“Landbouw en voeding op het erf tijdens WOI” Leven op het platteland in (onbezet) België
Brecht Demasure Centrum Agrarische Geschiedenis Inagro, Beauvoorde-Veurne, 27 november 2014
Inhoudsopgave • • • • • •
1. Context 2. Voedselbevoorrading in bezet gebied 3. Problemen landbouwsector 4. Landbouw in onbezet België 5. Agro- en voedingsindustrie in de Westhoek 6. Voedselconsumptie in België
Inhoudsopgave • • • • •
7. Paradox en imago van de landbouw 8. Landbouwherstel 9. Herstel van de verwoeste gewesten 10. Slotbeschouwing 11. Selectieve bibliografie
1. Context 1914-1918: bezet België, uitgezonderd Westhoek Landbouwsector was niet voorbereid op WOI
Dagelijks leven ernstig verstoord
Voor veel producten afhankelijk van buitenlandse invoer Potentieel dreigend voedseltekort Vrij verkeer van personen en goederen verboden Graad van bezetting verschilde naargelang dorp
Belgische economie inschakelen in oorlog
Opstellen van statistieken, hele oorlog lang Controle en verordeningen
Belgische gezinnen wachten op de vissersboten voor de overtocht naar Duinkerken Bron: Beeldbank Wetenschatten (VLIZ), Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. Het Hospitaal "l'Océan“,De Panne, 1964, p. 35.
2. Voedselbevoorrading in bezet gebied
Commission for Relief in Belgium (CRB)
Aankoop en transport voorraden + Duitse garanties Haven van Rotterdam, controle Amerikaanse ambtenaren Vanaf 1917: Comité Hispano-Néerlandais (CHN)
Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC)
Hiërarchische structuur: 4000 lokale comités Verdeling voedsel; aankoop bij CRB, bezetter, boeren “Amerikaanse winkel” en rantsoenkaarten Openbare soepbedeling en volkskeuken Landbouwsectie Fraude: hoeveelheid, prijzen, kwaliteit, verdeling…
Collectie H. Broeckx, Voedselbedeling in Schepdaal, 1915.
SOMA AA 1561 map 3: documenten familie Goiris betreffende landbouw en kleinhandel in Denderstreek.
Ook in onbezet België waren hulpcomités actief (liquidatie in 1916). Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
3. Problemen landbouwsector Opvordering van landbouwproducten Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)
Duitse reglementering
Suiker, bier, boter, haver, groenten, aardappelen… Vee en vooral paarden als twistpunt Slachtverboden, dekkingen alleen met toestemming (1915) Alle handel in vee en vlees verboden (1918)
Paarden: vertegenwoordigden kapitaal
Prijsdieren voor Duitse kwekerijen Bewerken van het land werd bemoeilijkt
Weide te Bressoux met opgeëiste koeien (1915). Collectie KLM-MRA, B-1-137-63.
3. Problemen landbouwsector Import veevoeder, zaaigoed en (kunst)meststoffen daalde Maïs, suikerbieten en aardappelen voor menselijke consumptie
Duitse opeisingen + opleggen van voederquota
rantsoenering kg haver per dag per paard
Alternatieven voor afname dierlijke mest
Areaal voedergewassen omgezet in graanbouw
kadavers, afval, riet, menselijke mest…
“Boeren zoals grootvader het deed”
Ook in onbezet België waren er opeisingen van landbouwgrondstoffen. Provinciaal Archief West-Vlaanderen.
4. Landbouw in onbezet België
Onbezet België
125.000 ha waarvan 85.000 onder water
Landbouwers werken voor lokale markt en voortaan ook voor militairen Zelfde bevoorradingsproblemen als in bezet België
Transportproblemen: geen aanvoer van grondstoffen Inname velden en weiden door geallieerde legers Stijgende productiekosten
Ontruiming van kudden uit de gevechtszone (1914). Uit: Jean Bailleul, Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. De Panne, Koninklijke Verblijfplaats. Het Hospitaal “L’Océan”, De Panne, 1964, p45.
4.1. Ondersteuning landbouw Jean-François Maes: grootgrondbezitter en politicus (Merkem) Officieel Comiteit der Vluchtelingen (1915) Belgisch Middenkomiteit voor Landbouwbelangen (1916)
Adviesverlening Bevordering landbouw: ingebruikname gronden Invoer en verdeling van meststoffen
Centrale landbouwkredietkas (1916)
4.1. Ondersteuning landbouw
Burgerlijke Bevoorrading in Onbezet België (1916)
Quasi tegenhanger NHVC in bezet gebied Bevoorrading bevolking • Opeisingen oogsten bij landbouwers • Distributie naar gemeenten
Verbond Heropbeuring Landbouw in België (1917)
Compensatie schade Landbouwproductie herstellen: fondsenwerving Aankoop en levering van meststoffen
Bevoorrading in onbezet België Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.
4.2. Moeilijke voedselproductie
Landbouwproductie daalde, prijzen stegen
Meer vraag dan aanbod • 9/11/1916 – “Erweten en boonen staan aan 80 fr. en zullen rond Nieuwjaar klimmen tot 100. Alle koorn is gerequisitioneerd. Iedereen moet aangeven hoeveel hij er heeft en mag er eene bepaalde hoeveelheid houden.”
Provinciebestuur legt maximumprijzen op
Tarwe, boter, eieren
Landbouwers kregen verwijten voor hoge voedselprijzen
4.2. Moeilijke voedselproductie
Opstellen van een zaaiplan door overheid
Overheidsreglementering heeft resultaat
Tarwe en aardappelen (verplicht) Ook erwten, bonen en cichorei (vrij maar gestimuleerd) 1910-1917: aardappelareaal +50% Ook toename areaal hop en gerst (cf. bier)
1918: verplicht teeltplan
3/8: tarweteelt, 1/8: aardappelen, 3/8: voedergewassen, 1/8: nijverheidsteelten
1910
1917
Verschil in %
Tarwe
1509,17
1277,43
-15,4
Rogge
348,16
166,53
-52,2
Wintergerst
96,02
170,86
+77,9
Zomergerst
260,92
216,61
-17,0
Haver
986,28
868,25
-12,0
Bonen (peul)
577,82
418,54
-27,6
Aardappelen
404,49
594,04
+46,9
Tabak
2,67
0,17
-93,6
Hop
0,60
2,22
+270,0
Cichorei
16,98
11,88
-30,0
Suikerbieten
428,44
59,14
-86,2
Voederbieten
377,29
300,35
-20,4
Rode klaver
379,30
336,28
-11,3
Incarnaatklaver
6,97
9,37
+34,4
Hooiland
260,17
175,63
-32,5
Gra(a)sland
2722,40
2297,83
-15,6
Ray-Grass
28,11
2,85
-89,9
(Sub-)totaal
8405,79
6907,98
-17,8
Vergelijking van het areaal van enkele teelten van Groot-Veurne in ha (1910-1917) Bron: Recensement général d’agriculture, 1910 en Recensement des cultures en 1917 (bewaard in PAWVL). Opmerking: Groot-Veurne is de optelling van de dorpen Avekapelle, Boitshoeke, Bulskamp, Eggewaartskapelle, Veurne, Houthem, De Moeren, Steenkerke, Vinkem, Wulveringem en Zoutenaaie.
Maximumprijzen en teeltplannen in onbezet België. Provinciaal Archief West-Vlaanderen en Rijksarchief Brugge, Fonds Jean-François Maes, nr. 425.
4.3. Samenleven met soldaten
Vernielen ingezaaide akkers door soldaten • 10/08/1917 – “…’t Is waarlijk schandalig welke schade de engelsche troepen nu nutteloos aan de beboerde velden van Dickebusch toebrengen. … En zeggen dat het daarrond al onbebouwde velden zijn, maar neen, zij zullen bij voorkeur gaan waar zij meest scha kunnen doen.”
Soldaten hielpen landbouwers • 15/11/1916 – “Bij Achiel Van der Marliere zijn 3 Belgische soldaten van de 6de batterij bezig met aardappelen uitdoen. Hij heeft ze reeds 4 weken in ’t werk. Hij betaalt hen 7,50 fr. per week en wat drinkgeld aan den adjudant.”
In de regio verschenen soldatentuintjes
Aanleg moestuinen hospitalen/rustoorden (vb. De Moeren)
Stadsarchief Brussel, F-2997
5. Agro- en voedingsindustrie in de Westhoek
Bezet België
Gebrek aan personeel en grondstoffen Weigeren om voor de bezetter te werken Melkerijen zagen toevoer slinken + ook kwaliteit daalt • Melkgift koe 1913: 2950 l/jaar – 1917: 1094 l/jaar
Aanvoer dieren voor slachthuizen daalde
Onbezet België
Productie gaat verder Zuivelproducenten krijgen het moeilijker Bierbrouwerijen leven op
Confiserie Dehaeck bleef produceren in Roesbrugge (onbezet België) Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
5.1. Matige zuivelproducten Margarine verdween, slechte kwaliteit van kaas Boterproductie onder controle
Gecontroleerde prijsstijgingen boter bloeiende zwarte markt • Officieel circuit: Nov. 1917: 7,7 fr/kg; sep. 1918: 10,25 fr/kg • Zwarte markt: 1917-1918: 30 tot 40 fr/kg
Bond der Boterhandelaars en Botervoortbrengers
Onbezet gebied: gelijkaardige situatie
Prijsstijgingen, matige kwaliteit
5.2. Bier aan het IJzerfront
Brouwerijen bezet gebied
Oprichting gerstcentrale + confiscatie koper (vanaf 1916) Grote winsten: bierproductie x4 tot soms x7
Onbezet België • 1917 - “…la seule industrie encore en vie sur le territoire belge”.
Probleem van gerst- en moutbevoorrading Sterk gestegen vraag naar bier: minder hop, mechanisatie Productiestijging impliceert kwaliteitsverlies • Brouwerij Deeren (Veurne): 1916 productie x11 tov 1913
Lucratieve drankhandel • Malaga, Engelse bieren (stout)
Soldaten in de Rode Poort (Hoogstade) Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.
Bierfles verdringt bierton Bron: Collectie Mout- & Brouwhuis De Snoek.
6. Voedselconsumptie in België Hamsteren: prijsstijgingen van voedsel Bezetter stelt officiële prijzen in
liberale landbouwbeleid van voor WOI
In realiteit liggen prijzen veel hoger (zwarte markt)
Prijsindex Brussel op de zwarte markt (tov 1914) • Stijging 67% in 1915, 684% in 1917, 1200% in 1918! • “Wegens de schaarschte aan onmisbare behoeften van allen aard, … was er ten slotte geen stabilisatie meer in de meeste prijzen… er waren ten laatste geen prijzen meer; men gaf wat men vroeg en daarmee uit.” (Sebrechts, 1919)
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.122.
6.1. Een gebrekkige maaltijd Minder vlees, boter, eieren, vet en melk Goedkope ‘calorieën’ vervingen dure producten Aardappel nam plaats brood in als basisvoedsel Doel NHVC: 1220 kcal per persoon (aanvullend)
Werd nooit bereikt: in 1917 slechts 54% van 1220 kcal 80% van de bevolking verloor gemiddeld 2 à 3 kg gewicht
Slechte kwaliteit, fraude en vervalsingen Ersatzproducten + voedergewassen
Kastanjes, brandnetels, koolrapen
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 047-40.
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 144-50
6.2. Oorlogskookboekjes en voedingstips
Doel: bevolking informeren om op een rationele manier met schaarse levensmiddelen om te gaan
Oorlogsrecepten:
Goedkoop, smakelijk en gemakkelijk Conserveringsmethodes; langzaam eten, goed kauwen Aardappelen, peulvruchten en groenten / soepen ‘Amerikaanse producten’ (rijst/maïs); oorlogswafels
Link met bloei volkstuinen
Omzetten weiden, parken en graskanten in tuinbouwgrond 1914: 16.000 fam. (800 ha) – 1918: 180.000 fam. (3000 ha)
De Voeding gedurende den Oorlogstijd (Nationale Commissie voor de uitbreiding der Huishoudkunde), Etterbeek, 1917, p. 12-13.
Stadsarchief Kortrijk, MSAK 1170, affiche PBC Kortrijk.
6.3. Voeding aan het front Pas in 1915 veldkeukens voor het leger Late leveringen, onvoldoende, slechte kwaliteit Belgen leerden ‘corned beef’ kennen van de Engelse soldaten Militairen zorgden zelf voor hun eten
Paling, vis in overstroomde gebieden Wild (konijnen, hazen) Moestuintjes nabij het front
Militaire boerderijen en brouwerijen
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
Drinkwaterbevoorrading Collectie KLM-MRA, B1-137-8-B.
7. Paradox en imago van de landbouw
Saldo tegoeden Middenkredietkas explodeert
33,8 miljoen in 1914 190,4 miljoen in 1918 Hoge landbouwprijzen, sterke inflatie, minder investeringen
Arme landbouw, rijke boeren • “plus l’agriculture tombait en décadence, plus le cultivateur s’enrichissait” (A. Henry, 1920)
Woekerpraktijken landbouwers, winkeliers
Aanvallen van clandestiene en gecensureerde pers Landbouworganisaties: nuanceren en vermanen
Honger als sociaal probleem
Hongeroptochten, voedselrellen, stakingen, moeskopperij
Bron: Uilenspiegel, 28 juli 1918 (AMSAB, Gent)
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 065-06
Wanhoop na de oorlog. Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom,1919.
Baudhuin (1944) 1913
1919
Blomme (1992)
Afname (%)
1913
1919
Afname (%)
Rundvee
1.849.000 1.286.000
-30,4
1.949.546 1.240.985
-36,3
Varkens
1.412.000
770.000
-45,5
1.534.658
365.784
-76,2
Paarden
267.160
161.619
-39,5
278.088
168.496
-39,4
Totaal
3.528.160 2.217.619
-37,1
3.762.292 1.775.265
Provincie
1913
1919
Afname in %
Antwerpen
160
123
-23,1
Brabant
226
199
-11,9
West-Vlaanderen
278
86
-69,1
Oost-Vlaanderen
308
147
-52,3
Henegouwen
249
169
-32,1
Luik
187
177
-5,3
Limburg
138
130
-5,8
Luxemburg
153
140
-8,5
Namen
145
110
-24,1
BELGIË
1.849
1.285
-30,5
-52,8
Rundveebestand per provincie in duizendtallen (1913-1919) Bron: A. Sevenster, De Rundveefokkerij in België, Leuven-Gent, 1924, p. 33.
8. Landbouwherstel
Schade aan landbouw was enorm
Totaal: meer dan 1 miljard frank schade!
Dienst voor de herinrichting van de landbouw (1919)
Aankoop en verdeling van landbouwproducten en –machines Subsidies en wedstrijden voor herinrichting
Verdrag van Versailles (1919): gematigd Plan prof. Leopold Frateur (Leuven): veeveredeling
Fokken van zuivere stammen/variëteiten Optimalisatie veevoeder, betere hygiëne
Invoer buitenlandse rassen gehinderd door ziekten
Bron: Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.
9. Herstel van de verwoeste gewesten
Totale verwoesting: 70.000 tot 125.000 ha
70 dorpen en steden - Infrastructuur volledig weg
Diensten onder verschillende ministeries
Dienst voor landbouwherstel • “Landbouwherstellingscontracten” • Prijskampen om landbouw te stimuleren / gronden te saneren
Belgische Boerenbond: Dienst voor herstel
Inlichtingenbureau: bemiddelen voorschotten oorlogsschade Grondverbeteringswerken via Heidemaatschappij Aankoop vee, (kunst)mest, voeder, machines… Wederopbouw en bouwdienst
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom, BRU001023430, 1919. Saneren van de bodem na de oorlog.
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom
Wederopbouwboerderijen
Het Virtuele Land, 006579: Knuydtswalle in Schore (Théo Raison, 1916)
Schoorbakkehoeve in Schore (www.schoorbakkehoeve.be)
10. Slotbeschouwing
Chaos en onduidelijkheid troef
Opeisingen bezorgen landbouw mokerslag
Meststoffen, veevoeder, veeteelt… Voedingsindustrie in de problemen
Dubbele rol van de boer
Beleving verschillend naargelang de plaats Hulporganisaties
Woekerwinsten, maar ook: investeringen na de oorlog
Creatieve omgang bevolking met voeding
11. Meer weten?
11. Selectieve bibliografie
Becuwe F., Bier aan het Ijzerfront, Brugge, 2009. Demasure B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven, 2014. De Schaepdrijver S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1997. Henry A., L’agriculture belge et la guerre (La renaissance économique de la Belgique, 8), Brussel, 1918. Sebrechts J., Geschiedenis van den landbouw in België vóór, tijdens en na den oorlog, s.l., 1923. Van Molle L., Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990, Leuven, 1990. Van Walleghem A., De oorlog te Dickebusch en omstreken 1914-1918, Brugge, 1967. Wackenier W., Alveringem in de Grote Oorlog, Brugge, 2006.
www.HetVirtueleLand.be
