS leenden minder aan Rusland omdat de Russische behandeling van Joden niet goed viel bij de Joods-Amerikaanse financiers, vandaar dat dit met een omweg via Groot-Brittannië plaatsvond. Groot-Brittannië raakte steeds meer afhankelijk van de VS wat op zijn beurt tot problemen leidde: het pond werd steeds minder waard dus de Britten konden voor hun ponden steeds minder kopen in de VS. Om aan harde dollars te komen werden Britse burgers gedwongen hun investeringen in de VS te verkopen aan de overheid die ze zou gebruiken voor de oorlogsinspanningen, maar ook dat bracht geen verlichting. De Amerikaanse president Woodrow Wilson waarschuwde daarom tegen het einde van 1916 voor de gevaren van geallieerde oorlogsleningen. De Britse kredietwaardigheid bleef dalen. Een merkwaardig gegeven van leningen is dat hoe meer een lener leent hoe meer een geldschieter zich verbindt aan het succes van de lener. De VS begonnen dus steeds meer belang te krijgen bij een geallieerde overwinning. Als de geallieerden zouden verliezen, dan waren de Verenigde Staten zonder twijfel in een crisis beland. Ook de Centrale mogendheden beleefden in 1916 een economische crisis: er waren grote tekorten aan consumptiegoederen. Aan vrijwel alles was tekort, het gewone volk leed honger!
45/88
46/88
College VI: ler §VI.1.
1917-1918: een front minder en een nieuwe spe-
De Verenigde Staten
De financiële verwevenheid van de Verenigde staten met de geallieerden betekende echter niet dat Amerikaanse deelname aan de oorlog onoverkoombaar was; lang niet alle Amerikanen waren voor de geallieerden. Daarvoor waren verschillende redenen: zo werden Amerikaanse schepen door geallieerde schepen op zee tegengehouden en doorzocht op mogelijke handel met Duitsland (dat door de Geallieerden werd geblokkeerd). Ook zwarte lijsten van Amerikaanse bedrijven die zaken deden met Duitsland zetten kwaad bloed en de IersAmerikaanse gemeenschap was bijzonder verontrust op de manier waarop Groot-Brittannië omging met de paasopstand in Ierland van 1916. Ook de autocratische regeerstijl en het antisemitisme van Rusland deed veel Amerikanen twijfelen. Daarnaast was er ook nog een grote Duits-Amerikaanse gemeenschap. Natuurlijk waren er ook redenen vóór Amerikaanse ondersteuning: De Britten en Fransen deelden politieke waarden met de Amerikanen: het gaat dan om nationale zelfbeschikking, dat ondanks het kolonialisme in het politieke discours terug te vinden waren. De invasie van België in 1914 deed het voor Amerikaanse ogen lijken alsof Duitsland de agressor was en de Duitse onderzeebotenoorlog, waaronder het tot zinken brengen van de Lusitania in 1915 brachten Duitsland ook in een kwaad daglicht. President Woodrow Wilson had tegen deze actie geprotesteerd en dit deed de Duitsers inschikken en de onbeperkte onderzeebotenoorlog te staken; Duitse onderzeeboten moesten nu weer omhoogkomen, langszij komen, het schip inspecteren, de bemanning overboord zetten en pas dan kon het schip tot zinken worden gebracht. Het einde van de onbeperkte onderzeebotenoorlog betekende dat de meerderheid van de Amerikanen in 1916 voor neutraliteit waren. In de presidentsverkiezingen van 1916 waren beide kandidaten, zowel Woodrow Wilson als Charles Evans Hughes tegen Amerikaanse deelname in de oorlog. De winnaar Wilson was er van overtuigd dat hij een akkoord tussen de strijdende partijen kon uitonderhandelen als mediator. Wilson onderhandelde in 1916 juist met de Duitse overheid om onderhandelingen mogelijk te maken; maar het Duitse leiderschap wilde daar niet in meegaan. De Britse zeeblokkade begon echter zijn gevolgen te krijgen op de Duitse bevolking: er ontstonden tekorten en nadat in 1916 de aardappeloogst faalde waren er echte problemen. De druk op Duitsland werd dus hoog. De Duitse marine kreeg beschikking over nieuwe en betere onderzeeërs, en zelfs als de gewone spelregels voor het tot zinken brengen van schepen werden gehandhaafd kon de geallieerde bevoorrading worden gehinderd. Een hervatting van de onbeperkte duikbotenoorlog zou er zelfs toe kunnen leiden dat Groot-Brittannië zou uithongeren. (Uiteindelijk had Groot-Brittannië nog maar voor een paar weken voorraden toen de VS deel gingen nemen aan de oorlog) Voorstanders van zo’n hervatting betoogden dat die zou leiden tot de uitschakeling van Groot-Brittannië. Een nieuwe onderzeebotenoorlog zou echter automatisch de VS ook bij de oorlog betrekken. De VS konden met hun grote voorraden en industrie de oorlog tegen Duitsland een nieuwe impuls geven. De dreiging van de VS verdween in Duitsland echter steeds meer naar de achtergrond omdat generaals zoals Hindenburg en Ludendorff steeds meer invloed begonnen te krijgen. Op 1 februari 1917 werd daarom in een zone rondom de Britse eilanden de ongelimiteerde onderzeebotenoorlog hervat. Aanvankelijk reageerde President Wilson met woede, maar het Amerikaanse congres bleek niet bereid een oorlogsverklaring uit te vaardigen. Toch deed de hervatting bij vele Amerikanen de gedachten veranderen en kwam oorlogsdeelname steeds dichterbij. Een diplomatieke blunder van Duitse zijde verzekerde de Amerikaanse deelname echter: minister van Buitenlandse Zaken Arthur Zimmermann poogde de VS te neutraliseren en deed dat in Mexico. Mexico verkeerde vanaf 1910 in een situatie van revolutionaire oproer en de VS hadden al
47/88
twee keer militair ingegrepen. De Duitsers dachten daarom dat Mexico weleens bereid kon zijn de wapens tegen de VS op te nemen. In Januari stuurde Zimmermann een telegram naar de Duitse ambassadeurs in Washington en Mexico met daarin het verzoek een bondgenootschap tussen Duitsland en Mexico voor te stellen. De voorwaarden voor dat verbond zouden zijn: als de VS de oorlog verklaarden aan Duitsland zou Duitsland Mexico helpen om gebieden die Mexico in de 19e eeuw aan de VS verloren had terug te veroveren. Deze telegrammen werden door de Britten opgevangen en aan de Amerikanen doorgegeven in de hoop dat de VS zich bij de geallieerden zouden voegen. Wilson was furieus en gaf het telegram vrij aan de Amerikaanse pers. Zimmermann bevestigde het telegram op 1 maart, in een laatste poging de VS uit de oorlog te houden. Mexico bleek echter niet geïnteresseerd te zijn in een alliantie en het telegram had de meeste Amerikanen inmiddels voor een oorlog met Duitsland gekregen. Op 2 april vroeg Wilson het congres Duitsland de oorlog te verklaren en betoogde dat de nationale belangen van de VS in het geding waren en dat daarom de neutraliteit moest worden losgelaten. Wilson was echter ook een idealist en maakte duidelijk dat hij niets tegen het Duitse volk had, maar wel tegen de Duitse regering. De oorlog was niet ontstaan dankzij het Duitse volk maar door hun leiders. Om toekomstige oorlogen tegen te gaan kondigde Wilson aan dat de wereld veilig moest worden gemaakt voor democratie en dat de VS geen territoriale winsten nastreefden. Op 6 april werd de oorlogsverklaring door het congres aangenomen. De Amerikanen verklaarden alleen Duitsland de oorlog en niet de andere Centrale Mogendheden, want zij hadden de VS niet benadeeld. De VS zouden als compagnon, maar niet als volledige bondgenoot met Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland meevechten. De VS veroorloofden zich dus een zekere mate van zelfstandigheid op zowel het slagveld als in vredesonderhandelingen.
§I.1.
Binnenlandse politiek
De deelname van de Verenigde staten maakte dat de Eerste Wereldoorlog nog verder globaliseerde: Andere landen in Amerika kozen nu ook de kant van de Geallieerden, ofwel door Duitsland de oorlog te verklaren ofwel door de diplomatieke contacten met Duitsland te verbreken. Deze landen konden dit veilig doen, want de oceanen waren veilig in geallieerde handen. Door de oorlog aan Duitsland te verklaren konden mogelijk zelfs economische voordelen worden binnengehaald. Tegen het einde van 1917 voegden andere landen zich ook bij de geallieerden, zowel Griekenland als China verklaarden de oorlog aan de Centrale Mogendheden. De Britten en Fransen wilden al langer dat China mee zou doen, zodat het op Chinese arbeidskrachten kon rekenen. China werd echter tegengehouden door Japan, dat niet wilde dat China zou meedoen aan vredesonderhandelingen. De geallieerden poogden Japan te paaien met de toezegging dat Japan Duitse bezittingen in China zou verwerven. China verkeerde op zijn beurt in een burgeroorlog tussen noordelijke warlords en nationalisten in het Zuiden. De warlords wilden zich bij de geallieerden voegen in de hoop dat ze leningen en bevoorrading konden krijgen voor de strijd tegen de nationalisten. Er was dus een duidelijke link tussen binnen- en buitenlandsbeleid in China. Niet alleen in China speelden binnenlandse problemen tijdens de Eerste Wereldoorlog. In vrijwel alle deelnemende landen speelden binnenlandse zaken mee; dat is bijvoorbeeld te zien aan de censuurpolitiek. In Frankrijk, waar de oorlog breed en door alle politieke partijen werd ondersteund was er bijvoorbeeld nauwelijks censuur. Mede omdat de oorlog op Frans grondgebied werd uitgevochten voelden de Fransen een diep verlangen tot het verdedigen van het vaderland. Dit lag voor Duitsland heel anders: De Duitse censuurmachine kon de ware toedracht van verliezen en slachtofferschap niet aan het licht laten komen; zeker na de mislukte oogsten van 1916 en de strenge winters van 1916 en 1917 begon de Duitse samenleving langzaam te desintegreren. In Italië werden fabrieken onder militaire controle geplaatst en de pers werd aan de leiband gehouden.
48/88
Ook Groot-Brittannië kreeg te maken met verdelende factoren binnen de samenleving. Allereerst ontstond er levendige discussie over bepaalde aspecten van de oorlog; hoe kon het zijn dat er onvoldoende granaten waren of dat de strijd bij Gallipoli zo slecht verliep? De kritiek leidde er toe dat de liberale premier Herbert Asquith gedwongen werd een coalitieregering aan te gaan met de conservatieven en dat de regering zich minder met de oorlogsvoering moest bemoeien. De oplopende verliezen in 1916 aan het westfront betekenden dat Asquith vervangen werd door een meer rechtse liberaal David Lloyd George. In Groot-Brittanië was de censuur daarom sterk, ook vooral in Ierland. Ierland werd gezien als onderdeel van het Verenigd Koninkrijk, maar veel Ieren dachten daar anders over vanwege culturele en religieuze verschillen met de Engelsen. Voor de oorlog stond Ierland op de grens van een burgeroorlog tussen Ierse nationalisten en Britse unionisten. In 1914 werd de Ieren beloofd dat zij een eigen parlement zouden krijgen als de oorlog afgelopen zou zijn en met de invoering van de dienstplicht in 1916 werden Ieren uitgezonderd. De Ierse nationalistische organisatie Óglaigh na hÉireann (De Ierse vrijwilligers) smokkelde wapens vanuit Duitsland en poogdn met Pasen 1916 een opstand te ontketenen in Dublin. In een paar dagen werden zij door 20.000 Britse troepen omsingeld en ter dood veroordeeld. In Amerika leidde Wilsons oproep voor meer vrijheid in de wereld niet tot vrijheid in eigen land; in de jaren voor de oorlog was er sprake van sterk racisme en enig separatisme in het zuiden van het land. In het noorden waren er problemen met immigranten die recentelijk waren aangekomen en was er in het gehele land sprake van spanningen door een veranderende samenleving. De oorlog werd door Wilson gebruikt om meer regels op te leggen aan de economie: prijzen kwamen onder staatscontrole en de pers legde zichzelf een ‘vrijwillige’ censuur op. De vrijheid van meningsuiting werd verder ingeperkt door de Espionage Act (1917) en de Sedition Act (insubordinatie; 1918). Socialisten en, in het bijzonder Duitse, immigranten konden hun mening niet meer uiten. In het Ottomaanse Rijk en het Habsburgse rijk waren er problemen met etnische minderheden: De Hongaren en Oostenrijkers waren natuurlijk trouw aan Keizer-Koning Frans Joseph, maar voor andere minderheden was dat minder vanzelfsprekend: Tsjechen en Italianen hadden nauwelijks enige affiniteit met de oorlog, Polen daarentegen hadden liever Oostenrijkse overheersing dan Russische, maar de Kroaten voelden eigenlijk meer voor Italië. In het Ottomaanse rijk kenden eigenlijk alleen de Armenen een vorm van nationalisme, maar bijvoorbeeld Arabieren en Koerden verwierpen wel de centrale macht en gebruikten de oorlog als middel om de centrale macht dwars te kunnen zitten.
§VI.2.
De Russische revolutie: het einde van het oostfront
Ook in Rusland had de oorlog grote gevolgen: de Tsaar had zichzelf aan het hoofd van het leger gesteld en verbleef achter het front, terwijl zijn vrouw Alexandra aan het hof de belangrijkste speler was. Zij was onpopulair, deels vanwege haar Duitse voorouders, anderzijds omdat ze zich door gebedsgenezer Grigori Raspoetin liet adviseren. Zijn ‘functie’ aan het hof had er voor gezorgd dat progressieve liberalen en zelfs sommige aristocraten besloten hem in december 1916 te vermoorden. In het decennium voor de oorlog was de industrie in Rusland gegroeid en was er sprake van urbanisatie. Die beide bewegingen werden door de oorlog alleen maar versterkt. Arbeidsomstandigheden waren verschrikkelijk en de arbeiders werden in het leger opgenomen als dienstplichtigen. Omdat de voorraden tekortschoten daalde de productiviteit en leden mensen kou en honger. Dit leidde tot de nodige demonstraties en stakingen in 1916. De socialisten poogden arbeiders, stedelingen en soldaten met groeiend succes samen te binden. Op 25 februari 1917 vond een demonstratie van vrouwelijke fabrieksarbeiders voor meer brood en betere omstandigheden in Petrograd plaats. Al snel stonden er honderdduizenden mensen op straat. Tsaar Nicolaas gaf het leger de opdracht om de demonstraties uiteen te slaan; veel soldaten weigerden dit te doen en voegden zich bij de demonstranten. Wat begonnen was als een broodoproer mondde daardoor uit in een revolutie.
49/88
Het parlement vormde een voorlopige regering onder leiding van de gematigd socialistische prins Georgi Lvov. Zij leidersstijl was echter zwak en ineffectief. De voorlopige regering werd in zijn machtspositie uitgedaagd door de arbeidersraad (Sovjet) van Petrograd, die bestond uit socialisten. De Sovjet vaardigde zelf meteen nieuwe wetten uit en bond soldaten en matrozen aan zich; niet alleen in Petrograd, maar in geheel Rusland. De enige reden dat de Sovjet geen volledige controle over het land konden uitoefenen was dat zij intern verdeeld waren in twee kampen: de Mensjewieken (let. Minderheid; die eigenlijk de meerderheid vormden) en de Bolsjewieken (let. Meerderheid). De mensjewieken wilden geleidelijke veranderingen en ondersteunden de voortgang van de oorlog, de bolsjewieken wilden juist radicale veranderingen en een einde aan de oorlog. Op 1 maart 1917 vaardigde de Sovjet van Petrograd een order uit dat bepaalde dat de Sovjet bevelen aan het leger van de voorlopige regering kon overrulen. Tsaar Nicolaas had inmiddels ingezien dat zijn rol uitgespeeld was en trad op advies van zijn generaals af; het Tsarisme was ten einde gekomen. De Voorlopige regering was zelf ook verdeeld tussen verschillende partijen, maar de Voorlopige regering was verenigd in hun nationalisme. Rusland mocht niet door Duitsland en Oostenrijk-Hongarije vernederd worden. De oorlog moest dus hoe dan ook gewonnen worden. De Jonge jurist Aleksandr Kerenski wist het land min of meer achter de oorlogsinspanningen te verenigen. Kerenski was lid van het parlement én lid van de Sovjet van Petrograd. Hij diende als minister van justitie, werd in Mei minister van oorlog en ontsloeg in die positie generaals en bevorderde Generaal Broesilov tot chef-staf en plande met hem een nieuw offensief aan het zuidelijke front. Tegelijkertijd bleven de tekorten toenemen en was voedsel schaars en nam de inflatie toe. In juli besloten de Bolsjewieken dat het tijd was om de Voorlopige regering uit het zadel te wippen. Het offensief van Kerenski faalde: de Oostenrijkers en Duitsers dreven hen meer dan 100 kilometer terug. Duidelijk was geworden dat de Russische soldaten niet zondermeer geïnteresseerd waren in het ondernemen van een offensief tegen de Centrale mogendheden. De Centrale Mogendheden reageerden op het offensief met een eigen offensief gericht op de Russische hoofdstad. In de buurt van Riga braken de Duitsers door en decimeerden het Russische Twaalfde leger. De Duitsers rukten steeds verder op naar Petrograd, terwijl de Russische troepen zich terugtrokken tot Petrograd. De nieuwe stafchef Lavr Kornilov ondermijnde de autoriteit van de Voorlopige Regering door een couppoging te ondernemen, de coup faalde omdat enerzijds de troepen weigerden hem te volgen en omdat anderzijds de Bolsjewieken actief probeerden de coup te verhinderden: zij zorgden ervoor dat treinen de verkeerde kant op werden gestuurd en dat de drukpersen stil kwamen te liggen. De autoriteit van de voorlopige Regering was nu dermate ondermijnd dat de Bolsjewieken van de gelegenheid gebruik konden nemen de macht te grijpen. In de nacht van 24 op 25 oktober namen de Bolsjewieken de macht in Petrograd over; later maakte de leider van de Bolsjewieken, Vladimir Lenin, bekend dat er een nieuwe regering gevormd was, wiens eerste prioriteit was een einde aan de oorlog. De Bolsjewieken beseften maar al te goed dat zij, ze waren immers een minderheid, naast hun binnenlandse vijanden zich geen buitenlandse vijand konden veroorloven. Gedurende een maand vonden er vredesonderhandelingen plaats tussen de Duitsers en de Bolsjewieken in de stad Brest-Litovsk. De onderhandelingsdelegatie onder leiding van Trotski poogde de onderhandelingen te rekken in de hoop dat er ook in Duitsland een revolutie van socialistische aard zou uitbreken. In Februari 1918 raakte het geduld van de Duitsers op en deze organiseerden een nieuw offensief, dat succesvol verliep. Op 3 maart zetten de Bolsjewieken daarom hun handtekening onder het vredesverdrag van Brest-Litovsk. De oorlog tussen Rusland en de Centrale mogendheden was voorbij en Rusland moest grote gebieden in Polen, de Baltische Staten, Belarus, Oekraïne en de Kaukasus afstaan aan de Centralen. De oorlog aan het Russische deel van het oostfront was voorbij, maar de overwinning van de Centralen zou een pyrrusoverwinning blijken.
50/88
§VI.3.
Het westfront in 1917
De Geallieerden werden door Ruslands uitschakeling in de oorlog verzwakt, zelfs ondanks de deelname van de Verenigde Staten. Het Russische leger omvatte aan het einde van 1916 7 miljoen man, het leger van de VS bestond in april 1917 uit 107.000 troepen en 132.000 leden van de nationale garde. Daarnaast waren er 15.000 mariniers die ingezet konden worden; bijl elkaar 254.000 troepen, ongeveer de helft van wat Roemenië aan mankracht had. De VS bezaten ook geen noemenswaardige oorlogservaringen en geen ervaring met logistiek en operaties zoals Europese legers dat hadden. Bovendien was het oostfront weggevallen, waardoor Duitsland meer troepen kon inzetten aan het westfront. De Amerikaanse bijdragen waren dus klein, de geallieerden wisten dus dat ze vooral op zichzelf moesten rekenen; de geallieerde bevolking werd door de oorlog geraakt en ook aan het front was de druk van de oorlog merkbaar. Troepen uit de kolonies waren echter toegenomen en brachten verlichting, ook de munitieproductie was op voldoende niveau gekomen. In een zekere zin bracht de uitschakeling van Rusland ook duidelijkheid: de geallieerden waren niet langer gebonden aan een autocratisch regime, maar er ontstond ook een acuut probleem: de Duitsers op het westfront moesten worden verslagen voordat er troepen van het oost- naar het westfront konden worden gestuurd. Tijdens een conferentie in Chantilly in november 1916 waren er reeds nieuwe offensieven afgesproken voor in het voorjaar van 1917; maar de situatie was door de Russische revolutie, de Amerikaanse deelname, de hervatting van de onbeperkte duikbotenoorlog en de nieuwe Duitse verdedigingslinie (Hindenburglinie) dermate veranderd dat deze plannen veranderd moesten worden. De nieuwe Duitse strategie van verdediging in de achterhoede en de nieuwe sterke Duitse verdedigingswerken en de overwinning op Rusland versterkten de Duitse moreel. §VI.3.1. Vimy De Geallieerden dachten echter dat het Duitse leger op breken stond, en planden een nieuwe doorbraakpoging. Generaal Nivelle, die dankzij Verdun prominent werd en Joffre had vervangen als opperbevelhebber had de plannen voor een doorbraakpoging ontworpen en had zelfs het opperbevel gekregen over de Britse troepen. Generaal Haig had echter zijn bedenkingen bij het plan van Nivelle en wilde liever nogmaals een offensief aan de Somme en de Belgische kust ondernemen. Nivelles plan was om de Britten een afleidingsaanval te doen ondernemen bij Arras, terwijl de Fransen langs de Aisne, bij Chemin des Dames een grote aanval zouden plegen. De Duitsers zouden daarop reageren in het noorden en het zuiden, waardoor er in het midden minder troepen zouden overblijven. En een derde geallieerde mogendheid daar zou kunnen doorbreken. Het Britse offensief bij Arras werd voorzien van betere granaten die de Duitse stellingen meer schade konden toebrengen, en vooral ook het prikkeldraad vernielden. Dankzij nieuwe gasgranaten kon effectiever met gifgas worden gewerkt; nu waren niet zo zeer de soldaten het doelwit, maar de paarden die voor de Duitse logistiek belangrijk waren. De Britse tactieken waren ook verbeterd: kleine eenheden met kleine doelen. Als doelen bereikt waren dan werd die positie gehandhaafd. Een andere kleine eenheid kon dan via de veroverde posities doortrekken om nieuwe posities te veroveren. Op de eerste dag van het offensief, 9 april, konden de Geallieerden bij Vimy doorbreken en de positie vasthouden, maar het weer speelde parten en vertraagde het offensief zodat de Duitsers inmiddels versterkingen naar het front konden sturen en de oorlog snel weer een uitputtingsslag werd. Haigs bedenkingen bij het afleidingsplan werden werkelijkheid: ze vergrootten het tekort aan mankrachten alleen maar. Alleen Vimy was een succes. Het offensief in het zuiden zorgde voor meer problemen: Nivelle wijzigde zijn plannen niet toen bleek dat de Hindenburglinie de Duitsers duidelijke voordelen gaf. Bovendien zaten er fouten in de tactiek: het artilleriebombardement ging te snel naar achteren, waardoor er te veel Duitse troepen achterbleven die alsnog de Fransen konden aanvallen. De Duitse vliegtuigen kregen bovendien luchtover-
51/88
wicht, dus de Fransen werden effectief geblindeerd. Na een week faalde het offensief met meer dan 100.000 Franse verliezen. Franse soldaten weigerden door de grote verliezen zelfs orders op te voeren, tegelijkertijd riepen socialisten op tot vrede en waren er in Frankrijk ook stakingen. De soldaten bleven echter wel gecommitteerd aan de verdediging tegen de Duitsers, hun ‘staking’ was vooral gericht tegen de omstandigheden aan het front; ze wilden echter geen offensieven meer ondernemen. De Franse overheid reageerde met reorganisaties: Nivelle werd vervangen door Philippe Pétain, een voorstander van defensieve oorlogsvoering. Hij nam de Duitse verdedigingstactieken aan, tegelijkertijd werd er gezorgd voor meer verloven en meer training. Petain stond echter wel op het berechten, en ter dood veroordelen van de meeste erge muiters (het gaat in totaal om 600 vonnissen en ongeveer 50 executies). Frankrijk kon voorlopig geen offensieven meer ondernemen. De geallieerden hadden dus een probleem. Aan het Italiaanse front was er echter een sprankje hoop: op 10 mei braken de Italianen door aan het Isonzo-front. Tijdens deze Tiende slag om de Isonzo naderden de Italianen de Oostenrijkse stad Trieste, het Italiaanse leger was echter zwaar gehavend (150.000 verliezen vs. 75.000 Oostenrijkse verliezen). §VI.3.2. Messines Enkel de Britten konden nog offensief opereren in de oorlog en er moest druk op de Duitsers worden gehouden, anders zouden zij eerst Rusland uitschakelen, en daarna de Italianen en vervolgens aan het westfront winnen. Groot-Brittannië stuurde daarom meer troepen naar het noorden van westfront. In Vlaanderen lagen voor de Britten kansen: het innemen van de Vlaamse kust en de onderzeeërbasis van Oostende zou de oorlog voor de Britten kunnen verlichten. Het offensief werd toevertrouwd aan het Britse Tweede Leger o.l.v. Generaal Hubert Plumer. Hij plande een offensief ten zuiden van de inham van Ieper om de heuvelrug bij Messines, in de buurt van Wytschaete in te nemen, er werden dezelfde tactieken gebruikt als bij Vimy. Het geniekorps had ook 19 gemineerde gangen onder Duitse posities gegraven. De inname van de heuvelrug van Messines werd gerealiseerd op 7 juni. De positie werd gehouden; het was dus mogelijk om terrein op de Duitsers te winnen. De Britse verliezen werden met 7000 gerekend tot gematigde verliezen. §VI.3.3. 3e slag om Ieper Volgens Haig toonde Messines aan dat een doorbraak mogelijk was, maar de Britse regering o.l.v. Lloyd George twijfelde hieraan. De Britse regering zocht succes daarom op andere fronten. De Britse chef-staf Veldmaarschalk Lord Robertson steunde, ondanks dat hij niet in een doorbraak geloofde, Haig in zijn voorstellen voor een nieuwe aanval. Haigs plannen hadden betrekking op de inham bij Ieper: in totaal achttien divisies kwamen tegenover 10 Duitse te staan. De Duitsers hadden zich goed voorbereid en waren dankzij het terrein sterk in het voordeel; want de twee eerdere veldslagen bij Ieper hadden het drainagesysteem aangetast, waardoor de Britten te maken kregen met een modderlandschap. De aanval moest dus plaats hebben voordat het regenseizoen begon. Op 31 juli 1917 liet Haig de troepen naar het oosten oprukken; zij maakten progressie door de Duitse linies, maar de communicatie tussen infanterie en artillerie en commandanten werd verstoord: terwijl de Duitsers een tegenoffensief lanceerden begon het te regenen. Het slagveld werd een modderzee, waarin mensen tot op hun heupen wegzonken; vele soldaten verdronken. Op 4 augustus stopte het offensief, de Britten hadden 2 km terreinwinst geboekt tegen de kosten van 8.000 levens. Haig zette het offensief op 26 augustus echter door: weer werden enkele kilometers gewonnen, maar de regen en Duitse weerstand maakten verdere opmars niet mogelijk. De Duitse verdediging kon de tactieken die Plummer aan Haig adviseerde echter goed weerstaan en de Duitsers zetten het nieuwe mosterdgas in aan het front. De resultaten van deze slag waren dat in de 2e week van oktober 1917 de heuvelrug ten oosten van Ieper in Brits bezit was, maar dat het Britse leger uitgeput was. Haig dacht echter dat een doorbraak nabij was en richtte zijn blik nu op het dorpje Passchendaele, daarbij gebruikmakend van koloniale troepen, want
52/88
de eigen Britse troepen waren uitgeput. Duizenden ANZAC’s stierven in de modder, terwijl er geen winst werd geboekt. Haig werd onder druk gezet het offensief te staken, maar zette door, dit keer met Canadese troepen. In oktober boekten de derde en vierde Canadese divisies een halve kilometer terreinwinst. Zij werden afgewisseld door de eerste en tweede Canadese divisies die in November Passchendaele in hadden genomen. In totaal werden zodoende tegen in totaal 70.000 doden en 170.000 gewonden slechts 10 kilometer gewonnen. Passchendaele was een overwinning waarvan de kosten groter waren dan de winst.
§VI.4. Het Italiaanse front De Oostenrijkers en Duitsers konden door het uiteenvallen van de Russische oorlogsmachine proberen Italië uit de oorlog te slaan. De Duitsers maakten deze beslissing vooral om Oostenrijk in de oorlog te houden. De Duitsers stuurden zeven divisies goed getrainde troepen naar het Italiaanse front. Op 24 oktober 1917 werd een offensief aan de noordelijke sector van het Isonzofront ondernomen. De Italiaanse troepen waren op hoogte gestationeerd en de Duitse troepen vielen simpelweg niet aan op de Italiaanse stellingen, maar bedwongen door de dalen. Italiaanse troepen begonnen zich over te geven en de Italianen trokken zich terug naar de rivier Tagliamento; ook daar braken de Oostenrijkers en Duitsers door. De Italianen trokken zich terug ten noordoosten van Venetië; bijna 300.000 Italianen hadden zich overgegeven, daartoe behoorde vrijwel de gehele artillerie van het Italiaanse leger. Italië had echter genoeg mankrachten over om een verdedigingsleger bij de Piave in stand te houden. De Italiaanse opperbevelhebber Cadorna werd vervangen door Generaal Armando Diaz en de Britten en Fransen stuurden in November 9 divisies om de Italianen te versterken. Zodoende kon de inname van Venetië voorkomen worden. Hierbij speelden ook de lange aanvoerlijnen voor de Centralen een rol. Het Italiaanse leger kon echter geen offensieven meer ondernemen en was veroordeeld tot defensieve oorlogsvoering.
§VI.5.
Cambrai
De Duitsers hadden bijna een echte doorbraak weten te bereiken en de Britse tactieken en wapens waren inmiddels ook verbeterd. Na de inname van Passchendale bleven Haig en zijn collega’s geloven in een doorbraak. De bevelhebber van het Britse derde Leger Sir Julian Byng bedacht dat het mogelijk zou kunnen zijn om bij Cambrai door te breken met tanks, artillerie, cavalerie, infanterie en vliegtuigen. Voor de artillerie was een nieuwe tactiek: schoten werden voortaan geregistreerd op een stille manier. Voordat een groot bombardement begon werd er geschoten met een kanon, en werd er bekeken waar het schot neerkwam. Het kanon werd gekalibreerd, waarna er nog twee testschoten plaatshadden. Zo kon de accuratesse van het kanon worden vergroot. De tactiek had als nadeel dat in deze fase het kanon kwetsbaar was voor vijandelijke aanvallen en dat het verrassingselement verdwenen was. In de nieuwe tactiek werd er echter niet meer geschoten maar werden wiskunde en technische hulpmiddelen gebruikt om de kanonnen te kalibreren. Zodoende kwam een artilleriebombardement meer als een verrassing. Op 20 november 1917 begon de slag om Cambrai met een plotseling intensief Brits bombardement dat zeer gericht was. Daarna rukten 300 Britse tanks op ondersteund door Britse vliegtuigen. De tanks rukten 10km op aan het begin van de middag. Daarna werd de cavalerie ingezet om een doorbraak te faciliteren. De Duitse generaal Georg van der Marwitz beval tot een tegenoffensief en staakte daarmee het Britse offensief. 10 dagen later arriveerden Duitse troepen die als stormtroopers getraind waren aan het oostfront en Italiaanse fronten de Britten terugdreven. Cambrai eindigde in november met een gelijkspel: de posities waren niet veranderd en beide partijen hadden ongeveer 55.000 verliezen. Vanuit een technologisch oogpunt was Cambrai een complete innovatie en liep vooruit op de tactieken die tijdens de tweede wereldoorlog gebruikt zouden gaan worden.
53/88
§VI.6. Nieuwe technologie Beide kampen hoopten dat door middel van nieuwe tactieken en technologieën het conflict tot een einde kon worden gebracht, maar in realiteit werd het conflict alleen maar langslepender en vooral omvangrijker in termen van schade Dat was bijvoorbeeld het geval met de onderzeebotenoorlog: aanvankelijk waren na de hervatting van de onbeperkte onderzeebotenoorlog beperkt: de Duitsers wisten in Februari 1917 540.006 ton tot zinken te brengen, in April 881.207 ton. Dit soort verliezen waren grote verliezen. De kans op overleven voor een schip op een retourvaart van de VS naar GrootBrittannië was 1 op 4. Vrachtschepen staken individueel de oceaan over en waren dus een makkelijk doelwit; terwijl de marine op individueel niveau op jacht ging naar onderzeeboten: een speld in een hooiberg dus. Vanaf mei 1917 reageerden de Britse en Amerikaanse marine, die liever offensief opereerden dan defensief, met een defensieve koers: vanaf heden werd in zwaar bewapende konvooien gevaren. Nu moesten de U-boten op zoek naar een speld in een hooiberg (alle schepen waren immers bij elkaar) en aanvallende U-boten waren kwetsbaarder voor een aanval door Geallieerde schepen. Ze konden voor een aanval ook niet boven water komen, waardoor hun torpedo’s minder accuraat waren. Dankzij de konvooien daalden de geallieerde verliezen naar 289.212 en 399.111 ton in november en december. Na Maart 1918 daalden de verliezen nog sterker tot onder de 300.000 ton per maand. Vanaf de laatste maanden van 1917 brachten de geallieerden zelf 8 U-boten per maand tot zinken; dit was gelijk aan de Duitse productie van U-boten. De geallieerden konden echter vrachtschepen vervangen met een tempo dat sneller was dan de verliezen. De nieuwe tactieken hadden elkaar dus gecompenseerd en lieten de oorlog daarom langer duren in plaats van korter; er was dus geen echte overwinning bereikt. Het vliegtuig had echter wel grote invloed op de oorlogsvoering. Zowel de vliegtuigen als de vliegkunst was sterk vooruitgegaan .Aanvankelijk werden vliegtuigen voor observatie gebruikt, maar al snel werden vliegtuigen zelf ook als wapens ingezet. Eerst beschoten piloten elkaar met pistolen, later werden machinegeweren onderdeel van het vliegtuig. Dat leidde weer tot problemen met het schieten door propellers heen, totdat Anthonie Fokker een onderbreking aanbracht, waarmee het machinegeweer synchroon liep met de propellers zodat er tussen de bladen door werd geschoten. Daarmee kregen de Duitsers een duidelijk luchtoverwicht. Langzaamaan kwam men er ook achter dan alleen opererende vliegtuigen minder succesvol waren dan in formatie vliegende vliegtuigen en dus werd die laatste tactiek meer toegepast. Piloten bevochten elkaar, zodat men niet langer vanuit de lucht kon observeren. Piloten stonden in hoog aanzien, en werden beschreven als ‘ridders van de lucht’. Reeds in 1914 werden vliegtuigen gebruikt om kleine bommen, granaten en zelfs pijltjes geimproviseerd op gronddoelen af te schieten. In 1917 en 1918 werden vliegtuigen geschikt gemaakt om dit mechanisch te kunnen doen. Bombardementen op vijandelijke linies werden steeds belangrijker, maar worden in de beeldvorming overschaduwd door luchtgevechten. In de laatste maanden van 1917 werden Britse bommenwerpers ingezet om Duitse steden te bombarderen, niet echt als oorlogsdoel, maar als psychologische vergelding door bombardementen van Britse steden (tot in Schotland) met zeppelins aan het begin van de oorlog. Zeppelins waren kwetsbaar geworden voor jachtvliegers, en werden daarom ook door bommenwerpers vervangen. Die hadden echter een kleiner bereik en konden daarom allen Londen en zuidoost Engeland bombarderen. Het grote bereik van zeppelins werd bijvoorbeeld gebruikt in een poging om de Duitse troepen in Tanzania te voorzien van voorraden; die missie faalde, maar het luchtschip was wel tot en met Zuid-Soedan gevorderd.
54/88
College VII:
1918: een laatste doorbraak?
§VII.1. De oorlog in het Midden-Oosten De oorlog in het Midden-Oosten werd sterk beïnvloed door de gebeurtenissen op het westfront. De volkeren van het Midden-Oosten: Arabieren, Armenen, Joden, Koerden hoopten na de oorlog voort te kunnen leven zonder dominantie door ofwel de Britten, Fransen, Ottomanen of Russen. Zoals eerder besproken hadden Frankrijk en Engeland echter afgesproken het Midden-Oosten onderling te verdelen. De Fransen konden echter nauwelijks opereren in het Midden-Oosten omdat zij zich moesten concentreren op het verdedigen van het vaderland. De Britten konden met troepen uit India, Australië en andere delen van het Britse rijk op veel grotere schaal opereren in het Midden-Oosten. De Britse premier David Lloyd George was er bovendien van overtuigd dat dit een heel geschikte manier was om de Centrale Mogendheden te verslaan, terwijl de chef-staf Sir William Robertson zich juist op het westfront wilde concentreren. In Mesopotamië maakten de Britten in 1917 en 1918 belangrijke winsten. Deze strijd werd daar hervat in september 1916 toen een Brits en Indiaas leger onder leiding van Generaal Sir Frederick Stanley Maude optrok langs de Tigris en de Eufrat. Zijn troepen waren veruit in de meerderheid: vijf infanteriedivisies en twee cavaleriedivisies vs. een Ottomaanse troepenmacht ter grootte van anderhalve divisie. Maude organiseerde zijn bevoorradingslinies beter dan zijn voorgangers in Mesopotamië: hij gebruikte schepen op de rivieren met kanonnen en legde spoorlijnen aan. In maart 1917 wapperde de Britse vlag in Bagdad. Maude wachtte de hete zomer af om in de herfst bij gunstiger weer zijn opmars voort te kunnen zetten. Maude opereerde in zijn opmars echter tegen de wensen van het opperbevel in Londen in, die liever terughoudendheid betrachtte (je weet maar nooit wat er op het Westfront nog nodig zou zijn), maar de successen van Maude betekenden dat hij niet tegengehouden kon worden. In november 1917 overleed Maude aan cholera, terwijl zijn troepen bijna de olievelden in het noorden van Irak hadden ingenomen. Voor de oorlog in Palestina hoopte Lloyd George dat Jeruzalem tegen kerst 1917 kan worden ingenomen. Maar de manschappentekorten aan het westfront kregen vaak de overhand. De Britten benoemden een generaal van het westfront Sir Edmund Allenby tot bevelhebber in Palestina. Zijn leger was samengesteld uit Australische, Britse en Indiase soldaten. Allenby gebruikte bij zijn strijd in Palestina dezelfde logistieke tactiek als Maude in Mesopotamië, naast een spoorlijn bouwde hij zelfs een pijplijn voor water uit Egypte. In Oktober en November deed hij succesvolle aanvallen op Ottomaanse legers bij Beersheba en Gaza en nam Jeruzalem in in begin September. De Turkse troepen onder commando van de Duitse generaals Falkenhayn en Liman von Sanders hielden stand bij een verdedigingslinie aan de kust bij Haifa. De troepen van Allenby konden echter niet verder oprukken: hun bevoorradingslinies waren te ver uitgestrekt en de troepen uitgeput. De Britse overheid haalde ondertussen troepen weg uit Palestina om deze aan het westfront te kunnen stationeren. Allenby moest dus pauzeren en van deze pauze maakten zowel Arabieren als Joden gebruik. De geallieerde overheden, die geld hadden geleend van Amerikaanse joden, waren enigszins gevoelig voor zionistische pretenties van Joden. Terwijl Jeruzalem werd ingenomen beloofde Lloyd George’s minister van Buitenlandse zaken Lord Arthur Balfour in een verklaring aan de prominente zionistische bankier Lord Rothschild dat in Palestina een Joods thuisland zou worden gesticht. De Balfour Declaration is controversieel: aan de ene kant is het een representant van imperialisme, de regering in het verafgelegen Londen, verdeelde een land in den verre. Aan de andere kant probeerde de verklaring een onderdrukte minderheid te beschermen. Balfour liet echter wel doorschemeren dat de verklaring niet moest worden gelezen als een Britse voorkeur voor Joden boven Arabieren. De verklaring zou natuurlijk niet goed vallen bij Arabieren, terwijl er vanaf 1917 ongeveer 10.000 Arabieren meevochten met de Britten. Twee van deze groepen Arabieren, die van Feisal, de zoon van de Sjarif van Mekka en de Bedouinensjeik Auda werden geadviseerd door de Britse officier T.E. Lawrence. Feisal over-
55/88
meesterde Ottomaanse buitenposten en verstoorde het treinverkeer naar de Hijaz (Rode Zeekust) terwijl Auda de poort van Aqaba innam. De Arabische cavalerie speelde een belangrijke rol bij verschillende Britse operaties in 1917 en 1918. In de eerste acht maanden van 1918 hergroepeerden de Britse troepen zich, om zodoende de hete zomer te kunnen ontlopen en omdat ervaren troepen naar het westfront werden gezonden. Nieuwe troepen in het Midden-Oosten, afkomstig uit India moesten worden getraind. Dit terwijl het Ottomaanse leger defensief opereerde en door desertie uiteenviel. In september werd de oorlog hervat door op te trekken naar de Palestijnse kust. De Turkse troepen werden door een samenspel van infanterie, cavalerie en vliegtuigen verslagen. Geheel Palestina werd tegen het einde van de oorlog bezet en zelfs Damascus was bezet. De hulp van Arabieren was daarbij cruciaal, dus zij verkeerden in een goede onderhandelingspositie; zij konden dus de nodige vrijheid eisen. Zij wisten echter niet dat de geallieerden daar niet toe geneigd waren; de plannen voor het opbouwen van een imperium in het Midden-Oosten werden echter gelekt door de Bolsjewieken in Rusland, die daarmee hoopten een revolutie te ontketenen. De Arabieren wisten dus dat de beloften van de geallieerden weinig waard waren en dat om onafhankelijkheid te bereiken de geallieerden een ‘zetje’ moesten krijgen.
§VII.2. Wilsons veertien punten Tegen het einde van 1917 was duidelijk dat het Oostenrijkse, Ottomaanse en Russische rijk langzaam uiteen begonnen te vallen: verschillende volkeren maakten duidelijk dat zij onafhankelijkheid aspireerden; tegelijkertijd wilden Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Japan juist hun rijk uitbreiden en waren de meeste Europeanen de oorlog zat. Binnen deze context gaf de Amerikaanse president Woodrow Wilson op 8 januari 1918 een toespraak waarin hij aangaf waar volgens hem de oorlogsdoelen van de geallieerden zouden moeten liggen. In zijn toespraak gaf hij aan dat in de toekomst geen plaats meer was voor geheime verdragen, uitbreiding en verovering. Er moest een nieuwe wereldorde komen die gebaseerd was op Wilsons idealen en die idealen werden in de toespraak samengevat in een totaal van veertien punten. De veertien punten kwamen neer op het volgende: 1. Er moeten openbare vredesverdragen worden afgesloten; voortaan moest diplomatie in het zicht van de wereld gebeuren. 2. Op zee zou er zowel in vredes- als in oorlogstijd sprake moeten zijn van vrije bevaarbaarheid. 3. Er mochten geen barrières worden opgeworpen voor internationale handel: handel tussen landen moest op gelijke voet plaatshebben. 4. Er moesten garanties worden gegeven dat de wapenproductie verlaagd zou worden tot een niveau dat voldoende was om voor binnenlandse veiligheid te zorgen. 5. Er moest een proces komen voor dekolonisatie waarin de stem van de bevolking even zwaar zou moeten wegen als de overheid van het koloniserende land. 6. Alle Russische gebieden moesten worden verlaten; Rusland moest zijn eigen politieke toekomst gaan bepalen. 7. België moest door alle legers worden verlaten en worden hersteld als staat. 8. Al het Franse territorium moest worden hersteld, inclusief de Elzas en Lotharingen. 9. De grenzen van Italië moesten worden bepaald langs duidelijke grenzen gebaseerd op nationaliteit. 10. Volkeren in Oostenrijk-Hongarije moeten de mogelijkheid krijgen zichzelf te ontwikkelen (autonomie of onafhankelijkheid moet mogelijk zijn) 11. Roemenië, Servië en Montenegro moeten worden hersteld; Servië moet toegang krijgen tot zee.
56/88
12. De Turkse delen van het Ottomaanse rijk moeten soeverein worden, en de andere nationaliteiten binnen het Ottomaanse rijk moeten veiligheidsgaranties krijgen en autonomie; de Dardanellen moeten permanent voor alle schaapvaart geopend worden. 13. Er moet een onafhankelijke Poolse staat opgericht worden in gebieden die door Polen bewoond worden; Polen moet een eigen toegang krijgen tot zee. 14. Er moet een algemene vereniging van naties worden gevormd die de politieke onafhankelijkheid en territoriale integriteit van grote en kleine staten moest garanderen. Wilson laveerde in zijn veertienpuntenplan tussen zijn idealen en de praktische noodzaak tot samenwerking met zijn bondgenoten. Zo was het tweede punt gericht tegen de Duitse onderzeebotenoorlog, maar was er een uitzondering gemaakt voor internationale verdragen (die alsnog een geallieerde blokkade van Duitsland mogelijk maakte). Een van de belangrijkste ideologische onderleggers in de veertienpunten was het recht op nationale zelfbeschikking, dat op meerdere plekken in de veertienpunten terugkomt. Het allerlaatste punt, de oproep tot het oprichten van een Volkenbond, waarbinnen internationale onenigheden zouden worden beslecht, werd in Europa goed ontvangen, maar de Britse, en Franse regeringen waren niet genegen de specifieke voorstellen van Wilson over territoriale veranderingen aan te nemen. Zowel Londen, Parijs, als Rome hebben echter weinig substantiële veranderingen aangebracht in de veertienpunten. Veel van deze punten stonden al op de geallieerde agenda, en interessant genoeg hadden de Centralen ook interesse in de veertienpunten, vooral om wat Wilson niet zei: Wilson riep niet op tot een onvoorwaardelijke overgave en een verdeling van oorlogsbuit. Wilson benadrukt juist onderhandelingen in plaats van doorvechten tot het einde. Wilsons veertienpuntenplan werd mede daarom de blauwdruk voor de vredesonderhandelingen, maar eerst moest er nog bijna een jaar worden gevochten. Het doel van de strijdende partijen was nu niet zo zeer om de vijand te verslaan, als wel een zo gunstig mogelijke onderhandelingspositie te verkrijgen.
§VII.3. Het westfront in 1918 Duitsland was in 1918 enigszins in het voordeel: met Rusland uit de oorlog kon het troepen naar het westfront sturen en de Britten en Fransen vertoonden tekenen van uitputting. Toch hebben de geallieerden uiteindelijk ‘gewonnen’. Menskracht was begin 1918 het grote vraagstuk voor beide strijdende partijen. De Duitsers konden dankzij de Vrede van Brest-Litovsk grote hoeveelheden troepen naar het westen sturen; 40 divisies reservisten bleven achter om de nieuw verworven gebieden in het oosten te patrouilleren. Daardoor stonden er nu 192 divisies tegenover 178 geallieerde divisies. Voor het eerst sinds 1914 waren er meer Duitse dan geallieerde troepen aan het westfront. Maar niet alleen rekenkundig was er een voordeel: de Duitse troepen uit het oosten hadden een hoge moreel, deze troepen hadden immers vele overwinningen in het oosten meegemaakt en waren bovendien ervaren in stormtrooper-tactieken. Erich Ludendorff dacht daarom dat het nu voor Duitsland mogelijk moest zijn om de oorlog te kunnen winnen. De numerieke superioriteit betekende echter niet dat de geallieerden een makkelijke prooi waren. Mede dankzij de hervormingen die onder Philippe Pétain in het Franse leger werden doorgevoerd was het Franse leger weer in een betere vorm. Ook het Britse leger (uitgezonderd de troepen die bij Passchendaele hadden gevochten) en het Belgische leger waren in goede vorm. Daar bovenop kwam dat de geallieerden nu sterk bevoorraad werden door de Verenigde Staten. Naast middelen stroomden er ook Amerikaanse troepen binnen; de 318.000 Amerikaanse soldaten die vanaf maart 1918 arriveerden was een evenwichtsverstorende factor, die de balans tussen de legers zou kunnen doen doorslaan. De komst van de Amerikaanse soldaten leverde ook nieuwe vraagstukken op: hoe zouden deze worden geïntegreerd in de geallieerde legers. De Britten en de Fransen wilden deze het liefst onder hun commando opnemen, terwijl de Amerikaanse opperbevelhebber Generaal John Pershing en President Wilson betoogden dat dit de Amerikaanse invloed op de onderhandelingstafel zou verkleinen; daarom wilden zij een eigen Amerikaanse strijdmacht in Eu-
57/88
ropa, onder eigen commando. Het Franse leger was het grootste van alle geallieerde legers in Europa, dus het zou niet onlogisch zijn om een Fransman aan het hoofd te stellen. Ook de Britse premier David Lloyd George kon hier goed mee leven: hij kon Haig en zijn determinatie tot een doorbraak, die tot zoveel doden had geleid, niet uitstaan, dus door een Fransman aan te stellen kon hij buitenspel worden gemanoeuvreerd. De keus kwam daarom te liggen op de Franse generaal Ferdinand Foch. §VII.3.1. De Duitse Lenteoffensieven Foch’s tegenstander Ludendorff, realiseerde zich dat Duitsland moest aanvallen voordat de Amerikanen arriveerden. Dus plande hij een serie grote operaties over de gehele lengte van het westfront. De eerste operatie, Operatie Michael, van 21 maart vond plaats tegen 28 Britse divisie over een front van 100 kilometer. De Duitsers verrasten met een plotseling bombardement van explosieven en gas, gevolgd door stormtroopers. Met name de Britse troepen bij Passchendaele waren nog niet berekend op een dergelijk offensief; hun verdedigingswerken waren nog niet afgebouwd en zij waren nog herstellende van die strijd. Daarom vluchtten veel Britse soldaten en werden er zo’n 20.000 Britse troepen gevangen genomen. Slechts een paar kleine eenheden konden zich staande houden. Operatie Michael leidde echter ook tot grote Duitse verliezen, maar het leek alsof de Duitse troepen een doorbraak maakten. Na twee dagen leek het alsof de Duitsers een wig konden drijven tussen de Britse troepen in het Noorden en de Fransen in het Zuiden. Ludendorff zette daarom nog meer toepen in; maar zij werden opgehouden door de moddervelden bij de Somme. De Duitse soldaten leden ook honger, vanwege de zeeblokkade van Duitsland. Op het moment dat Duitse soldaten geallieerde fouragepunten bemachtigden veranderde de Duitse oorlogsmachine daarom in een plunderfeest. Terwijl de Duitse troepen plunderden, konden de geallieerden de Duitse operatie in de eerste week van april tot stilstand brengen. Op dat moment opende Ludendorff een nieuw offensief tegen de Britten, tussen Ieper en Béthune. Het basisplan van deze Operatie Georgette, was hetzelfde als dat van Operatie Michael. Als reactie gaf Haig de opdracht dat niemand zich mocht terughouden, alle posities moesten tot op de laatste man bewaard worden. De commandanten van het Eerste en Tweede leger, Horne en Plummer, hielden zich echter aan de geest, niet aan de letter van dit bevel en trokken zich ordelijk terug, daarin bijgestaan door het Belgische leger. De geallieerden hielden het Duitse leger tegen, voordat Ieper kon worden ingenomen. Na drie weken vechten brak Ludendorff de actie af. De volgende speldenprik van Ludendorff was Operatie Blücher-Yorck, die gericht was op Parijs in het midden van het geallieerde front. Over een lengte van 100 kilometer stonden veertig Duitse divisies tegenover elf Franse, drie Britse en twee Amerikaanse divisies. Gebruikmakend van de stormtroopers werden de Fransen 40 kilometer teruggedreven. Toen duidelijk werd dat de Duitsers de wegen naar Parijs zouden innemen, ondernamen de geallieerden snel actie. Amerikaanse divisies hielden het Duitse offensief tegen bij Bellau. Een follow-up offensief aan de Marne werd op 9 juli tegengehouden door de Fransen en Amerikanen, die zelfs de Duitsers terugdrongen; in Duitsland werd aan Ludendorffs leiderschap getwijfeld en de regering begon steeds meer te koersen op een plaats aan de onderhandelingstafel. Ludendorff deed nog een poging met een offensief aan de Marne, Operatie Marne-Rheims. De Franse inlichtingendienst was te weten gekomen dat dit offensief er aan zat te komen, en de Fransen en Amerikanen hadden zich daarom goed voor kunnen bereiden: er lagen zelfs plannen voor een tegenoffensief klaar. De Tweede slag om de Marne vond plaats vanaf 15 juli, na een paar dagen hadden de Amerikanen de Duitsers teruggedreven. De Duitse offensieven hadden de Duitsers honderdduizenden verliezen toegebracht en de resterende soldaten waren verzwakt door ondervoeding en ziektes. Duitsland kon zijn verliezen niet meer opvangen, zij waren simpelweg door hun mankracht heen; de rek was eruit.
58/88
Hoewel de Duitsers alle rek verloren hadden, brachten de Amerikanen elke maand tussen de twee- en driehonderdduizend troepen naar Frankrijk. De Amerikaanse contributie gaf de geallieerde oorlogsmachine een duidelijk voordeel, dat kwam nog eens bovenop troepen die vanuit de Britse en Franse kolonies werden ingezet. De Geallieerden hadden dus in termen van mankracht een groot voordeel. Mankracht was dus het cruciale onderscheid in deze oorlog. In het voorjaar kreeg de mankracht van beide partijen een grote knauw door de uitbraak van de Spaanse griep. Het in 1918 heersende griepvirus was bijzonder potent en doodde niet alleen jonge kinderen, chronisch zieken en ouderen, maar ook jonge potente mannen tussen de 20 en 40. Het virus werd bovendien ‘geholpen’ door de benauwende en verkrampte omstandigheden aan het front, schepen en barakken. In de voorjaar van 1918 werden honderdduizenden soldaten en matrozen geveld door de griep. Ludendorff wijtte zelfs het mislukken van de voorjaarsoffensieven aan de Spaanse griep. §VII.3.2. Geallieerde herfstoffensieven. In augustus 1918 hervatten de geallieerden de oorlogsvoering tegen het steeds zwakker wordende Duitse leger. Op 8 augustus openden het Britse vierde leger en het Franse eerste leger de aanval bij de Somme. Tijdens de aanval maakten de Britten dankbaar gebruik van nieuwe technologie. De stille registratietechnieken werden toegepast om de Duitse artillerie uit te schakelen, en met 2000 vliegtuigen werd een totaal luchtoverwicht verkregen. Het geluid van de vliegtuigen verborg het geluid van de oprukkende 500 Britse tanks. In het zuiden zetten de Fransen 70 tanks en enkele honderden vliegtuigen in. Het gebruik van de nieuwe technieken laat niet alleen zien dat de geallieerden wonnen omdat zij over meer menskracht konden beschikken, maar ook in technologisch opzicht de overhand kregen. Tijdens de aanval op 8 augustus gaven 20.000 Duitse soldaten zich over; het Duitse leger was volkomen gedemoraliseerd. Ludendorff noemde 8 augustus daarom de “zwarte dag van het Duitse leger”; maar dat is niet geheel correct: de geallieerde doorbraak vertraagde doordat de verliezen hoog waren en de communicatie- en aanvoerlijnen met de vooruitgeschoven troepen moeilijk in stand te houden bleken. De Australische en Canadese troepen die de slagvelden van de Somme moesten oversteken, werden ernstig gehinderd door de restanten van vorige veldslagen. Tegelijkertijd met de vertraging trokken het Britse eerste en derde leger in het noorden op. Ook hier trokken de Duitsers zich terug, maar een grote doorbraak bleef achterwege. Met andere woorden: het Duitse leger was weliswaar in problemen geraakt, het kon nog steeds de geallieerde legers hinderen en vele verliezen veroorzaken. In augustus, september en oktober werden de problemen met mankracht voor beide zijden vergroot door een tweede griepuitbraak. De uitbraak in de herfst was nog heviger dan de uitbraak in het voorjaar en groeide zelfs uit tot een pandemie. Wereldwijd stierven 30 miljoen mensen aan deze griepuitbraak; aan het westfront ging het om tienduizenden soldaten en nog meer dan dat werden door de griep ongeschikt om te dienen. Voor de geallieerden kwam het totaal aantal doden te liggen op 20.000 en 5x zoveel ‘uitgeschakelden’’. Voor de Duitsers zijn geen gegevens bekend, maar ook daar vielen doden aan de griep. De Amerikanen werden het meest getroffen door de griep, omdat onder hun soldaten weinig veteranen waren die de voorjaarsgriep hadden opgelopen en daardoor minder vatbaar waren voor de najaarsgriep. In het najaar hadden de Amerikanen 500.000 troepen in Frankrijk, genoeg om een eigen leger te formeren. De Amerikanen konden bovendien elke maand 250.000 troepen naar Frankrijk inschepen. De Amerikanen hadden daar altijd al op gestaan en kregen nu de kans: op 12 september opende het Eerste Amerikaanse leger, ondersteund door geallieerde vliegtuigen, een offensief op de Duitse posities bij St. Mihiel, een inham in het front ten zuiden van Verdun. De Duitsers ondernamen, geheel bij toeval, gelijktijdig een strategische terugtocht om in een beter verdedigbare situatie terecht te komen. De Duitsers werden overvallen
59/88
door de Amerikaanse aanval en er werden meer dan 15.000 Duitsers gevangen genomen. Het was duidelijk dat het Duitse leger een groot probleem had met moreel. In september vervolgde de Amerikaanse generaal Pershing zijn offensief door naar het noorden op te trekken tussen de Aisne en de Maas in de buurt van het bos van Argonne. De Amerikanen beschikten inmiddels over een miljoen soldaten en het leger was opgesplitst in twee legers: het Eerste en het Tweede Amerikaanse leger. In het oosten werden zij op de flank ondersteund door het Franse vierde leger. De Franse en Amerikaanse legers trokken langzaam op in de campagne van de Maas-Argonne. De Duitse weerstand was groter dan verwacht, het aantal verliezen was derhalve groot: de Amerikanen hadden 18.000 doden te betreuren en 90.000 gewonden naast 70.000 griepgevelden. Duitse verliezen zijn niet bekend. De Duitsers gaven langzaam terrein prijs. Dat de strijd zo langzaam ging toont aan dat de Amerikaanse tactieken niet bijzonder effectief waren; de Amerikanen hadden echter een voordeel op de Duitsers en dat was hun continue toestroom van nieuwe soldaten uit Amerika. De onervarenheid van de Amerikanen werd dus in numerieke zin meer dan goed gemaakt. Tegen het einde van oktober hernamen de Franse en Amerikaanse troepen de stad Sédan terwijl in België de Britse en Belgische legers langzaamaan westwaarts trokken. De geallieerden verkeerden nu in de positie dat zij Duitsland zelf gemakkelijk konden treffen. De Duitse soldaten realiseerden dit zich ook en er moet daarom opgemerkt worden dat hoe dichter de Geallieerde soldaten bij Duitsland kwamen hoe vastberadener de Duitse soldaten vochten. (Het ‘thuisland’-voordeel, zoals Frankrijk dat gedurende de oorlog had gehad).
§VII.4. Het uiteenvallen van de Centrale mogendheden Ondanks dat het moreel van de Duitse troepen dus beter werd aan het einde van de oorlog zagen de Duitse keizer en zijn adviseurs in dat de Duitse positie hopeloos was. Zowel Hindenburg als Ludendorff waren het echter niet met dat beleidsuitgangspunt eens; zij waren er van overtuigd dat het Duitse leger aan de beterende hand was, maar zij werden door de Keizer overstemd dus het nieuwe Duitse beleid ging uit van een voor Duitsland negatieve positie. Het verschil in de positie van de generaals en de keizer moet deels gezocht worden in hun verschillende posities: waar de generaals enkel naar de krijgskundige positie van Duitsland keken, hadden de keizer en zijn adviseurs ook rekening te houden met het Duitse thuisfront: de maritieme blokkade hongerde de Duitsers uit en veel arbeiders hadden oog voor een communistische revolutie, mede dankzij het voorbeeld van de Russische revolutie. Op 4 oktober kondigde de Duitse keizer aan dat Duitsland Wilsons 14 punten accepteerde als basis voor vredesonderhandelingen en dat het om een wapenstilstand verzocht zodat er daadwerkelijk onderhandeld kon worden. Deze Duitse beslissing werd overigens niet enkel genomen tegen de achtergrond van interne Duitse overwegingen: ook de andere Centrale Mogendheden verging het slecht. In Palestina en Irak hadden de Britten de Ottomanen verslagen en op 30 oktober had de Ottomaanse regering een wapenstilstand met de Britten onderhandeld. Door het akkoord waarmee de wapenstilstand werd gesloten werden de Ottomanen zware condities opgelegd: de Ottomanen moesten het leger ontbinden en al het territorium buiten Turkije opgeven. De geallieerden kregen bovendien beschikking over alle spoorlijnen en havens in Turkije en behielden zich het recht voor om ook Armenië te besturen naar eigen welbehagen. Ook de Bulgaarse bondgenoot werd door de geallieerden verslagen. In September waren Servische, Britse en Franse legers vanuit Salonika opgerukt naar Bulgarije; Bulgarije had zich overgegeven aan de Geallieerden waardoor het mogelijk was geworden om Roemenië te bevrijden. Roemenië was echter voor de Duitse oorlogsmachine zeer belangrijk: het leverde het leeuwendeel van alle olieproducten die Duitsland nodig had, waaronder smeerolie en luchtvaartbrandstof. De geallieerden kozen er echter voor niet meteen Roemenië te bevrijden, maar ondernamen in Italië een grootschalige aanval op de Centrale mogendheden; meer dan 50 Italiaanse divisies, vielen ondersteund door Britse en Franse divisies een ongeveer gelijke
60/88
Oostenrijkse strijdmacht aan over een front van 50 kilometer langs de rivier Piave. De Oostenrijkers boden stevige weerstand, maar de geallieerden braken in de laatste dagen van oktober definitief door. De Oostenrijks-Hongaarse Keizer Karl moest de geallieerden verzoeken om een wapenstilstand; het Oostenrijks-Hongaarse leger, gevolgd door het OostenrijksHongaarse rijk zelf, vielen spoedig uit elkaar. In de eerste week van November trokken geallieerde troepen verder naar het noorden en het oosten en namen geallieerde schepen bezit van Triest. De Oostenrijks-Hongaarse keizer Karl kon weinig meer ondernemen; zijn leger was non-existent en overwoog sterk om Wilsons 14 puntenplan te accepteren. Hij kon bovendien niet optreden tegen nationalistische bewegingen in Kroatië, Tsjechoslowakije, Hongarije, Polen en andere delen van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. In Oostenrijk werd Karl in de laatste week van Oktober afgezet: de Donaumonarchie liep ten einde, Oostenrijk werd een republiek. De Centrale Mogendheden werden dus verscheurd door imperialistische mogendheden, bijv. Italië dat zich Triest toegeëigend had en door intern nationalisme. President Wilson had ondertussen aangekondigd dat hij weigerde te onderhandelen met de Duitse regering in zijn huidige vorm en met name de Duitse keizer. Volgens Wilson moesten er in Duitsland namelijk eerst constitutionele hervormingen worden doorgevoerd. Keizer Wilhelm II verklaarde daarom dat hij afzag van het uitoefenen van enige macht en dat hij voortaan een constitutioneel regerende vorst zou zijn, gelijk aan de positie van de Britse monarchie. Hij stond toe dat de partijen in de Rijksdag een nieuwe regering vormden; deze nieuwe centrum-linkse regering stond onder leiding van de nieuwe bondskanselier Prins Max van Baden. Ook de nieuwe regering accepteerde Wilsons 14 puntenplan. De 14 punten waren echter een document dat de nodige voetangels had en de Duitsers waren er van overtuigd dat hun interpretatie van de 14 punten zou prevaleren. Wilson had ondertussen de Britten en Fransen van zich vervreemd omdat hij zelfstandig met de Duitsers onderhandelde, maar ook zij namen in oktober de 14 punten aan als basis voor onderhandelingen. Ook zij hadden hun eigen interpretaties van de 14 punten en dachten dat hun interpretaties de uiteindelijke uitkomst zou worden. Ludendorff bleef ondertussen geloven in een Duitse overwinning: hij dacht dat het vechten in de winter zou stoppen en dat het Duitse leger zich ’s winters zou kunnen hergroeperen en de oorlog zou kunnen voortzetten. Hij werd echter niet meer gesteund door de andere Duitse generaals. De keizer ontsloeg hem daarom tegen het einde van oktober. Vanaf nu zou het bergafwaarts gaan met Duitsland: Duitse matrozen die in de haven Kiel gestationeerd waren, hadden opgevangen dat hun officiers een zelfmoordmissie tegen de Engelse marine wilden optuigen: op 27 oktober weigerden zij nog langer orders op te volgen. Deze was op 4 november uitgelopen tot een muiterij op grote schaal. Matrozen namen nu complete schepen in en negeerden hun eigen overheid. De Matrozen namen andere havens in en predikten in het Duitse binnenland de revolutie. Fabrieksarbeiders namen de controle over Duitse provinciale hoofdsteden over: de Duitse regering verloor langzaamaan zijn macht; de Duitse vredesverzoeken hadden de Duitse soldaten er van overtuigd dat verder vechten zinloos was. De regering van Prins Max kon Duitsland dus niet echt besturen. Hij kondigde op 9 november aan dat hij de regering overdroeg aan een gematigd Socialist: Friedrich Ebert. Ebert poogde de revolutie in te perken door legerofficieren te ondersteunen in het uitoefenen van hun autoriteit en zo snel mogelijk onderhandelingen te beginnen ten aanzien van een vrede met de geallieerden. Op 11 november om 11:11u ging een wapenstilstand in; alle kanonnen vielen stil. De oorlog was voorbij, maar een vrede was nog lang niet bereikt. Daarvoor moest eerst nog onderhandeld worden.
61/88
62/88
College VIII:
De oorlog op zee & een moderne oorlog
§VIII.1. De oorlog op zee §VIII.1.1. Een vlootschouw Tot op heden hebben we de Eerste Wereldoorlog vooral beschouwd als een oorlog op land. Dat is maar ten dele terecht. Dus voordat we ons kunnen richten op vredesonderhandelingen moeten we ons nog richten op de oorlog op zee. Aan die oorlog is slechts zijdelings aandacht besteed, vooral in de vorm van de blokkade van Duitsland door de geallieerden en de Duitse onbeperkte onderzeebotenoorlog. We hebben echter in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog gezien dat de maritieme wapenwedloop Groot-Brittannië en Duitsland een van de oorzaken voor de Eerste Wereldoorlog was. Hoewel de Eerste Wereldoorlog een oorlog was die vooral op land werd uitgevochten, was ook de zeeoorlog en niet onbelangrijk aspect: immers zonder de zeeoorlog waren de Verenigde Staten nooit tot de oorlog toegetreden en zonder de geallieerde blokkade van Duitsland waren de condities in Duitsland van 1917-18 niet zo erg geweest. Maar vooral voor Groot-Brittannië was de zee belangrijk: als eilandnatie en koloniaal rijk was het afhankelijk van de zee voor zowel bevoorrading als het kunnen uitzenden van troepen naar het front. De Oostenrijkse marine (3 dreadnoughts, 3 semi-dreadnoughts. 7 kruisers, 18 destroyers, 6170 torpedoboten, 10 onderzeeërs, 3 kustwachtvaartuigen), die vrij klein was werd gedurende de hele oorlog opgesloten in zijn havens door de geallieerde blokkade van de straat van Ontranto tussen Italië en Albanië. De Russische marine (10 pre-dreadnoughts, 1 kustwachtschip, 12 kruisers, 25 destroyers, 72 torbedoboten, 22 onderzeeërs en 12 kannoneerboten) was verdeeld tussen de drie verschillende vloten in het Balticum, de ZwarteZzee en het Verre Oosten en kon dus ook geen rol van betekenis spelen. (Bovendien was de Japanse marine in het verre oosten veel sterker en hield die de vloot daar in de havens). De Franse marine was ’s werelds tweede en had geen echte vijand: de Britten konden de Duitsers alleen aan en de Italianen deden aanvankelijk niet mee en later in het geallieerde kamp. De Franse marine kon alleen op beperkte schaal opereren in het Mediteraanse gebied bijvoorbeeld bij Gallipoli en Salonica. Op kleine schaal kon deze ook meehelpen met onderzeeboten patrouilles. De belangrijkste strijd ging dus tussen de Britse marine en de Duitse marine. De Britse vloot bestond uit 22 dreadnoughts, 13 dreadnoughts in afbouw, 9 slagkruisers, 1 kruiser in afbouw, 40 pre-dreadnoughts, 121 kruisers, 221 destroyers, 109 torbedoboten en 73 onderzeeërs. De Duitsers hadden een veel kleinere marine: 15 dreadnoughts, 5 dreadnoughts in afbouw, 5 slagkruisers, 3 slagkruisers in afbouw, 22 pre-dreadnoughts, 8 kustwachtschepen, 40 kruisers, 90 destroyers, 115 torpedoboten en 31 onderzeeërs. De Duitse marine was dus een veel bescheidener dan de Britse. Deze krachtsverhoudingen maken ook meteen duidelijk waarom de zeeoorlog vaak wordt overgeslagen, de Britten hebben een dermate groot overwicht dat er eigenlijk niet zo erg veel interessants gebeurde. §VIII.1.2. De brede Britse blokkade Toch is dat niet helemaal terecht: de geallieerde blokkade is niet zo vanzelfsprekend als lijkt en 0ok de onderzeebotenoorlog heeft zo zijn voetangels. De Duitsers hadden verspreid over de hele wereld koloniale bezittingen en een kleine vloot, terwijl de Britten en hun kolonies werkelijk overal op de wereld verspreid waren. Dit veroordeelde Duitsland eigenlijk al bij voorbaat al tot een landoorlog; nadat het Britse ultimatum op 3 augustus verliep blokkeerde de Britse marine de straat van Dover en de wateren tussen Schotland en Noorwegen. Tegelijkertijd haalden gespecialiseerde schepen Duitse onderzeetelegrafiekabels van de bodem en knipten deze door. Duitsland was zodoende geïsoleerd van de rest van de wereld, behalve Scandinavië en de Balkan. De Duitse marine kon zodoende Duitse posities elders in de wereld niet versterken, maar ook konden Duitse handelsschepen en schepen van neutrale staten Duitsland niet meer bereiken.
63/88
Een blokkade zo ver uit in de Middellandse zee had echter ook nadelen: op de Noordzee kon de Duitse marine de Britten nog steeds dwars zitten met het leggen van mijnen of met onderzeeërs. Ook kon de Duitse marine de Britse kust bombarderen (De afstand die de Britse marine vanaf de Orkney-eilanden moest afleggen was langer dan de afstand die de Duitsers moesten afleggen) en hinderde de mist op de Noordzee de communicatie en zichtlijnen van de Britse marine. Het afluisteren van Duitse communicatie was een oplossing voor het afstandenprobleem en het stationeren van Britse slagkruisers naar Rosyth in Zuid-Schotland bracht enige verlichting maar was geen oplossing voor dit probleem. (De Duitsers bombardeerden Scarborough, Hartlepool en Whitby, nadat deze vlak langs een vooruitgeschoven Brits squadron waren gevaren). §VIII.1.3. Mittelmeerflotte & Ostasiatische Kreuzergeschwader De Duitsers hadden nog twee kleine flottieljes. De mediterrane flottielje (Mittelmeerflotte) bestaande uit de Goeben en de Breslau waren naar het Ottomaanse rijk gevlucht. De andere flottielje was de Oost-Aziatische flottielje onder commando van Admiraal Graff von Spee en was gelegerd in het Chinese Qingdao. Omdat Japan zich aan de Britse kant voegde in 1914, moest deze vloot dit gebied verlaten. Het gaat hier om twee snelle bepantserde kruisers de Scharnhorst en de Gneisenau en drie moderne lichte kruisers. De Jappanners namen ondertussen Duitse kolonies in het Pacifische gebied in: de Caroline, Mariane en de Marshaleilanden. Spee moest dus de Stille oceaan oversteken terwijl hij constant op zoek was naar kolen. Spee ontmoette een Britse flottielje van vijf Britse schepen voor de kust van Chili op 1 november 1914. Bij deze Slag bij Coronel zonk Spee vijf Britse oorlogsbodems. Voor de Britten was dit een schok: de Britten hadden sinds 1812 geen zeeslag meer verloren. Als reactie stuurde Londen de twee snelste en krachtigste slagkruisers HMS Invincible en de HMS Inflexible vanaf de Orkney-eilanden naar de Zuidelijke Atlantische oceaan. Op 8 december ontmoetten deze twee schepen de Duitse flottielje bij de Falklandeilanden. De Duitse flottielje had tegenover deze grote Britse slagkracht geen enkele kans van slagen: de Scharnhorst en de Gneisenau werden drie maanden later tot zinken gebracht. De lichtere kruisers konden ontsnappen, maar werden al snel ook tot zinken gebracht. Drie maanden later werd ook een andere kruiser, de Emden, op 4 november bij de Cocoseilanden (Indische Oceaan) tot zinken gebracht door de Australische marine (De Emden was ook onderdeel van de Flottielje van Qindao, maar had zich niet bij de vloot van Graf von Spee gevoegd en was als onafhankelijke kaapvaarder gaan opereren). Daarmee was de Duitse marine beperkt tot de Noordzee en onderzeeëroperaties in de Atlantische oceaan, behoudens een enkele Duitse Kaapvaarder waren er op de overige wereldzeeën geen Duitse maritieme operaties. §VIII.1.4. Het Britse Noordzee-overwicht: Doggersbank 1915 & Juttland 1916 De Noordzee was voor beide marines een ongunstige plaats om te opereren: mist maakte communicatie lastig: vlagsymbolen en lichtsignalen waren onmogelijk en radioverkeer kon worden afgeluisterd dus moest kort en bondig zijn, wat ervoor zorgde dat er onduidelijkheid kon ontstaan. De Britse vloot en de Duitse vloot troffen elkaar voor het eerst op 24 januari 1915 in de wateren van de Doggersbank. Men kan dit moeilijk een echte zeeslag noemen, het was eerder een kort treffen tussen beide vloten. De Duitse slagkruisers voeren uit op de Noordzee met als idee dat zij als aas voor de Britse vloot zouden kunnen dienen. De Britse marine was echter gealarmeerd en hadden een veel machtigere eenheid de zee op gestuurd. Het gevolg was dat twee Duitse schepen zwaar geraakt werden De Duitse Blücher werd tot zinken gebracht en de Seydlitz werd voorlopig uitgeschakeld. Ook voor de Britse marine waren er de nodige verliezen: een slagkruizer en een destroyer waren voorlopig uitgeschakeld. De Britten hadden echter wel gewonnen; de Duitse marine durfde zich voorlopig niet meer op de Noordzee te laten zien. Eind mei 1916 ving de Britse marine-inlichtingendienst veel radiosignalen op uit Duitsland; er was dus een Duitse actie op komst om de Britse blokkade te doorbreken. De Britse marine
64/88
werd meteen bevolen uit te varen naar de Noordzee. De Duitse admiraal Scheer had de commandant van de Duitse slagkruisers Admiraal Hipper reeds vooruitgestuurd om de zee voor te verkennen. De twee Duitse slagkruisers vochten in de mist voor de kust van Jutland een zeeslag uit die erg leek op die van de Doggersbank. Hipper poogde ondertussen terug te varen richting de Duitse vloot en bracht grote Schade toe aan Britse lichte schepen. Door handig manoeuvreren van Hipper kwam een deel van de Britse vloot recht in het pad van de Duitse vloot te liggen. De Britse admiraal Beaty moest daarop een macht van 20 Duitse oorlogsbodems trotseren en trok noordwaards. Toen de Britse Grote Vloot onder leiding van admiraal Jellicoe arriveerde kwam Scheers achtervolging zelf in gevaar. De Britse communicatie was verre van ideaal en dit gaf Scheer de mogelijkheid om te keren en terug te gaan naar Wilhelmshaven. Hij stuurde echter wel zijn destroyers vooruit naar de Britse vloot om met torpedo’s de Britse vloot aan te vallen; Jellicoe beval de Britse vloot om te keren. Jutland was een soort nepslag: de Britten verloren meer schepen dan de Duitsers, maar dit waren vooral licht bewapende slagkruisers en geen zware schepen. Strategisch was er niets aan de situatie veranderd. Het enige effect dat Jutland bereikte was de val van de Duitse GrootAdmiraal Tirpitz en het begin was van de Duitse onbeperkte onderzeebotenoorlog. De Britse vloot zou op een paar kleine operaties na, vooral niets doen gedurende de oorlog. §VIII.1.5. De blokkade We hebben eerder gezien dat de Britse blokkade van Duitsland zeer effectief was. Althans zo wordt altijd beweerd. In werkelijkheid was de blokkade lang niet zo effectief. De honger in Duitsland werd helemaal niet veroorzaakt door de blokkade: waar had Duitsland graan vandaan moeten halen? Alle externe leveranciers van graan waren stevig in het geallieerde kamp beland. In werkelijkheid leed Duitsland honger omdat de oorlog graanvelden in Oekraïne, Hongarije en Polen had verwoest. Wat wel vanuit externe bronnen werd aangevoerd waren zaken als fosfaten of koper. Soms was er een poging om een Duits schip door de blokkade heen te krijgen en dit soort grondstoffen te importeren, de meeste schepen werden echter gepakt, maar ook de invloed hiervan was beperkt. De blokkade van Duitsland is vooral een mythe en was uiteindelijk vooral een propagandamiddel. Wat is dan wel de erfenis van de zeeoorlog? Die ligt vooral in technologische middelen: onderzeeboten verwerden van kustverdedigingsvaartuigen tot moderne ‘kaapvaarders’, zeemijnen werden een nieuw onderdeel van oorlogsvoering en in 1918 maakten de Britten grote sprongen met de technologie voor vliegdekschepen (technologie die in WOII een belangrijke rol zou spelen). Ook torpedo’s speelden een belangrijke rol. Voor de Britse marine was de oorlog een winst en een verlies: een winst omdat de marine gewonnen had; de Duitse marine heeft de blokkade niet doorbroken en er kwam ook geen Duitse invasie van Groot-Brittannië; maar een verlies omdat de Britse marine nergens in grote veldslagen heeft kunnen laten zien dat het daadwerkelijk ’s werelds sterkste vloot was.
§VIII.2. Een moderne oorlog De Eerste wereldoorlog was de eerste moderne oorlog waarin geïndustrialiseerde landen elkaar op industriële schaal te lijf gingen. Daarbij moet gewezen worden op nieuwe technologie, die gedurende de oorlog steeds beter werd: gedurende de cursus is reeds gewezen op tanks en vliegtuigen. Vliegtuigen werden aanvankelijk ingezet als verkenners, maar al snel ontstonden aparte taken: bommenwerpers en jachtvliegers. We hebben ook de aanvankelijk ineffectieve tanks voorbij zien komen, die bij Cambrai, maar ook bij de herfstoffensieven in 1918 een duidelijke stempel drukten op de oorlogsvoering. Ook de inzet van gifgas en de ontwikkeling van nieuwe tactieken en gifgassen alsmede ook de beschermingsmiddelen tegen gifgas zijn een duidelijke karakteristiek van deze oorlog. Ook de loopgraven en de artilleriebombardementen speelden een belangrijke rol; het was de ontwikkeling van nieuwe artillerietechniek en nieuwe artillerie tactieken die de geallieerden uiteindelijk de kans gaven de Duitse loopgraven in te nemen. De winnende tactiek bestond uit het laten voortduren van het artilleriebombardement tijdens een infanterieaanval, waarbij het artilleriebombarde-
65/88
ment telkens naar achteren schoof. Zodoende bleven de vijandelijke troepen in de loopgraven en kon de eigen infanterie veilig oversteken door het niemandsland. Een moderne oorlog heeft echter ook een tweetal andere aspecten die het bestuderen waard zijn: oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Hier hebben we het al kort overgehad in een korte referentie aan de behandeling van Armenen aan het Turks-Russische front door de Ottomanen. §VIII.2.1. Genocide, massamoord en etnische zuivering: staatsgeweld vs. burgerbevolking De Armeense genocide is tot de dag van vandaag een omstreden onderwerp. Daarvoor zijn vele redenen, maar een van de redenen daarvoor is dat de Turkse regering tot de dag van vandaag nooit zijn verantwoordelijkheid heeft willen nemen. Omstreden is onder meer de vraag of dit daadwerkelijk een genocide is geweest. Vanuit een juridisch perspectief was dit inderdaad geen genocide, al was het maar omdat de juridische definitie van genocide pas in 1948 werd vastgesteld. Maar wie dergelijke standaarden nahoudt zal dus ook moeten concluderen dat de holocaust geen genocide was. (Hoge nazi’s zijn in Neurenberg dan ook veroordeeld wegens ‘misdaden tegen de menselijkheid’ en niet wegens genocide.) Toch zal iedereen het er over eens zijn dat de Holocaust een genocide was. Het zou bovendien vreemd zijn de Armeense genocide geen genocide te noemen omdat de grondlegger van de internationaal erkende genocidedefinitie Rafał Lemkin zijn definitie juist deels baseerde op de Armeense genocide. Het is bovendien duidelijk dat de Ottomanen een duidelijk destructief doel voor ogen hadden: wie hele volksstammen gedwongen naar een woestijn deporteert kan vanaf kilometers zien aankomen dat er vele doden zullen vallen. Daartegen werd niets gedaan. Bovendien past de Armeense genocide binnen een langer patroon van de Ottomaanse politiek; het bestaan van niet Turkse minderheden in Armenië was een bedreiging voor de pan-turkistische politiek die gevoerd werd in het Ottomaanse rijk; de Armenen werden bovendien gezien als een vijfde kolonne in eigen land. Nu valt de hele context van de Armeense genocide helaas buiten de context van dit college. Ook in andere gebieden ondernamen de Ottomanen gelijke stappen; de Armeense bevolking was weliswaar de grootste slachtoffergroep van de Ottomanen, maar ook bijvoorbeeld andere Christelijke minderheden in het Ottomaanse rijk werden slachtoffer. De op een na grootste groep waren Syrische Christenen. Maar ook andere christelijke minderheden werden na 1918 systematisch buitengesloten uit de nieuwe Turkse staat. De crux van het probleem was dat de agenda van de Jonge Turken die het in het Ottomaanse rijk voor het zeggen hadden een ethno-religieus programma voorstonden en daar pasten geen christelijke minderheden in. Er was dus een duidelijk zuiveringsdoel, dat dankzij de oorlog mogelijk werd om te realiseren. Tegelijkertijd moeten we niet denken dat op etniciteit gebaseerd geweld en massavernietiging beperkt bleef tot het Ottomaanse Rijk. Het westerse front bleef deze vormen van geweld bespaard, maar in Rusland vonden er gedurende de Eerste Wereldoorlog grote pogroms plaats tegen Joden. Nu zijn pogroms in Rusland van alle tijden, het woord pogrom heeft zelfs een Russische of in ieder geval Slavische oorsprong, maar de Eerste Wereldoorlog maakte deze vorm van geweldpleging tegen burgers wel mogelijk. Het verschil met de situatie in het Ottomaanse rijk is dat er bij deze geweldplegingen geen duidelijke genocidale intensie valt waar te nemen; dit geweld gebeurde door de oorlog, het leger had er zelfs soms een rol in, maar een groter beleid valt er niet achter te vinden. Toch is ook de Russische regering niet helemaal brandschoon. Terwijl in 1915 de deportaties van Armenen plaats hadden maakten de Russen zelf plannen voor het deporteren van Moslimvolkeren vanaf de Kaukasus. Dit vanuit hetzelfde vijfde colonne-idee dat gebruikt werd om de deportaties van Armenen te rechtvaardigen. Deze deporaties hebben echter nooit plaatsgehad. Het verschil tussen het Ottomaanse rijk en het Russische was dat Rusland een autoritaire en bureaucratische staat was en geen staat waarin radicale veranderingen door de staat werden opgelegd. Met andere woorden het klimaat was er niet voor aanwezig. Omdat de tsaristische overheid rationeler dacht dan de Ottomaanse kon een betere inschatting wor-
66/88
den gemaakt van het risico dat zowel Joden als Kaukasische moslims voor het Russische rijk vormen; en dat risico was niet bijzonder groot. De Russen lanceerden echter wel een andere campagne tegen de burgerbevolking in Centraal Azië; tegen de Kirgiezen en de Doengan-bevolking. De omstandigheden waren hier anders, hier volgde harde repressie van de bevolking nadat de bevolking in opstand was gekomen tegen de dienstplicht; hierbij werden ook recentelijk aangekomen Russische kolonisten aangevallen. De Russische vergelding was hard, maar was niet heel veel anders dan de manier waarop sommige Europese landen in hun overzeese kolonies reageerden op opstanden. De repressie was dus niet alleen gericht op het tegengaan van de opstand, maar ook op het op lange termijn binnen de Russische invloedssfeer en staatsmacht houden van het gebied. Het aantal slachtoffers ligt in de orde van grote van 100.000 met honderdduizenden vluchtelingen die ontsnapten naar Chinees Turkestan. Genocide, massamoord en etnische zuivering van de burgerbevolking was dus onderdeel van de Eerste Wereldoorlog, ongeacht de definitiekwestie wat nu precies wel of niet een genocide was. Dit soort mensenrechtenschendingen vonden plaats omdat meerdere moderne ideologieën botsten; de massale toepassing van staatsgeweld tegen burgerbevolking was op deze schaal zelden vertoont en de Eerste Wereldoorlog had het mede mogelijk gemaakt. §VIII.2.2. Verschrikkingen en oorlogsmisdaden Het toepassen van staatsgeweld tegen een of meerdere specifieke bevolkingsgroepen met de intentie deze te verwijderen was echter niet de enige wijze waarop staatsmacht tegen de burgerbevolking (alsmede ook tegen militairen) werd ingezet. Er was tijdens de Eerste Wereldoorlog ook op grote schaal sprake van ‘gewone’ oorlogsmisdaden en andere verschrikkingen. De Eerste wereldoorlog heeft echter ook nieuwe impulsen gegeven om toekomstige verschrikkingen en oorlogsmisdaden te voorkomen: na de Eerste wereldoorlog werden per verdrag bepaalde gedragingen en overtredingen van het internationaal humanitair recht (een eufemisme voor oorlogsrecht) vastgelegd. Het zijn deze verdragen geweest die na de Tweede Wereldoorlog gebruikt werden om de internationale tribunalen van Tokio en Neurenberg van een rechtsbasis te voorzien. In zekere zin vormen die bepalingen ook de basis voor het huidige Internationaal Strafhof in Den Haag. Het is echter niet zo dat er geen duidelijke juridische basis was die dergelijke wreedheden verbood. Een verbod was er wel, maar kon niet worden gehandhaafd omdat er geen internationale rechter was die daartoe bevoegd was. De steeds verder schrijdende techniek van het oorlogsvoeren had in de 19e eeuw al geleid tot het steeds verder codificeren van het internationaal humanitair recht en alle grootmachten die meestreden in de Eerste Wereldoorlog hadden zich aan deze conventies (De Geneefse en Haagse vredesconventies) gebonden. De verdragen maakten dat er een duidelijk verbod bestond op het zomaar aanvallen van civiele doelen. Een onbewapende stad mocht niet gebombardeerd worden, maar een stad die belegerd werd wel. Civiel en militair waren dus strikt gescheiden. Ook medisch personeel, gewonde soldaten en krijgsgevangenen, genoten op papier bescherming. Ook het gebruik van gifgas was verboden. Er waren wel grote verschillen in hoe landen tegenover dit soort bepalingen stonden; op verzoek van Zwitserland, België en Frankrijk, landen die op de burgerbevolking een beroep deden voor de eigen bescherming, was er in de verdragen opgenomen dat burgers, mits ze als zodanig herkenbaar waren, wel mochten meestrijden tegen een invasie, maar zich niet tegen een bezetting mochten verzetten. Voor de Duitsers gold dat alle mannen ouder dan 18 werden gezien als een potentiële vijand. Duitsland was afhankelijk van een groot en professioneel leger en was niet bestand tegen eventuele guerrillastrijd die door de bevolking gevoerd werd. Laten we eerst vaststellen dat bij de oorlog op land het merendeel van de oorlogsvoering gewoon binnen de kaders van het geldende oorlogsrecht vielen. De toepassing van gifgas was
67/88
daarop een grote uitzondering. Gifgas was verboden, maar de Duitsers beweerden dat zij het legaal konden gebruiken omdat de internationale verdragen verboden het gifgas te verspreiden met projectielen. Omdat Duitsland geen projectielen maar blikken of trommels gebruikten, beargumenteerden de Duitsers dat het toegestaan was. Het effect was natuurlijk hetzelfde, dus is dat zeer twijfelachtig. De geallieerden beargumenteerden dat omdat de Duitsers begonnen waren, zij nu mochten volgen met gelijke middelen. Eenzelfde geallieerde reactie vond plaats toen de Duitsers gebruik maakten van het zwaardere mosterdgas. De Duitsers beargumenteerden op hun beurt dat de inzet van koloniale troepen in Europa barbaars was en een schending van het oorlogsrecht. Het was echter niet verboden op grond van de conventies. De behandeling van krijgsgevangenen is een episode op zichzelf: De Fransen beschuldigden in augustus 1914 de Duitsers ervan de vlag van het Rode Kruis te misbruiken om Franse krijgsgevangenen te executeren. Er is inderdaad een order bekend van Majoor Generaal Stenger van de Duitse 58ste brigade (6e leger) om geen krijgsgevangenen te maken. Het executeren van gevangen vond plaats, maar het is onmogelijk om vast te stellen of hier een patroon in zat, het was in ieder geval geen Duits beleid. De Duitsers protesteerden toen Frankrijk Duitse krijgsgevangenen in Algerije liet werken. In principe was werk toegestaan, zolang het maar niet ten dienste stond van de oorlogsinspanningen. Later werden krijgsgevangenen ook direct achter het front ingezet, waarbij ze de oorlogsinspanningen van hun eigen land hinderden en hun leven zelf in gevaar kwam. Dat was wel een overtreding van het oorlogsrecht. Als reactie op de tewerkstelling in Algerije, verzwaarde Duitsland het regime voor Franse krijgsgevangenen in Duitsland. Ook de Russen stonden bekend om hun slechte behandeling van krijgsgevangenen. De behandelingen van krijgsgevangenen stond daar laag op de agenda: zij moesten onder zware omstandigheden werken en het werkregime was ook onderdrukkend. De Fransen en Britten behandelden hun krijgsgevangenen over het algemeen met respect en zorgden zelfs voor redelijke medische verzorging. De Duitse autoriteiten werden door de Fransen en Britten beschuldigd van onmenselijkheid omdat zij een tyfusuitbraak onder krijgsgevangen niet adequaat bestreden. Een aanzienlijk deel van de wreedheden tegen de burgerbevolking werden begaan tijdens invasies; De Duitsers waren er van overtuigd dat ze een grootschalige volksoorlog voerden, waarbij elke burger een tegenstander kon zijn. De volksoorlog was echter een mythe die voortkwam uit Duitse ervaringen uit de napoleontische oorlogen en Frans-Pruisische oorlog; er was geen sprake van levée en masse. Tijdens de inval in België en Frankrijk werden door de Duitsers op grote schaal wreedheden begaan tegen de burgerbevolking: Duitsers gebruikten burgers als menselijke schilden of executeerden de burgerbevolking en legden stadjes en dorpjes in de as (Andenne, Tamine en Dinant). De propagandamachines van de strijdende partijen vergrootten ondertussen wreedheden van de tegenstanders uit, die op hun beurt weer nieuwe wreedheden uitlokten. Zo ontstond een soort van mythe-cyclus, die wreedheden vergrootte. Toen de Russen in Oost-Pruisen binnenvielen vertelden de Duitsers fabels over de wreedheid van kozakken. En er werden zeker oorlogsmisdaden begaan door de Russen, maar de ergste wreedheden aan het oostfront werden door de Duitsers voltrokken tegen de burgerbevolking van Kalisz en Częstochowa. De Oostenrijkers voltrokken talrijke misdaden tegen de Servische burgerbevolking als onderdeel van bewust beleid: de Servische natie moest worden gestraft en het bestaan ervan moest worden beëindigd. Ook tijdens bezettingen was sprake van wreedheden. De gedwongen inzet van de burgerbevolking was niet direct verboden, maar de inzet direct achter het front, zoals dit door de Duitsers werd gedaan of gedwongen inzet in Duitsland van Belgen of Fransen was wel verboden. De geallieerden konden gebruik maken van mankracht uit de koloniën, maar de Duitsers konden dat niet en moesten dus een andere bron van mankracht. De internering van
68/88
burgers in interneringskampen was an sich geen misdaad, maar werd wel als zodanig ervaren. De Britse blokkade van Duitsland had ook zo zijn juridische voetangels. We kunnen niet zeker zeggen of deze nu legaal was of niet. Groot-Brittannië had zeker het recht om te verhinderen dat Duitsland over zee werd voorzien van oorlogsmiddelen. Maar een complete blokkade is toch een ander verhaal. Voor de Eerste Wereldoorlog bestond er een discussie over de vraag wiens recht nu het zwaarste gold: het recht van Groot-Brittannië om de handel met Duitsland te verhinderen of het recht van neutrale landen om met Duitsland te handelen. Duitsland noemde de Britse blokkade een verschrikking en kondigde daarom de onbegrensde onderzeebotenoorlog af in de wateren rondom Groot-Brittannië en Ierland. De geallieerden veroordeelden op hun beurt het tot zinken brengen van de Lusitania voor de kust van Ierland op 6 mei 1915. De Duitse bezwaren tegen de blokkade werden gestaafd met het argument dat het barbaars zou zijn 70 miljoen Duitsers te laten verhongeren (waarvan, zo hebben we eerder gezien, geen sprake kon zijn). In 1923 wist een Duitse onderzoekscommissie te becijferen dat de blokkade 750.000 dodelijke slachtoffers in Duitsland had veroorzaakt en beargumenteerde dat de onderzeebotenoorlog daarom een gerechtvaardigde stap was. (De onbeperkte onderzeebotenoorlog was een schending van internationaal recht(!)). Het tot zinken brengen van schepen door Duitse onderzeeërs stond in ieder geval prominent op de geallieerde aanklachten na de oorlog. Ook de luchtoorlog had zijn internationaal rechtelijke aspecten: het bombarderen van steden die niet belegerd werden was verboden, maar tegen het einde van 1914 werden Engelse kuststeden vanaf zee gebombardeerd door schepen, het Duitse leger bombardeerde ook steden vlak achter het front. Later in de oorlog bombardeerden de Duitsers Parijs met het kanon Grote Bertha. Gedurende de oorlog werden militaire installaties ver achter het front gebombardeerd. Dat was natuurlijk geen schending van het oorlogsrecht, maar vanaf het voorjaar van 1915 werden ook steden in het Ruhrgebied gebombardeerd. Ook Londen en Zuid-Oost Engeland werden door Duitse zeppelins gebombardeerd. Gedurende de oorlog is het onderscheid tussen militairen en burgers dus steeds verder vervaagd; de Duitsers bombardeerden Londen niet om militaire doelen als het opperbevel te raken, maar om de Londenaars te demoraliseren; ook de Britten besloten daarop dat het bombarderen van steden zonder onderscheid in doelen te maken de Duitse moreel moest verkleinen. Voor de geallieerden stond vast dat de vijand moest worden bestraft voor hun oorlogsmisdaden. In het verdrag van Versailles werd bijvoorbeeld een clausule opgenomen waardoor Duitsland verplicht was om oorlogsmisdadigers uit te leveren aan ofwel een van de partijen ofwel een internationaal tribunaal als deze door meerdere partijen werd gezocht. De geallieerden hadden een lijst opgemaakt die betrekking had op 1.059 oorlogsmisdaden, daarvan hadden 38% te maken met de invasie van België en Frankrijk, 45% met bezettingsmisdaden en 17% met krijgsgevangenen. Het Duitse leger verzette zich hier echter tegen, omdat zij het als een schandvlek op hun eer zagen. Er werd daarom een compromis bereikt: een klein aantal zaken van een zwaar gehalte zouden op geallieerd verzoek door Duitse aanklagers worden aangebracht bij het Duitse hooggerechtshof in Leipzig. Dit was een eerste vorm van een soort internationaal tribunaal. De Geallieerden waren woedend op de Duitsers vanwege hun overschrijdingen (de Duitsers hadden inderdaad op grote schaal wreedheden begaan), maar konden in de praktijk niets doen om berechting te verzekeren. Duitsland was daarvoor nog in een te sterke positie en de Duitsers hadden een zeker dedain voor overwinningsjustitie. Het mislukken van de Leipzig-processen maakten dat de geallieerden in WOII er op stonden dat Duitsland eerst verslagen moest worden en dat de berechting vervolgens onder hun controle moest plaatsvinden. De Britten kregen in het Ottomaanse rijk wel de kans om processen tegen oorlogsmisdadigers plaats te laten vinden: maar omdat het Ottomaanse rijk in elkaar stortte was er geen
69/88
ruimte om daadwerkelijk berechting plaats te vinden: er werden 17 doodstraffen uitgesproken, grotendeels in absentia. Na de Eerste Wereldoorlog werd er wel vooruitgang geboekt in het verder codificeren van internationaal recht om wreedheden tegen te gaan: deze vooruitgang was het grootst als het gaat om de behandeling van gewonde en gevangengenomen militairen. Toch was dit succes niet onverdeeld: de Sovjet-Unie weigerde zich hier aan te binden, omdat zij deze internationale wetgeving ‘bourgeois’ achtte (wat er toe leidde dat de Duitse wreedheden tegen Sovjetsoldaten in WOII geen oorlogsmisdaden waren). Ook kwam er een nieuw verbod op het inzetten van gifgas, maar er werd geen overeenstemming bereikt op het gebied van bombardementen vanuit de lucht. (Dit terwijl de gifgas en luchtbombardementen tezamen in de beeldvorming de meest afschrikwekkende wreedheden van de oorlog waren geweest). De grootste paradox was echter de volgende. Na de oorlog was het niet de vijand die in de beeldvorming werd veroordeeld, maar de oorlog zelf. Het was niet het leiden van de burgerbevolking, maar het leiden van de gewone soldaat. De totale oorlog, had de grenzen tussen burger en soldaat weggenomen en daarom ging de sympathie na de oorlog vooral uit naar de militairen in plaats van de burgers.
70/88
College IX:
Fin de guerre: revoluties
Eerder in deze cursus is de Russische revolutie al in een notendop behandeld, ook hebben we zeer kort gezien hoe Duitsland in 1918 in elkaar stortte en er is gerefereerd aan de desintegratie van het Ottomaanse rijk. De uitkomsten van deze revoluties hebben direct invloed gehad op de vredesonderhandelingen, daarom is het noodzakelijk deze revoluties kort bij langs te lopen voordat we gaan kijken naar de vredesonderhandelingen. De Russische revolutie laten we daarbij buiten beschouwing, maar ook daar zijn de effecten duidelijk: de Russische revolutie zorgde ervoor dat Rusland reeds eerder uit de oorlog was gestapt en dus niet meedeed in de onderhandelingen die zouden leiden tot de vredesverdragen tussen de geallieerden en de centrale mogendheden.
§IX.1.
Duitsland: van Keizerrijk naar Republiek
We hebben gezien hoe de Russische revolutie en de vrede van Brest-Litovsk Duitsland een voordeel opleverde in het begin van 1918. Toch is dit maar het halve verhaal: een deel van de Duitse troepen ‘verdwaalden’ onderweg tussen het oostfront en het westfront en sommige Duitse soldaten hadden vriendschappelijke omgang met Russische soldaten die hen vertelden over de kansen die een revolutie voor Duitsland zou kunnen bieden. Zodoende werden Duitse soldaten warm gemaakt voor een revolutie in Duitsland. De oorlog zorgde ondertussen voor grote problemen in uitdagingen, de tekorten en de vele terugkerende gewonde soldaten legden een groot beslag op de Duitse bevolking. De regering stond dus voor grote uitdagingen, bijvoorbeeld in de economie. De industrie produceerde vooral zaken die direct voor de oorlogsinspanningen noodzakelijk waren, daarom werden civiele goederen in Duitsland juist duurder; de grote investeringen in de zware industrie maakten dat kleine ondernemers en ambachtslieden min of meer buitengesloten werden; zij hadden het economisch zwaar te verduren. De middenklasse had in Joden een zondebok gevonden: de Joden hadden een socialistisch complot tegen de middenklasse gepland, immers fabrieksarbeiders waren juist beter af in de oorlog. (Dat is eigenlijk maar ten dele waar, want de omstandigheden in fabrieken waren er niet echt beter op geworden). Aanvankelijk stonden de meeste Duitsers achter de oorlog. Keizer Wilhelm had in augustus 1914 verklaard dat hij geen partijen meer kende, maar slechts Duitsers. Het hele politieke spectrum schaarde zich achter de oorlog. Deze Burgfrieden zou de eerste twee jaar in de oorlog in tact blijven. Partijen in de Rijksdag hielden zich stil en geen enkele politieke partij uitte kritiek op het beleid. Dit veranderde toen de eerste voedseltekorten ontstonden: Boeren konden zich niet vinden in strikte regulering van hun productie en handelden liever op de Zwarte markt. Het arme proletariaat kon de dure prijzen op de Zwarte Markt echter niet betalen. De situatie zorgde ervoor dat het steeds moelijker was voor de Duitse regering om de openbare orde te handhaven. Veel arbeiders waren van mening dat zij en hun families moesten leiden voor oorlogsdoelen die alleen in het voordeel zouden zijn van grootgrondbezitters en groot-industriëlen. In 1915/1916 ontstond een groep van ‘onafhankelijke’ SPD’ers die zich uit de SPD hadden afgesplitst omdat zij zich niet konden vinden in de steun die de SPD gaf aan de oorlog. Partijen in de Rijksdag begonnen te eisen dat arbeiders beloond zouden worden voor hun oorlogsinzet (in zijn paastoespraak beloofde de Keizer hervormingen van het kiesrecht, maar dit bleef erg vaag). Vanaf juli 1917 werd duidelijk dat de hervatting van de onbeperkte onderzeebotenoorlog geen effect had op het verlichten van de honger. Een grote meerderheid in de Rijksdag nam daarom een motie aan, waarin werd opgeroepen tot vrede zonder annexaties. Tegelijkertijd ontstond er aan de rechterzijde van het politieke spectrum een roep om de oorlogsdoelen aan te scherpen; zij vreesden dat een gematigde vrede de socialisten en democraten in Duitsland aan de macht zouden kunnen helpen. De Vaderlandpartij, die opgericht werd door onder andere Tirpitz, en gesteund werd door de grootindustrie en conservatieven eiste onder meer het vertrek van bondskanselier Bethman. Deze oproep werd ondersteund door zowel Hindenburg als Ludendorff. Bethman had de vredesmotie echter ook niet ondersteund dus had weinig politieke vrienden meer over. Hij werd in juli 1917 door de Rijksdag naar huis ge-
71/88
stuurd. Zijn opvolger Georg Michaelis, een hoge ambtenaar, kon het vertrouwen van zowel het opperbevel als de Rijksdag niet winnen en moest zelf het veld ruimen na slechts een paar maanden. Naast politieke spanningen vergrootte de oorlog ook regionale spanningen. In Beieren en andere zuidelijke delen van Duitsland werd met een beschuldigende vinger naar Berlijn en Pruisen gewezen, omdat zij de oorlog onnodig lang lieten voortduren. Deze spanningen leidden onder andere tot de benoeming van de Beierse ex-premier Georg Hertling tot bondskanselier in november 1917. De overwinning op Rusland gaf in eerste instantie kansen: er was hoop op graanleveranties uit Oekraïne, maar dit sloeg al snel om; de Bolsjewistische revolutie gaf Duitse socialisten hoop op een wereld zonder oorlog en uitbuiting. In Januari werd de Duitse oorlogsindustrie stilgelegd door een grote staking; arbeiders kwamen in opstand tegen de harde concessies die aan Rusland waren opgelegd in het verdrag van Brest-Litovsk. De SPD was door deze radicalisering zelfs zo verontrust dat leider Friedrich Ebert zich liet verkiezen tot lid van een stakingscomité om zo de stakingen te beëindigen. De grote offensieven lieten de onrust tot rust komen, maar de Duitse samenleving en politiek waren door de oorlogsdruk zeer gespannen geworden. Uit alle spanningen kwamen twee actoren sterker naar voren: het Duitse opperbevel, Hindenburg en Ludendorff, en de Rijksdag. De twee generaals bemoeiden zich steeds meer met de binnenlandse politiek en in de Rijksdag had de onder leiding van Matthias Erzberger van de Katholieke Centrumpartij een meerderheidscoalitie gevormd van de centrumpartij, linker liberale en gematigde Socialisten. Daar voegde zich soms de Nationaal Liberale partij bij. Het was deze meerderheid die de vredesmotie had aangenomen en deze begon steeds meer macht naar zich toe te trekken (ze eiste bijvoorbeeld te worden gehoord bij kanseliersbenoemingen). De keizers autoriteit werd hierdoor steeds verder uitgehold. De coalitieregering van Prins Max kwam tot stand doordat Ludendorff er op stond dat er een coalitieregering zou komen. Dit zou de onderhandelingen voor een wapenstilstand vergemakkelijken en democratisering zou een revolutie kunnen voorkomen. Bovendien kon Ludendorf de schuld voor een voor Duitsland negatief vredesakkoord afschuiven op de burgerregering. De regering van Prins Max trad meteen in onderhandeling met President Wilson, in de hoop dat over het veertienpuntenplan kon worden onderhandeld. Wilson antwoordde voor een wapenstilstand Duitsland de onderzeebotenoorlog moest staken en zich terug moest trekken uit bezette gebieden, Elzas en Lotharingen en een gedeelte van Oost-Pruisen dat de geallieerden voorzien hadden voor een Poolse toegang tot zee. Prins Max moest deze voorwaarden accepteren omdat hij wist dat het westfront ieder moment kon breken en Duitsland dan verslagen zou worden. Vervolgens kwam Wilson met de eis dat hij niet met de Keizer wilde onderhandelen en er constitutionele hervormingen moesten komen. Dat weigerde Prins Max, maar de Keizer verklaarde wel iets dergelijks. Duitse industrialisten, waaronder Walther Rathenau riepen op om een levée en masse tegen de Entente, maar het volk had hier helemaal geen puf voor. En hoewel Hindenburg en Ludendorff in 1919 zouden verklaren dat het Duitse leger nog een laatste slag had kunnen winnen was daar ook geen sprake van. Ludendorffs vastberadenheid door te blijven vechten leidde tot zijn ontslag op 26 oktober 1918 (Hindenburg bleef wel aan). Twee dagen later kondigde de regering van Prins Max en de Rijksdag hervormingen aan. Deze oktoberhervormingen maakten van het Bismarkiaanse Duitsland een parlementaire monarchie. De Rijksdag mocht nu de rijkskanselier en de regering afzetten en leden van de Rijksdag konden minister worden. Er kwam een gelijk kiesrecht in plaats van een kiesrecht gebaseerd op klasse en het leger werd onder parlementaire controle geplaatst. De conservatieve Bondsraad verloor veel van zijn bevoegdheden aan de Rijksdag. De gewone mensen geloofden echter niet dat deze regels ergens toe zouden leiden. Toen de keizer eind oktober van Berlijn naar het militaire hoofdkwartier in Spa reisde werden veel Duitsers ongerust; zou de Keizer soms een coup beramen? Sociale spanningen kregen nu de
72/88
overhand; de oktoberhervormingen kwamen te laat. Eind oktober werd de oproep tot aftreden van de keizer zo groot dat deze niet meer te negeren waren. Voor veel Duitsers was Wilhelm het laatste obstakel op de weg naar vrede geworden. Sommige politici opperden dat de monarchie behouden kon worden door Wilhelm II te laten vervangen door zijn oudste kleinzoon, maar deze oplossingen werden steeds minder haalbaar omdat de keizer zijn beslissing bleef uitstellen. Alles wat nodig was om het keizerrijk te laten vervallen tot revolutie was een vonk; en die vonk, zo hebben we eerder gezien was de zelfmoordmissie van de Duitse marine. In Kiel brak een revolutie uit naar Russisch voorbeeld (met arbeiders- en soldatenraden) en die brak al snel door in andere steden in Duitsland en Oostenrijk. Tussen 7 en 9 november waren alle Duitse vorsten afgetreden. Op 8 november werd door het opperbevel besloten dat terugkerende legereenheden de orde moesten herstellen, maar er konden niet voldoende loyale troepen gevonden worden die bereid waren dat te doen. Op 9 november kondigde prins Max aan dat de keizer was afgetreden (Wilhelm had hier niet mee ingestemd) en benoemde, illegaal, Friedrich Ebert tot kanselier. De Keizer besloot enige dagen later daadwerkelijk af te treden en vluchtte naar ballingschap in het neutrale Nederland. De SPD was niet bijzonder genegen de macht die zij in de schoot kregen geworpen toe te juichen. Het was immers een gevaarlijke en veranderlijke situatie en daar de SPD stond voor een geleidelijke machtsovername was dit verre van een ideale situatie. Partijen aan de linkerkant van het spectrum agiteerden nog steeds en daarom was de SPD genoodzaakt de leiding over de revolutionaire beweging op zich te nemen, zodat ze ‘in control’ bleven. De SPD vroeg de onafhankelijke SPD’ers mee te doen in de nieuwe regering, maar die eisten dat de arbeidersraten politieke rechten zouden krijgen in de toekomst. De SPD vreesde dat dit de minderheid van Arbeiders te veel macht zou geven en zag meer in een westerse parlementaire democratie. Toch deed de SPD toezeggingen aan de onafhankelijke SPD’ers, maar riep tegelijkertijd op tot verkiezingen voor een Nationale Constitutionele Assemblee, die een grondwet moest schrijven. Op 9 november werd een nieuw socialistische regering geformeerd die voor de helft uit SPD’ers bestond en voor de helft uit onafhankelijke SPD’ers. De communistische leider Karl Liebknecht riep tegelijkertijd de Duitse Socialistische Sovjetrepubliek uit en wilde van Duitsland een staat naar Sovjet-voorbeeld maken. (In Beieren is daadwerkelijk enige tijd een sovjetrepubliek geweest). Om deze mogelijke sovjetrevolutie in te dammen verzekerde Ebert zich van steun van het opperbevel; het leger zou de regering steunen in de strijd tegen een communistische revolutie. Twee dagen later werd de wapenstilstand getekend, met steun van het Duitse opperbevel. Duitsland moest de linker Rijnoever verlaten, de meeste legereenheden ontbinden en wapens en transportmiddelen overdragen aan de geallieerden. De Britse blokkade bleef voortduren totdat in 1919 de vrede van Versailles werd getekend. Hindenburg zou later ontkennen dat hij de wapenstilstand zou hebben gesteund. Waarom werd een communistische revolutie afgewend? Vooral omdat de gematigde revolutionairen (SPD) zich voegden bij de oude elite om de meest radicale krachten te stoppen (Communisten & onafhankelijke SPD). De prijs was dat de oude elite in feite in stand bleef en dat het staatsapparaat deels bezet bleef door antidemocratische elementen. Dit zou mede een belangrijke reden zijn voor de groei van het Nazisme in de jaren ’30. Spanningen tussen de SPD en radicalere socialisten bleven echter voortbestaan. De verkiezingen voor de Nationale Assemblee werden gepland voor 19 februari 1919. Arbeiders radicaliseerden en de SPD zocht steun bij zgn. vrijkorpsen (samengesteld uit terugkerende soldaten) om een tweede revolutie in te dammen. In december 1918 leidde dit tot bloedige treffens tussen arbeiders en de vrijkorpsen. De onafhankelijke SPD’ers verlieten de regering en Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg riepen op tot een revolutie en werden vervolgens vermoord door de vrijkorpsen.
73/88
De resultaten van de verkiezingen voor de Assemblee, waar ook vrouwen voor mochten kiezen, gaven een duidelijk mandaat voor een democratische constitutie: de SPD, de Centrumpartij kregen samen 53% van de stemmen (37.9/15.9%), de onafhankelijke SPD kreeg 7.6% van de stemmen. Twee rechts nationalistische en antidemocratische partijen kregen 10.3% respectievelijk 4.4.% van de stemmen. Tussen Februari en Juli 1919 onderhandelden de partijen over een nieuwe grondwet. De nieuwe constitutie verankerde de situatie zoals die er sinds februari was: er kwam een president die elke zeven jaar verkozen werd. Die benoemde de regering en kon de Rijksdag ontbinden. Ook kon hij de noodtoestand uitroepen en per decreet regeren (en zo een revolutie tegengaan). De verdere bepalingen van de Constitutie van Weimar blijft buiten beschouwing van dit college. Duitsland was nu een democratische republiek, en de Eerste Wereldoorlog had daar aan bijgedragen.
§IX.2. Oostenrijk-Hongarije: van veelvolkerenmonarchie naar nationale republieken Je kunt je afvragen waarom Oostenrijk-Hongarije niet eerder uit elkaar was gevallen. Immers al enige decennia werd het rijk geconfronteerd met de gevolgen van nationalisme en irredentisme. Het belangrijkste was echter dat de 19e eeuwse diplomatie het keizerrijk als een noodzakelijkheid zag in Europa: het machtsblok hielp Europa in balans te blijven en zorgde er voor dat de vele nationaliteiten in de regio in toom werden gehouden. Er was andere mogendheden in Europa dus veel aan gelegen het land in stand te houden. Aan dit alles kwam een einde door de Eerste Wereldoorlog. Gedurende de oorlog veranderde Oostenrijk-Hongarije steeds meer van een zelfstandige actor naar een Duitse satellietstaat. Na het mislukken van Conrads offensieven in Italië in mei 1916 en het Broesilov-offensief van de Russen in juni en de toetreding van Roemenië tot het geallieerde kamp werd het opperbevel van Duitsland geïntegreerd met dat van Oostenrijk-Hongarije. Terwijl Oostenrijks onafhankelijkheid verwaterde verslechterden de economische omstandigheden sterk. Keizer Frans Josef eiste van zijn regering vrede in het aankomende voorjaar. Franz-Josef overleed op 21 november 1916 en met zijn verscheiden verdween ook een vaderfiguur met autoriteit die Oostenrijk-Hongarije bij elkaar zou kunnen houden. Opvolger Karel had niet zo’n autoriteit en stuurde aan op verdere liberalisatie. Hij werd daarbij beïnvloed door zijn vrouw Zita (de Bourbon-Parma); zijn koers was gebaseerd op vrede en een terugkeer naar een constitutionele regering. Karel liet politieke gevangen vrij en liet de Reichsrat in Mei 1917 weer bij een komen, maar die Reichsrat verwerd al snel tot een spreekbuis van de diverse onafhankelijkheid zoekende nationaliteiten in OostenrijkHongarije. Via zijn vrouws broer Sixtus werden voorzichtige ouvertures gemaakt richting Frankrijk, maar er werden geen positieve signalen ontvangen. De dominantie van Duitsland werd onderhand steeds groter en het Oostenrijkse leger werd eigenlijk door Duitsland aangestuurd. Vanwege de grote Duitse dominantie poogden Karel en zijn minister van Buitenlandse zaken Ottakar von Czernin een vrede met de Britten en Fransen uit te onderhandelingen. Toen deze niet liepen zoals gewenst veranderde Czernin van tactiek; op 2 april 1918 verklaarde hij in een toespraak dat Oostenrijk pal achter Duitsland zou blijven staan, inclusief de Elzas en Lotharingen. Uit woede maakte de Franse premier George Clemenceau het eerdere vredesaanod van Karel uit maart 1917 openbaar. Deze Sixtus affaire beschadigde de geloofwaardigheid van de Habsburgse monarchie. Op 12 mei moesten de Oostenrijkers ingeven, Duitsland eiste dat Oostenrijk alle eigen zeggenschap zou opgeven. Deze capitulatie zorgde er voor dat Oostenrijk-Hongarije opeens geen noodzakelijkheid meer was voor Europa en de geallieerde mogendheden begonnen langzaamaan te praten over een opdeling van Oostenrijk-Hongarije. Tegelijkertijd met deze externe ontwikkelingen viel de Habsburgse monarchie intern uit elkaar: er waren grote problemen met de voedselvoorziening en er waren arbeidersonrusten en
74/88
stakingen. Verschillende nationaliteiten eisten autonomie, en dat werd door Wilsons veertinepuntenplan alleen maar versterkt. Als reactie daarop vaardigde keizer Karel op 16 oktober 1918 een manifest uit waarin verregaande federalisatie van het keizerrijk werd beloofd. Het manifest werd echter ingehaald door de ontwikkelingen: Wilson legde Oostenrijkse verzoeken voor vrede op 18 oktober naast zich neer. Op 26 oktober trok Karel OostenrijkHongarije terug uit het bondgenootschap met Duitsland, maar dat mocht niet meer baten. Op 28 oktober werd in Praag de Tsjechoslowaakse staat uitgeroepen, 29 Oktober volgde het Kroatische parlement dat een unie met Servië uitriep. Ten aanzien van Hongarije had het manifest de situatie alleen maar verergerd: de Hongaren zagen de bevoorrechte positie die zij sinds 1867 hadden verdwijnen en verklaarde daarom de Ausgleich nietig; Hongarije was nu een onafhankelijke staat; het keizerrijk was uit elkaar gevallen. Op 3 november tekenden de Habsburgse autoriteiten een wapenstilstand, maar hun rol was echter uitgespeeld. In Wenen riepen Duitstalige leden van de Reichsrat een voorlopige nationale assemblee van Duits Oostenrijk uit. Deze assemblee nam op 30 oktober een republikeinse constitutie aan en verklaarde zich een onderdeel van de Duitse republiek. Op 11 november gaf Karel toe: hij zag af van zijn keizerlijke machten (hij trad echter nooit af). Karel verkoos in maart 1919 ballingschap in Zwitserland en na een mislukte poging om in Hongarije koning te blijven (of eigenlijk te worden) verhuisde hij wegens gezondheidsproblemen naar Madeira waar hij in 1922 overleed. Met Karels vertrek eindigde meer dan zes eeuwen Habsburgse heerschappij over Oostenrijk. De monarchie was gevallen door een combinatie van twee zaken: enerzijds de lobby van minderheden in het Habsburgse rijk die invloed uitoefende op het geallieerde beleid, maar die invloed wordt al snel overschat, anderzijds droeg de monarchie al zijn soevereiniteit over aan Duitsland waardoor zijn noodzakelijkheid voor Europa verdween. Het grote probleem van de Habsburgse monarchie was geweest dat het zijn eeuwenoude keizerlijke erfenis nooit heeft kunnen rijmen met moderniteit. Moderniteit brengt ideeën als volkssoevereiniteit en in het verlengde daarvan op z’n minst een federatie. Het principe van de Habsburgse keizer als traditionele monarchale macht was niet te verenigen met de moderniteit. Daardoor is er nooit een supra-etnische en supra-nationale identiteit ontstaan binnen Oostenrijk-Hongarije. Op het moment dat er geen alternatief bestond voor de monarchie werd zij door de volkeren getolereerd, maar een dergelijk alternatief wel en de monarchie was niet in staat gebleken om tijdens de crisis die de oorlog veroorzaakte verlichting te bieden.
§IX.3. Het Ottomaanse rijk: De dood van de Zieke man van Europa Het Ottomaanse rijk stond al lange tijd bekend als de ‘Zieke man van Europa’ Het rijk heeft op meerdere fronten te maken gehad met de gevolgen van moderniteit; het sultanaat en veelvolkerenstaat was echter een symbool voor traditie. Tussen 1839 en 1876 maakte het periode door onder de noemer Tanzimaat (reorganisatie). Dit waren de eerste pogingen het rijkt te moderniseren en de territoriale integriteit van het rijk te waarborgen. Hervomingen moesten het Ottomaanse idee onder de etnische groepen van het rijk verspreiden; nietmoslims en niet-turken werden breder opgenomen in het Ottomaanse rijk en kregen burgerlijke vrijheden en gelijkheid. Tanzimaat werd lang niet door iedereen ondersteund, balkanvolkeren wilden bijvoorbeeld autonomie terwijl Tanzimaat juist centralisatie voorstond. Het hoogtepunt van de Tanzimaat was de instelling van een constitutie in 1876 en de invoering van een parlementair systeem. Na twee jaar trok Sultan Abdülhamid II zijn handen weer van het systeem af en herstelde hij zijn autocratische heerschappij over het Ottomaanse rijk. De aanleiding om dit te doen was onrust op de Balkan en de Russisch-Turkse Oorlog van 18771878. Hoewel Abdülhamid autocratisch regeerde probeerde hij wel moderniseringen binnen het Ottomaanse rijk door te voeren. Met die hervormingen slaagde hij er echter niet in de
75/88
seculiere intelligentsia en jonge legerofficieren te neutraliseren die zijn autocratische heerschappij verwierpen. Deze tegenstanders van Abdülhamid organiseerden zich in de Ittihad ve Terakki Cemiyeti (Comité of Unie van Vooruitgang). Zij wilden een unie van alle etnische, linguïstische en religieuze groeperingen onder een constitutie. Zodoende kon het Ottomaanse rijk voor verder verval worden behoed. Alle burgers van het Rijk moesten dus gelijke rechten krijgen. In 1896 plande de Unie een coup, die vroegtijdig werd ontdekt. In ballingschap kwamen leden van de Unie in contact met de Turkse Emigrégemeenschap, die ook zeer kritisch waren en zo werd de beweging nog breder. De beweging zou zich de Jonge Turken gaan noemen en pleitten voor de herinvoering van de constitutie van 1876. De beweging ontwikkelde zich sterk, vooral in Macedonië waar in juli 1908 een revolte plaatsvond binnen het leger; de muitende eenheden eisten het herstel van de grondwet van 1876. Abdülhamid probeerde tevergeefs de orde te herstellen, maar zag zich op 23 juli genoodzaakt de constitutie te herstellen en parlementsverkiezingen uit te schrijven. De Jonge Turken waren echter zich bewust van de autoriteit die de sultan met name op het platteland genoot en lieten hem daarom op de troon zitten. Conservatieven ageerden tegen deze seculieren en in 1909 kwamen legereenheden die vanuit Macedonië naar Istanbul waren gezonden in opstand; bij die opstand voegden zich studenten van religieuze scholen. De demonstranten eisten het ontslag van de grootvizier Ahmet Riza en het vervangen van een aantal officiers afkomstig uit de Unie en de verbanning van sommige parlementsleden en de herinvoering van de Shariah. Tegen 15 april trokken legereenheden die loyaal waren aan het nieuwe regime op naar Istanbul en namen de macht over: het parlement zette Abdülhamid af en verving hem door zijn jongere broer Mehmed V; vanaf nu was het machtscentrum verplaatst naar het leger, het parlement en de bureaucratie. Met name het leger was de sterkste partij van deze machthebbers; het leger liet de Jonge Turken toe dat zij het land bestuurden. De chaos van de Italiaanse veroveringen in Libië en de Dodekanesos bracht een nieuwe militaire coup, waarin de macht van de Unie in het Ottomaanse rijk nog groter maakte. Het triumviraat van de Unie, bestaande uit Cemal Pasja, Enver Pasja en Talat Pasja sloten een alliantie met Duitsland. Onder het verdrag zouden het Ottomaanse Rijk en Duitsland neutraal blijven in het geval van een conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië, maar als Rusland in zou grijpen, zou het Ottomaanse rijk zich bij Duitsland voegen. Duitsland zou het Ottomaanse rijk verdedigen. We hebben gezien hoe het Sykes-Picot verdrag het Ottomaanse rijk tijdens de Eerste Wereldoorlog verdeelde tussen Frankrijk en Groot-Brittannië en hoe het Ottomaanse rijk door Groot-Brittanië en Frankrijk werd verslagen en tot grote concessies moest worden gedwongen. De oorlog kwam voor het Ottomaanse rijk ten einde in augustus 1918; de Britten hadden Bagdad en Jeruzalem in genomen, de Arabische strijders onder leiding van Prins Faisal Damascus. Het triumviraat was bovendien naar Berlijn gevlucht. Rusland was dankzij BrestLitovsk en de Russische revolutie uitgeschakeld; het was dus aan de Britten een wapenstilstand op te leggen. De wapenstilstand van Mudros betekende dat de Britten Istanboel en de forten aan de Bosporus en Dardanellen bezetten. Op 15 mei landden de Grieken, die zich op het einde van de oorlog bij de geallieerden had gevoegd, met Britse, Franse en Amerikaanse ondersteuning bij Izmir. De situatie van het Ottomaanse rijk was dus hopeloos. In deze situatie werd Mustafa Kemal Pasja, de held van Gallipoli, in mei 1919 benoemd tot inspecteur generaal van de Ottomaanse strijdkrachten in noord- en noordoost-Annatolië. Hij kreeg de opdracht om het Ottomaanse leger te ontwapenen en de lokale bevolking tot rust te brengen. Mustafa, een Jonge Turk, was echter niet van plan deze opdracht uit te voeren, in plaats daarvan organiseerde hij een nationale verzetsbeweging. Hij wilde de Buitenlandse troepen, met name de Grieken, het land uit werken en de Armenen beletten een eigen staat in Oost-Anatolië op de richten. In juni vingen de Britten zijn communicatie op en werd hij uit zijn functie ontheven. Mustafa Kemal zette zijn werk echter voort en streefde de installatie van een nationaal congres die moest dienen als een
76/88
alternatieve regering, tegelijkertijd sprak hij nog altijd zijn loyaliteit naar de Sultan en Kalief uit. Het nationale congres kwam voor het eerst bijeen in de zomer van 1919, eerst in Erzurum en vervolgens in Sivas. Kemals nationalistische beweging werd steeds populairder. De regering in Istanbul riep daarom nieuwe verkiezingen uit voor het parlement dat op 12 januari 1920 voor het eerst bij elkaar kwam. Zowel de Sultan als de Britten onderschatten de anti-buitenlandse sentimenten in dit nieuwe parlement, dat op 17 februari een Nationaal pact uitvaardigde en de eisen van de nationalistische beweging herhaalde. Het nationale pact bepaalde dat de Arabieren hun eigen toekomst mochten bepalen, maar dat de gebieden die door Ottomaanse moslims bewoond werden niet opgedeeld mochten worden. Ook eiste het pact de bescherming en veiligheid van de hoofdstad Istanbul. In maart reageerden de Britten met het afzetten van de grootvizier en de gevangenname van zo’n 150 parlementsleden. De nieuwe grootvizier Damad Ferid Pasja, verklaarde dat Mustafa Kemal en de zijnen een rebellie tegen de sultan leidden en dat zij daarvoor ter dood zouden moeten worden gebracht. Daarmee toonde het regime van de sultan aan dat zij niet konden optreden tegen de Europese mogendheden, maar dat zij er zelfs mee collaboreerden. Hiermee werden de nationalisten alleen nog maar meer in de kaart gespeeld, hun populariteit groeide alleen maar. De verzetsbeweging liet een Grote Nationale Assemblee op 23 april 1920 bijeenkomen in Ankara. De Assemblee verkoos Mustafa Kemal Pasja als zijn voorzitter, maar sprak zijn loyaliteit jegens de Sultan en Kalief uit vanwege zijn autoriteit op het platteland. Tegelijkertijd verklaarde de assemblee dat de Sultan onder buitenlandse bezetting leefde en dat daarom zijn macht toebehoorde aan het congres. Ondertussen legden op 10 augustus de Britten en Fransen het verdrag van Sèvres op aan het Ottomaanse rijk. Dit verdrag deelde het Ottomaanse rijk op en voorzag in een de oprichting van een Armeense en Koerdische staat. Kemal veroordeelde dit verdrag meteen en richtte zijn peilen op de Armenen en de Grieken. Zijn troepen dreven de Armenen terug naar de grenzen zoals die in 1887 waren vastgelegd. Diezelfde grenzen werden erkend door de Sovjets in een vriendschapsverdrag op 16 maart 1921. De Sovjets waren internationaal geïsoleerd en steunden de Turken als een bufferstaat tussen Britse, Franse en Italiaanse troepen om zodoende een eventuele interventie van hun kant te voorkomen. Vervolgens richtte Kemal zijn peilen op Cilicië dat door de Fransen was bezet. De Fransen hadden hun belangen echter vooral in Syrië liggen, waardoor het Franse leger niet bijzonder sterk was in dit gebied. De Fransen hadden daarom alleen controle over de steden en niet over het platteland, waar Armeense en Turkse bendes de scepter zwaaiden. De Fransen gaven daarom het gebied vrij snel op en tekenden een verdrag met de nationale assemblee op 20 oktober. Daarmee hadden zij in feit ook de nieuwe Turkse machtsstructuur erkend alsmede het Verdrag van Sèvres opgegeven. Kemals strijd voor nationale bevrijding kon echter niet compleet zijn zonder ook af te rekenen met de Griekse bezetting in het westen van Anatolië. De Grieken hadden in hun bezetting van ruim een miljoen Turken vluchtelingen gemaakt. In 1920 lanceerden de Grieken een tweede aanval in Thracië met de bedoeling om Edirne in te lijven en werden pogingen ondernomen Ankara te bezetten. Nationalistische troepen onder leiding van İsmet Pasja konden de Griekse aanval op Ankara bij de Inönü tegenhouden in zowel januari als april 1921. Toen de Grieken in de zomer van 1921 opnieuw een offensief ondernamen eiste de nationale assemblee dat Mustafa Kemal het commando zou nemen en tijdens de slag van Sakarya op 13 september werd een overwinning op de Grieken geboekt. Pas een jaar later konden de Grieken opnieuw een offensief ondernemen; dit keer werd een beslissende slag gevoerd om de controle over Anatolië. In de veldslag van Dumlupınar boekten de Turken een overweldigende overwinning; de Grieken vluchtten naar de stad Izmir; In Izmir vluchtten de Grieken massaal naar Britse en Franse Schepen die hen naar Griekenland brachten. Vier dagen nadat de Turken de stad betraden werd de stad verwoest door een brand en werden de Christelijke bewoners massaal onderdrukt. Tijdens de brand werd de haven door de Turkse troepen afge-
77/88
zet, zodat de christelijke Grieken en Armenen de stad niet uit konden. Enkele dagen later verlieten de Grieken Anatolië; Turkije was nu de facto onafhankelijk en had soevereiniteit over Anatolië. Alleen Istanbul en de Bosporus/Dardanellen stond nog onder Britse controle. De Britten realiseerden zich dat de Fransen hen in de steek hadden gelaten en waren geschokt na de gebeurtenissen in Izmir. Zij overtuigden de Grieken dat ze zich moesten terugtrekken uit Thracië en een wapenstilstand moesten tekenen (De wapenstilstand van Mudanya, 11 oktober 1922). Op 27 oktober nodigden de geallieerden zowel de nationalistische regering als de Ottomaanse regering uit voor vredesonderhandelingen in Lausanne. Op 1 november verklaarde de nationale assemblee echter dat de Ottomaanse regering niet langer het volk vertegenwoordigde en schafte het sultanaat af. Op 20 november arriveerde de Turkse delegatie onder leiding van İsmet Pasja in Lausanne. De basis voor de onderhandelingen vanuit Turkse zijde was het nationale pact: dus het verlies van de Arabische provincies, maar geen verliezen in Anatolië, het herstel van Istanbul en de zeestraten onder Turkse soevereiniteit. Het uiteindelijke vredesverdrag dat op 24 juli 1923 werd ondertekend was een compromis, beide partijen waren uitgeput en realiseerden zich dat ze een beetje moesten toegeven. De Ottomanen verloren de Arabische provincies, Cyprus, Rhodos, Lesbos en Kos en erkenden de burgerlijke rechten van alle niet-Islamitische inwoners. Ook Mosoel en Hatay moesten worden opgegeven. (Hatay werd in 1938 door Frankrijk teruggegeven aan Turkije). Na het verdrag van Lausanne verlieten de Britten Istanbul, waarna Mustafa Kemal in oktober 1923 de stad met zijn leger kon innemen. Daarop volgde de afrekening met de Ottomaanse dynastie: de nationale assemblee riep de Turkse republiek uit met Mustafa Kemal als president. Op 29 oktober werd Abdülmecid, een familielid van de laatste sultan, uitgeroepen tot Kalief, maar na discussie of een dergelijke functie nog wel nodig zou zijn, werd op 3 maart alsnog afgeschaft. Daarmee verdwenen de laatste restjes van het 600 jaar oude Ottomaanse rijk. Op dezelfde datum verplaatste de Nationale Assemblee de hoofdstad naar Ankara. De Eerste Wereldoorlog had dus van de ‘Zieke man van Europa’ een dode gemaakt uit zijn as verrees de huidige republiek Turkije. Net zo als het Habsburgse rijk was ook het Ottomaanse rijk ten onder gegaan aan de confrontatie tussen moderniteit en autocratie. 78/88
College X: §X.1.
Neutraliteit & een vrede van ontevredenheid
Neutraliteit
Tot op heden is een groep landen onderbelicht gebleven: de neutrale landen. Zij participeerden weliswaar niet in de oorlog, maar werden wel door de oorlog beïnvloed. Daarom is het goed daar nader op in te gaan. §X.1.1. Van neutraliteit naar partij in het conflict Een groot deel van ’s werelds landen was aanvankelijk neutraal, maar naarmate de oorlog vorderde traden steeds meer landen tot de oorlog toe als strijdende partij. Voorbeelden hiervan zijn Italië, Bulgarije, Roemenië en Griekenland. Grofweg waren er drie redenen waarom een land er voor koos zijn neutraliteit op te geven: 1. De angst dat neutraliteit de handelsvrijheid van een neutrale staat ernstig en permanent zou belemmeren; in het bijzonder met betrekking van het terugwinnen van eerder verloren gebied of het nastreven van irridentistische idealen. (Voorbeelden: Italië; Griekenland; waarbij Griekenland intern verdeeld was over de vraag of het nu de geallieerden of de centralen moest steunen); 2. De notie dat neutraliteit de invloed van het land op het naoorlogse internationale systeem zou beperken; (Bijvoorbeeld: het Ottomaanse rijk dat dacht door met de Centralen mee te vechten voor zichzelf militaire veiligheid en financiële stabiliteit te bewerkstellingen na de oorlog; Rusland was voor het Ottomaanse rijk een bedreiging en ook de Britse en Franse positie t.a.v. het rijk was bedreigend. Voorts de situatie waar China voor stond: omdat Japan zich bij de geallieerden voegde was China’s toekomstpositie in gevaar.) 3. Het onmiddellijke en grote gevaar, vooral in economische zin, dat neutraliteit voor een land inhield. (Een voorbeeld hiervan is Portugal, dat eigenlijk een oorlog niet aan kon en op basis van een verdrag uit 1386(!) Groot-Brittannië bondgenoot was. Het land hield zich eerst, op Londens verzoek neutraal. Maar gedurende de oorlog werd Portugal bedreigd door de combinatie van neutraliteit en afhankelijkheid van de Britse scheepvaart en Britse leningen. Toen Groot-Brittannië in 1916 verzocht om Duitse en Oostenrijkse schepen in Portugese havens in te nemen, zodat Groot-Britanië zijn vloot elders kon inzetten, kon Portugal niet weigeren. De inname van deze schepen op 23 februari 1916 werd door Duitsland als een daad van agressie gezien, en daarom werd Portugal op 9 maart de oorlog verklaard. Voorts zijn er landen waarvan de neutraliteit werd geschonden door een van de strijdende partijen. Het bekendste voorbeeld is België, wiens geschonden neutraliteit voor GrootBrittanië de reden was om Duitsland de oorlog te verklaren. België was voor Duitsland een ‘sluiproute’ naar Parijs, en Thobald von Bethman Hollweg had zich tegenover de Belgen geexcuseerd onder de verklaring dat het ‘bittere noodzaak’ was. Tegenover de Britten verklaarde hij echter dat hij zich niet kon voorstellen dat het Britse rijk ten oorlog zou gaan voor een ‘stuk papier’ (het verdrag van Londen van 1839). Ook Luxemburgs neutraliteit werd door Duitsland geschonden. Die schending werd echter door de Luxemburgse regering niet verder verdedigd (Luxemburg had een legermilitie van 315 man sterk), en de regering bleef in Luxemburg. Dit leidde er toe dat Luxemburg het zwarte schaap van de geallieerden bleef; de geallieerden hebben daarom nooit willen garanderen dat de Luxemburgse soevereiniteit zou worden hersteld na de oorlog. Een verder geval van neutraliteitsschending was Albanië. Het land verkeerde in interne factiestrijd. In 1915 werd de door internationale mogendheden geïnstalleerde Wilhelm zu Wied door warlords uit het land verjaagd. Deze factiestrijd leidde tot een interventie vanaf september 1914. Verschillende mogendheden bezetten delen van het land, hieronder bevond zich zelfs het neutrale(!) Italië: Oostenrijk-Hongarije, Frankrijk, Griekenland, Montenegro en Servië vielen het land binnen en bezetten het. Het land hield geen enkel politiek leider-
79/88
schap of autoriteit over. Aanvankelijk wilde geen enkele partij een echte volledige invasie van het land op zich nemen, maar dit veranderde na de Italiaanse oorlogsverklaring tegen Oostenrijk: Albanië werd een strijdtoneel waarin geïnteresseerde partijen grote gebieden onder controle wilde krijgen. §X.1.2. Succesvolle neutraliteit Neutraliteit was dus voor een land dat het nastreefde geen garantie. Waarom konden sommige landen wel neutraal blijven? Een Zwitsers historicus Daniel Frey heeft hiertoe een driedelige analysemodel ontwikkeld. De drie factoren die Frey onderscheid zijn: Externe factoren (bijvoorbeeld geografie of de wensen van strijdende partijen, externe geloofwaardigheid (kon een neutrale staat een imago van onverschilligheid ophouden) en de mate waarin een land zelf compatibel was t.a.v. neutraliteit (Albanië bijvoorbeeld viel door stammenstrijd uiteen en kon geen neutraliteitsbeleid handhaven). §X.1.2.1 Externe factoren De geografische positie van een land was een belangrijke factor voor de vraag of een land neutraal kon blijven; Nederland was bijvoorbeeld een strategisch gelegen land: het lag aan Duitslands linkerflank en verhinderde geallieerde aanvallen op het Ruhrgebied en Antwerpen, maar aan de andere kant verhinderde de Nederlandse neutraliteit Duitsland Nederlands gebied te gebruiken als bases voor onderzeeërs en vliegtuigen. Deense en Zweedse neutraliteit verhinderden zowel de geallieerden als de centralen de controle over het Balticum. Zweden was bovendien een belangrijk transitpunt in de handel tussen de Geallieerden en Rusland. Voorts dient er op gewezen te worden dat de neutraliteit van een land in het voordeel moest zijn van alle belanghebbende strijdende partijen. Hiertoe kan bijvoorbeeld worden gedacht aan Spaanse diplomaten die door beide partijen gebruikt werden om communicatiekanalen open te houden (zoals heden ten dage de Zwitserse ambassade in Teheran tevens de de facto ambassade van de Verenigde Staten in Teheran is). Neutrale diplomaten konden daarnaast toezien op de behandeling van krijgsgevangenen. Nederlandse diplomaten zijn bijvoorbeeld instrumenteel geweest in het bewerkstelligen van uitwisselingen van krijgsgevangenen. Ook anderzijds konden neutrale staten de strijdende partijen van dienst zijn; dit gold bijvoorbeeld voor Nederland en Noorwegen die beschikten over aanzienlijke handelsvloten en daarmee transporten konden uitvoeren voor strijdende partijen (Nederlandse schippers deden dit gretig, er kon veel geld mee worden verdiend). De geïsoleerde Centralen wilden bovendien in neutrale staten economisch voet aan de grond krijgen om na de oorlog weer toegang te krijgen tot overzeese handelspartners (De oorlog gaf immers vorm aan de handelscontacten van na de oorlog). Neutraliteit had echter ook nadelen: tijdens en na de oorlog kregen de neutralen niet de mogelijkheid direct te beslissen over hun lot. Het was bijvoorbeeld lastiger voor hen om hun positie te verstevigen en de gevolgen van de oorlog voor het eigen land te verminderen. §X.1.2.2 Onverschilligheidsimago Voor het behouden van neutraliteit was het voorts belangrijk beide kampen duidelijk te maken dat het land daadwerkelijk neutraal was. Dat betekende dat landen en een duidelijke defensieve strategie op moesten nahouden die was gericht op de verdediging tegen alle strijdende partijen. Voor Zwitserland kwam dit er op neer dat aanvankelijk het hele leger (200.000 man) gemobiliseerd en langs de grenzen gestationeerd werd. Omdat alle partijen lieten weten dat zij ’s lands neutraliteit zouden respecteren hadden Zwitserse militairen contact met alle strijdende partijen over verdedigingsplannen tegen een aanval van het andere kamp. Denemarken koos er juist voor niet het hele leger te mobiliseren en in het geval van een aanval zich terug te trekken naar het fort van Kopenhagen. Nederland mobiliseerde het hele leger, contacten met de strijdende partijen waren niet mogelijk, als die uit zouden lekken zou dat een uitnodiging zijn voor de andere strijdende partijen om binnen te vallen. Voor
80/88
alle strijdende partijen was communicatie over hun verdedigingsplannen noodzaak: door te laten zien dat er verdediging plaats vond konden de strijdende partijen er van overtuigd worden dat het land onverschillig was en neutraal was en het dus geen bedreiging vormde. Onder het militaire deel viel ook het nauwkeurig in de gaten houden van de grenzen en elke mogelijke neutraliteitsschending tegengaan; dus ook individuele militairen die op neutraal grondgebied terecht kwamen oppakken en interneren. Deze militairen waren immers door de andere partijen op te vatten als een neutraliteitsschending. Zodoende waren er in Nederland meerdere interneringskampen voor militairen voor beide kampen, zoals de Engelse Kamp in Groningen voor Britse militairen. Een tweede probleem was te verwachten in de handel. Formeel was een neutraal land gerechtigd te handelen met alle andere strijdende partijen, maar in de praktijk wilden de strijdende partijen dat zo veel mogelijk verhinderen. Zweden voorzag Duitsland bijvoorbeeld van ijzererts, de geallieerden wilden hier het liefst een einde aan maken, maar konden dit niet doen omdat dit tevens er voor zou zorgen dat de knooppuntfunctie voor geallieerde handel met Rusland in gevaar kwam. In het geval Nederland leidde de Britse blokkade tot hoofdbrekens: Groot-Brittannië inspecteerde ook Nederlandse schepen op weg naar Nederlandse havens. Het eiste van Nederland dat bepaalde goederen die niet naar Duitsland mochten zouden worden voorzien van een exportverbod richting Duitsland. Nederland kon daar onmogelijk mee akkoord gaan, want Duitsland zou dat zien als een vijandige daad. Dilemma: alle handelswaar laten tegengaan door Groot-Brittannië en daarmee de Nederlandse economie schaden of een oorlog met Duitsland? De oplossing werd gevonden door een privaat bedrijf te laten oprichten door handelaars en bankiers: de Nederlandse Overzeesche Trustmaatschappij (NOT). Deze NOT zou alle handelswaar kopen en er voor zorgen dat deze niet in Duitse handen zou komen (officieel niet met strijdende partijen zouden worden verhandeld). Later onderhandelde de NOT een akkoord met de geallieerden die de export van landbouwproducten naar Duitsland zou beperken. Zo kon de handel doorgaan en kon de Nederlandse overheid alle betrokkenheid ontkennen. Dergelijke constructies werden ook in andere neutrale landen toegepast, waarbij telkens private initiatieven de overheden behoedde voor interventie. In maart 1916 eiste Berlijn echter dat Denemarken bepaalde handelsverdragen die de Deense Industrieraad en Handelsgilde hadden onderhandeld met de geallieerden zou opgeven, de regering annuleerde de overeenkomst en de Britten grepen vervolgens niet in. Waarom? De Britten zagen in onder welke militaire druk de Denen stonden. Dergelijke constructies waren in de juridische zin van het woord natuurlijk niet neutraal. Duitsland was echter bereid deze te accepteren: zonder de NOT had Nederland helemaal niet kunnen handelen met Duitsland en dus ook geen agriculturele producten. Bovendien had de NOT uitonderhandeld dat het luxeproducten ut Nederlands Indië wel met Duitsland mocht verhandelen. §X.1.2.3 Compatibiliteit van binnenlands beleid In landen als Nederland en Denemarken was de neutraliteit onomstreden, vrijwel de gehele bevolking stond er achter, maar in sommige andere landen lag dit anders. Bijvoorbeeld in Zwitserland: daar vreesden Francofone Zwitsers dat de Duitssprekende Zwitsers partij zouden kiezen voor de Centralen. (Zie bijvoorbeeld de Obersten-Affäre: Nadat aan het licht werd gebracht dat Zwitserse kolonels geallieerde troepenbewegingen doorgaven aan de centralen, werden de kolonels na stevige verontwaardiging in Franstalig Zwitserland voor de krijgsraad gebracht en vervolgens vrijgesproken van hoogverraad). In Spanje vergrootte de oorlog interne scheidslijnen: een conservatieve katholieke factie steunde de Centralen, terwijl de antiklerikalen de geallieerden zagen als verdedigers van vrijheid en toekomstige sociale, culturele en economische modernisatie. Catalonië steunde ook de geallieerden vanwege dezelfde redenen. Beide kampen wisten dat als Spanje een keuze zou maken dit in Spanje tot burgeroorlog zou leiden en dus bleef Spanje neutraal. Ditzelfde gold voor Mexico dat zich reeds in een burgeroorlog bevond.
81/88
In Zweden bestond er een echte ‘oorlogspartij’. De aanhangers hadden daar meerdere redenen voor: etnische verwantschap met Duitsland, of de vrees voor Russische barbarij. Zij vonden enige steun in de regering van Hjalmar Hammarskjöld en koning Gustav V, maar zij werden beperkt door liberale weerstand tegen avonturisme in het Buitenlands beleid. De doorslag kwam uiteindelijk door Hammarskjölds aftreden, de verslaggeving in de pers over de verschrikkingen van de oorlog en diplomatieke pogingen om Britse economische maatregelen te verminderen. §X.1.3. Wat gaf de doorslag? Een echt antwoord valt op deze vraag niet te geven. Maar er zijn drie belangrijke factoren geweest: 1. Geografische omstandigheden: een land kon zoals België of Luxemburg slachtoffer worden van zijn ligging 2. De voordelen van neutraliteit voor strijdende partijen moest zo goed als mogelijk gelijk over de strijdende partijen worden verdeeld 3. Neutrale partijen werkten ertoe om de kosten van een aanval op het grondgebied zo groot mogelijk te maken (ergo opbouwen sterke verdedigingswerken) en poogden de kosten van hun neutraliteit voor de strijdende partijen zo goed als te verkleinen (initiatieven als de NOT)
§X.2.
Vredesonderhandelingen: een duurzame vrede?
Met de wapenstilstand op 11 november was er nog geen einde aan de oorlog gekomen. Er was slechts een tijdelijke pauze in de oorlog ingelast om over een vrede te kunnen onderhandelen. Verkiezingen in alle geallieerde landen wezen uit dat het volk het liefst een vrede zag die bestraffend was jegens de Centrale Mogendheden. Hierbij is vermeldenswaardig dat in de nasleep van WOI in veel landen, zelfs in het neutrale Nederland, het algemeen kiesrecht werd ingevoerd, immers de gewone man had gevochten voor het vaderland en had daarom verdient om mee te praten. Een bestraffende vrede stond haaks tegenover Wilsons idealistische veertienpuntenplan. De vredesonderhandelingen vonden plaats in Parijs, de van 18 januari 1919 tot 21 januari durende vredesconferentie van Parijs is gaan heten. Anders dan in 1815 bepaalden nu alleen de overwinnende partijen hoe de nieuwe orde in Europa er uit zou zien. Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse rijk onderhandelden niet mee. De Duitse delegatie werd zelfs achter prikkeldraad bewaakt. Hoewel alle geallieerden afgevaardigden mochten sturen werden alle grote beslissingen genomen door Wilson, Lloyd George en Clemenceau. De Italiaanse premier Vittorio Emmanuelle Orlando mocht zo af en toe bij hen aansluiten. Tegenover Wilsons idealen stonden dus de Engelse en Franse belangen, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten. Wilson werd in zijn onderhandelingspositie geschaad door het in Amerika terugkerende isolationisme (De VS ratificeerde het verdrag van Versailles nooit, en sloot later een eigen vredesverdrag met Duitsland), terwijl de andere geallieerden hem probeerden te paaien met het oprichten van de Volkenbond. Wilson streefde als enige een ‘rechtvaardige’ vrede na. De Franse doelen waren duidelijk: Duitsland moest worden verzwakt, in zowel militair, strategisch en economisch opzicht. Frankrijk had daarmee zijn zinnen gezet op stevige herstelbetalingen aan de geallieerden en stevige territoriale repercussies (waaronder bijvoorbeeld aanzienlijke annexaties in het Saar- en Rijnland). Groot-Brittanië had zijn zinnen vooral gezet op het veiligstellen van Frankrijks zekerheid, het wegnemen van de bedreiging van de Duitse vloot en er voor zorgen dat er geen territoriale open wonden meer waren in Europa. Groot-Brittanië was echter ook bezorgd over de Franse koers: Duitsland mocht wel als economische tegenstander worden uitgeschakeld, maar het mocht niet zo zwak worden dat Frankrijk op het continent het overwicht zou krijgen. De Italianen wilden de beloften die hen door de geallieerden waaren gedaan in 1915 gestand zien worden. De Grieken waren vooral uit op de realisatie van het Megali Idea, een groot Griekenland, terwijl de Jappaners de Duitse bezittingen in de Stille Oceaan wilde verkrijgen en tevergeefs een passage over rassengelijkheid in de statuten van de Volkenbond wilden opnemen. De Chinezen eisten dat de Duitse concessies in China werden teruggegeven en eisten
82/88
een einde aan imperialistische instituties in China. De conferentie eindigde met het sluiten van afzonderlijke vredesverdragen met de Centrale mogendheden, die hieronder behandeld worden (het verdrag van Sévres met het Ottomaanse Rijk laten we buiten beschouwing, omdat het in 1923 werd achterhaald door het Verdrag van Lausanne). §X.2.1. Duitsland: Versailles Het Verdrag van Versailles dat op 28 juni 1919 met Duitsland werd besloten was tamelijk hard voor Duitsland, in Duitsland is daarom ook enige weken gediscussieerd of het überhaupt wel moest worden ondertekend. Ook moet worden opgemerkt dat de Britse zeeblokkade van Duitsland door bleef gaan gedurende de onderhandelingen, om zodoende druk op Duitsland te houden. De ondertekeningsceremonie vond plaats in de spiegelzaal van Versailles, exact de plek waar in 1871 het Duitse keizerrijk werd uitgeroepen na de Frans-Duitse oorlog. Van de vredesverdragen was Versailles het belangrijkste; niet alleen omdat Duitsland de belangrijkste Centrale Mogendheid was, maar ook omdat het verdrag een blauwdruk was voor de andere verdragen. Het verdrag van Versailles was een duidelijk compromis tussen de grote mogendheden: Frankrijk kreeg Elzas-Lotharingen terug, maar het Saarland zou 15 jaar door Frankrijk bestuurd worden onder een mandaat van de Volkenbond, waarna het gebied per volksraadpleging kon beslissen waar het bij zou willen horen. Het Rijnland werd niet bij Frankrijk ingelijfd, maar wel gedemilitariseerd. De kolen en ijzervoorraden in deze gebieden vielen bovendien de geallieerden toe. België kreeg Eupen-Malmedy toegewezen, en aan Polen moest Duitsland grote gebieden, waaronder een strook naar zee afstaan aan Polen, waardoor OostPruisen van Duitsland gescheiden werd. Danzig werd een ‘vrije stad’ onder Volkenbondmandaat en het Memelland werd door de entente bestuurd. Via een volksraadpleging werd een deel van Sleeswijk-Holstein aan Denemarken toegewezen. De Duitse kolonies in Afrika werden ook verdeeld onder de overwinnende mogendheden. Volgens de artikelen 231 en 322 was Duitsland de hoofdverantwoordelijke voor het uitbreken van de oorlog en moest zij derhalve stevige herstelbetalingen aan de geallieerden voldoen. Die herstelbetalingen werden door een commissie vastgesteld en waren gebaseerd op de kosten van de oorlogsvoering. Voor de Britten en Fransen was dit enerzijds een straf voor Duitsland, anderzijds noodzaak omdat de leningen van de Amerikanen moesten worden terugbetaald. De herstelbetalingen kwamen neer op 132.000.000.000 goudmarken ($33.000.000 naar de koers van 1913; $400.000.000.000 tegen het prijspeil van 2009). De herstelbetalingen kwamen ongeveer neer op jaarlijkse termijnen van 8.5% van het Duitse BNP en konden alleen voldoen worden door het bijdrukken van geld en zorgden dus voor een hoge inflatie. Voorts werden aan de omvang van het Duitse leger en de Duitse vloot beperkingen opgelegd en moest het land al zijn onderzeeërs, tanks en vliegtuigen opgeven. Ook moest de Duitse handelsvloot grotendeels worden overgegeven en 1/4e deel van de visserijvloot. Versailles vernederde Duitsland dus; combineer dit met het feit dat Duitsland in de Duitse beeldvorming eigenlijk nooit verslagen was en het leger bewust een burgerregering deze vernedering had laten opdraaien (= dolkstootlegende) en de opkomst van het Nazisme en het militarisme van de jaren ’30 en ’40 wordt meteen een stuk verklaarbaarder. Volgens Wilsons veertienpuntenplan dienden volkeren zelfbeschikkingsrecht toe te komen; Wilson hanteerde hierbij een etnolinguistische benadering: een volk was een volk als het dezelfde taal sprak. In die zin was een vereniging van rompstaat Oostenrijk met Duitsland logisch geweest. Bovendien was een groot deel van de Oostenrijkse bevolking daar voor en we hebben vorige week gezien dat de Oostenrijkse republiek mede op die pijler was gestoeld. Dit had echter gezorgd voor een veel groter en machtiger Duitsland (Oostenrijk had 6 miljoen inwoners) en dus werd er in het verdrag van Versailles een zgn. Anschlussverbot opgelegd.
83/88
§X.2.2. Oostenrijk: Saint-Germain-en-Laye Het Anschlussverbot werd natuurlijk ook opgelegd in het met Oostenrijk afgesloten verdrag van Saint-Germain-en-Laye, daarnaast werd het verboden de naam Deutsch-Östereich te voeren. Oostenrijk hield vol dat het in 1914 nog niet bestond en eigenlijk net zo behandeld moest worden als de andere opvolgerstaten van het Habsburgse rijk. De diverse minderheden werden als overwinnaars behandeld, terwijl de (Oostenrijkse) Duitsers en Hongaren als verliezers werden beschouwd. Voor het vaststellen van de noordgrens van Oostenrijk werd de grens gebruikt van het kroonland Oostenrijk, waardoor er in de nieuwe Tsjechoslowaakse staat een Duitse minderheid van 3 miljoen man ontstond (Daarmee werd opnieuw het zelfbeschikkingsrecht van Wilson geschonden). Galicië werd Pools, Zuid-Tirol , Trentino en Istrië Italiaans. In Karintië mochten gebieden per volksraadpleging bepalen of het Sloveens of Oostenrijks werd (wat zelfs tot een kort gewapend conflict leidde in Karintië). Daarentegen kreeg Oostenrijk in het Bürgenland juist gebied van Hongarije(!). Ook Oostenrijk kreeg beperkingen voor het leger opgelegd en kreeg verplichte herstelbetalingen. 2/3e van de Duitsers uit het Habsburgse rijk woonden in de nieuwe Oostenrijkse staat, en aan de levensvatbaarheid van de staat moest getwijfeld worden.
§X.2.3. Hongarije: Trianon Het verdrag van Trianon legde Hongarije een vernedering op, het moest veel gebied afstaan, N.B. zelfs aan Oostenrijk. Het verdrag leeft tot op de dag van vandaag voort in het Hongaarse collectieve geheugen. Ook Hongarije kreeg net als Oostenrijk een vredesverdrag aangeboden en geen verdrag dat een natiestaat creëerde. Hongarije werd na een kort Communistisch intermezzo een koninkrijk met Admiraal Miklos Horty als regent. Het verdrag deed de Hongaren geloven dat ze geslachtofferd waren en dat het land geen vriend of bondgenoten meer had. Hongarije moest Slowakije en Transkarpatië afstaan aan Tsjechoslowakije, het Bürgenland aan Oostenrijk, Kroatië en Slavonië, Prekmorje, Bačka aan Joegoslavië en Transylvanië aan Roemenië. Het Banaat werd verdeeld over Joegoeslavië en Roemenië. Ook Polen kreeg een heel klein deel van Hongarije en het land moest ook havenstad Fiume (Rijeka) afstaan, het werd een Vrijstaat omdat zowel Joegoslavië als Italië soevereiniteit over de stad claimden. Het verdrag zorgde er voor dat er 3 miljoen Hongaren buiten Hongarije woonden, in sommige gebieden waren zij zelfs een meerderheid van de bevolking. Ook hier werd Wilsons zelfbeschikkingsrecht met voeten getreden. Het negatieve imago van het verdrag van Trianon werd door Miklos Hortyh gebruikt om zijn macht in Hongarije uit te breiden, hij gebruikte daarbij ook het beeld van Judeo-Bolsjewisme als vijand van Hongarije. Hongarije werd een anachronistische staat zonder echte hervormingen en had eigenlijk conflicten met al zijn buurlanden. §X.2.4. Bulgarije: Neuilly-sur-Seine In het verdrag van Neuilly werd Bulgarije gedwongen terug te keren naar de grenzen met Roemenië die het had na de Tweede Balkanoorlog. Toegang tot de Egeïsche zee moest worden opgegeven omdat West-Thracië aan Griekenland moest worden afgestaan. Ook moest het land enkele kleine gebieden aan Joegoslavië afstaan. Aan de groote van het Bulgaarse leger werden beperkingen opgelegd en er werden afspraken gemaakt over een ‘vrijwillige’ bevolkingsuitwisseling met Griekenland: 50.000 Bulgaren verlieten Griekenland en 40.000 Grieken verlieten Bulgarije; daarnaast zorgden 100.000 vluchtelingen uit Macedonië, Thracië en Dobruja voor sociale spanningen in Bulgarije. Anderzijds verkreeg Bulgarije wel internationale erkenning en werd het land uit isolement gehaald; hetzelfde isolement had het land juist in de handen van de Centrale mogendheden gedreven. §X.2.5. Slotsom De vredesverdragen van Parijs zijn een ambivalent einde aan de Eerste Wereldoorlog. In de eerste plaats omdat de gevolgen van de oorlog nog jarenlang gevoeld zouden worden; zowel in economische als in menselijke zin: ieder gezin had wel een familielid verloren of een invalide in de familie. De Eerste Wereldoorlog gaf ook aanzet tot nieuwe kunstvormen en andere
84/88
maatschappelijke ontwikkelingen; zo werd vrouwenemancipatie versneld. Kortom, met een puur droge beschrijving van de Eerste Wereldoorlog komt men er niet. Helaas zou het te veelomvattend worden ook deze zaken in deze cursus te beschrijven. Wat we wel kunnen doen is kijken naar de status quo post bellum. Wilson kon zijn veertienpuntenplan niet realiseren, deels omdat het nieuwe republikeinse congres zich terugtrok in hernieuwd isolationisme. Bovendien kon er geen einde worden gemaakt aan kolonialisme, dit ging met de mandaatgebieden van de Volkenbond in Afrika en het Midden-Oosten. Daarnaast was met het einde van de Eerste Wereldoorlog het einde van de oorlog nog niet in zicht; men moet dan nog kijken naar de Russische Burgeroorlog, de Pools-Sovjetoorlog, de Turkse onafhankelijkheidsoorlog. Op de middellange termijn had de vrede echter wel voor vrede gezorgd. De vrede had alleen wel nieuwe (minderheids)vraagstukken gecreëerd en liet ook andere einden open die in de toekomst voor instabiliteit zouden zorgen. De Eerste Wereldoorlog was dus niet de laatste industriële oorlog. Tot de open einden behoorde onder meer:
De voedingsbodem die het verdrag van Versailles creëerde in de vorm van de dolkstootlegende en het dictaat van Versailles. Hierdoor werd de autoriteit van de Weimarrepubliek ondermijnt en mede hierdoor kon het Nazisme opkomen Italië rouwde om zijn ‘verloren overwinning’ het kreeg lang niet alle gebieden die het land in 1915 waren beloofd; de oorlog had bovendien sterke politieke en sociale scheidslijnen getrokken door het land. Ook hier werd een voedingsbodem voor fascisme gelegd. In Centraal Europa werd een keten onafhankelijke staten opgericht; deze verminderden het aantal minderheden niet, maar draaiden slechts de rollen om: de overheersten werden nu heersers over hun voormalige overheersers. Al deze staten, op Tsjechoslowakije na, werden op den duur dictaturen (en daarbij moet eigenlijk ook Slowakije gerekend worden). De bijzondere weg die Rusland insloeg zou enkel en alleen maar leiden tot Stalinisme en totalitarisme. Japan kreeg wel de voormalige Duitse kolonies in de Stille Oceaan en de Duitse concessiegebieden in China, maar kreeg als oprichtend land van de Volkenbond, niet zijn zin als het gaat om het bereiken van rassengelijkheid. (Alhoewel Japan zichzelf ook als superieur beschouwde ten opzichte van andere Aziatische volkeren). Hiermee wordt ook een wortel voor een toekomstig conflict met Japan gelegd. De oplossing van de koloniale problematiek werd vooruitgeschoven: de koloniale machten onderschreven zelfbeschikking, behalve in gebieden waar zij interesses hadden en onderdrukten het daar zelfs. Dit zou gedurende de 20ste eeuw tot vele gewapende conflicten leiden Datzelfde geldt voor het Midden-Oosten en Palestina in het bijzonder. Palestina was middels de Balfour Declaration aan de Joden beloofd, terwijl het ook aan de Arabieren was beloofd. Syrië, Libanon, en Trans-Jordanië werden weliswaar politieke eenheden, maar zeker niet gestabiliseerd. De Volkenbond heeft nooit een echt werkende organisatie kunnen worden omdat de Verenigde Staten niet toetraden en omdat Duitsland, Italië, Japan en Rusland op kritieke momenten geen lidmaatschap van de organisatie hadden.
Toch zijn er ook lichtpuntjes: de Eerste wereldoorlog staat aan het begin van een ontwikkeling waarin mensenrechten vorm kregen en waarin er sprake is van internationale rechtspraak. De vredesverdragen waren bovendien een compromis tussen enerzijds ‘de algemene internationale zaak’ en de roep om de Eerste Wereldoorlog op het niveau van de natiestaat te verwerken. Het belangrijkste doel dat van ‘nooit meer oorlog’ kon daardoor helaas niet worden bereikt.
85/88
Daarnaast moet nog een ander vraagstuk worden opgeworpen: Wie heeft de oorlog nu daadwerkelijk gewonnen? Om de centrale mogendheden te kunnen verslaan hebben de geallieerden meer dan het dubbele moeten spenderen dan de Centrale mogendheden. In dollars van 1913 worden de totale Geallieerde kosten geschat op $57.000.000.000 terwijl die van de Centrale mogendheden ‘slechts’ $24.700.000.000 bedroegen. Ook in het aantal gedode militairen hebben de geallieerden verloren, zo blijkt uit onderstaande tabel: Geallieerden Land
Centrale Mogendheden
Aantal gesneuvelden
Land
Aantal gesneuvelden
Rusland
1.811.000
Duitsland
2.037.000
Frankrijk
1.398.000
OostenrijkHongarije
1.100.000
Groot-Brittannië
723.000
Bulgarije & het Ottomaanse rijk
892.000
Britse rijk (ex. Groot-Brittannië)
198.000
Verenigde Staten
114.000
Overige geallieerden
599.000
Totaal
5.421.000
Totaal
4.092.000
Daarmee komt het totaal aantal gesneuvelde militairen te liggen op 9.450.000 en dan zijn burgerdoden nog niet eens in beschouwing gelaten. Met de ogen van nu is daarom de mate waarin men in 1914 met grote graagte ten strijde trok slecht te begrijpen. Maar dat is natuurlijk met kennis van achteraf. Toch hebben we hier wel een min of meer historische wet kunnen waarnemen en dat is dat generaals zich altijd voorbereiden op de vorige oorlog in plaats van de aankomende. Had men zich op de juiste oorlog voorbereid, dan had deze oorlog er geheel anders uitgezien. Tot slot nog een laatste vraagstuk: De Eerste Wereldoorlog was een oorlog die op alle continenten werd uitgevochten, maar was het wel een echte wereldoorlog. Was het niet eigenlijk een inter-Europees conflict waar de andere continenten simpelweg in werden binnengezogen. De Amerikaanse historicus Jay Winter doceert bijvoorbeeld in de Verenigde Staten een college dat uitgaat van de gedachte dat de periode tussen 1914-1945 moet worden gezien als een Europese Burgeroorlog. Dat argument heeft natuurlijk de nodige voetangels (zoals de vraag of Europa in 1914-1945 wel een voldoende eenheid was om van een burgeroorlog te kunnen spreken), maar de stelling schept wel tot nadenken: is de benaming Eerste Wereldoorlog niet eigenlijk een Eurocentrische benaming?
86/88
Literatuur De behandeling van de Eerste Wereldoorlog in deze cursus is grotendeels gebaseerd op The First World War: A Concise Global History van William Kelleher Storey; voor diepergaande analyses en deelonderwerpen is geput uit in 2014 onder redactie van Jay Winter gepubliceerde de driedelige serie The Cambridge History of The First World War. Diverse bijdragen in deel 1 van deze serie, Global War, behandelen de daadwerkelijke krijgsgeschiedenis van de oorlog vanuit chronologisch oogpunt als vanuit diverse thematische oogpunten zoals geografie en militaire discipline. De bijdragen in deel 2, The State, behandelt de diverse politieke aspecten van de oorlog zoals diplomatie, economie en sociaal beleid. De bijdragen in deel 3, Civil Society, behandelt diverse aspecten aangaande de omgang van de burgermaatschappij met de oorlog, hierbij moet gedacht worden aan de invloed van de oorlog op het privéleven, genderrollen, bevolkingsgroepen, de medische wetenschap, het culturele leven en de verwerking van de oorlog. De Cambridge History of the First World War is in feite een samenvatting van de huidige historiografische stand van zaken t.a.v. de Eerste Wereldoorlog, maar is te omvangrijk om als startpunt in een exploratie naar de Eerste Wereldoorlog te dienen. Daarvoor kan men beter beginnen met The First World War: A Concise Global History; waarna onderwerpen met behulp van de Cambridge History of the First World War verder kunnen worden uitgediept. De lange aanloop naar de Eerste Wereldoorlog kan worden bestudeerd aan de hand van vele handboeken over de geschiedenis van de 19e en 20ste eeuw. In deze cursus is daarvoor de recentste editie van R.R. Palmers A History of Europe in the Modern World (dat tot en met de 10e druk verscheen onder de titel A History of the Modern World verscheen). Palmer is een veel gebruikt handboek, onder andere bij de opleidingen geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor de korte termijn verwijs ik u graag naar de recentelijk van de hand van Cristopher Clark verschenen studie The Sleepwalkers: How Europe went to war in 1914, dit boek biedt nieuwe inzichten in het diplomatieke spel van de julicrisis en hoe de moord op Frans Ferdinand uiteindelijk tot de Eerste Wereldoorlog heeft kunnen leiden. De bijna 700 pagina’s zijn bomvol verpakt met diplomatieke ins en outs en zijn zeker het lezen waard. Wie meer wil weten over de theorie dat Rusland de Eerste Wereldoorlog bewust heeft uitgelokt om in het oosten de vrije hand te krijgen kan zich wenden tot Sean McMeekins The Russian Origins of the First World War. In McMeekins July 1914 worden ook nieuwe perspectieven geboden op de julicrisis. Wie meer wil weten over het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk en de Duitse en Oostenrijkse keizerrijken kan in principe terecht bij elk willekeurig handboek over de geschiedenis van deze rijken. In deze cursus zijn daarvoor gebruikt Mehrdad Kia’s The Ottoman Empire, Raffael Schecks Germany 1871-1945: a Concise History en Steven Bellers A Concise History of Austria. Dat zelfde geldt ook voor de Russische revolutie, u zou zich bijvoorbeeld kunnen wenden tot diverse bijdragen aangaande de Russische revolutie en de Russische burgeroorlog in het derde deel van The Cambridge History of Russia (vol. 3 The Twentieth Century) dat is geredigeerd door Ronald Grigor Suny. Enkele kortere werken over de Russische revolutie zijn Sheila Fitzpatricks The Russian Revolution en Rex A. Wade’s The Russian Revolution, 1917. Wie meer wil weten over de invloed van de Eerste Wereldoorlog en de nasleep ervan in Midden- en Oost Europa (bijv. de Pools-Russische oorlog en de ontwikkeling van de nieuwe natiestaten in Midden-Europa) kan zich wenden tot een tweetal overzichtswerken over deze regio; het betreft Robert Bideleux en Ian Jeffries A History of Eastern Europe: Crisis and Change en Lonnie Johnsons Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. Men kan zich ook wenden tot werken met een iets specifiekere insteek, bijvoorbeeld Alexander V. Prusins The lands between: conflict in the East European borderlands, 1870-1992 of Timothy Snyders Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin.
87/88
Zeer kijkenswaardig is de in 2014 uitgezonden pan-europees geproduceerde documentaireserie 14-18, dagboeken uit de Eerste Wereldoorlog. Deze valt inmiddels niet meer te raadplegen op Uitzending Gemist, maar is vanaf 1 september 2014 te koop (€24,95) via de webshop van de VPRO (http://winkel.vpro.nl/14-diaries-of-the-great-war/).
Literatuurlijst Beller, Steven. A Concise History of Austria. Cambridge [etc.]: Cambridge University Press, 2006. Bideleux, Robert, and Ian Jeffries. A History of Eastern Europe: Crisis and Change. London: Routledge, 1998. Clark, Christopher M. The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. London: Penguin, 2013. Fitzpatrick, Sheila. The Russian Revolution. Oxford: New York, 1994. Johnson, Lonnie. Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. New York: Oxford University Press, 1996. Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire. Westport, Conn: Greenwood Press, 2008. McMeekin, Sean. July 1914: Countdown toR War. New York, NY: Basic Books, 2013. McMeekin, Sean. The Russian Origins of the First World War. Cambridge, Mass: Belknap Press of Harvard University Press, 2011. Palmer, R.R., Joel Colton, and Lloyd Kramer. A History of Europe in the Modern World. 11e druk. New York, NY: McGraw-Hill Education, 2014. Prusin, Alexander Victor. The Lands between: Conflict in the East European Borderlands, 1870-1992. Oxford: Oxford University Press, 2010. Scheck, Raffael. Germany, 1871-1945 A Concise History. Oxford: Berg Editorial Offices, 2008. Snyder, Timothy. Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin. New York: Basic Books, 2010. Storey, William Kelleher. The First World War: A Concise Global History. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2009. Suny, Ronald Grigor. Eds. The Cambridge History of Russia. Vol. III, Vol. III. The Cambridge History of Russia. Cambridge [etc.]: Cambridge University Press, 2006. Wade, Rex A. The Russian Revolution, 1917. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. Winter, J.M. eds. The Cambridge History of the First World War. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
88/88