Landschapsplan A59 Drongelens kanaal 10-januari-2014
Delftsestraat 29 B 3013 AE Rotterdam
[email protected] www.dafarchitecten.nl
Inleiding Het landschapsplan omvat de volgende kernonderdelen: -- Een overzicht van de kaders voor dit landschapsplan bestaande uit procedure (hfst 1), rapporten (hfst 1a), regelgeving (hfst 1b), beleid (hfst 1c). -- Een overzicht van de infrastructurele ontwikkelingen (hfst 2) -- Een analyse van de landschappelijke en cultuurhistorische waarden aan de hand van de volgende gebiedsthema’s: Langstraat, Baardwijkse Overlaat, Infrastructuur en ecologie. Per gebiedsthema zijn de kernkwaliteiten opgesomd. (hfst 3) -- Het landschapsontwerp versterkt en behoudt de kernkwaliteiten van de verschillende gebiedsthema’s. (hfst 4) -- De effecten op beleving en behoud van de landschappelijke, ecologische en cultuurhistorische waarden worden in een overzichtelijk schema gekwalificeerd. De ingrepen worden gekwantificeerd. (hfst 4 tabel)
DaF-architecten 10-01-2014
Voor u ligt landschapsplan voor de A59 rond het Drongelens kanaal. De aanleiding voor het landschapsplan is de vervanging en verlenging van de brug over het Drongelens kanaal en vervanging van het viaduct over de Hoogeindse Rondweg. Deze vervanging heeft als doel de constructie van de kunstwerken te vernieuwen en het profiel van de A59 op deze plek te verbreden zodat er in de toekomst 100 km/uur kan worden gereden. Daarnaast maakt de verlenging van de brug de realisatie van een ecologische vebindingszone van 25m aan de oostzijde van het Drongelens Kanaal mogelijk. De ecologische verbindingszone is onderdeel van de GOL (Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat). Waar met de regiopartijen afspraken over zijn gemaakt. Bovendien hebben zowel de regiopartijen als Rijkswaterstaat als ambitie om de A59 ter plaatse van Waalwijk Oost en de kruising met de Baardwijkse Overlaat landschappelijk goed in te bedden. Daarmee raakt het landschapsplan binnen de zeer beperkte omvang van het plangebied, door zijn strategische ligging, aan diverse opgaves en ambities. De visie van het landschapsplan stoelt daarbij steeds op de aanwezige gebiedskwaliteiten: Het landschapsplan behoudt en versterkt het uitzicht vanaf de A59 en versterkt de continuïteit en identiteit van het onderliggende landschap. Dit landschapsplan maakt toekomstige ontwikkelingen van de GOL mogelijk, zoals verlenging van de dijkverlegging ten behoeve van de EVZ en de parallelontsluiting met op- en afrit. Deze parallelontsluiting Oostelijke Langstraat die door de GOL-partijen thans wordt voorbereid is echter niet in de planvorming meegenomen omdat dit niet past binnen het beperkte plangebied van het landschapsplan A59 en tevens nog niet ver genoeg is uitgewerkt. Voor de landschappelijke inpassing van de parallelontsluiting zal ter zijne tijd door de GOL-partijen een integraal plan gemaakt worden.
2
Inhoudsopgave 1 Procedure --
4 Landschapsplan
pag. 10
Colofon
------
pag. 17
Langstraat (Waalwijk, Baardwijk, Drunen) Baardwijkse Overlaat Infrastructuur A59/Halve Zolenlijn Ecologische verbindingszone pag. 23
Onderbouwing en uitgangspunten Bestaande situatie Nieuwe situatie nieuwe situatie met schets van toekomstige ontwikkelingen GOL Effecten van het Landschapsplan pag. 28
Opomming beleidspunten met betrekking tot landschapsplan Landschapsplan A59 Maasroute (RWS 2004) Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen (RWS 2012) Structuurvisie ruimtelijke ordening Provincie Noord-Brabant, 2011 Ontwerp van de Structuurvisie RO 2010 – partiele herziening 2014 Gebiedspaspoorten Provincie Brabant 2011 Corridorstudie A59 “De Maasroute stroomt door” 2008 Ontwikkelingsvisie Heusden Buitengebied (2010)
2 Ontwikkeling infrastructuur ---
pag. 8
Keuren Waterschappen Aa en Maas en Brabantse Delta Bestemmingsplan buitengebied Waalwijk (2010) Bestemmingsplan buitengebied Heusden (2013) Verordening Ruimte provincie Noord Brabant (2012) Ontwerp verordening Ruimte provincie Noord Brabant (2014)
1c Beleidsdocumenten ---------
pag. 6
-----
Flora en Faunaonderzoek brug Drongelens Kanaal A59 Archeologisch en cultuurhistorisch vooronderzoek
1b Regelgeving ------
3 Gebiedsthema’s en kernkwaliteiten
(ontwerp) Tracébesluit
1a Onderzoeksrapporten ---
pag. 5
pag. 15
Nieuwe brug en viaduct A59 Parallelontsluiting Oostelijke Langstraat
DaF-architecten 10-01-2014
3
Baardwijkse Overlaat en Waalwijk Oost ter plaatse van de A59 met Bonneblad projectie 1928
Huidige situatie Baardwijkse Overlaat en Waalwijk Oost ter plaatse van de A59 DaF-architecten 10-01-2014
4
1 Procedure Door de profielverbreding van de A59, de aanleg van tijdelijke bruggen en de vervanging en verlenging van de kunstwerken, wordt er in het bestaande landschap ingegrepen (kap van bomen en verlegging dijk). Het Landschapsplan betreft de toekomstige inrichting van de directe omgeving van de brug en het viaduct in de A59 ter plaatse van het Drongelens Kanaal als onderdeel van bovengenoemde werkzaamheden aan de A59 in zoverre als dit onder verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat valt. Binnen de zeer beperkte omvang van het plangebied raakt het landschapsplan door zijn strategische ligging aan diverse opgaves en ambities: • In opdracht van Rijkswaterstaat zijn onderzoeken verricht betreffende Flora en Fauna en Cultuurhistorie (hfst 1a). • Binnen het kader van dit landschapsplan en het esthetisch programma van eisen voor de kunstwerken zijn in overleg met RWS en de regiopartijen de relevante regelgeving (hfst. 1b) en beleidskaders (hfst. 1c) geïnventariseerd. De regiopartijen zijn de Provincie Brabant, de Gemeente Waalwijk, de Gemeente Heusden en het Waterschap Aa en Maas. • Over uitgangspunten en uitwerking van dit landschapsplan is met de commissie Welstand en Monumenten van de Gemeente Waalwijk overleg gevoerd.
Tracébesluit Het doorlopen van een tracéwetprocedure is in deze vervangingsopgave noodzakelijk omdat de A59 ter plaatse van het viaduct over de Hoogeindse Rondweg en de brug over het Drongelens Kanaal wordt voorzien van extra wegcapaciteit in de vorm van een weefvak en het projectgebied zich bevindt tussen twee aansluitingen op de rijksweg. Als volgende stap in de procedure wordt door de minister van Infrastructuur en Milieu een ontwerp tracébesluit vastgesteld, waarop inspraak mogelijk is door middel van zienswijzen. Vervolgens stelt de minister het tracébesluit vast. Het landschapsplan is een bijlage bij de toelichting op het Tracébesluit.
DaF-architecten 10-01-2014
5
In tabel 5.1 zijn de strikter beschermde (tabel 2 of 3) soorten en/of soortgroepen opgenomen die mogelijk in het plangebied voorkomen. Tevens zijn de mogelijke effecten van de voorgenomen ontwikkeling weergegeven, evenals de eventuele noodzaak voor nader
1a Onderzoeksrapporten
onderzoek en/of een ontheffingsprocedure in het kader van de Flora en faunawet.
Broedvogels
Mogelijk
Nee
Nee
Werken buiten het
(algemeen)
broedseizoen, of het werkgebied ongeschikt maken alvorens er actieve nesten Op beperkte
(BTL, januari 2014) Omdat de werkzaamheden aan de A59 mogelijk leiden tot hinder of schade aan beschermde flora en fauna, is het flora- en faunaonderzoek gedaan op grond van gebiedsbescherming volgend uit de EHS en een inventarisatie van beschermde flora en fauna. 5.1 Conclusies en aanbevelingen / Flora en faunawet
aanwezig zijn Vleermuizen
Flora en Faunaonderzoek brug Drongelens Kanaal A59
Vleermuizen in toekomstige situatie
Nee
Nee
zie ook onder 4.1
Nee
Nee
Nee
Mogelijk
Nee
Nee / ja
Zie hoofdstuk 4.1,
modderkruiper
(artikel 9 en
afhankelijk van het type
(tabel 2)
11)
werkzaamheden in en
Vissen (paling & kleine modderkruiper) in toekomstige situatie
langs de watergangen.
--
--
schaal Grondgebonden zoogdieren Paling, kleine
Bittervoorn, grote
Nee
Nee
De nachtelijke verlichting op de brug zo beperkt mogelijk en vleermuisvriendelijk inzetten. De onderdoorgang onder de brug moet hierbij onverlicht blijven.
--
Nee
Plaatsen nieuwe geleidende beplanting voor vleermuizen. Na een tijdelijke demping of afdamming moeten de watergangen weer worden hersteld, zodat de leefgebieden aan beide zijde van deze tijdelijke
modderkruiper
afsluiting weer met elkaar worden verbonden.
(tabel 3) Amfibieën
Nee
Nee
5.2 Conclusies en aanbevelingen / Gebiedsbescherming EHS
Nee
Tabel 5.1: Overzicht effecten op beschermde soorten en/of soortgroepen die mogelijk in het plangebied
De geplande ingreep heeft ten opzichte van de huidige situatie geen negatief
voorkomen.
effect op de openheid van het gebied en de wezenlijke kenmerken en waarden
van de Ecologische Hoofdstructuur(zie Vergunningsonderzoek vervangen brug
Drongelens kanaal en viaduct Heidijk, BTL Advies BV, 3 januari 2013) , mits
wordt voldaan aan het volgende:
--
De nachtelijke verlichting op de tijdelijke brug zo beperkt mogelijk en
Passeerbaar houden van het kanaal en bijbehorende dijken voor zowel
vleermuisvriendelijk wordt ingezet. De onderdoorgang onder de brug moet hierbij
water-als landdieren (kleine zoogdieren en amfibieën). Afhankelijk van de
onverlicht blijven.
uitvoering is het bijvoorbeeld nodig om een faunatunnel of loopplank aan
Rekening houden met verlichting geldt ook tijdens de uitvoeringsperiode, waarbij
te leggen (zie §4.2.2).
bedacht moet worden dat verstoring door licht alleen plaats kan vinden tijdens de
--
actieve periode van vleermuizen, ofwel de periode maartoktober.
De aanwezige meidoorns in het EHS-gedeelte die zich bevinden binnen de invloedssfeer van de voorgenomen ingreep. Indien mogelijk verplanten naar het gedeelte van de EHS waar geen werkzaamheden worden
F
L
O
R
A
E
N
F
A
U
N
A
O
N
D
E
R
Z
O
E
K
B
R
U
G
D
R
O
N
G
E
L
E
N
S
K
A
N
A
A
L
37
uitgevoerd (minimaal 20 meter buiten het werkterrein en buiten de zonering van de kering). De verplaatste meidoorns behoeven na de afronding van de werkzaamheden niet terug geplant te worden.
DaF-architecten 10-01-2014
6
Archeologisch en cultuurhistorisch vooronderzoek (Vestigia, maart 2013) Voorafgaand aan de werkzaamheden aan de A59 is in kaart gebracht of zich binnen het onderzoeksgebied behoudenswaardige archeologische of cultuurhistorische waarden (zouden kunnen) bevinden, die tegen de achtergrond van de ingrepen gevaar lopen. Aanbevelingen archeologie Voor de locatie waar in het kader van de aanleg van deze tijdelijke brug bodemingrepen en grootschalige ophogingen gaan plaatsvinden, is een verkennend booronderzoek uitgevoerd. De verwachting is van middel/hoog bijgesteld naar laag.
Aanbevelingen Cultuurhistorie In het plangebied liggen diverse bekende cultuurhistorische waarden. Het meest in het oog springende element is de Baardwijkse overlaat (deelgebied 1). De Baardwijkse overlaat is een unieke overlaat waarvan de karakteristieken behouden dan wel versterkt dienen te worden. Dit karakter is open en groen, begrensd door (lei)dijken. De tweede karakteristiek dat het gebied kenmerkt is de overgang tussen zand en klei. Het oorspronkelijke (middeleeuwse) ontginningslandschap is door de aanleg van de Baardwijkse overlaat in het oostelijk deel van het plangebied echter niet meer zichtbaar. Het westelijk deel van het plangebied ligt grotendeels ten noorden van de Winterdijk en is een kleilandschap (deelgebied 2). De karakteristieken van het (rivier)kleilandschap zijn voornamelijk openheid en robuustheid. Om dit open karakter te respecteren adviseert Vestigia het nieuwe ontwerp zo veel mogelijk te laten inspireren door de ‘lange lijn’ van de A59. Tenslotte ligt een klein deel van het plangebied ten zuiden van de voormalige Winterdijk (deelgebied 3). Vestigia adviseert het bestaande deel van deze dijk te behouden en mogelijk het voormalige tracé van het verdwenen deel als inspiratiebron te gebruiken.
DaF-architecten 10-01-2014
7
1b Regelgeving Keuren Waterschappen Aa en Maas en Brabantse Delta Het plangebied wordt doorsneden door de dijken langs het Drongelens kanaal en de Winterdijk aan de noordzijde van Waalwijk. Voor deze drie dijken gelden de bepalingen uit de keur van de waterschappen Aa en Maas (Drongelens Kanaal) en Brabantse Delta (Winterdijk). De keuren van beide waterschappen staan in principe geen bomen toe binnen de zonering van de waterkering.
Bestemmingsplan buitengebied Waalwijk (2010) Het bestemmingsplan bevat voor de A59 en omgeving bestemmingsregels omtrent: Artikel 3 Agrarisch (A) Artikel 3.1 lid k Specifieke vorm van agrarisch -belotenheid (A SA BLS) Artikel 5 Agrarisch met waarden – Openheid (AW-O) Artikel 17 verkeer (V) Waalwijk kaart bestemmingsplanWAA00046-tek4
Artikel 18 verkeer stroomfunctie (V-SW) Artikel 19 water (WA) Artikel 26 Waterstaat - Waterkering (WS-WK) Artikel 30.1 Wijziging naar Natuur Natuurontwikkeling
Bestemmingsplan buitengebied Heusden (2013) Het bestemmingsplan bevat voor de A59 en omgeving bestemmingsregels omtrent: Artikel 3 Agrarisch Artikel 33 Waarde - Archeologie 3 Dubbelbestemming: 42.7 Groenblauwemantel 42.4 Cultuurhistorischvlak 42.12 Vrijwaringszone-snelweg Kaart bestemmingsplan Heusden Buitengebied 2013 www.ruimtelijkeplannen.nl DaF-architecten 10-01-2014
8
Verordening Ruimte provincie Noord Brabant (2012) De verordening Ruimte bevat regelgeving waaraan bestemmingsplannen moeten voldoen. Het bestemmingsplan Waalwijk buitengebied is nog niet geactualiseerd op de onderdelen ecologische verbindingszone, groen blauwe mantel en cultuurhistorisch vlak die alle drie op het gebied van toepassing zijn. Hierover zijn in de verordening ruimte de volgende bepalingen opgenomen: Artikel 4.3 Natuur en landschap - Bescherming van het zoekgebied voor ecologische verbindingszone Artikel 5.9 Bescherming van primaire waterkering en beschermingszone en aansluiting primaire waterkering (is geborgd in bestemmingsplan) Artikel 6.1. Aanwijzing en begrenzing van de groenblauwe mantel en beheergebied ecologische hoofdstructuur. Artikel 6.3 Bescherming en ontwikkeling van de groenblauwe mantel en beheergebied ecologische hoofdstructuur. Artikel 7.3 Aanwijzing, begrenzing, beschrijving van cultuurhistorische vlakken. Artikel 7.4 Bescherming van de cultuurhistorische vlakken.
De specifieke eisen ten aanzien van de Ecologische Verbindingszone (EVZ) die voortvloeien uit artikel 4.3 zijn afgestemd met de stakeholders en opgenomen in het contract (contracteisen).
Ontwerp Verordening Ruimte provincie Noord Brabant (2014) Op 2 juli 2013 hebben GS de ‘Ontwerpverordening ruimte 2014’ vastgesteld. De nieuwe verordening heeft inmiddels de inspraak procedure doorlopen en bevat een aantal wijzigingen en toevoegingen ten aanzien van de Verordening ruimte 2012 die relevant zijn voor de locatie A59 Baardwijkse Overlaat. Artikel 5 Ecologische hoofdstructuur Artikel 6 Groenblauwe mantel Artikel 11 Ecologische verbindingszone Kaarten Natuur en Landschap en Cultuurhistorie Verordening Ruimte 2012 (geen wijziging kaart 2014) DaF-architecten 10-01-2014
Artikel 22 Cultuurhistorisch vlak 9
ting met o.a. populieren.
1c Beleidsdocumenten
dschapsstructuren zoals beken htbaar maken of markeren. zorgdragen voor een homongsbeeld (soort en leeftijd) erplant van populieren planeenheden uit te voeren.
Binnen de zeer beperkte omvang van het plangebied raakt het landschapsplan door zijn strategische ligging aan diverse opgaves en ambities. In hoofdstuk 1c zijn de beleidsdocumenten opgenomen waar deze ambities in benoemd worden. Samengevat zijn het de volgende ambities: -- Behoud en versterking van openheid en zicht vanaf de A59 -- Behoud en versterking landschappelijke kwaliteit Baardwijkse Overlaat -- Behoud en versterking cultuurhistorische waarde Baardwijkse Overlaat. -- Vermindering barrièrewerking A59 in EVZ. De inrichting van de EVZ valt buiten dit landschapsplan. -- Vermindering barrièrewerking A59 in (beleving) landschap
Landschapsplan A59 Maasroute (RWS 2004) Deeltraject 8: afwateringskanaal tot aan oude zeedijk. Streefbeeld is behoud van openheid in de Baardwijkse Overlaat zodat de onderliggende geomorfologische structuren zichtbaar worden, deze structuren waar mogelijk ecologisch inpassen. Maatregelen: Door rigoureus ingrijpen van het waterschap is de karakteristieke bomenrij langs het afwateringskanaal onlangs verdwenen. Hierdoor is de cultuurhistorische waardevolle lijn nauwelijks meer zichtbaar in het landschap.
Streefbeeld in Landschapsplan A59 Maasroute
Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen (RWS 2012)
Traject
Landschappe
an
Beleidspunten met betrekking tot landschapsplan
Kernkwaliteiten omgeving: Overgang van droge zandgronden naar natte rivierenlandschap. Kerktorens als bakens in het landschap. Kruisende beken en kanalen. Kernkwaliteiten traject: Compact profiel en krappe boogstralen geven de weg een historisch karakter. Opgave:
Landschappelijke ligging A59 op grens zand en klei (Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen - A59)
Asymmetrische condities aan
DaF-architecten 10-01-2014
Kruisende landschapsstructuren zoals beken en kanalen zichtbaar maken of markeren. 10
Structuurvisie ruimtelijke ordening Provincie Noord-Brabant, 2011 Bijlage 2 gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat: De Oostelijke Langstraat is een sterk verstedelijkt gebied van Waalwijk tot ´s-Hertogenbosch. Tussen Waalwijk en ´s-Hertogenbosch liggen de kernen Drunen, Elshout, Nieuwkuijk en Vlijmen. De A59 doorkruist het gebied van oost naar west. Deze weg loopt deels langs en door de kernen. De A59 kampt met doorstromingsproblemen en verkeersonveiligheid door een gebrekkige aansluiting op het onderliggend wegennet. Bovendien veroorzaakt de weg geluidsoverlast voor omwonenden. Ook is de ontsluiting van de kernen met het openbaar vervoer onvoldoende. De noord-zuidlopende groenblauwe corridors Cultuurhistorische waarde kaart Provincie Brabant: het open landschap van de Baardwijkse Overlaat
en ecologische verbindingen verbinden de omliggende groengebieden. Ze vormen een buffer voor natuur en recreatie tussen de verstedelijkte gebieden en hebben een belangrijke functie voor de hoogwaterbescherming voor het stedelijk gebied van ´s- Hertogenbosch. De A59 belemmert het functioneren van de groenblauwe corridors en ecologische verbindingen en realisering van de juiste vorm van waterberging. Bijlage 3 Tabel gebiedsontwikkelingen: Opgave waterberging, watersyteemherstel, groene geledingszone steden (projecten Groene Delta/Groene rivier) Opgave infrastructuur: zie corridorstudie A59 verbeteren OV Ontwerpopgave: cultuurhistorische waarden
Ontwerp van de Structuurvisie RO 2010 – partiele herziening 2014 Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant hebben op 2 juli 2013 het ontwerp van de Structuurvisie RO 2010 – partiele herziening 2014 vastgesteld. Dit ontwerp doorloopt de inspraak- en overlegprocedure conform de Wet ruimtelijke ordening en de Provinciewet. In de periode van 13 september 2013 tot en met 10 oktober 2013 kon iedereen zijn reactie op het ontwerp bij Gedeputeerde Staten indienen.
DaF-architecten 10-01-2014
11
Gebiedspaspoorten Provincie Brabant 2011
Gebiedspaspoorten/Ambities Uitwerking Structuurvisie ruimtelijke ordening
N
ie
u
w
Hol
e
B i e
zij op regionaal schaalniveau bepalend vindt voor de kwaliteit van een gebied
Wa t e rl in
o t r o
s
of een landschapstype. De provincie geeft ook de ambities weer voor de ontwikkeling van de landschapskwaliteit in die gebieden.
ie
s c b o h
G
In de gebiedspaspoorten geeft de provincie aan welke landschapskenmerken
nd s e la
Provincie Noord-Brabant
O
verdi
Het gebied van de Baardwijkse overlaat valt onder het gebiedspaspoort Wa
ter
S
t
r
u
1. Het open karakter van de rivierkleipolders versterken. Dit kan door: a. u
k
d
j
het stelsel van overlaten beter beleefbaar te maken door voor de Beersche,
H e
el l W a
a
L e v e n d e
d e
M arkieza
sm
D e
t
eer
G
r
B e e r z e
o
e
n
e
o
i
W
t u u
r d M o e
ort
‘Maaskant’.
e p se po ld e r
c r
sp
H
e
t
Baardwijkse en Bokhovense Overlaat in te zetten op verbetering van het doorgaande open groene karakter van de overlaten. Daar waar de A-59 de overlaten kruist pakt de provincie dit op in het kader van de “Businesscase Gebiedsversterking Oostelijke Langstraat”. 4. De cultuurhistorische waarden in de Maaskant in hun samenhang verder ontwikkelen, beschermen en toeristisch-recreatief ontsluiten. Een goede afstemming tussen het kleinschalige en historische karakter van de kleine kernen op de oeverwallen en mogelijke recreatieve ontwikkelingen is daarbij van belang. Dit geldt in het bijzonder voor het cultuurhistorisch landschap:
De Levende Beerze
$
!!!
Kanaalroute
Turfvaarten
Breuklijn met wijst
Eiland van Heusden
G G <
$ $ $
Structuurdrager rivierklei
$
G G
Steilrand
$
Lintbebouwing
<
Versterken bekenlandschap
Versterken slagenlandschap op klei
Versterken slagenlandschap op zand
Grensoverschrijdende relatie Overgang stad-land
Robuust krekensysteem
Verbinding Biesbosch Markiezaat
Laanstructuur
$ Polderroute $ Route vrij in landschap $ Noord-zuidverbinding beken versterken
Zicht op polders
Zichtrelatie wal zeeklei Ontsnippering wal Groene wig
Leefgebied das Groene buffer
Natuur verbinden
Verbindingszone Het Groene Woud
DaF-architecten 10-01-2014
¯¯ ¯¯
Maasheggen herstellen
Ontwikkelopgaven AFC West-Brabant
!!!!!
!!!
á
á Øá á
L IN
!!!
!! !! !!
Laanstructuur hoofdas
$
Landschapsstructuren
"
! ! !!
Landschapsstructuur door peelontginning
! ! ! !! ! ! ! !!
á
Grens gebiedspaspoorten
Versterken routes en structuurlijnen
Overgangen en verbindingen
!!!!!
Legenda
Behouden open akkercomplex
Het Groene Woud
Landgoederenzone karakter versterken
!
“Maaskant met Beerse en Baardwijkse Overlaat” (voor een klein deel ook in gebiedspaspoort Maasvallei).
Brongebieden
Ontwikkelen kwelnatuur Overlaat
Verdichting landschap
Ondergrond
Kenmerkenkaart
Markiezaatsmeer
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Zichtbaar maken forten
Overdiepse polder
Versterken openheid zeekleipolder Versterken openheid komgrond
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Groot Biesbosch Heel de Wal
Populierenlandschap versterken Te behouden poldereenheid
Ñ Ñ
Maintenance Valley
Sectorale opgaven
Structuur Moerdijk ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Versterken kleinschaligheid Peelrandontginning
! ! ! ! ! ! !
±
Treeport Zundert
Versterken kleinschaligheid oude zandontginning Bron: Provincie Noord-Brabant Tek. nr. 26.039, juli 2010. Opmaak: Bureau ISP, Provincie Noord-Brabant
0
schaal 1:360.000 5
10 km
12
Corridorstudie A59 “De Maasroute stroomt door” 2008 Hierin staat de gemeenschappelijke visie van provincie, gemeentes, waterschap en RWS betreffende de GOL. •
Verbeteren van de doorstroming en de bereikbaarheid doormiddel van de aanleg van een noordelijke parallelverbinding tussen de nieuwe aansluiting Drunen-West/Waalwijk-Oost en het bedrijventerrein Haven in Waalwijk. De halve aansluitingen Waalwijk-Centrum en Waalwijk-Oost komen dan te vervallen.
•
Realiseren van ecologische en landschappelijke verbinding via het Drongelens kanaal.
1 Waalwijk-Centrum 2 Waalwijk-Oost
5 Heusden 6 Nieuwkuijk
3 Drunen-West 4 Drunen/Elshout
7 Vlijmen
8 ’s-Hertogenbosch-West 9 Engelen 10 Maaspoort
A59: Hoofdwegen
Parallelstructuur
Volledige aansluiting
Naar volledige aansluiting
Aansluiting vervalt
Woningbouw
Uitbreiding bebouwing
Industrie
Geluidsscherm
Hoogwaardig Openbaar Vervoer
Transferium
Invulling onbekend
12 | corridorstudie A59
Kaart infrastructuur uit Corridorstudie A59 “De Maasroute stroomt door”
Ecologische hoofdstructuur
Ecologische verbinding
Landschapsecologische verbinding
16 | corridorstudie A59
Kaart groen en recreatie uit Corridorstudie A59 “De Maasroute stroomt door” DaF-architecten 10-01-2014
13
Ontwikkelingsvisie Heusden Buitengebied (2010)
De ontwikkelingsvisie biedt kaders voor ontwikkelingen in het buitengebied. Hiervoor zijn kernkwaliteiten benoemd. Per deelgebied leiden specifieke kernkwaliteiten tot ontwerprichtijnen. Van toepassing op opgave A59: Kansen, bedreigingen en aandachtpunten (parg 2.3) Kwaliteit: Waarneming van bijzondere landschappelijke gebieden (zoals de overlaatzone) of zichtlijnen naar kernen en kerken. Bedreiging: Barrièrewerking en matige ruimtelijke kwaliteit A59-zone met vijf aansluitingen en één knooppunt. Aandachtspunt: De barrièrewerking voor wandelaars en fietsers, maar ook voor noord - zuidgerichte gebiedsontsluiting. Grote belemmeringen voor de continuïteit van het landschap en de uitwisseling van fauna en flora tussen het noordelijke rivierengebied en de zuidelijke duinen. Overlaat / Kwelzone (parg 4.5)
Kernkwaliteit: Bijzondere landschappelijke corridor door het lange gebruik als Kaart Functionele Zonering uit Ontwikkelingsvisie Heusden Buitengebied 2010
overlaatzone tijdens hoog water. Lage ligging wordt geaccentueerd door de dijkbegrenzingen. Het behoud van de openheid en de beleving van het gebied. Ontwikkeling van extensieve recreatie en toerisme (voor zover passend binnen de natuurwaarden)
DaF-architecten 10-01-2014
14
2 Ontwikkelingen infrastructuur Vervangingsopgave brug en viaduct A59
6,00 +NAP
5,90 m. +NAP
De twee kunstwerken zijn er constructief slecht aan toe. Sinds 1992 wordt de constructie van beide objecten ondersteund door extra palen. Uit onderzoek blijkt dat vervanging van de kunstwerken op korte termijn nodig is. RWS heeft zich verplicht het vernieuwingsproject in 2016 te realiseren.
5,70 +NAP
GHW 1,80 +NAP
1,20 m. +NAP
0,00 m. +NAP
Verbreding van brug en viaduct
verlenging brug en verlegging dijk volgens situatietekening scope uitbreiding 6,00 +NAP
5,90 m. +NAP
5,70 +NAP
4,35 +NAP GHW 1,80 +NAP
1,20 m. +NAP
EVZ 2,2 +NAP
Impressie vanaf zuiden van de nieuwe brug en het viaduct in de A59. De brug is verlengd ten behoeve van de Ecologische Verbindingszone. 0,00 m. +NAP
obstakelvrije zone 2 m vanuit oeverlijn
verbreding water volgens situatietekening scope uitbreiding
5,90 m. +NAP
GHW 1,80 +NAP
De A59 is ter plaatse van brug en viaduct smal. Hierdoor moet er nu 70 km/ uur gereden worden op dit stuk snelweg. De afrit Waalwijk oost die vlak na het viaduct ligt heeft in de huidige situatie bovendien een zeer korte afrit. Met een verbreding van het wegprofiel naar 26 m kan er in de toekomst 100 km/ uur worden gereden. Bovendien past er dan tevens een extra rijstrook op de brug en het viaduct ter verlenging van het weefvak voor afrit Waalwijk-oost (noordzijde).
Ecologische verbindingzone (EVZ) Drongelens kanaal De vervanging van de kunstwerken wordt aangegrepen om conform de visie van de GOL een natte en droge ecologische noord-zuidverbinding in het profiel van het Drongelens Kanaal te maken van 25m. Hiervoor wordt de brug verlengd.
Visie op de vormgeving van de kunstwerken in de A59 Situatie en principedoorsnede van de nieuwe brug en het viaduct in de A59. De brug is verlengd ten behoeve van de Ecologische Verbindingszone. 5,90 m. +NAP
GHW 1,80 +NAP
PRINCIPEDOORSNEDE A-A'
DaF-architecten 10-01-2014
De kunstwerken hebben een slank en strak aanzicht. Zowel de brug als het viaduct zijn maximaal transparant. Transparantie is belangrijk voor de beleving van het landschap vanaf de A59 en vanuit de omgeving dwars op de A59.
15
Aansluiting parallelweg In de uitwerkingen van de afspraken gemaakt rond de Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat, wordt op dit moment gestudeerd op een nieuwe volledige afrit van de A59 en een noordelijke Parallelweg tussen de knooppunten Drunen-Elshout en Waalwijk Centrum ter vervanging van de huidige halve aansluitingen Waalwijk oost en Drunen west. De infrastructuur wordt ingepast in de Baardwijkse Overlaat met een nieuwe brug over het Drongelens Kanaal. Deze ontwikkeling staat op gespannen voet met het beleid ten aanzien van behoud van de cultuurhistorie en het landschap van de Baardwijkse Overlaat. De uitwerking van deze ontwikkeling behoort niet tot dit Landschapsplan.
Voorlopig concept ontwerp nieuwe aansluiting met parallelweg in de Baardwijkse Overlaat
DaF-architecten 10-01-2014
16
3 Kernkwaliteiten en ambities landschap Het behoud van de landschappelijke kwaliteit is een belangrijk beleidsdoel van zowel de regiopartijen als RWS (hoofdstuk 3). De A59 ligt op een landschappelijke grens en kruist belangrijke landschappelijke structuren. Van de verschillende gebiedsthema’s die betrekking hebben op het plangebied zijn in dit hoofdstuk de kernkwaliteiten benoemd.
Overgang rivierklei en zand
Op het Bonneblad 1928 is het stedelijk lint van de Langstraat met de winterdijk goed te herkennen
De A59 ligt op de grens van de landschapseenheden zand en rivierklei. Aan de noordkant liggen uitgestrekte rivierkleipolders, Aan de zuidzijde is het kleinschaligere landschap van de zand en veenontginningen. De ondergrond is bepalend voor de manier waarop het landschap in de loop der eeuwen is gebruikt en bewoond (Archeologisch en cultuurhistorisch vooronderzoek). De Winterdijk markeert deze landschappelijke grens.
Kernkwaliteit klei - zand: --
Winterdijk met beplanting vormt sterke begrenzing zand-klei en stad-land
Langstraat (Waalwijk, Baardwijk, Drunen) De Langstraat is de ontginningsas van waaruit de bebouwingslinten van Waalwijk, Baardwijk en Drunen zijn ontstaan. De ontginnginsas lag op de grens van de natte klei in het veen. Vanuit de Langstraat werden smalle percelen gemaakt. De winterdijk beschermde vanaf de middeleeuwen de Langstraat voor overstromingen vanuit de Maas in het noorden. De Langstraat heeft zich ontwikkeld tot een verstedelijkt gebied waarvan de winterdijk nog steeds de grens is. De A59 loopt in hoofdlijnen op de winterdijk en is de nieuwe landschappelijke begrenzing geworden. Het stedelijk landschap van de Langstraat met een parkachtige strook tussen weg en bebouwing en doorkijkjes op de bebouwing bepaald het uitzicht vanaf de A59 op Waalwijk.
Kernkwaliteiten van de Langstraat: Baardwijkse Overlaat in 1885 met op de voorgrond Drunen en de nieuwe spoorbrug.
DaF-architecten 10-01-2014
-----
Lintverkaveling met veel variatie Parkstrook op Winterdijk: langs A59 open en recreatief Contrast met Baardewijkse Overlaat. Zichtbaarheid vanaf de A59 17
Langstraat - grens bebouwde kom
plangebied
Beëindiging van de Winterdijk ter plaatse van het viaduct Hoogeindse weg.
Langstraat Stedelijk landschap Markante gebouwen
voormalig verloop Langstraat
Dijk en begrenzing Bomenrijen Parkeren en parkstrook tussen A59 en Waalwijk met dubbele rij abelen.
Drongelens Kanaal richting zuiden, open landschap met solitaire bomen en bomenrijen. DaF-architecten 10-01-2014
Langstraat: verstedelijkt gebied met sterke rand: parkstrook Winterdijk en Leidijken
Grens Baardwijkse Overlaat met Drunen. Achter de dijk de historische lintbebouwing.
Kleinschalige historische bebouwing aan Langstraat in Drunen. 18
Baardwijkse Overlaat De Baardwijkse Overlaat is een grootschalige waterhuishoudkundige ingreep in het landschap uit de 18de eeuw: In 1766 werd tussen Baardwijk en Drunen de winterdijk afgegraven en bebouwing verwijderd om de afwatering van de Maas te verbeteren en hoogwater rond Den Bosch tegen te gaan. Langs de nederzettingen Baardwijk en Drunen werden leidijken gebouwd die nu nog de harde noord-zuid grenzen zijn tussen het stedelijke gebied en het open landschap. Was de Baardwijkse Overlaat ooit in zijn geheel een inundatiegebied, nu is de waterafvoer geconcentreerd in het Drongelens kanaal. Dit kanaal is in 1910 gegraven ter verbetering van de waterafvoer. Het heeft een utilitair en groen karakter: In een brede bedding met solitaire bomen grazen koeien. (Recreatieve) routes kruisen de overlaat verhoogd en in de lengterichting ligt een fietspad op de dijk. De Baardwijkse Overlaat ten zuiden van de A59 is door de boombeplanting langs het kanaal en op kavelgrenzen meer besloten. Ten noorden van de A59 is het een veel opener en grootschaliger landschap. Aan de oostkant (gemeente Heusden) is het open landschap van de overlaat begrensd door de zeedijk als landschappelijke en recreatieve verbinding.
Kernkwaliteiten van de Baardewijkse Overlaat: ------
Cultuurhistorisch landschap (CH-vlak op provinciale waardekaart) landschappelijke noord-zuid verbinding met groen en blauw Open landschap met solitaire bomen en bomenrijen. Agrarische kavels met sloten. Contrast met stedelijk gebied.
Baardwijkse Overlaat 1812
DaF-architecten 10-01-2014
19
Baardwijkse Overlaat en kanaal - groen blauw open landschap
plangebied
Zicht op noordrand Waalwijk met populieren langs Winterdijk vanaf noorden, A59 is geen visuele barrière
Overstortweg Open landschap Drongelens kanaal Dijk en begrenzing Bomenrijen De rij abelen langs de Overstortweg met op de achtergrond de A59 met struweel (links)
Drongelens Kanaal richting zuiden, open landschap met solitaire bomen en bomenrijen. DaF-architecten 10-01-2014
Open ruimte Baardwijkse Overlaat met gevarieerde boomstructuren contrasteert met stedelijk gebied.
Oever van Drongelens kanaal met riet en wilgen
Drongelens Kanaal richting noorden, open landschap met sterke begrenzing door bomen op dijk. 20
Landschappelijke weg
an edrijw.
Traject
Infrastructuur Halve Zolenlijn en A59
Landschappelijke ligging A59 op grens zand en klei (bron: RWS)
Asymmetrische condities aan weerszijden van de weg: rivierenlandschap en zandlandschap.
De twee infrastructuren, halve Zolenlijn en A59 doorsnijden het gebied van oost naar west. Het zijn dunne lijnen die compact geprofileerd zijn. Ze doorsnijden het landschap en rijgen de diverse gebiedsdelen aan elkaar.
Kernkwaliteiten van de infrastructuur:
---
Heldere dunne lijnen die landschappen doorsnijden Open verbinding en zichtrelatie
Ecologische verbindingszone De Baardwijkse Overlaat met het Drongelens Kanaal hebben ecologische waarde als leefgebied voor verschillende plant- en diersoorten. Het vormt de verbinding tussen de uiterwaarden van de Maas en de Brabantse beken. Er liggen al diverse natuurgebieden in en om de Baardwijkse Overlaat (Drunense duinen, Baardwijksche Overlaat). Het is door zijn openheid de waterrijkheid een rijk en gevarieerd gebied. De A59 is in deze ecologische verbinding éen van de belangrijkste barrières. Door het verbreden van het profiel ter plaatse van de brug (+25m) zal er een goede groen blauwe verbinding onder de snelweg ontstaan. Daarnaast is opgaande beplanting aan weerszijde van de A59 van belang als geleidende beplanting en fourageergebied voor met name vleermuizen (zie Flora en Faunaonderzoek brug Drongelens Kanaal A59, blz. 6). De meidoorn op de kanaaldijk ten zuidwesten van de brug is op dit moment van belang als begeleidende beplanting voor vleermuizen. Bij verwijdering moet elders de begeleidende beplanting versterkt worden ten behoeve van het passeren van de A59.
EVZ langs oostoever Drongelens Kanaal.
Kernkwaliteiten van de EVZ / Flora en Fauna:
Boomgroepen die belangrijk zijn als fourageergebied of beschutting voor vleermuizen
----
DaF-architecten 10-01-2014
Habitat voor diverse dieren en planten. Verbinding droog en nat langs oost-oever Drongelens Kanaal ter plaatse van A59 (EVZ) Opgaande beplanting biedt beschutting en fourageergebied voor vleermuizen (beschermde Flora en Fauna). 21
Halve Zolenlijn en A59 - Doorsnijdende infrastructuur
plangebied
A59 doorsnijdt landschap Baardwijkse Overlaat. Ten oosten van de brug het struweel langs A59.
A59 Halve Zolenlijn Bomen langs infra Zicht op het Drongelens Kanaal en Baardwijkse Overlaat vanaf de A59.
Geplande brug A59 over Drongelens Kanaal. Maximaal doorzicht onder en over de brug heen. DaF-architecten 10-01-2014
Dunne lijnen van oost-west infrastructuur doorsnijden de landschappen
Kruising van fietspad op voormalige spoorbrug Halve Zolenlijn en Drongelens Kanaal.
A59 langs parkstrook Waalwijk: De dubbele rij populieren markeert de grens. 22
4 Landschapsplan Bomenrij versterkt cultuurhistorische identiteit en ruimtelijke kwaliteit (Winterdijk en kanaaldijk)
plangebied
Verwijderen struweel en lijnbeplanting parallel aan A59
zicht op open landschap: (Baardwijkse overlaat, Drongelens Kanaal en Maaskant) solitaire bomen (hop-over Flora en Fauna)
Onderbouwing van landschapsplan
Uitgangspunten conform kaders hfst 1
Het landschapsplan geeft uitwerking aan de ambitie om de A59 ter plaatse van Waalwijk Oost en de kruising met de Baardwijkse Overlaat landschappelijk goed in te bedden. Binnen de beperkte omvang van het plangebied raakt het landschapsplan door zijn strategische ligging aan diverse opgaven en ambities die in hoofdstuk 1 besproken zijn. De visie van het landschapsplan stoelt daarbij steeds op de aanwezige gebiedskwaliteiten: Het landschapsplan behoudt en versterkt het uitzicht vanaf de A59 en versterkt de continuïteit en identiteit van het onderliggende landschap. De landschappelijke en ecologische ambities staan op gespannen voet met eisen vanuit de veiligheid: Uit redenen van veiligheid is de aanplant van bomen in de keringzone van de winterdijk en de dijken langs het Drongelens Kanaal niet toegestaan. Deze conflicten zijn in het landschapsplan zo goed mogelijk opgelost. Dit landschapsplan anticipeert op de verdere invulling van ruimtelijk kwaliteit door GOL maatregelen zoals verlenging van de dijkverlegging ten behoeve van de EVZ en de parallelweg met op- en afrit. Hiervoor zal ter zijne tijd door het GOL een integraal plan gemaakt worden.
--
Versterking van uitzicht op landschapsstructuur en stadsrand vanaf de A59
--
Het landschapsplan versterkt de continuïteit van het onderliggende landschap en vermindert de barrièrewerking. (Ontwikkelingsvisie Heusden
DaF-architecten 10-01-2014
( Landschapsplan A59 Maasroute en Kijk op de ruimtelijke kwaliteit van snelwegen)
Buitengebied)
--
Versterken en beleefbaar maken cultuurhistorische identiteit van het landschap van de Baardwijkse Overlaat. (Structuurvisie ruimtelijke ordening / gebiedspaspoort ‘Maaskant’ van Provincie Noord-Brabant en Ontwikkelingsvisie Heusden Buitengebied)
--
Versterking van cultuurhistorische identiteit en ruimtelijke kwaliteit van Winterdijk als noordrand van Waalwijk. (Archeologisch en cultuurhistorisch vooronderzoek en bespreking Commissie Welstand en monumenten gem. Waalwijk)
--
Bomen en struiken bieden geleiding voor vleermuizen. (Flora en Faunaonderzoek brug Drongelens Kanaal A59)
--
Natte en droge ecologische verbindingszone langs kanaaloever. (GOL afspraken in Corridorstudie A59, Verordening Ruimte provincie Noord Brabant) 23
bestaande situatie
b 117.4
117.3
117.4
c
a
117.3
a 118.4
118.4
118.5
118.5
Bestaande landschapselementen langs A59
Tijdelijke maatregelen
a. struweel - gemengde bossage b. grauwe abelen noordzijde A59 tpv. onderdoorgang Overstortweg. c. meidoorn in westdijk Drongelens Kanaal.
Vrijmaken van tracé tijdelijke brug door kappen van bomen (abelen, elsen, meidoorn). Tracé tijdelijke brug
DaF-architecten 10-01-2014
24
Nieuwe situatie
4
3
2
117.4
117.3
1
117.4
117.3
3
1 118.4
118.4
118.5
118.5
Landschappelijke inrichting eindtoestand 1. Vrijhouden uitzicht richting noorden ten westen van Drongelens kanaal door verwijderen struweel langs A59. Bermen schaal grasland. 2. Versterking bebouwingsgrens / parkzone winterdijk door dubbele rij Populus canadensis ‘Robusta’, maatvoering 16-18cm. Langs Hoogeindse weg één Esdoorn. Profiel A59 met talud en afwateringsloot parallel aan DaF-architecten 10-01-2014
A59. 3. Lijn van Drongelens kanaal / Overstortsweg zichtbaar maken en over de snelweg continueren door rij grauwe abelen, maatvoering 16-18cm. Tevens geleidebeplanting EVZ en Flora en Fauna. 4. Noordelijke lus af en oprit Waalwijk Oost: Vier zwarte elzen, maatvoering 24-26cm, ten behoeve van hop-over vleermuizen. Inrichting met schaal grasland. 25
nieuwe situatie met schets van toekomstige ontwikkelingen GOL
1
3
1
2
117.4
117.3
117.4
117.3
2 118.4
118.4
118.5
1
118.5
Toekomstige ontwikkelingen (concept GOL) 1. Globale ligging volledige afrit van de A59 in aansluiting op de parallelweg (Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat). 2. Verlenging van dijkverlegging ten behoeve van EVZ.
DaF-architecten 10-01-2014
3. Globale aanduiding verdere dijkverlegging in verband met EVZ onder nieuwe brug over kanaal in parallelweg.
26
Effecten Blad1 op kaart Maatregel
Locatie
Effect kwalitatief landschap
1
Schraal grasland
Bermen langs A59 in Baardwijkse Overlaat
idem
2
Dubbele rij populieren
ter plaatse van Winterdijk west van viaduct Hoogeindseweg
2
terugbrengen taludprofel met watergang parallel aan A59
tussen winterdijk en A59
Versterking dijkbeplanting winterdijk en parkzone Waalwijk. Versterking grens van overlaat. Versterking historische structuur. Afwatering en versterking profel dijk.
3
rij abelen
Langs oostzijde drongelens kanaal
4
zwarte elzen, schaal grasland
INDICATIEF: Begeleidende beplanting EVZ (bijv. Wilgen)
DaF-architecten 10-01-2014
Effect kwalitatief ecologie
Effect kwantitatief
Bijzonderheden en opmerkingen
oppervlakte ntb
Verwijdering struweel en bomen langs A59 gebeurt in het kader van de werkzaamheden. In samenhang met parkstrook inrichting gemeente Waalwijk (rondje Winterdijk)
–
20 Populus canadensis (Robusta) 1 of meer parkbomen (esdoorn, valse accasia, kastanje), maatvoering 16-18 cm. oppervlakte ntb
Landschappelijke lijn Drongelens kanaal zichtbaar maken en over de snelweg continueren.
Versterking geleidebeplanting EVZ en Flora en Fauna. (vleermuizen ea.)
7 abelen, maatvoering 16-18 cm, met meidoorn in ondergroei.
In samenhang met gebiedsinrichting gemeente Heusden: continuering noordzuid route en bomenrij.
noordwestelijke lus
Doorzetten solitaire bomen ten noorden van A59
Hopover / geleidebeplanting Flora en Fauna. (vleermuizen ea.)
4 zwarte elzen, maatvoering 24-26 cm
Inpassen tussen A59 en tracé aansluiting parallelweg (concept GOL)
Oost oever Drongelens kanaal
Doorzetten van bestaand landschapselement langs kanaal.
Versterking beschutting en geleidebeplanting EVZ
Uitbreiding bomenmilieu voor vogels en vleermuizen.
watergrang wordt tijdens aanleg tijdelijke brug verwijderd.
Begeleidende beplanting EVZ is verantwoordelijkheid van provincie Noord Brabant en valt buiten landschapsplan RWS.
27
Colofon Opdrachtgever Rijkswaterstaat Zuid Nederland Opdrachtnemer DaF-architecten
[email protected] Rijkswaterstaat Harrie van den Broek Paul van Lier
RWS, Omgevingsmanager / Adviseur Milieu RWS, Adviseur
Omgevingspartijen Esther Melis Gemeente Waalwijk – Groen en landschap Gert Moolenschot Gemeente Waalwijk- GOL Saskia de Kock Gemeente Waalwijk- Welstand en Monumenten Cees van Tuijl Gemeente Heusden- Beleidsmedewerker Monumenten Frederick Pienaar Provincie Brabant-Stedenbouw/ BERK Joyce Scheidemans Provincie Brabant-Omgevingsmanager GOL Paul van Loon Provincie Brabant-Technisch manager Joris van Herk Waterschap Aa en Maas Team Catherine Visser DaF-architecten Polle Koks DaF-architecten © december 2013 - Daf-architecten | Rijkswaterstaat Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt mits de bron wordt vermeld.
DaF-architecten 10-01-2014
28
