Landschapsnarratieven in ruimtelijk ontwerp

Landschapsnarratieven in ruimtelijk ontwerp

Sylvie Van Damme Hogeschool Gent - School of Arts Vakgroep Architectonisch Ontwerp Jozef Kluyskenstraat 2 - 9000 Gent [email protected]

LANDSCHAP?

Banks of the Seine, Vétheuil, 1880 Claude Monet (French, 1840-1926)

Vaux Le Vicomte (France)

Brakel (Belgium)

LANDSCHAP?

Maasmechelen (Belgium)

Brugge (Belgium)

Lanaken (Belgium)

De Pinte (Belgium)

Oudenaarde (Belgium)

LANDSCHAP is in!

‘The major grand challenges facing our society are embedded in landscape: climate change, energy needs, health and safety, food security, urbanisation and migration.’ (Science Policy Briefing van ESF/ COST, 2010)

landschap van oudsher uitgangspunt bij ontwerpen Hackett (1968 in Laurie, 1975): ‘landscape is the medium in which landscape architects work and which makes the essential difference between landscape architecture and other design professions’

landschapsarchitectuur ‘leaping the garden fence’ (Olwig, 2002): publieke parken, sportparken, verkavelingen, industriegebieden, commerciële ontwikkelingen, speeltuinen, begraafplaatsen, valleigebieden, inpassing van infrastructuren, recreatieve netwerken…

‘a graduated and gradual axis where one end represents architecture as landscape and the other end represents landscape as architecture with a range of continuous variations between the two’ (Birksted, 1999)

landschapsarchitectuur

architectuur hernieuwde aandacht: cfr. Gregotti (1981, L’architecture d’aujourd’hui in Oase 80, 2009): ‘De mogelijkheid om te erkennen dat de constructie van een landschap valt onder de specifieke competentie van de architect.’

landschapsarchitectuur

‘Landscape urbanism’ Cfr. Waldheim, 2006, Weller, 2008

stedenbouw architectuur

‘disciplinary realignment in which landscape replaces architecture as the basic building block of contemporary urbanism. Landscape has become both the Iens through which the contemporary city is represented and the medium through which it is constructed’ (Waldheim in Waldheim, 2006)

welk LANDSCHAP?

Een landschap? Welk landschap? Alles is landschap (Evelyne Lauwers, studente Bachelor in de Landschapsontwikkeling 2006-2007)

• pakken definities – Landschaft ist der Totalcharakter einer Erdgegend (von Humboldt, 1845 in Smithüsen, 1964)

– ‘een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang, waarvan de verschijningsvorm en de samenhang het resultaat zijn van natuurlijke processen en van maatschappelijke ontwikkelingen’ (Landschapsdecreet, 1996) – ‘Landscape means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors.’ (Council of Europe, 2000)

– …

• landschap varieert als begrip per land en taalgebied en in functie van de manier waarop en het doel waarvoor het wordt gebruikt (Antrop, 2005b; Cosgrove, 1998; Gulinck et al., 2000; Kaplan, 2009; Kucan, 2007; Macpherson, 2005; Meinig in Meinig (ed.), 1979; Olwig, 1996; 2002; Provost et al., 2004; Selman, 2006; Sijmons, 2002; Tress en Tress, 2001b)

LANDSCHAP als narratief medium

ontwerpen als communiceren van ideeën, als verhalen vertellen (de Jonge en van der Valk, 2010; Hajer, 2006; Hajer et al., 2010; Leinfelder, 2007; Rakatansky, 1992; Throgmorton, 2003; Thwaites, 2000)

landschapsnarratieven – discursieve benadering: landschap als narratief medium in een ontwerpproces – belichten specifieke aspecten van landschap – groeperen ideeën, concepten, categorieën of metaforen die gebruikt worden om betekenis te geven aan fysische en sociale verschijnselen en relaties in een ontwerp – bevatten verhaal – wat wordt verteld – en wijze waarop deze inhoud wordt uitgedrukt of vormgegeven

LANDSCHAPSCONCEPT

LANDSCHAPSNARRATIEF

Inhoud Palimpsest Ecosysteem Representatie Holistisch systeem Relatiesysteem Ontmoetingsruimte Plek

Fundamenten binnen o.a. landschapskunde, erfgoedzorg, groenbeheer, ecologie, architectuur…

Bewaker en maker van erfgoed Pleitbezorger van groen Decorbouwer Contextduider Structuurbrenger Coproductie Identiteitsdrager

Interpretatie in ruimtelijk ontwerp

Ruimtelijk ontwerp als communicatieproces


• resultante van opeenvolging van lagen in de tijd en van reeks beslissingen die op verschillende tijdstippen en om verschillende redenen genomen zijn (Antrop, 2007a; Treib in Corner (ed.), 1999; Daels, 1996; Corner in Swaffield (ed.), 2002)

Natuurinrichtingsproject Het Vinne (Zoutleeuw) VLM i.s.m. Vlaams-Brabant, afdeling Natuur en Zoutleeuw

Buitenaanleg Agnetenklooster (Tongeren) Buro voor Vrije Ruimte i.s.m. Architectenbureau Jansen

Bewaker en maker van erfgoed

Landschap…


Landschap…

Groenaanleg Evolis Businesspark (Kortrijk) Paul Deroose bvba

‘Roularta’-border (Roeselare) Chris Ghyselen i.s.m. Henry Claeys

Pleitbezorger van groen

• (eco)systeem waarin de onderdelen een functie voor elkaar hebben, waarin zich kenmerkende processen afspelen • opgebouwd uit abiotische of niet-levende, biotische of levende en noötische of menselijke elementen


Landschap… • sterk geassocieerd met de manier waarop een bepaalde plaats wordt waargenomen (Antrop, 2007a; Arler, 2000; Corner in Swaffield (ed.); De Cauter (red.), 2002; Dehaene, 2004; Elerie en Spek in Bloemers et al. (ed.), 2010; Kaplan, 2009; Lorzing, 2001; MacPherson, 2005; Maruani en Amit-Cohen, 2007; Meinig (ed.), 1979; Palmboom in Palmboom et al. (ed.), 2010; Selman, 2006; Thomas en Leplat, 2000)

• als theater (o.a. bij De Meulder en Vandenbroucke, 2004), als enscenering, als representatie, als decor of als kijkdoos (o.a. bij Steenbergen en Reh, 2003)

Groengevel (Gent) Bureau Bas Smets i.s.m. De Vylder Architecten

Decorbouwer

Beeldkwaliteitsplan Zevergem Cluster Landscape en maat ontwerpers


Landschap… • systeem van relaties dat zich op een bepaalde schaal of een bepaald niveau in het naadloos continuüm van tijd en ruimte situeert • ‘Landscapes are as small as a garden, as large as a planet.’ (Whiston Spirn, 1998, p. 18)

Onthaalinfrastructuur Wildenburg (Wingene) LAND Landschapsarchitecten en BRUT Stedenbouw en Urban Design

Contextduider

Ontwerp buitenruimten AZ Groeninge (Kortrijk) CTRL-Z i.s.m. OSAR, Baumschlager & Eberle, Topokor, Omgeving, Haskoning Belgium en ARA


Landschap… • landschappelijke structuur als natuurlijk organisatieprincipe, gebaseerd op de samenhang tussen ruimtelijke patronen en processen • gedachte dat landschappelijke structuur soort van robuustheid, taaiheid en continuïteit vertoont (cfr. ‘deep form’ vs. ‘shallow form’)

Suikerfabriek Veurne Omgeving

Masterplan Publieke Ruimte (Puurs) Stramien

Structuurbrenger

(Lyle, 2002; Studiegroep Omgeving, 2004)


Landschap… • ‘taskscape’, een sociaal geconstrueerde ruimte gekenmerkt door uiteenlopende activiteiten en gebruik (Pinxten in Uyttenhove, 2006, p. 345) • letterlijke en figuurlijke ontmoetingsruimte

Pierkespark (Gent) Stad Gent

Coproductie

Consolidatieproject Frontzate (Nieuwpoort-Diksmuide) Vlaamse Landmaatschappij


Landschap… • bijzonder sterk gesitueerd fenomeen dat gebonden is aan lokale condities, geografische plaatsen en topografie • objecten en kenmerken in de fysieke werkelijkheid en hoe ze worden waargenomen, maar ook specifieke associaties, ervaringen, verhalen, herinneringen, gevoelens en symbolische betekenissen 2001; Lemaire, 2002; Naveh, 2000; Van Assche, 2004) ->

Geïntegreerd omgevingsplan voor het buitengebied (Brugge-Zeebrugge) Fris in het Landschap i.s.m. Luc Deschepper

‘mindscape’

Poorten van het Nationaal Park Hoge Kempen Technum NV

Identiteitsdrager

(Antrop, 2000; 2007a; Buijs et al., 2006; Davenport en Anderson, 2005; Elerie en Spek in Bloemers et al. (ed.), 2010; Havik en Veldhuisen, 2010; Hendriks en Stobbelaar, 2003; Pedroli in Kapsenberg,

kneedbaar LANDSCHAP

LANDSCHAPSCONCEPT

LANDSCHAPSNARRATIEF






• landschap: multidimensionaal concept, bestaand uit een combinatie van materiële, natuurlijke systemen, sociale gedragingen en mentale, cognitieve systemen (Antrop, 2006; Buijs et al., 2006; Lynch en Hack, 1984; Naveh, 2001; Shannon, 2010; Stedman, 2003; Meyer in Swaffield (ed.), 2002; Terkenli, 2001; Tress et al., 2001b; Widgren, 2004)

• landschapsnarratieven: tijdsgebonden, contextgebonden en subjectief: verdienstelijke conceptuele interpretaties van eenzelfde werkelijkheid (cfr. Berger en Luckmann, 1967; Corbin en Strauss, 2008; Devillé, 2008; Patton, 2002)

‘… the World of human perception is not real in an absolute sense, as the sun is real, but is ‘made up’ and shaped by cultural and linguistic constructs…. Constructivists study the multiple realities constructed by people and the implications of those constructions for their lives and interactions with others.’ (Patton, 2002)

 begripsvorming over landschap over disciplines en sectoren heen: leidraad bij discussies -> i.f.v. gezamenlijk vocabularium

landschap inzetten om diverse en concurrerende krachten te bundelen in nieuwe bevrijdende en interactieve allianties

cfr. Europese landschapsconventie, ‘planning at the landscape scale’ (Selman, 2006), ‘landscape urbanism’, …

ingesleten LANDSCHAPsdiscoursen

landschapsdiscoursen • min of meer samenhangende gehelen van narratieven die door een bepaalde groep van mensen (discourscoalities) op een bepaald moment intentioneel worden ingezet • globaal maatschappelijk betoog • interpreteren landschap door een eigen tunnelvisie van perceptie, waarde, instrumentarium en actie (Kaplan, 2009; Patton, 2002; Selman, 2006; Tress en Tress, 2001b; Whiston Spirn, 1998)

LANDSCHAPSCONCEPT

LANDSCHAPSNARRATIEF






nostalgische en picturale projectie van het landschap als gezond makend alter ego van het hectische en technologische stedelijke leven (Corner in Corner (ed.), 1999; Dehaene en Boon, 2006; Kaplan, 2009; Selman, 2006) • aandacht voor behoud en bescherming van cultuurlandschap centraal d.m.v. restrictief en defensief beleid (Leinfelder, 2004; Notteboom, 2011) • aandacht voor integratie van nieuwe ontwikkelingen en vormgeving van landschappen aan de hand van kwaliteitsdoelstellingen veel minder groot (Uyttenhove et al., 2004, p. 7) • expertgestuurde traditie

ingesleten landschapsdiscoursen • krijgen soort ingeburgerd karakter, geven continuïteit aan het debat (Hajer en Laws, 2006; Potteinger en Purinton, 1998) • slagen er meer dan andere in om invloed uit te oefenen op overheidsbeleid en/of populaire denken • zijn geïnstitutionaliseerd binnen beleidspraktijken of wetgeving • kunnen niet zomaar gemanipuleerd worden  andere landschapsdiscoursen nog niet volledig of soms nauwelijks tot het beleidsniveau en de publieke opinie doorgedrongen (Corner in Corner (ed.), 1999; Jacobs, 1995; Kaplan, 2009)

LANDSCHAP?

• vergt dat elk van de landschapsdiscours minstens op een gelijkwaardige manier aan bod komt en dat hun waarde op een eerlijke manier ten opzichte van elkaar wordt afgewogen • aanvaarding en confrontatie van verschillende landschapsdiscoursen biedt meerwaarde voor multi-, inter- en transdisciplinaire samenwerking (Antrop in Tress et al. (ed.), 2003; Jones in Arler, 2000; Fairclough en van London in Bloemers et al. (ed.), 2010; Tress et al. in Tress et al. (ed.), 2005b; Toth, 1988; Van Assche in Tress et al. (ed.), 2003; Van der Valk in Bloemers et al. (ed.), 2010)

‘Laat er maar allerlei discussies loskomen, laat er maar wat onenigheid zijn ...’ (Luc Wallays)

1. • landschap als continuüm van menselijke en niet-menselijke natuur, een amalgaam van cultuur en natuur die kan functioneren als motor voor stedelijke, natuurlijke, economische en sociale orde (De Geyter et al., 2002; Meyer in Swaffield (ed.), 2002; Naveh, 2000; Onderzoeksgroep Planning en Ontwikkeling i.s.m. OSA, 2007; Palmboom et al. (ed.), 2010; Van den Broeck in Van Alsenoy, 2006; Whiston Spirn in Swaffield (ed.), 2002)

 hybriditeit tussen stedelijkheid en landelijkheid als gigantisch laboratorium en aantrekkelijk experimenteerveld vol nieuwe potenties voor creativiteit (Marot, 1995; De Geyter et al., 2002)

2. • verandering als een verrijking wanneer ze leidt tot meer landschappelijke identiteit, samenhang en diversiteit  veranderingsprocessen actief sturen, controleren en begeleiden om duurzame en kwalitatieve oplossingen aan te reiken die maximaal tegemoet komen aan nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen -> adaptief ontwerp

3. • kennis en vaardigheden over het inzetten van landschap als een medium voor integratie in ruimtelijk ontwerp • uitdaging om alle landschapsnarratieven te exploreren en een subtiel evenwicht ertussen te vinden  nood aan (wetenschappelijke) data en methoden ter onderbouwing van alle landschapsdiscoursen (Council of Europe, 2008, p. 3, 9)

Dit onderzoek is gefinancierd door het Onderzoeksfonds Hogeschool Gent. Met dank aan de sleutelinformanten voor de stimulerende discussies. Met dank aan de ontwerpbureaus voor het ter beschikking stellen van hun ontwerpprojecten. Met dank aan Michaël Borremans voor het gebruik van zijn werk ‘Trickland’.

Meer info? Sylvie Van Damme, Landschapsontwerp in Vlaanderen: landschap als narratief en integrerend medium in de ruimtelijke ontwerppraktijk, ISBN 978-90-441- 3060-7, Garant, 2013, 380 p.

Landschapsnarratieven in ruimtelijk ontwerp

Recommend Documents