Lambert Verheijen: Striptease van een afvalwaterzuivering. Waterschap groter dan provincie. Droogte is gevaar voor natte stad

5de jaargang / nummer 2 / mei 2009

M A G A Z I N E

Striptease van een afvalwaterzuivering

Lambert Verheijen: Waterschap groter dan provincie Droogte is gevaar voor natte stad Bouwen aan de puurwaterfabriek Waterbedrijf test keramisch membraan



Zelf

uitzoeken of uw waterbeheer efficiënter kan? Natuurlijk kunt u zelf de kosten van uw watercyclus in kaart brengen. En zelf analyseren waar het efficiënter en dus goedkoper kan. Maar waarom zou u zich hierover het hoofd breken, als er een partner is die dagelijks met dat bijltje hakt? Veolia Water heeft meer dan 150 jaar ervaring in watermanagement en alle technische, organisatorische en financiële aspecten daarvan. Onze experts voeren samen met u een diepgaande analyse uit. Mogelijkheden voor efficiencyverbeteringen komen daarbij haarscherp in beeld. Vervolgens helpen we u concrete stappen te zetten naar betere kostenbeheersing en meer productiviteit. Profiteert u gerust van onze kennis en ervaring. Dan kunt u zich volledig richten op uw core-business.

Veolia Water. Want u heeft wel iets beters te doen. Veolia Water Nederland Einsteinlaan 10 2289 CC Rijswijk tel. 070 300 21 14 www.veoliawater.com

VWN Adv's Industrie WT.indd 4

03-11-2008 17:08:22

M A G A Z I N E

3

r e da c t i o n e e l

Inhoud 4 Kort nieuws

5 Column

Directeur Cees Buisman van Wetsus over de groeiende complexiteit van water.

6 Interview: Lambert Verheijen

Dijkgraaf Lambert Verheijen van waterschap Aa en Maas over de toekomst van de waterschappen, hun democratische legitimiteit en de hoogte van de tarieven.

10 Droogte in de natte stad

Grondwater daalt tijdens lange, droge zomers. Dit kan leiden tot schade aan de houten palen onder de historische stadskernen. Een onderbelicht aspect van de klimaatverandering.

13 Podium: Vemw

Henk Brons van Vemw over onhaalbare ambities in de waterplannen.

14 Puur water voor de olieproductie

Een waterschap en een waterleidingbedrijf gaan samen ultrapuur water produceren uit afvalwater. Daarmee gaat de NAM de olieproductie in Nederland weer op gang brengen. De bouw van de waterfabriek is in volle gang.

19 Mens in beeld

Wim Zegers maakte de overstap van de financiële wereld naar algenkwekerij Ingrepro. Welke plannen heeft hij voor de waterwereld?

21 Hergebruik in tuinbouw

Hergebruik van water staat bovenaan alle agenda’s, zo ook in de tuinbouw. Een ‘waterketencentrale’ in Bleiswijk moet afvalwater weer omtoveren tot gietwater.

25 Industriewater in de praktijk

Vallen en opstaan bij de optimalisatie van een waterzuivering.

26 Keramische membranen

Drinkwaterbedrijven doen er nog geheimzinnig over, maar laten hun oog vallen op keramische membranen.

29 Lucht in persleidingen

Testen in Hoek van Holland moeten de hoeveelheid lucht in persleidingen terugbrengen.

31 Podium: Stowa

Bert Palsma van Stowa durft zich niet meer te vertonen op feestjes.

32 Nederland in de wereld 34 Informatie

Agenda, advertentie-index en colofon.

17:08:22

Water hergebruiken. De handen lijken hiervoor niet massaal op elkaar te gaan. Niet gek. Want we hebben genoeg water. Het komt met bakken uit de hemel en het stroomt van alle kanten ons land binnen. Waarom dan hergebruiken? Onze intuïtie zegt bovendien dat het vies is. Net zoiets als de tandenborstel van iemand anders gebruiken. Het kan wel, maar liever niet. Toch gonst het van de plannen om gebruikt water op te poetsen en opnieuw te gebruiken. Tuinders die behalve hun gietwater ook hun afvalwater inzetten voor het besproeien van hun planten. Bedrijven die elkaar water gaan leveren. Of nog een stap verder: de productie van ultrapuur water uit afvalwater, zoals in Drenthe voor de productie van olie. Ook wordt erover gedacht om gezuiverd afvalwater van een communale zuivering in te zetten voor het besproeien van tomaten. Bedrijven kijken vooral naar het kostenplaatje. Water zuiveren voor de buurman kan goedkoper zijn dan lozen, zeker als er wat subsidie bij komt kijken. En tuinders in het westen vrezen tekorten aan zoet water, mogelijk een gevolg van de klimaatverandering. Goede redenen. Maar sommige plannen gaan wel heel ver, zeker psychologisch. De grens lijkt te liggen bij hergebruik voor voedselproductie. ‘Tomaten uit afvalwater’, dat klinkt toch niet zo lekker. Technologen zeggen dat het kan, maar die hebben dan ook niet zoveel last van intuïtie. Jurgen Sweegers Hoofdredacteur WaterForum Media

4

M A G A Z I N E

u ws b i n n e nl a n d iknotrt e r vniieew Waterbeheer

Drinkwater

Membraaninstallatie op Ameland Op Ameland zijn twee oude productie-installaties voor drinkwater geheel vernieuwd. De twee installaties in Buren en Hollum zijn identiek en zijn ook hetzelfde als die sinds enige jaren op Terschelling staat.. Ze bestaan ieder uit een membraanfiltratie en drie filterketels. Een deel van het water gaat naar de membraanfiltratie en daarna naar een filterketel voor de nafiltratie. Het andere deel gaat naar een filterketel voor de voorfiltratie en daarna naar een ketel voor de na-filtratie. Vervolgens gaat al het water nog door een uv-desinfectie-installatie. Als al het water door de membraanreactor zou worden gestuurd, zou het water te zacht worden. Alleen de gebouwen herinneren nog aan de oude installaties, die nog uit de jaren vijftig van de vorige eeuw stammen, zo zegt woordvoerder Liesbeth ten Wolde van Vitens Fryslân. Vitens heeft de investering van vier miljoen euro opgebracht. Met de nieuwe voorziening wil het Waddeneiland minder gevoelig worden voor storingen in de leiding met het vaste land, met name in de zomer wanneer het aantal mensen op het eiland vertienvoudigt van 3500 naar 35.000. De oude installaties waren ongeveer voldoende om de bewoners van het eiland zelf van water te voorzien. Het water dat extra nodig is komt via een leiding vanuit Holwerd op het vaste land. Nu kan de capaciteit van de eigen installaties op Ameland in noodsituaties opgevoerd worden naar 82 kubieke meter per uur. De maximale capaciteit in normale situaties gaat omhoog van 40 naar 52 kubieke meter per uur .

Megapompen voor gemaal Katwijk Hoogheemraadschap Rijnland heeft de rotor voor de eerste pomp in het boezemgemaal van Katwijk geplaatst. De rotor heeft een diameter van 3,5 meter en heeft de vorm van een slakkenhuis. Bovenop de rotor wordt de motor aangebracht. Er zullen vier van dergelijke pompen geplaatst worden. Iedere pomp heeft een capaciteit van 23,5 kubieke meter per seconde. Het boezemgemaal Katwijk wordt momenteel grondig verbouwd om in de toekomst grotere hoeveelheden water te kunnen verstouwen. Die grotere hoeveelheden worden verwacht als gevolg van de veronderstelde klimaatverandering. Momenteel bestaat het gemaal uit drie eenheden. Er wordt nu een vierde eenheid bijgebouwd. De maximumcapaciteit van het gemaal komt op 94 kubieke meter per seconde, tegen 54 kubieke meter nu. Bij storm op zee zal de capaciteit 75 kubieke meter per seconde bedragen. De nieuwe pompen worden elektrisch voortgedreven. Er komen ook noodaggregaten voor als de stroom uitvalt en een nieuw krooshekreiniger. Het werk is in 2007 begonnen en zal naar verwachting in 2011 klaar zijn.

Demontabele dijk aan de Maas

Waterschap wil geen demontabele dijken Waterschap Peel en Maasvallei denkt erover om demontabele dijken te vervangen door echte dijken. Het waterschap doet dit na het vaststellen van het Beheerplan waterkeringen 2009-2013. In het plan staat hoe de waterkeringen het beste kunnen worden beheerd en onderhouden om de veiligheid bij hoogwater te garanderen. Alle mogelijke risicofactoren, zoals demontabele waterkeringen en bomen, worden geïnventariseerd, waarna wordt besloten of er tot verandering moet worden overgegaan. De demontabele waterkeringen zijn niet zo betrouwbaar als een dijk, zo zegt Anke Verschuijten van het waterschap. “Er is een grotere kans van falen en dan met name van menselijk falen. De alarmering moet op tijd doorkomen, het materiaal moet op tijd worden aangevoerd en mensen moeten de kering ook nog op tijd dicht hebben. Ook de natuur kan bijdragen aan problemen, er kan bijvoorbeeld een boom tegen een balk aanwaaien. Een dijk is robuust en staat er altijd.” Peel en Maasvallei heeft momenteel zevenduizend aluminium planken die samen goed zijn voor drie kilometer op te bouwen wanden. Maar juist omdat deze beschermingswijze risicovoller is, wil het waterschap geen nieuwe demontabele waterkeringen meer en waar mogelijk deze vervangen door dijken.

Meer nieuws online Pomp wordt naar binnen getakeld.

Publiek bekijkt nieuwe productie-installatie Ameland

Het nieuws op deze nieuwspagina's is ook te vinden op de website WaterForum Online. Als u een abonnement neemt op de gratis nieuwsbrief, ontvangt u wekelijks het nieuws uit de watersector.

Kijk op: www.waterforum.net

M A G A Z I N E

5

i nctoe rluv mn iew

Moons nieuwe dijkgraaf Vallei en Eem Annemarie Moons (43) wordt zo goed al zeker de nieuwe dijkgraaf van waterschap Vallei en Eem. Het algemeen bestuur van het waterschap heeft haar unaniem bij de regering voorgedragen voor deze functie. “Het moet raar lopen in bestuurlijk Nederland als ze het dan niet wordt”, zo zegt een woordvoerder. De voordracht gaat via de provincies Utrecht en Gelderland naar de staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat. Die benoemt haar dan bij Koninklijk Besluit. Moons volgt dan Klaas van de Langemheen op, die met pensioen gaat. De functieoverdracht zal uiterlijk 1 juni plaatsvinden. Moons is momenteel gedeputeerde in de provincie Noord-Brabant, verantwoordelijk voor economie, duurzaamheid en klimaat. In de vorige bestuursperiode was ze gedeputeerde met water in haar portefeuille. Ze volgde in 2005 Lambert Verheijen op die dijkgraaf van waterschap Aa en Maas werd. Moons was ook voorzitter van de Stichting Reinwater, een organisatie die zich inzette voor de waterkwaliteit. Vorig jaar ging die stichting op in Triple E. Annemarie Moons (foto: Eric van der Burgt)

Proceswater

NMA onderzoekt bedrijf Evides en WML De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) gaat onderzoek doen naar de markt voor industriewater. Dit naar aanleiding van de wens van Evides Industriewater (EIW) en Waterleidingmaatschappij Limburg (WML) om een joint venture op te richten: Evilim. In september oordeelde de toezichthouder al dat hier een vergunning voor nodig is. Nu de vergunningsaanvraag binnen is, kan de NMa gaan beoordelen of de nieuwe combinatie al dan niet tot te veel marktmacht leidt voor EIW. De toezichthouder trekt dertien weken uit voor het onderzoek. Belangenbehartiger voor de industrie VEMW vindt het goed dat de NMa onderzoek gaat doen naar de markt. EIW wacht het onderzoek af en gaat er vanuit dat de toezichthouder de samenwerking goed zal keuren. De reden van het onderzoek is volgens EIW dat de NMA nog te weinig informatie heeft over hoe de markt in elkaar steekt. EIW en WML willen zich vooral op de markt voor waterservices storten en daar is volgens directeur Markus Flick van EIW genoeg concurrentie. Op de markt voor levering van water ‘uit de pijp’ is inderdaad niet veel concurrentie. De levering van drinkwater uit het openbare net is echter bij wet voorgehouden aan de drinkwaterbedrijven.

Ring van water en energie in Moerdijk Bedrijven in het havengebied van Moerdijk gaan de komende jaren energie, water en reststromen uitwisselen. De partijen hebben in april een akkoord ondertekend: ‘Duurzame verbindingen Moerdijk’. Het plan is om daartoe een ringleiding op het terrein aan te leggen en om een utility center te bouwen. Eerst moet er echter onderzocht worden hoe bedrijven elkaar precies aanvullen op het gebied van water en energie. “Dit jaar zullen de eerste projecten tot stand komen”, zo zei gedeputeerde Onno Hoes van de provincie Noord-Brabant. De provincie heeft de partijen bij elkaar gebracht. Ook Waterschap Brabantse Delta doet mee aan het project. De taak van het waterschap blijft vooralsnog beperkt

Haventerrein Moerdijk.

tot het aanleveren van kennis over meervoudig gebruik van water. Vorig jaar was er een akkoord gesloten over zuivering van het water van afvalcentrale AZN en slibverwerkingscentrale SNB maar die plannen zijn afgeblazen. Deze aanpak zou slechts een enkelvoudige oplossing voor de bedrijven zelf zijn”, zegt dijkgraaf Joseph Vos.

De complexe wereld van water Laatst sprak ik iemand van een bedrijf dat zich pas bij Wetsus heeft aangesloten en vrij nieuw is in de waterbusiness. Hij merkte op dat water eigenlijk zeer ingewikkeld is, terwijl het van een afstand altijd zo simpel lijkt. Deze opmerking raakte bij mij een gevoelige snaar. Want ook bij waterspecialisten zelf bestaat lang niet altijd het besef dat water niet vanzelfsprekend maar eigenlijk zeer complex is. Vaak kijken wij, met enig ontzag naar andere sectoren, zoals chemie of elektronica, omdat die veel meer sophisticated zouden zijn. Inderdaad, water is een natuurproduct, dat al dan niet negatief is beïnvloed door menselijke activiteiten. Het opwerken van water om het geschikt te maken als drinkwater of industriewater kent echter nog vele facetten. En dat geldt natuurlijk ook voor het weer veilig in de natuur terugbrengen van het water dat we hebben gebruikt. Hier tellen biologische, chemische en fysische factoren en die spelen ook nog eens op elkaar in. Op biologisch vlak bijvoorbeeld willen we geen pathogenen in ons water. En ook willen we geen hinderlijke nagroei of biofouling. Op chemisch gebied willen we geen precipitaties (vorming van neerslag) en geen toxische effecten, zelfs niet op het niveau van nanogrammen. En ook op fysisch terrein van water ontstaan steeds nieuwe inzichten. Denk aan het steeds breder toepassen van apparatuur voor ‘watervitalisatie’ door de landbouw en door consumenten. Of aan het gebruik van magneten in de industriële waterbehandeling. Ik wil nog wijzen op de mondiale waterschaarste. Hergebruik van water wordt steeds belangrijker, en daarmee de zoektocht naar manieren om dat hergebruik steeds beter mogelijk te maken. Werkend bij een instituut als Wetsus is het heel inspirerend om aan die ontwikkelingen in wateronderzoek bij te dragen. Want er is voorlopig nog genoeg te ontdekken in die alsmaar groeiende complexe wereld van het water.

Cees Buisman Wetenschappelijk directeur Wetsus

6

M A G A Z I N E

interview

Zijn eigen PvdA voelt wel voor opheffing van de waterschappen, maar dijkgraaf Lambert Verheijen van Waterschap Aa en Maas is daar niet voor. Zijn pleidooi tegen het onderbrengen van de waterschappen bij de provincie werd hem niet in dank afgenomen door partijleider Wouter Bos. Eerder voorziet hij een verdere schaalvergroting en een verdere integratie van het waterbeheer met gebiedsontwikkeling. “Een fusie met de twee Limburgse waterschappen ligt voor de hand.”

Lambert Verheijen, dijkgraaf Aa en Maas

'Waterschappen moeten u

Tekst: Jurgen Sweegers Foto's: Sandra Peerenboom

Met gemak laveert dijkgraaf Lambert Verheijen van waterschap Aa en Maas tussen de lastige klippen van de waterwereld. Sterker nog, onder zijn leiding lijkt het waterschap een toekomstbestendige strategie te voeren. En dat is nodig want er wordt nogal eens getwijfeld aan het nut van de waterschappen. De bevolking is ook niet enthousiast, wat blijkt uit de lage opkomst bij de verkiezingen van vorig jaar. Er is gemopper over de tarieven. Toch wordt er meer dan ooit een beroep gedaan op de waterschappen. Behalve voor de zuivering van het water ook voor de verdediging van ons land tegen het water. Veeleisende wetgeving moet geïmplementeerd worden, zoals de Kaderrichtlijn Water en de Waterwet. En tegelijkertijd moet de dijkgraaf allerlei verschillende belangen in zijn eigen organisatie met elkaar weten te rijmen. De ervaring die Verheijen in de Brabantse politiek heeft komt hem derhalve goed van pas. Twaalf jaar lang was hij gedeputeerde voor de provincie Noord-Brabant, met waterbeleid in zijn portefeuille. In 2005 verruilde hij het provinciehuis van NoordBrabant voor het nabijgelegen kantoor van waterschap Aa en Maas. Sindsdien gaan waterbeleid en gebiedsontwikkeling bij hem hand in hand, iets wat door anderen vaak alleen nog maar

met de mond beleden wordt. Het waterschap onderscheidt zich verder door een actieve communicatie met de buitenwereld en door het omarmen van nieuwe technieken en concepten als ‘de Energiefabriek’. Hoe ziet u de toekomst van de waterschappen? Zullen ze steeds meer zelfstandige, volwassen lokale overheden worden of zullen ze steeds meer opschuiven in de richting van de provincies en daar uiteindelijk ondergebracht worden? “Er zijn drie scenario’s. Het eerste is dat het aantal waterschappen in de komende tien jaar verder daalt van de huidige 26 naar bijvoorbeeld zeventien en dan naar tien. De twee Zeeuwse waterschappen zijn al aan het fuseren. Bij de waterschappen Vallei en Eem en Veluwe zijn ze bezig en ook wij zouden onze vleugels naar het oosten (Limburgse waterschappen) of het westen (Brabantse waterschappen) kunnen uitslaan. Een fusie met Limburgse waterschappen ligt meer voor de hand, omdat wij de Maas en het natuurgebied de Peel met hen gemeen hebben. Het tweede scenario is dat de regionale directies van Rijkswaterstaat bij de waterschappen gevoegd worden. De derde optie is dat de provincies de waterschappen overnemen. De vraag die ik dan altijd stel is: wie neemt wie over? Bij de

M A G A Z I N E

7

interview

Lambert Verheijen 1954 1982 1980-1984 1984-1991 1991-1992 1987-1992 1992-2005 2005- 2005

geboren Theoretische sociologie aan KUB Docent diverse scholen in Breda Docent HTS-Bedrijfskunde in Eindhoven Organisatieadviseur Bouwman & Company Provinciale Staten Noord-Brabant Gedeputeerde Staten Noord-Brabant Dijkgraaf Waterschap Aa en Maas President-commissaris Slibverwerking Noord-Brabant

en uit isolement kruipen' drie Brabantse waterschappen werken meer mensen dan bij de provincie Noord-Brabant (1500 versus 1450). Ook landelijk komen de cijfers overeen (12.000 bij de provincies en 11.000 bij de waterschappen). Als je zoveel mensen en taken bij de provincie voegt, dan verandert de provincie. De nadruk op natuur- en milieuaspecten wordt nog groter. De provincie wordt dan een soort omgevingsschap. De provincies zelf zijn ook geen groot voorstander van dit idee. De provincies trekken zich juist terug van uitvoerende taken. Zij willen zich meer concentreren op een regiefunctie. De discussie over het toevoegen van waterschappen aan de provincie is niet zozeer gevoed vanuit een taakanalyse, maar vanuit bezorgdheid over ‘bestuurlijke drukte’. Ik heb in de PvdA gepleit tegen het onderbrengen van waterschappen bij de provincie. Partijleider Wouter Bos nam me dat niet in dank af.” Zijn waterschappen democratisch gelegitimeerd? “Ja, er zijn immers verkiezingen. Het is waar dat de opkomst laag was. Maar er staat nergens dat de opkomst meer dan 50 procent moet zijn. Bij verkiezingen voor gemeenten en provincies komt de opkomst vaak ook niet boven de 50 procent. En bij waterschappen gaat het slechts om één thema. Waterschap Aa en Maas bestrijkt een gebied met 700.000 inwoners. Daarvan

hebben er toch 110.000 gestemd en dus bewust een keuze gemaakt. Het is te weinig, maar het is een grote groep.” Is het niet raar dat boeren, waarvan het aantal steeds minder wordt, geborgde zetels hebben in de besturen terwijl de miljoenen inwoners van steden en dorpen dat niet hebben? “De wetgever heeft hen die mogelijkheid gegeven. Bij waterschap Aa en Maas zijn negen van de dertig zetels geborgd: vier voor boeren, vier voor het bedrijfsleven en één voor eigenaren van natuurterreinen. De gedachte was dat deze groepen een groot financieel belang hebben bij goed waterbeheer. Het bedrijfsleven brengt 30 procent van de inkomsten op, maar ze zouden nooit zo’n groot aandeel in het bestuur krijgen bij verkiezingen. Bij boeren is dat minder het geval. Zij zijn over het algemeen minder gaan betalen. De agrarische sector is in staat om behalve de geborgde zetels ook zetels door de verkiezingen te bemachtigen. Dat is voldoende om hen een grote positie te geven. De democratische partijen zijn verrast door de invloed van de geborgde zetels. Het onderwerp komt uitgebreid aan de orde in de evaluatie van de verkiezingen die het kabinet binnenkort naar de Kamer stuurt.” (Bij het verschijnen van dit blad is dat mogelijk al gebeurd, red.)

>(Ekmb[l[d5

Leverancier en adviseur op het gebied van pomptechnologie

www.saer.nl :[ÒX^…ciZYg^c`lViZgkddgo^Zc^c\ dc\ZVX]iYZXVeVX^iZ^iZcZXdad\^hX] kg^ZcYZa^_`ZV[kValViZgWZ]VcYZa^c\4 6ah‚‚ckVcYZiddcVVc\ZkZcYZWZYg^_kZc^c YZegdXZhbZZiiZX]cdad\^Z!aZkZgi@GD=C: ZZclVVgYZkdaaZW^_YgV\ZVVcYZkZgZ^hiZc kVcYZlViZg^cYjhig^Z#CVVhiZZcXdbeaZZi egdYjXiVhhdgi^bZcikVcÓdl"Zcc^kZVj" bZiZgh!W^ZYZcl^_dcoZ`aVciZccjdd` Z[ÒX^…ciZVcVanhZbZiZgh# @GD=C:Éhc^Zjldcil^``ZaYZZaZ`igd" bV\cZi^hX]ZÓdlbZiZg!YZL6I:G;AJM ^hZZcXdbeaZiZbZZideadhh^c\kddglViZgZc V[kValViZgVeea^XVi^Zh# @GD=C:ÄLViZg^hdcoZlZgZaY#

SAER B.V. Muskushouwsestraat 14 6666 MC Heteren

T 088 - 22 888 20 F 088 - 22 888 25 E [email protected]

Toeleveranciers presenteren zich M A R K T W I J Z E R

In de volgende speciale editie van de WaterForum Marktwijzer geven een groot aantal branche organisaties hun visie op de marktontwikkelingen. Toonaangevende toeleveranciers presenteren in deze editie hun bedrijf en producten/diensten. Zorg dat uw bedrijf hierbij staat en plaats een bedrijfspresentatie van een hele pagina voor slechts € 995,00 (incl. opmaakkosten).

KddgbZZg ^c[dgbVi^Zo^Z dcoZlZWh^iZ/ lll#`gd]cZ#Xdb

Deze speciale editie heeft een extra oplage van 2.500 ex. (totaal 7.500 ex.). WATERFLUX 3070

Reserveer nu en bel 015-3617433 of stuur een email naar [email protected] WaterForum Marktwijzer verschijnt in juli en wordt het gehele jaar door verspreid op beurzen en op aanvraag.

M A G A Z I N E

9

interview Wat moet er gebeuren om de opkomst op te krikken? “De verkiezingen voor de waterschappen moeten op dezelfde dag gehouden worden als de gemeenteraadverkiezingen. En we moeten afstappen van die stembiljetten die tussen de reclame in de bus vallen. Mensen moeten fysiek naar het stembureau kunnen. Verder kun je denken aan een belastingvoordeel voor mensen die gaan stemmen. Het is een frivole gedachte, te banaal voor woorden, maar wel aantrekkelijk. Als je in Nederland een hoge opkomst wil, dan lukt dat alleen als daar in de nationale politieke arena om wordt gestreden. Als het geen landelijk issue is, dan komt het niet in de landelijke media. We moeten dus onze zichtbaarheid vergroten. Dat is niet gelukt bij de laatste verkiezingen. De concurrentie om aandacht van de media is groot. Je kunt miljoenen uitgeven zonder dat het opvalt. Ik moet toegeven: waterschappen hebben het ook niet altijd gezocht. Ze moeten meer herkenbaar zijn: zich niet opsluiten in een technisch isolement.” Behalve dat ze niet zichtbaar zijn, is er wellicht ook te weinig te kiezen en zijn de mensen die op de lijsten staan onbekend. Landelijke media schrijven niet over deze regionale kandidaten. Dus moeten regionale kranten het oppakken. Maar doen ze dat? “Bij waterschappen worden er net als bij de Gedeputeerde Staten belangen tegen elkaar afgewogen. Bij elke stukje beekherstel is er een discussie over hoe ver we moeten gaan. Dat is mensen niet helemaal duidelijk. Daarom ben ik blij met de politisering van de waterschappen (het meedoen van politieke partijen aan de verkiezingen, red.). Dat is belangrijk voor de zichtbaarheid en voor de keuzes die gemaakt worden. In de regionale kranten is de toon over de waterschappen vaak negatief: hoge kosten, verkeerde keuzes en onzichtbaarheid.” Er is veel te doen over de hoogte van de belastingen. Kunt u die niet omlaag brengen, bijvoorbeeld 5 procent per jaar? “Nee, water kost ons steeds meer geld, door de onzekerheid en de risico’s die we lopen. De eisen aan de waterbestendigheid worden steeds hoger: om overstromingen te voorkomen, verdroging tegen te gaan en om de waterkwaliteit te verbeteren. De lastenverhogingen zijn echter niet explosief. Bij Aa en Maas stijgen de lasten met de inflatie mee, plus een opslag (van 0,5 tot 1 procent) voor activiteiten die met de Kaderrichtlijn Water te maken hebben. Die laatste kosten mogen over drie keer zes jaar worden uitgesmeerd. Eind dit jaar gaan de plannen daarvoor naar Brussel. Het verminderen van de lasten met bijvoorbeeld 5 procent gaat niet zonder dat we elementaire taken moeten schrappen.” Wat zegt u dan tegen de man in de straat die klaagt over de belastingen en over (al dan niet werkelijk bestaande) mooie gebouwen en hoge salarissen? “Tegen hen zeg ik: kijk eens terug, naar dertig jaar geleden. Toen stond er letterlijk een meter schuim op de Aa. En denkt u elke keer als u de wc doortrekt eens aan het waterschap. Het schoonmaken daarvan kost twintig cent. Uiteindelijk doen we iets zeer noodzakelijks.”

Hoe ervaart u de rol van de pers en hoe moeten waterschappen de omgang met de pers invulling geven? “Waterschappen moeten het contact met de pers actief opzoeken. In plaats van verrast zijn als er over hen wordt geschreven en zich daar dan niet in herkennen. We zijn bezig met het intensiveren van contacten met de regionale pers. We willen hen kunnen bellen. Bij moeilijke dossiers willen we met hen van te voren om tafel zitten. De negatieve verhalen zijn van degenen die zich weinig hebben verdiept in de werkwijze van de waterschappen vandaag de dag. Bij hen bestaat nog het beeld van waterschappen uit de jaren zeventig, toen er drie- tot vierhonderd waterschappen waren. Nu zijn er 26 waterschappen en dat zijn middelgrote organisaties met professionele directies. We moeten er zelf aan werken om dat beeld bij te stellen.”

Verheijen:'Water kost ons steeds meer geld, door de onzekerheid en de risico’s die we lopen'

10

M A G A Z I N E

TOEKOMST

Weinig aandacht voor verdroging en hitte in stedelijk waterbeheer

Sluipende dreiging voor stad op palen

Tekst: Arjan Veering

Amsterdam is een stad van water en droogte lijkt dan wel het minste probleem. Toch ligt verdroging op de loer, als de klimaatverandering doorzet, zo waarschuwt Deltaresdeskundige Frans van de Ven. Het grondwater daalt, het openbare groen verdort en de houten palen waarop de stad rust, komen droog te liggen. Hebben we wel genoeg oog voor het sluipende gevaar?

Amsterdam: De historische grachtenpanden lopen minder risico op verdroging van de houten fundering (foto: Creative Commons)

Weken achtereen verzengende hitte, geen druppel regen. Het land droogt uit en de stad zucht onder de brandende zon. Onwaarschijnlijk? Denk eens terug aan de zomer van 2003: Nederland beleefde een wekenlange hittegolf en het scheelde weinig of de stroom was uitgevallen, omdat energiecentrales geen koelwater meer mochten lozen in de opgewarmde rivieren. Even verder terug in de tijd was 1976 een van de droogste zomers ooit, waarbij stedelingen zelfs de bomen in de straat bewaterden, omdat die het loodje dreigden te leggen. Als we de klimaatscenario’s van het KNMI bestuderen, zullen zulke hete, droge periodes steeds vaker voorkomen en langer duren. Het is een kant van de klimaatverandering waar we in Nederland eigenlijk maar weinig aandacht aan besteden. We kijken vooral naar hevige stormen en zware regenbuien die het water kunnen opstuwen. “Terecht”, zegt Frans van de Ven van kennisinstituut Deltares, “overstromingen zorgen voor enorme schades en een ontwrichting van de maatschappij.” Maar, zo benadrukt hij, we mogen de andere kant van de klimaatmedaille niet veronachtzamen. “Want wat is erger: één keer een grote ramp, of een schade die zich sluipend opbouwt?”, vraagt Van de Ven. Paalkoppen Hij doelt op het grondwaterpeil dat in langdurige droge periodes onvermijdelijk gaat zakken. Het gevolg is dat in de historische steden de houten funderingen gedeeltelijk kunnen droogvallen en dan langzaam maar zeker vergaan. Amsterdam – ‘stad gebouwd op palen’ – zou dan wel eens zijn historisch erfgoed in gevaar kunnen zien komen. Tijdens een symposium in de Rode Hoed, zeer toepasselijk gelegen aan een van de hoofdstedelijke grachten, lijkt Van de Vens waarschuwing weinig indruk te maken. “Dan laten we wel wat extra water vanuit het IJ in de grachten lopen”, zegt GroenLinks-wethouder Maarten van Poelgeest tijdens het debat simpelweg. Maar Van de Ven betwijfelt of dat afdoende is. Er is nog nauwelijks inzicht in de consequenties van langdurige hitte en droogte op de Nederlandse steden en het waterbeheer. Zo kijken de verdrogingstudies van enkele jaren geleden niet specifiek naar stedelijk gebied. “Wat gaat er gebeuren als we een droge periode van een week of negen krijgen? Het dalende grondwater doet de houten paalkoppen droog staan en we weten dat dan

M A G A Z I N E

11

TOEKOMST ‘De stad moet kunnen zweten’ verval intreedt. Het zou in tal van Nederlandse steden met houten funderingen kunnen gebeuren. We weten er gewoon te weinig van”, stelt Van de Ven. Maar Van de Ven kijkt niet alleen naar het water in de bodem, ook bovengronds kunnen de gevolgen van een fikse hittegolf ingrijpend zijn. “De stad warmt alsmaar op, het openbaar groen krijgt het moeilijk, bomen en struiken hebben water nodig, maar waarvandaan?” De wortels zoeken naarstig naar het grondwater, maar dat daalt juist. Als ze geen water meer vinden, stoppen bomen en planten met verdampen, terwijl de stad juist verkoeling nodig heeft. “Door verdamping daalt de temperatuur en verbetert het leefklimaat”, zegt Van de Ven. “Een stad moet kunnen zweten.” Hij wijst op Tokio dat in de zomer zelfs zijn straten natspuit, enkel en alleen om te koelen. Water genoeg toch in Amsterdam? Zo eenvoudig is het niet. “Je kunt niet zomaar water inlaten vanuit de buitengebieden”, stelt Van de Ven. “Dat water zit vaak vol nutriënten en dat wil je niet in de grachten hebben.”

liggen”, aldus Ponten. De klimaatverandering staat zeker op de agenda, verzekert hij. “We moeten nog wel verder nadenken over de aanpak in situaties van hevige neerslag of lange droogte.” Steden als Dordrecht en Rotterdam kampen nu reeds met droogvallende houten funderingen, al daalt daar het grondwater door locale oorzaken, zoals graafwerkzaamheden of lekkende riolen. Maar welke stedelijke gebieden zijn gevoelig voor de verdrogingsproblematiek als het klimaat opwarmt? “Die moeten we nu in kaart gaan brengen”, meent Van de Ven. “Juist voor gemeenten kan het van groot belang zijn om daar inzicht in te krijgen en eventueel op te kunnen inspelen.” Het op peil houden van het grondwaterstand in extreme perioden is een heikel karwei, beseft Van de Ven. “Verhoging van het oppervlaktewaterpeil in de zomer kan soms een oplossing zijn, maar dat is bijvoorbeeld weer moeilijk in steden als Amsterdam die direct aan de boezem liggen. Het hangt dan van de locale hydrologische omstandigheden af of het water voldoende doorstroomt naar het grondwater.” Een andere optie is op kwetsbare plekken infiltratiedrains aan Unesco te leggen om in tijden van droogte extra water in de bodem te Overigens blijkt in Amsterdam het historische centrum binnen brengen. Het is een van de maatregelen uit het boekje Waterrode grachtengordel nog weinig last te ondervinden van zakkend buust Bouwen, dat in april is verschenen en waaraan Van de Ven grondwater. Het grondwaterpeil zakt daar ook in droge periomeeschreef. “Bij het klimaatbestendig maken van ons land, zullen den niet of nauwelijks onder het oppervlaktewaterpeil, zo’n 40 we dus ook droogte- en hittemaatregelen moeten treffen. Het is centimeter onder NAP, vertelt Jeroen Ponten van de Amsterdamse een minder zichtbaar probleem, maar we mogen niet afwachten waterbeheerder Waternet. “Het grondwater langs de grachten is tot het te laat is.” tamelijk stabiel”, stelt hij. Waternet heeft dat onderzocht, aangezien het Amsterdamse stadsdeel Centrum het gebied graag op de Unesco-lijst voor Werelderfgoed wil laten zetten. Dan moeten de houten palen onder de historische panden natuurlijk wel in goede conditie blijven en onder water blijven. Problemen kunnen zich voordoen buiten de grachtengordel, namelijk in de wijken die eind negentiende, begin twintigste eeuw zijn gebouwd zoals de Pijp, Oost en Oud-West. “Het is heel moeilijk om aan te geven waar zich problemen zouden kunnen voordoen met dalend grondwater”, aldus Ponten. Hij geeft aan dat Amsterdam al decennia een zeer nauwgezet grondwaterbeleid voert. Door de hele stad zitten zo’n 3000 peilbuizen in de bodem, waarmee zes tot negen keer per jaar de grondwaterstand in de gaten wordt gehouden. Overigens heeft Amsterdam al sinds 1987 al de nodige acties ondernomen om grip te krijgen op grondwaterproblematiek in de stad. Fijnmazig Grondwaterbeheer is echt maatwerk, stelt Ponten. “Een van de prioriteiten is dat de houten paalkoppen onder water blijven. Er bestaat niet één oplossing. Funderingsproblematiek kan echt heel fijnmazig worden, tot op het niveau van een straat, woonblok of zelfs architectonische eenheid.” Dat lange warme, droge periodes hun uitwerking hebben op het grondwater is evident, maar ook hier zullen de verschillen groot zijn binnen de stad, verwacht Ponten. “De Watergraafsmeer ligt bijvoorbeeld heel diep (het oppervlaktewaterniveau is daar 5,5 meter onder NAP). Die heeft een heel andere aanpak nodig dan de wijken uit de periode 1920-1940, die weer een stuk hoger

Aerzen - one step ahead

M A G A Z I N E

13

P o d iu m

Waterplannen bedreigen investeringsklimaat Dit half jaar loopt de inspraak op ruim veertig waterplannen van waterschappen, provincies en rijk. Provincies en waterschappen dreigen in hun waterplannen onhaalbare ambities te stellen, zo heeft de Tweede Kamer begin februari al gewaarschuwd. Ook VNO-NCW velt een vernietigend oordeel over de keuze van provincies voor doelen waarvan op voorhand vaststaat dat die niet gehaald kunnen worden: onbehoorlijk bestuur. VEMW is geschrokken van de vele ongedekte cheques in de plannen. Het is tijd dat staatssecretaris Huizinga op de rem trapt om straks onbetaalbare rekeningen te voorkomen. Vestigingsfactor op spel Terwijl koelwater vanouds een vestigingsfactor is waarmee Nederland zich internationaal onderscheidt, leggen de waterplannen strengere eisen op dan Europa vraagt. Conform de Europese Viswaterrichtlijn houden Duitsland en Frankrijk vast aan een watertemperatuur van maximaal 28 ºC. Nederland kiest daarentegen een waarde van 25 ºC als uitgangspunt. Voor kanalen en rivieren in beheer bij het rijk is een ingewikkelde oplossing gekozen met een beleidsdoelstelling van 28 ºC. Voor alle andere wateren kiezen rijk en provincies voor een doelstelling van 25 ºC. En dat terwijl een reeks van waterlichamen nu al niet aan deze maximumtemperatuur kan voldoen. Opvallend is dat zeker drie provincies voor één of twee wateren wél een temperatuurdoelstelling kiezen van meer dan 25 ºC. Het gaat onder meer om Vennen Groote Meer (Noord-Brabant), Vaart Nieuwe Driemanspolder (Zuid-Holland) en Spaarne, Mooie Nel en Liede (Noord-Holland). VEMW steunt op zichzelf die verruiming. Maar waarom geldt die verruiming alleen voor deze wateren, en waarom passen provincies de onderliggende motivering niet toe op andere wateren? En waarom volgt Nederland niet het voorbeeld van Duitsland en Frankrijk met een eenduidige doelstelling van 28 ºC? Wateroverheden zien Nederland nog te veel als een eiland. De werkelijkheid is dat we wonen en werken in de delta van Europese stroomgebieden. In de knel Rijk en provincies nemen met deze eilandbenadering van de Nederlandse delta een groot risico. Vitale economische functies zoals scheepvaart, elektriciteitsproductie en industrie komen in

Aerzen - one step ahead

de knel. Recent toonde Kema aan dat scheepvaart per 1000 ton waterverplaatsing 1 MW warmte veroorzaakt. Een van de oudste industriegebieden van Nederland is de cluster van internationaal concurrerende voedingsmiddelenbedrijven langs de Zaan. Met de vigerende temperatuurdoelstelling van 28 ºC kunnen deze bedrijven het hele jaar hun restwarmte afgeven aan de Zaan. Dat verandert met een doelstelling van 25 ºC. Op die manier zet de provincie de toekomst van deze productielocaties op de tocht. Een goede balans tussen economie en ecologie maakt koelwatergebruik zoals langs de Zaan het jaar door mogelijk, evenals scheepvaart in warme zomers. Koude douche De scherpe doelen van de waterplannen worden lang niet altijd gedragen door onderliggende maatregelenpakketten. Een voorbeeld. Voor fosfaat vormt waterschap Noorderzijlvest een gunstige uitzondering. Het waterschap past voor Maren Reitdiep en Fivelingo het ambitieniveau aan tot wat haalbaar is. Concreet betekent dat een verruiming van de fosfaateis tot 1,09 respectievelijk 0,92 mg/l. Wat dan weer niet te begrijpen is, is dat provincie Groningen voor deze wateren een scherpere doelstelling voor fosfaat opneemt van 0,25 respectievelijk 0,22 mg/l, daarin gevolgd in het ontwerp van de stroomgebiedbeheerplannen. Het overaanbod aan waterplannen zit hier kennelijk een realistische benadering in de weg. Voor maatschappelijke organisaties in de regio betekent dat een koude douche: hoe zinvol is overleg met het waterschap nog? Al geruime tijd bepleit het bedrijfsleven het waterbeheer te organiseren volgens de stroomgebieden van Rijn, Maas, Schelde en Eems. Het gaat om een investeringszekere toekomst. Henk Brons Directeur Water VEMW

Over VEMW

VEMW is de belangenbehartiger voor de zakelijke energie- en watergebruikers in Nederland en beijvert zich onder meer voor de erkenning van water als belangrijke vestigingsfactor voor bedrijven in Nederland.

14

M A G A Z I N E

I NV E ST E R I N G E N

Op een kale vlakte bij Emmen verrijst een fabriek die ultrapuur water gaat maken uit afvalwater. In zeven zuiveringsstappen wordt het effluent van de rioolwaterzuivering opgewerkt tot extreem zuiver water, en dat bijna geheel zonder chemicaliën. Vanaf 2010 gaat de NAM het ultrapuurwater gebruiken bij Legionellapreventie de oliewinning in Schoonebeek. WaterForum nam alvast een kijkje.

Nieuwe waterfabriek: van afvalwater tot extreem zuiver water

Ultrapuur water stuwt o Teskt: Marianne Vermaat

De eerste muren staan er al, zeven kilometer aan leidingen liggen nog in het verschiet. Even buiten Emmen verrijst op een halve hectare grond een bijzondere fabriek. Het is namelijk de eerste zuiveringsfabriek die ultrapuur water gaat produceren uit gezuiverd afvalwater van een rioolwaterzuivering. Bijzonder is dat een geheel nieuwe combinatie van technieken het mogelijk maakt om het effluent extreem te zuiveren, vrijwel zonder het gebruik van chemicaliën. Het water uit de puurwaterfabriek gaat vanaf 2010 naar de oliewinning van de NAM in het even verderop gelegen Schoonebeek. “Dit project is wereldwijd uniek”, zo zegt Roelof Schuiling, een van de twee directeuren van NieuWater, het bedrijf dat de puurwaterfabriek bouwt. NieuWater is een samenwerkingsverband van Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) en Waterschap Velt en Vecht. Puur water voor stoom De jaknikkers in het Drentse Schoonebeek staan al jaren stil, maar in 2003 kwam de NAM naar buiten met het nieuws dat het de oliewinning daar opnieuw wilde gaan exploiteren. Dat zal niet meer met jaknikkers gebeuren, maar met horizontale putten en lagedruk-stoominjectie. Daar is ultrapuurwater voor nodig, uiterst gezuiverd waaruit zelfs opgeloste stoffen als calcium, magnesium en carbonaat geheel zijn verwijderd. NieuWater bood aan dit water te leveren. Tot en

met 2007 waren technologen en ontwerpers van WMD en Velt en Vecht in de weer om tot een ontwerp te komen van de fabriek. Met de NAM is een contract gesloten voor 25 jaar, met uitzicht op verlenging. “De NAM gebruikt het water om stoom van te maken. Die stoom wordt vervolgens geïnjecteerd in de bodem. De zware olie in de bodem wordt hierdoor dunner en is makkelijker op te pompen”, legt Rob Bos uit, de andere directeur van NieuWater uit. Er is juist puur water nodig voor het maken van stoom, omdat met drinkwater aanslag op stoomketels en pompen ontstaat. Bos: “In dat water zitten namelijk allerlei mineralen, die wel goed zijn voor de mens, maar niet voor een stoominstallatie. Dus moeten alle onopgeloste stoffen uit het water worden gehaald tot er niks meer in zit.” Geen keuze De keuze voor gezuiverd afvalwater uit de RWZI in Emmen lijkt vooral uit nood geboren. Voor het produceren van puur water leek in Drenthe eigenlijk geen goede andere bron voor handen. “Oppervlakte- en grondwater waren niet beschikbaar”, zo vertelt Bos. Schuiling vult aan: “We doen er als waterschap alles aan om de verdroging tegen te gaan. Emmen ligt een flink eind boven NAP en we moeten veel water deze kant oppompen en dat kost energie. Dan zou het vreemd zijn plotseling veel van dit water voor de industrie te gebruiken.” Daarnaast heeft de provincie Drenthe aange-

M A G A Z I N E

15

INV ESTERIN G EN

Puurwaterfabriek in aanbouw

wt oliewinning geven geen grondwater dat wordt gezuiverd tot drinkwater voor industriële doeleinden te willen inzetten, juist vanwege het anti-verdrogingsbeleid. Grondwater moet vooral worden gebruikt als bron voor de drinkwaterbereiding. Wisselende samenstelling Een moeilijke opgave is dat het afvalwater dat binnenkomt op de RWZI altijd varieert van samenstelling en daarmee sterke kwaliteitsverschillen kent. “Het is afhankelijk van wat er wordt geloosd op het riool”, verklaart Schuiling. “Maar het eindproduct moet altijd voldoen aan de eisen van ultrapuur water.” Dat kan ook, laat Bos weten. “Dankzij de vele zuiveringsstappen die we hebben ingebouwd.” Het ontwerp is overigens in 2006 nog drastisch gewijzigd en zorgde voor een verdubbeling van kosten naar 43,5 miljoen euro. Bos: “De opgeloste stoffen komen vrij in concentraatstromen en de locaties waar wij deze brijn, een sterk zoute oplossing, kwijt zouden kunnen, vielen weg. Dus moest een nieuw plan worden bedacht.” Dat werd een ontwerp waarbij aanzienlijk minder chemicaliën worden gebruikt. Schuiling: “De investering is groter, maar die verdienen we uiteindelijk terug.” Deadline De muren van de puurwaterfabriek zijn al te zien vanaf de N37 bij Emmen en in september moet het gebouw wind-

Van effluent naar ultrapuur water in 7 stappen De ontwerpers van de puurwaterfabriek hebben verschillende technieken zo gecombineerd, dat het effluent van de rwzi vrijwel zonder chemicaliën extreem gezuiverd kan worden. Het zuiveringsproces kent in totaal zeven stappen, vertelt Rob Bos van NieuWater. Als eerste gaat het water door een trommelzeef om de grove delen eruit te zuiveren. Vervolgens komt de stap met ultrafiltratie via membranen. Bos: “Het water dat we dan krijgen, lijkt op het eerste gezicht schoon, maar is dan nog lang niet geschikt voor het maken van het stoom voor de NAM.” Daarom passeert het water twee keer een biologisch actief koolfilter (BAKF). “Na ultrafiltratie zitten er nog opgeloste organische stoffen in het water. Dan kan vervuiling (biofouling) optreden in de membranen van de omgekeerde-osmose-installaties, de zuiveringsstap die normaal vaak volgt op ultrafiltratie. Er ontstaan micro-organismen op de membranen, die voor verstopping zorgen. Normaal gesproken ga je dat tegen met chemicaliën, maar omdat wij dat niet wilden, lag de oplossing in het BAKF”, aldus Bos. De koolfilters verwijderen die organische stoffen, zodat die niet terecht kunnen komen in de omgekeerde osmose-installatie. Bij omgekeerde osmose wordt het water met hoge druk door membranen geperst, de ionen blijven achter. Ionen zijn moleculen die minstens een elektron hebben verloren of erbij gekregen en zijn negatief of positief geladen en daarmee gepolariseerd. Ook de omgekeerde osmose wordt een keer herhaald. Bos: “Met omgekeerde osmose verwijder je 95 procent van de ionen. Als je het nog een keer doet, verwijder je 95 procent van de overgebleven 5 procent om tot nagenoeg puur water te komen. Maar dat is nog niet genoeg, dus hebben we als laatste nog de elektro-de-ionisatie.” Dit proces is een combinatie van membraanfiltratie, ionenwisseling en elektrodialyse. Het te behandelen water passeert – gescheiden door membranen – ionenwisselaarharsen. Deze nemen de ionen uit het water op en staan die vervolgens weer af, onder invloed van het tussen de elektroden aangelegde elektrische veld. De afgegeven ionen migreren door de ionselectieve membranen naar ruimten waarin uiteindelijk alleen ionen met dezelfde lading voorkomen. De lading wordt als concentraat afgevoerd.

MF WEC09 AD Water Forum.indd 1

23/4/09 16:18:32

M A G A Z I N E

17

INV ESTERIN G EN Het nieuwe ontwerp verdubbelde de kosten: 43,5 miljoen euro

en waterdicht zijn. Ondertussen worden ook de leidingen aangelegd om de zeven kilometer tussen de fabriek en de oliewinning in Schoonebeek te overbruggen. Schuiling merkt op dat het best een ingewikkeld bouwproces is. “Je hebt aannemers nodig die specialistische technieken kunnen toepassen, die weer moeten samenwerken met leveranciers. Het moet allemaal met elkaar kloppen. En in 2010 moet de fabriek operationeel zijn, want dan wil de NAM starten met de winning.” NieuWater heeft de komende 25 jaar een contract met de NAM, eventueel met verlenging. Maar het bedrijf kijkt ook of er later nog meer toepassingen mogelijk zijn voor het water uit de puurwaterfabriek. “Er zijn ook andere fabrieksprocessen waar dit water nodig is. Niet altijd in de meest vergaande vorm, maar dan kun je ervoor kiezen het water eerder af te tappen. En we hebben nu 25 jaar de tijd om te onderzoeken of dit proces ook elders kan worden gebruikt”, aldus Schuiling. Bos durft zelfs een stapje verder te gaan. “In Klazienaveen heeft de fabriek van Norit demiwater nodig. Je kunt kijken of het misschien loont om leidingen te leggen naar de puurwaterfabriek. Nu hebben we op diverse plaatsen kleine fabriekjes staan die water zuiveren voor de industrie en die zou je in de toekomst dan niet meer hoeven gebruiken. Deze waterzuiveringsinstallaties gebruiken ook chemicaliën en het zou mooi zijn als je dat kunt stoppen.” Het is echter nog de vraag of de nu zo vooraanstaande gebruikte technieken dan nog goed genoeg zijn. Bos: “We zetten nu een keurige waterfabriek neer die innovatief is, maar die kan in 2035 heel goed achterhaald zijn. Het is aan de nieuwe generatie te beslissen wat er over 25 jaar met de fabriek gebeurt.” Artist impression van fabriek

‘Ga maar aan de slag’

NieuWater is een joint venture van Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) en waterschap Velt en Vecht en is in 2004 opgericht om ‘op innovatieve wijze’ samenwerking te zoeken binnen de waterketen. Toen vrijwel op hetzelfde moment de NAM aankondigde het olieveld in Schoonebeek weer in exploitatie te willen nemen en daarvoor ultrapuur water nodig te hebben, zag NieuWater zijn kans schoon. Het kwam met een opvallend voorstel om van het effluent van de communale zuivering in Emmen ultrapuur water te maken. Volgens directeur Rob Bos kiest NieuWater een zogenaamde bottum-up aanpak. “We willen heel graag samenwerken in de waterketen, maar in de praktijk verloopt dit vaak moeizaam. Wij hebben daarom mensen op de werkvloer bij elkaar gezet en gezegd ‘ga maar aan de slag’. Dat is heel anders dan bestuurders eerst met elkaar in gesprek te laten gaan. Het betekent wel dat we nog een aantal organisatorische zaken dicht moeten timmeren, maar dat komt goed”, aldus Bos. Het is zijn verwachting dat de samenwerking van WMD en Velt en Vecht in NieuWater niet beperkt blijft tot het project voor de NAM. De ervaringen met de puurwaterfabriek kunnen gebruikt worden om elders dergelijke technieken toe te passen. Hergebruik van afvalwater wordt als gevolg van schaarsheid van grondwater en oppervlaktewater steeds belangrijker.

yne pump shaft seals... ...is what you’ll discover in Liquid Curious?

Please visit www.ihclagersmit.com/liquidyne or call +31 78 691 04 72

IHC Lagersmit B.V. Excellence in Sealing Solutions

M A G A Z I N E

19

MENS IN BEE L D Midden in de weilanden van de Achterhoek liggen vijvers vol algen. De minuscule organismen zijn ‘hot’, als voedingssupplement of als brandstof. Wim Zegers (52) maakte begin vorig jaar de overstap van de financiële wereld naar Ingrepro uit Borculo, Europees marktleider in algen. Hij werkt aan nieuwe businessconcepten voor algen en hoopt nog dit jaar een proef te starten met de zuivering van afvalwater. Tekst: Arjan Veering foto: Christian van der Meij

Wim Zegers hoopt op andere kijk op zuivering afvalwater

'Algen zijn geen hype' Hoe raakt een bedrijfseconoom verzeild in algenkweek? “Ik ben geen bioloog. Ik werkte in de bankenwereld, bij ING, maar wilde iets doen met duurzaamheid, maar ook met innovatie. Ik raakte in gesprek met Carel Callenbach, oorspronkelijk een landbouweconoom, die in 2001 Ingrepro heeft opgezet. Hij is de pionier op dit gebied. De branche was weliswaar nog bescheiden, maar ik raakte zeer enthousiast door de mogelijkheden. Ingrepro produceert inmiddels 15.000 ton algen per jaar en is daarmee de grootste in Europa. Mijn taak is nieuwe toepassingen van algen in de markt te zetten, onder meer in de watersector.” Stoomcursus watertechnologie gevolgd? “Ik wist helemaal niets van zuiveringen toen ik begon, maar ik ben ontzettend veel gaan lezen en met veel mensen praten in de sector. Zo heb ik me snel thuis kunnen maken in de wereld van bzv’s en stikstofvrachten.” Jullie hebben twee biotechnologieën gecombineerd, een biovergister en algenkweek, om water te zuiveren en tegelijk energie en grondstoffen te produceren. “Samen met ingenieursbureau Witteveen + Bos hebben we het Algaepro-concept ontwikkeld. Afvalwater – of mest of organisch afval – wordt vergist in een anaërobe reactor waarbij biogas (methaan) vrijkomt. Daarmee is stroom op te wekken. Je houdt stikstof, fosfaat, kalium en CO2 over, dat zijn vervolgens uitstekende grondstoffen om algen mee te kweken. Die algen worden weer verwerkt tot bijvoorbeeld brandstof, afbreekbare plastics, additieven voor voeding, diervoeders en gewasbeschermingsmiddelen en plantvoeding. En als er nog biomassa overblijft, kan die weer worden vergist in de reactor. Het

businessmodel biedt twee voordelen: er zijn geen dure technieken nodig om stikstof en fosfaten uit het afvalwater te halen, want dat doen de algen. En daarna levert de algenbiomassa geld op.” Voorlopig bestaat het ontwerp alleen op de tekentafel, het moet zich nog bewijzen. “Het concept werkt, dat weten we zeker. We praten met verschillende partijen, met name in de industrie, om een pilot op te zetten. Liefst nog dit jaar. Het concept met de biovergister is vooral geschikt voor relatief warme afvalstromen met veel organische stoffen, zoals in de voedingsmiddelensector of aardappelverwerking. Maar we kijken ook naar waterschappen en gemeenten.” Hoe werkt algengroei eigenlijk? “Een alg is een plantje dat heel snel groeit onder de juiste omstandigheden: voldoende licht, warmte en voeding. In één dag kan een alg zich al verdubbelen. Voordeel is ook dat algen het hele jaar door zijn te oogsten. Ze worden in een centrifuge gescheiden van het water dat weer terug de vijvers ingaat. De droge algen kunnen vervolgens worden verwerkt voor allerlei doeleinden.” Is dit niet de zoveelste hype? “Het zou een hype zijn als er onrealistische verwachtingen worden gewekt. Het is niet reëel om te stellen dat je een algenkwekerij in de Markerwaard aanlegt om half Nederland van biobrandstof te voorzien. Maar de inzet om de nutriëntenkringloop te sluiten en afval tot waardevolle stoffen en energie te brengen, daar is niets hype-achtigs aan. Maar het vraagt een andere manier van kijken, dan kan het een systeemverandering worden.”

Evides Bron van Kennis Als toonaangevende waterpartner voor de industrie in Nederland is Evides Industriewater verantwoordelijk voor de productie en levering van industriewater, gedemineraliseerd en gedestilleerd water, landbouwwater en proceswater. Evides Industriewater heeft verschillende installaties voor industriewater- en afvalwaterzuivering in bezit en beheer. De installaties worden intern ontworpen en gebouwd. Daarna draagt Evides Industriewater langjarig zorg voor de waterlevering. Kortom: Evides Industriewater neemt haar klanten de zorg voor de watervoorziening graag uit handen!

Evides Industriewater Schaardijk 150 • 3063 NH ROTTERDAM Postbus 4472 • 3006 AL ROTTERDAM tel. +31 (0)10 293 51 72 www.evides.nl

2350 04 041 Adv IW 210x297.indd 1

27-10-2005 11:04:37

M A G A Z I N E

21

hergebruik

‘Cradle to cradle’, dat geldt ook voor water. Zoveel mogelijk hergebruiken. Vooral in de dichtbevolkte tuinbouwgebieden in het westen is het een issue. Maar tomaten uit afvalwater, dat klinkt toch niet zo lekker. Geen probleem, zeggen de technologen. Tuinders geven zich schoorvoetend gewonnen. In combinatie met waterberging en nieuwe sanitatie duiken allerlei initiatieven op.

Hergebruik van water staat weer bovenaan agenda

Tuinders geven zich gewonnen

Tekst: Jurgen Sweegers

Hergebruik van water staat weer helemaal bovenaan de agenda. Overal in Nederland worden plannen gemaakt. De gedachten gaan vooral uit naar het koppelen van bedrijven, waarbij afvalwater van het ene bedrijf proceswater voor het andere wordt. Een andere sector die zich langzaam gewonnen geeft voor waterhergebruik is de tuinbouw. Daar speelt natuurlijk meer dan alleen duurzaamheid en economie. Prikkel voor de plannenmakerij is een dreigend tekort van zoetwater in de toekomst, met name in het westen van het land. Tegelijk speelt de berging van overtollig regenwater een rol. In eerste instantie gaat het vooral om hergebruik van gietwater, maar voor verschillende kassengebieden zijn er plannen om ook afvalwater geschikt te maken voor het begieten van de tomaten. Daarvoor moeten nog wel de nodige barrières worden overwonnen. Tuinders zijn huiverig. Ziektekiemen in het water die door de zuiveringsinstallatie glippen, kunnen schade toebrengen aan het gewas.

11:04:37

De bedrijven en zuiveraars lopen dus tegen nieuwe technologische uitdagingen aan. Vandaar dat ook het Netherlands Waterpartnership (NWP) geïnteresseerd is. Het NWP is in maart een samenwerking met Syntens begonnen om het hergebruik van water in het midden- en kleinbedrijf een impuls te geven. Syntens is een netwerk van adviseurs dat met name in opdracht van de overheid kleine ondernemers bijstaat. De samenwerking geeft NWP de gelegenheid zich te concentreren op het smeden van samenwerkingsverbanden: consortia die ‘een totaalpakket’ aan kunnen bieden. De zogenaamde mannen van de Wit spelen hier ook een rol in. Deze mannen, in dienst van het NWP, helpen bij het naar de markt brengen van innovaties. Ook organiseert het NWP workshops. Begin maart is een eerste workshop gehouden over hergebruik van water op bedrijventerreinen en hergebruik in tuinbouwkassen. “Er zijn bijzonder veel technieken voor het

22

M A G A Z I N E

hergebruik

'De vraag blijft of er draagvlak voor is bij tuinders'

Overbuurtse polder

zuiveren van gietwater. De vraag is of er draagvlak voor is bij de tuinders”, zegt Freddy Dekkers, één van de mannen van de Wit. Dat draagvlak bij tuinders begint langzaam te groeien, mede door wet- en regelgeving. Zo gaat de provincie Zuid-Holland, waar veel tuinders zitten, het lozen van brijn in de bodem vanaf 2013 verbieden. Brijn is de zoute reststroom die overblijft na het zuiveren van brak grondwater, zoals dat in de Zuid-Hollandse bodem. Tuinders gebruiken dat gezuiverde grondwater als gietwater in aanvulling op het regenwater. Het verbod op het lozen van brijn maakt het gebruik van grondwater als gietwater natuurlijk lastiger. Daarnaast is er een probleem met het lozen van het gebruikte gietwater zelf, zo zegt Dekkers. Dat is laaggeconcentreerd afvalwater: in andere woorden heel veel water met minuscule hoeveelheden lastige stoffen, zoals residuen van gewasbeschermingsmiddelen. Waterschappen zien dit soort water liever niet op hun zuiveringsinstallatie aankomen, want dat kan het zuiveringsproces verstoren. Strakker en moderner Tijd voor alternatieven dus en het gonst inderdaad van nieuwe plannen en ideeën. Voor een nieuw tuinbouwgebied van ongeveer honderd hectare in de Overbuurtse polder, ten noorden van Bleiswijk, wordt gewerkt aan plannen voor vergaand hergebruik van afvalwater van huishoudens en bedrijven. In dit gebied is ook het moderne proefstation van Wageningen Universiteit gevestigd, evenals het improvement center waar bedrijven zelf onderzoek kunnen doen naar mogelijkheden voor het verbeteren van teeltprocessen. De kassen die er in de afgelopen twee à drie jaar zijn neergezet zien er een stuk strakker en moderner uit dan de traditionele kassen. Opmerkelijk aan het gebied is verder dat de glastuinbouw het regenwater kan opslaan in de grond, zodat minder grote bassins nodig zijn. Adviesbureau Aqua-Terra Nova onderzocht in opdracht van

de provincie Zuid-Holland of er nog meer duurzame vormen van watergebruik mogelijk zijn. Het begon eigenlijk met de Zuidplaspolder. Deze polder, tussen Rotterdam en Zoetermeer, gaat waarschijnlijk helemaal op de schop. Er komen nieuwe woningen, recreatiegebieden en een nieuw kassengebied. Maar het is ook een van de laagstgelegen gebieden in Nederland en dus is goed waterbeheer een lastig, maar cruciaal punt. ‘Ga eens kijken’, zo zei de provincie tegen Aqua-Terra Nova, ‘of de inrichting van de Overbuurtse polder ideeën oplevert voor een duurzaam watergebruik in de Zuidplaspolder’. Aqua-Terra Nova was er nog net op tijd bij om ook daar het één en ander aan duurzaam watergebruik van de grond te krijgen, zegt Aad Wubben van Aqua-Terra Nova. Het adviesbureau berekende dat het extra water dat de tuinders naast het hemelwater nodig hebben voor hun kassen ongeveer gelijk is aan de hoeveelheid afvalwater in het gebied. Maar om hergebruik van dat afvalwater mogelijk te maken, moet het water natuurlijk wel eerst gezuiverd worden. Waterketencentrale Daarvoor is een ‘waterketencentrale’ ontworpen. Die komt naast de HSL-spoorlijn en vlakbij het rioolgemaal te liggen. De centrale zal het water in drie etappes zuiveren: eerst komt het in een voorbezinktank, dan ligt er een helofytenfilter klaar om het water biologisch stabiel te maken en vervolgens komt het in een omgekeerde-osmose-intallatie om het te ontzouten. De overeenkomst voor de bouw van de centrale is september vorig jaar getekend. Diverse lokale overheden zijn erbij betrokken en ook enkele private partijen. Dekkers van het NWP treedt op als woordvoerder van die private partijen. Na oplevering komt de installatie in handen van de tuinders zelf, aldus Wubben. Zij zijn degenen die het beste de kar kunnen trekken, omdat zij direct belanghebbenden zijn. En zij kunnen ook het beste de kosten in de hand houden. Het is

M A G A Z I N E

23

hergebruik Waterberging onder kas in aanbouw

Hergebruik huishoudelijk afvalwater In de Overbuurtse polder bestaat het hergebruikte water vooral uit gietwater. Er is een klein beetje huishoudelijk afvalwater. In de plannen van een samenwerkingsverband rond Delfluent, de beheerder van de grote zuiveringsinstallatie in de Harnaschpolder (bij Delft), is dat anders. Deze partijen willen onderzoeken of het afvalwater van de grote zuiveringsinstallatie zodanig gezuiverd kan worden dat tuinders het kunnen gebruiken voor hun bedrijf. Dan gaat het dus om 100 procent afvalwater. De partijen zijn een onderzoek begonnen om te kijken of nieuwe technologieën toereikend zijn om dit water te produceren. Het onderzoek gaat vier jaar duren. Behalve Delfluent zijn ook Veolia Water en Evides Industriewater (eigenaren van Delfluent) en de TU Delft en Rossmark bij het project betrokken. Er zouden tuinders zijn die interesse hebben getoond in het gezuiverde water van de zuiveringsinstallatie. De omvang van de investeringen om tot het hergebruik te komen zijn mogelijk een probleem.

Beoogde locatie voor waterketencentrale

nadrukkelijk ook de bedoeling om water te produceren tegen concurrerende tarieven: dan kun je de exploitatie beter niet in handen geven van “dure drinkwaterbedrijven”. Mogelijk komt er wel iemand die toezicht houdt op de centrale. De kosten van het project bedragen 1,2 miljoen euro. Veruit het grootste deel daarvan wordt betaald met subsidie, dat is ook de enige manier waarop de installatie water tegen concurrerende tarieven kan produceren. Private partijen dragen verder nog voor 130.000 euro bij aan het project. De financiering is dus rond, de vergunning laat op zich wachten. Toch denkt Wubben dat de centrale eind 2010 in gebruik is. Nog steeds moet de Overbuurtse polder als voorbeeld dienen voor de Zuidplaspolder. Daar wordt overigens gekeken naar aparte afvang van feces en urine en om daarmee energie op te wekken. Het project is echter enigszins in het slop geraakt door een discussie over de financiering, zo zegt Wubben. Ook op andere plaatsen wordt druk gewerkt aan een plan voor nieuwe duurzame vormen van water- en energiegebruik. Kassen en woningen van een nieuwe wijk tussen Naaldwijk en ’s Gravenzande gaan mogelijk gebruikmaken van elkaars energie en water. In het Westland hergebruiken tuinders al langer hun gietwater via een centraal drainagesysteem. Voor het gebied Waalblok zijn plannen gemaakt om behalve gietwater van tuinders ook ander afvalwater te gaan hergebruiken. Omdat het realiseren van waterberging een groot probleem is in het volgebouwde gebied wordt er gewerkt aan kelders voor waterberging onder de kassen. Niet meer lozen Niet alleen regelgeving zorgt er voor dat waterhergebruik weer bovenaan de agenda’s staat. Er lijkt ook sprake te zijn van een verhoogd bewustzijn, mogelijk door alle aandacht voor het klimaat. De hoge gasprijzen spelen verder ook een rol in de pogingen van de glastuinbouw om meer duurzaam te

gaan produceren. Zo moeten gesloten en halfgesloten kassen er voor gaan zorgen dat de sector energie gaat produceren in plaats van verslinden. Ook op watergebied heeft de tuinbouwsector de handschoen opgenomen. De sector heeft zich voorgenomen om in 2027 geen water meer te lozen. Wubben: “We proberen niets over te houden en wat we overhouden nuttig te gebruiken.” Hergebruik van water speelt ook volop in de industrie. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk de chemische fabriek van Dow in Terneuzen die het effluent van de zuiveringsinstallatie daar gebruikt. Dit jaar wordt daar een membraaninstallatie neergezet die het water nog schoner moet wassen. Andere plannen zijn vaak in een minder vergevorderd stadium, zo zegt Gerard Schouten, ook één van de mannen van De Wit. Waar Dekkers zich vooral bezighoudt met de tuinbouw, richt Schouten zich op de bedrijfsterreinen. De plannen rond de Eemshaven, waar een cluster van energiegerelateerde bedrijven moet komen, lijken het verst gevorderd. Ook voor de Moerdijk wordt gekeken in hoeverre bedrijven gebruik kunnen maken van elkaars afvalwater. “Wat zijn de succescriteria?”, zo vraagt Schouten zich af. Hij geeft zelf het antwoord. “Bedrijven moeten mee willen werken. Dan spelen ook economische motieven een rol.” Plannen moeten volgens hem altijd op maat gesneden oplossingen zijn, specifiek voor een aantal bedrijven op een industrieterrein. Er wordt nog gepolst welke bedrijven samen kunnen gaan werken. In Nederland zijn er nog geen consortia die een totaalpakket kunnen aanbieden. Als het lukt die op te zetten en een demoproject te realiseren, kan ook een stap naar buitenland worden overwogen. Daar is het opzetten van dergelijke concepten volgens Schouten wat makkelijker. Zo is het aanbrengen van de noodzakelijke infrastructuur in Nederland altijd wat lastiger dan elders.

257 jaar ervaring, aan u gewijd Overtuigen en harten winnen Wat betekent de 257 jaar gebundelde ervaring voor u? Een enorme schat aan kennis over watertransport en waterbehandeling, die wij graag met u delen en waarmee u financieel uw voordeel kunt doen. Het staat voor ruim twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling, wat ons innovatief op het scherpst van de snede houdt. En in die 257 jaar leerden we uit eigen ervaring de vaardigheden waarmee we vandaag en morgen iedere uitdaging aankunnen. Maar vooral - die 257 jaar maakt ons wie we zijn: ITT Water & Wastewater. We zijn de optelsom van vier uitmuntende ITT-merken: Flygt, Sanitaire, Wedeco en Leopold. Hun integrale oplossingen leveren tastbare zakelijke, operationele en milieuvriendelijke resultaten die de tand des tijds kunnen doorstaan. De 6000 deskundigen van ITT W&WW werken onafgebroken, om u te overtuigen en uw hart te winnen. ITT Water & Wastewater is eigendom van de ITT Corporation, White Plains

www.ittwww.nl en www.ittwww.be

ITT_257 jaar_210x297_NL_BE.indd 1

08-08-2008 10:32:24

M A G A Z I N E

25

INDUSTRIE Langzaam maar zeker heeft chemieconcern Indorama de afvalwaterzuivering van zijn PET-fabriek in Europoort uitgekleed en afgeslankt. Vallen en opstaan bij de optimalisatie van een waterzuivering.

Striptease voor afvalwaterzuivering Tekst: Jurgen Sweegers

r.

Op het uiterste puntje van de Europoort staat een chemische fabriek. Hier wordt PET gemaakt, van de bekende flessen, en PTA, wat de grondstof is voor PET. De fabriek was eigendom van Eastman, maar die heeft hem vorig jaar verkocht aan Indorama, een bedrijf dat in handen is van een Indiase familie. Bij de productie van PET en PTA komt water vrij, wat op het terrein zelf wordt gezuiverd. Daarvoor is een forse waterzuiveringsinstallatie gebouwd: twee grote buffertanks, drie beluchtingstanks, twee nabezinktanks, een slibontwateringsinstallatie en aan het einde een zandfiltratie. Langzaam maar zeker wordt de installatie uitgekleed, zo bleek tijdens een bezoek aan de fabriek, georganiseerd door DHV. Twee grote buffertanks aan de voorkant bleek niet echt nodig, waarna er één is opgeofferd. Dat is een spiltank geworden waar vieze stoffen die plotseling vrijkomen in het proces tijdelijk worden geloosd. Ze worden dan langzaam aan het andere afvalwater worden gedoseerd, zonder dat de zuivering in de war raakt. Echter: de slibproductie was groot, de nabezinktanks konden het niet aan. Bovendien was het slib niet goed te ontwateren, omdat het erg slijmerig was. Reden hiervoor was een lage belasting. Daarom is vervolgens één van de drie beluchtingstanks afgekoppeld. SBR en Nereda Dat bracht andere problemen met zich mee, wat een verdere ‘striptease’ van de installatie mogelijk maakte. Het probleem van de slijmvorming was verholpen, maar het slib bezonk zo goed dat het zich ophoopte in de nabezinktank. Het kwam er wel in maar het kwam er niet meer uit, vooral in de zomer. Het ging namelijk rotten. Dus werden de nabezinktanks afgesloten door het hele zuiveringsproces in

10:32:24

de beluchter plaats te laten vinden, inclusief bezinken. Er werd omgeschakeld naar SBR (Sequencing Batch Reactoren) Ofwel: twee beluchtingstanks worden om en om ingezet. Als de ene zijn werk heeft gedaan en het slib bezonken is, wordt die uitgezet en stroomt het water weg. De andere neemt de beluchting over. Bij Nereda, een vinding van DHV, is nog maar één tank nodig. Door die op een bepaalde manier aan en uit te zetten ontstaan er grote vlokken. Die bezinken snel, waardoor nog maar één tank nodig is. De buffertank vangt de aanvoer van water op als de tank wordt uitgezet. Uiteindelijk heeft Indorama hier echter niet voor durven kiezen, zegt John Sluimers van Indorama. De afhankelijkheid van één tank is voor de Indorama-fabriek te risicovol. Want als die niet werkt, moet de hele fabriek worden stilgelegd. Gekeken wordt nog of Nereda een eventuele zinvolle volgende stap is. Toch membranen? Er valt nog meer te verbeteren. Want het organisch slib wordt nu na de ontwatering gewoon verbrand in een niet zo efficiënte, eveneens overgedimensioneerde, oven, samen met het slib dat rechtstreeks uit de fabriek komt. Nereda zou de hoeveelheid slib verminderen, en dus een besparing op de verbrandingskosten opleveren. Een anaërobe installatie is een andere optie. Het geproduceerde biogas kan dan worden gebruikt bij de productie van de plastics. Ook is het mogelijk tijd om een oude studie van DHV uit de kast te trekken. Hierin wordt onderzocht of het zinvol is om membranen te installeren. Die zouden de stoffen azijnzuur en ethyleenglycol kunnen terugwinnen. Beide zijn grondstoffen voor PTA en PET. Voorheen waren membranen nog niet rendabel, maar nu wellicht wel.

26

M A G A Z I N E

TECHNO LO G IE Keramische membranen gaan langer mee dan polymere membranen, kunnen beter tegen hitte en chemicaliën en hoeven minder vaak chemisch gereinigd te worden. Maar ze zijn fors duurder dan hun tegenhangers van kunststof. Vitens en PWN experimenteren ermee.

Zuiveringsinstallatie met keramische membranen bij Wadajima WTP in Japan

Koudwatervrees in Nederland voor Japanse technologie Tekst: Marieke Vos

Water zuiveren met ‘k

“Het zijn eigenlijk net grote keramische sigaren”, zegt André Reigersman. Hij heeft het over keramische membranen die voor de zuivering van drinkwater kunnen worden gebruikt. Reigersman is directeur van RWB Water Services dat keramische filters van het Japanse Metawater importeert en daarmee installaties bouwt. De membranen, anderhalve meter lang en met een diameter van 18 centimeter, bestaan uit poreus keramiek, met in de kanaaltjes (doorsnee 2,5 millimeter) een heel fijne structuur. Het vuile water wordt er aan de onderkant ingeperst, waarna het door de kanaaltjes aan de zijkanten gefilterd eruit stroomt. Het materiaal is zo waterdoorlatend als onbehandeld keramiek, maar heeft een hoogwaardiger kwaliteit. Japan is ook de bakermat van deze membranen, en daar worden ze al veel gebruikt voor de productie van drinkwater. “Er zijn daar zeventig installaties, die samen vijftienduizend kuub per uur produceren”, zegt Reigersman. Waarom in Japan? “Veel drinkwaterbereiding gebeurt daar in de bergen, op plekken waar het ongewenst is om reinigingschemicaliën te gebruiken. Dit soort membranen hoeven nauwelijks chemisch gereinigd te worden, hooguit eens per jaar, dus dat betekent relatief weinig afvalwater met chemicaliën.” Spoelwater Waar Japan de membranen al heeft omarmd, is dat in Nederland nog niet het geval. Vitens en PWN doen er sinds 2006 experimenten mee, maar zetten deze techniek nog niet in voor de reguliere bereiding van drinkwater. Volgens Reigersman en zijn collega Bas Brouwer komt dat doordat dit soort membranen nog vrij nieuw is. In 2005 kwam er

pas een keramische membraan op de markt dat geschikt is voor grootschalige waterzuivering. Bovendien zijn ze duurder dan polymere membranen. “Meer dan twee keer de prijs van een polymeer membraan. Hoeveel precies, dat hangt af van de offertes van de leveranciers”, zegt Jacques van Paassen, procestechnoloog bij Vitens. Vitens rondde onlangs een vergelijkend onderzoek af in zijn waterzuiveringsinstallatie op de productielocatie Wierden in Overijssel. Er werden zes types filters getest voor de zuivering van spoelwater, zowel polymere als keramische. Het membraan van Metawater zat daarbij, evenals die van een andere Japanse leverancier, Kubota. Samen met twee polymere membranen kwam die van Metawater als ‘geschikt’ uit de test. “Geschikt betekent dat ze zijn in te zetten voor een stabiele bedrijfsvoering. Hier hoeven onze procesvoerders niet wakker van te liggen”, zegt Van Paassen. Binnenkort worden offertes aangevraagd bij de verschillende leveranciers, in 2010 moet de uitbreiding van de zuivering in Wierden gerealiseerd zijn. Minder waterverlies Vitens wil deze membranen gebruiken om het spoelwater waarmee de (zand)filters worden gereinigd, weer te zuiveren. Als spoelwater gebruikt Vitens gewoon drinkwater, dat echter door de behandeling flink vervuild raakt. De (keramische) membranen kunnen de vervuiling er vervolgens uit filteren, zodat het weer bruikbaar drinkwater wordt. “Een voordeel van een keramisch membraan vergeleken met één van kunststof, is dat er veel minder waterverlies optreedt. Bij polymere membranen is er gemiddeld 10 procent verlies, bij keramische is dat minder dan 1 procent. Dus 99 procent

M A G A Z I N E

27

TECHNO LO G IE

Keramisch membraan en een fietspomp Leo Groendijk, milieudocent aan de hogeschool Van Hall Larenstein in Wageningen, ontwikkelde samen met waterketenbedrijf Aquario en Bright Spark de Mobile Water Maker, die is uitgerust met een keramische membraan. Het apparaat kan tot zeshonderd liter per dag filteren, alleen met behulp van zonne-energie. Vuil water gaat er aan de bovenkant in en wordt gefilterd door het membraan. Vervolgens wordt het gedesinfecteerd met behulp van zonne-energie, waarmee het van nature aanwezige chloride in het water wordt omgezet in chloor. Daardoor blijft het water nog enige tijd veilig drinkbaar, ook als het in een vuile fles wordt getapt. Het membraan wordt gereinigd door er water doorheen te blazen, dat eerst op druk is gebracht met een fietspomp. “In het apparaat zit een kleine tank met gefilterd water, waar met een fietspomp de lucht op zes bar wordt gebracht. Dat water wordt in één keer met een flinke knal door het membraan geblazen. Dat kan alleen bij keramiek, een polymeer membraan breekt in zo’n geval. Ook kun je een keramisch membraan rustig een tijdje droog laten staan, dat is bij polymeer een stuk lastiger. Daarom kozen we voor keramiek”, zegt Groendijk. De eenvoudige reiniging, de werking zonder elektriciteit plus het feit dat er geen filters vervangen hoeven te worden, zijn vooral in ontwikkelingslanden een voordeel. Er zijn inmiddels vijf mobiele watermakers in gebruik, onder meer bij een weeshuis in Kenia. Een apparaat kost 2500 euro, er zijn verkooppunten in zes landen, waaronder Ghana, China en Ethiopië.

et ‘keramische sigaren’ van het spoelwater zou weer opnieuw bruikbaar worden als drinkwater”, zegt Van Paassen. Keramische membranen zijn ook geschikt voor de zuivering van oppervlaktewater, zo zeggen ze bij Vitens en bij RWB. Met name voor vervuild water, in de woorden van Reigersman “lastig water”. Vitens zuivert geen oppervlaktewater, dus zal deze techniek daar niet voor inzetten. PWN doet dat wel: het haalt water uit het IJsselmeer om drinkwater te bereiden. PWN doet momenteel onderzoek naar een volledig nieuwe manier van behandelen van oppervlaktewater, voor haar productiebedrijf in Andijk. “Dit productiebedrijf dateert al uit 1968 en was aan vernieuwing toe. Ons onderzoek leidde tot een nieuw ionenwisselingsproces (waarin schadelijke ionen worden uitgewisseld tegen minder schadelijke ionen, red.) dat is gericht op de verwijdering van opgeloste organische stoffen en nitraat. Het vernieuwde proces maakt het mogelijk om oppervlaktewater vanuit het IJsselmeer direct te behandelen, iets wat met de al bestaande ionenwisselingstechnieken niet mogelijk is”, zo laat PWN-woordvoerder Gerbrant Corbee weten. Membraanfiltratie wordt “mogelijk een stap in het nieuwe voorzuiveringsproces, die plaatsvindt na het ionenwisselingsproces. In 2007 hebben we een aanzet gegeven voor een volledig nieuw proces op basis van een keramisch membraan.” Dat heeft geleid tot een proefinstallatie, aldus Corbee, waar PWN nu mee experimenteert. Over de resultaten daarvan kan hij nog geen uitspraken doen. Dat PWN niet terugschrikt om te kiezen voor innovatie, bleek ook al in 2004 toen het, eveneens in

Andijk, een installatie bouwde die drinkwater zuivert met uv-licht en waterstofperoxide, een combinatie die nog nooit eerder was toegepast. “Keramische membranen zijn zeer resistent tegen chemische middelen”, legt Brouwer van RWB uit. “Daarom worden ze bijvoorbeeld nu in Singapore ingezet bij een onderzoek naar grootschalige recycling van water, dat eerst met ozon is behandeld. Polymeren kunnen niet tegen ozon, keramiek wel.” Doordat dit soort membranen goed bestand is tegen chemicaliën, kunnen ze ook met agressieve middelen gereinigd worden, wat voor sommige processen nodig is. Overigens kunnen ze, doordat ze sterker zijn dan polymere membranen, ook gereinigd worden door er met grote kracht water doorheen te blazen. Een derde toepassing van dit soort filters is in de industrie, waar ze bijvoorbeeld oppervlaktewater kunnen filteren tot proceswater, zegt men bij RWB. De concurrentie op het gebied van micro- en ultrafiltratie is hevig, stelt Van Paassen. “Er zijn veel membranen op de markt en die worden ook nog constant verbeterd.” Of de keramische zullen doorbreken, is dus nog onzeker. Vooralsnog kennen ze een aantal voordelen ten opzichte van kunststof membranen, zoals een langere levensduur: Metawater geeft tien jaar garantie, volgens Reigersman gaan ze zeker vijftien jaar mee. Bovendien kunnen ze twee tot vier keer meer water zuiveren dan polymere membranen, met hetzelfde membraanoppervlak. Maar uiteindelijk zal veel afhangen van de prijs of ze grootschalig in Nederland worden ingezet.

Uw bron voor watertestapparatuur

Spectrophotometer PCSPECTRO

Handmeters voor pH, EC, dO

COD-meting Photometer BOD-OxiDirect ®

Snelle en betrouwbare analyse in water- en afvalwater van o.a.: BOD, COD, Ammonia, Nitraat, Nitriet, Fosfaat, etc., etc. Pro Water b.v., Postbus 960, 7550 AZ Hengelo, Tel.: 074-291 51 50, Fax: 074-291 53 50, E-mail: [email protected], website: www.prowater.nl

Zoekregister online Op de website WaterForum Online is een uitgebreid bedrijvenregister te vinden met maar liefst 400 trefwoorden voor producten en diensten in de watersector. U kunt per trefwoord snel online een selectie maken uit 1000 leveranciers.

Kijk op: www.waterforum.net rubriek Marktwijzer Doseringsapparatuur

Niveaumeting

Membraanfiltratie

Boringen/boorbuizen Doseringsapparatuur

Koelers/koeltorens

Biorotoren Hydrocyclonen Afdichtingen drinkwaterinstallaties

Flocculatiemiddelen

Ontzouting Afvalwaterbeheer Lekkage- enMembraanfiltratie buisdetectors

Omgekeerde osmose

Condensaatbehandeling

•WF 2-2009.indd 28

28-04-2009 00:26:02

M A G A Z I N E

29

i n t e prrvoi eew f

Deltares en de TU Delft doen onderzoek naar lucht die zich ophoogt in persleidingen. Daarvoor is op de RWZI van Hoek van Holland een installatie gebouwd. Die moet inzicht geven in bijvoorbeeld de stroomsnelheid die nodig is om de lucht weg te krijgen.

Onderzoek naar lucht in persleidingen

Lucht kan een probleem vormen in persleidingen, omdat het voor weerstand zorgt. Daardoor is er extra energie nodig om het water door de leidingen te pompen. Als de lucht eruit zou kunnen worden gehaald, zou dat een energiebesparing van jaarlijks zo’n 19.000 MWh opleveren, zo stelt projectleider Ivo Pothof, die aan de TU Delft op het onderwerp hoopt te promoveren.

Foute formule De lucht komt met name in de leiding door de vorming van luchtbelletjes in de gemalen, daar waar het water in de bak plonst. Die lucht hoopt zich vervolgens op in zogenaamde horizontale gestuurde ‘boringen’, waar de leidingen onder spoorlijnen en dergelijke doorgaan. Die maken eerst een flauwe bocht naar beneden en dan weer omhoog. Juist die flauwe bocht blijkt ideaal voor de opeenhoping van lucht. Lange tijd heeft men de stroomsnelheid die nodig is voor het weg krijgen van die bellen onderschat. Men gebruikte een verkeerde formule uit de jaren vijftig. Het opvoeren van de stroomsnelheid kost energie. Dat is dus niet zo’n goede optie. Een mogelijkheid is om gedurende korte tijd de druk op te voeren om zo de bellen weg te krijgen. Beter is het om de hoeveelheid lucht in de leidingen te verminderen. Dat is niet eens zo ingewikkeld, zo blijkt uit het onderzoek. Zo kunnen er kleppen voor de pijp in het gemaal waar het water uitkomt worden gezet, zodat het water niet in een boog maar verticaal naar beneden plonst. Het komt hierdoor verder van de pomp in de bak terecht, waardoor er minder lucht in die pomp terechtkomt. Ook hebben gemalen nog vaak een extra beluchting, die kan ook uitgezet worden.

30

M A G A Z I N E

MARKTWI JZ ER m u tat i e s

leveranciers online

Aanmelden en doorgeven mutaties op WaterForum Marktwijzer Online: zie www.waterforum.net/ marktwijzer

Nieuwe aanmeldingen en mutaties in de Marktwijzer Online Bedrijven met Extra vermelding Deze bedrijven hebben een uitgebreide bedrijfsvermelding op www.waterforum.net/marktwijzer ITT Water & Wastewater Dordrecht Logisticon Water Treatment Groot Ammers Logisticon Verhuur Groot Ammers

Desinfectie/oxidatie installaties, Onderhoud en beheer, Pompen, Rioolpompstations, Scada, Waterbehandelingsinstallaties Afvalwaterbehandeling, Bodemsanering, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Fosfaatverwijdering, Ionenwisselaars, Ketelvoedingwater, Membraanbioreactor - algemeen, Membraanfiltratie, Mobiele drinkwaterinstallaties, Omgekeerde osmose - installaties, Ontijzering, Ontzouting, Proceswaterbehandeling, Ultrafiltratie, Zware metalen verwijdering Actieve kool Afvalwaterbehandeling Bodemsanering Proceswaterbehandeling Waterzuivering

Basisvermeldingen Nieuwland Geo-Informatie Wageningen Geo-informatie, GIS (Geografische Informatie Systemen) Aatop Milieu Personeelsintermediair Veenendaal Watermanagement, Personeel Adviesburo voor Waterbeheer BV Woudenberg Advies- en ontwerpbureaus, Waterbeheer Bright Water Company Huizen Nutrienten, Waterzuivering Bürkert Contromatic BV Utrecht Afsluiters, Meet/regel-/beveiligingsinstrumenten CiTP Bethune, Frankrijk Silo's, Tanks LIT UV Europe B.V. Valkenswaard Desinfectie-eenheden/systemen, UV-bestralingsinstallaties Boshuis Leerdam Drinkwaterbehandeling, Ontharding CCI Leidingsystemen Klundert Buissystemen, Coatings en -bekleding Cosel absorptiematerialen Sint Nicolaasga Adsorptiemiddelen/apparatuur, Vloeren Elastogran B.V. Boxtel Coatings en -bekleding, Vloeren Partner in Water Management bv Houten Watermanagement GRUNDFOS Nederland B.V. Almere Doseringsapparatuur, Pompen Adviseur Water en Natuur Amsterdam Advies- en ontwerpbureaus, Onderzoek Interline Systems B.V. Heerhugowaard Analyse-apparaten, Gasdetectie WaterCollectief Katwijk (N.Br.) Ingenieursbureaus, Advisering Entec Holland B.V. Barendrecht Mixers, Stankbestrijding Cursuscentrum Overschie Naaldwijk Opleidingen, Pompen Feteris Components B.V. Den Haag Sensoren

ing,

M A G A Z I N E

31

p o d iu m

Waterspoorloos Vroeger kreeg ik een rekening voor drinkwater, riolering en zuiveringsheffing in de bus. Dat was prima, ik betaalde er graag voor en, anders dan sommigen wilden doen geloven, het was niet veel geld. Sinds vorig jaar is een deel van mijn rioleringskosten afhankelijk van mijn drinkwatergebruik. Dat was even schrikken, maar ik ben gelijk aan de slag gegaan. Ik heb heel erg mijn best gedaan. Gebruikte ik tot vorig jaar 125 liter water per dag, nu zit ik nu op 120 liter! En mijn vrouw, mijn zoon en mijn dochter ook! Tevreden leunde ik achterover: laat de rekening maar komen. Niet alleen een lagere drinkwaterrekening, maar ook een lagere rekening voor de riolering. Dat wordt feest. Toen de envelop van het drinkwaterbedrijf (zij innen ook de andere ‘keten’-kosten) in de bus viel, griste ik die uit de handen van mijn vrouw. In gedachten reserveerde ik al een tafeltje in één van de betere restaurants van onze stad. Ik scheurde de envelop open en... een tegenvaller: we hebben inderdaad minder drinkwater gebruikt, maar we betalen hoegenaamd evenveel als vorig jaar. Hoe kan dat? Schaamrood Op de verjaardag van mijn overbuurman deelde ik mijn bevindingen met de andere aanwezigen. Een jaar eerder had ik daar met veel bombarie verkondigd: “Gebruik minder water, dat scheelt bakken geld.” Iedereen had mijn raad opgevolgd en had het doorverteld aan familie, vrienden, buren en collega’s. Met het schaamrood op de kaken vertrok ik met mijn glaasje bier naar de tuin. Daar stond ik dus maar de kundig gesnoeide rozen te bewonderen, toen achter mij werd gekucht. Het bleek de broer van de jarige te zijn. “Roelof, aangenaam”, en hij stak mij zijn hand toe. “Bert”, ging hij verder, “dat geeft allemaal niets, dat heet prijsinelasticiteit.” De prijs van drinkwater, van riolering en van rioolwaterzuivering wordt vooral bepaald door vaste lasten (kapitaalslasten). Alle buizen, pompen en installaties moeten in tientallen jaren worden afgeschreven. Het maakt niet uit of je daar wat meer of minder water doorheen stuurt. Die kosten moeten gewoon door ons allemaal worden opgebracht. Roelof ging verder: “Denk aan een speld in een hooiberg.

Als we de hooiberg heel groot maken, wordt het steeds moeilijker om de speld te vinden. De hooiberg moet zo klein mogelijk en dus maken we een ‘financieel waterspoor’. Zo wordt iedereen gestimuleerd om minder hooi in de berg te stoppen. Klinkt logisch, toch?” Gerustgesteld “Maar,” zei hij, “in Nederland hebben we in circa 80 procent van de gevallen een gemengd rioleringssysteem. Hemelwater en afvalwater gaan gezamenlijk – door dezelfde buis – naar de RWZI. Het is nog erger: niet alleen het hemelwater komt op die ‘hooiberg’ terecht, ook grondwater, oppervlaktewater en drainagewater komt in de gemengde riolering en gaat naar de RWZI. Als je wilt sturen op kosten van de riolering en afvalwaterzuivering, is drinkwaterverbruik dus een slecht instrument. De pieken van de neerslag zijn veel belangrijker. En daar komt die prijsinelasticiteit nog eens boven op.” Geheel onder de indruk bood ik Roelof aan om nog een biertje te halen. Toen ik de tuin weer in liep, zei ik tegen hem: “Water besparen ga ik natuurlijk mee door, maar ik ben wel gerustgesteld. Wat we ook bedenken, ik zal ongeveer evenveel blijven betalen.” Bert Palsma Onderzoekscoördinator waterketen bij Stowa

Over Stowa

De Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (Stowa) is het kenniscentrum van regionale waterbeheerders in Nederland. Stowa ontwikkelt, verzamelt en verspreidt technische, wetenschappelijke en bestuurlijke-juridische kennis op het gebied van waterbeheer.

ADVERTORIAL 32

M A G A Z I N E

n e d e r l a n d i n d e w e r e ld Waterbeheer

Masterplan voor Manhattan in Nigeria

Futuristisch beeld van de nieuwe EkoCity in Lagos

Meer nieuws online

Op Waterforum Online leest u meer over deze en andere internationale projecten.

www.waterforum.net

Adviesbureau Royal Haskoning werkt aan een masterplan voor een groot landaanwinningsproject in Lagos, de hoofdstad van Nigeria. Op het nieuwe land moeten woningen komen voor ruim 400.000 inwoners en kantoren voor 200.000 mensen, een soort Manhattan voor de Afrikaanse kust. Tegelijk heeft het plan als doel de snelle erosie van de kustlijn te herstellen en de miljoenenstad Lagos te beschermen tegen overstromingen. Lagos ligt op een aantal eilanden in een lagune aan de Atlantische kust. De kustlijn kalft jaarlijks met enkele meters af door de sterke golfslag. Tegelijk neemt de bevolkingsdruk sterk toe in de Nigeriaanse hoofdstad, waar schattingen van het inwonerstal al ver boven de 10 miljoen uit gaan. Royal Haskoning is verantwoordelijk voor het futuristisch ogende masterplan en het ontwerp van de nieuwe stad, Eko Atlantic City, dat 6,5 kilometer lang en 1,5 kilometer breed moet worden. Naast het stadsontwerp, houdt het Nederlandse bedrijf toezicht op de uitvoering van het maritieme deel van het project, het herstel van de kustlijn en de milieu-effecten. Inmiddels zijn Chinese baggerschepen al begonnen met het opspuiten van het nieuwe land, half 2009 moet de bouw beginnen.

Watermarkt

Export Nederlandse watersector groeit door De Nederlandse watersector heeft in 2008 voor ongeveer 6,5 miljoen euro geëxporteerd. Daarmee is de export gegroeid met ruim 400 miljoen euro vergeleken met 2007, een toename van 6,8 procent. Dat blijkt uit de voorlopige cijfers van de Waterexportindex (Wex) die onderzoeksbureau EIM namens het Netherlands Water Partnership (NWP) bijhoudt. Toch laat de wereldwijde economische crisis zich wel voelen, want de groei vlakte vorig jaar enigszins af. Voor 2009 zijn de verwachtingen dan ook somberder. Ook het aandeel van de waterproducten en -diensten in de totale Nederlandse export is toegenomen van 1,75 procent in 2007 naar 1,85 procent in 2008. Voor het zesde jaar achtereen zijn de buitenlandse activiteiten van de watersector toegenomen, zo laat Wex zien. Met name 2006 en 2007 waren jaren van sterke groei. De cijfers van 2007 en 2008 hebben nog een voor-

lopig karakter, want nog niet alle statistische gegevens zijn binnen. De export verzorgt bijna 40 procent van de totale omzet van de Nederlandse water(technologie)bedrijven. Opvallend is dat in goede economische tijden het exportaandeel in de totale omzet toeneemt en in de mindere periodes juist daalt. De watersector lijkt dus sterk te kunnen profiteren van een groeiende wereldvraag, zoals in 2006 en 2007. Met het oog daarop is het niet verwonderlijk dat de ondervraagde ondernemers met minder vertrouwen naar het huidige jaar kijken. Hoewel de orderportefeuilles naar zeggen nog redelijk gevuld zijn, verwachten zij een terugloop in opdrachten. De Wex berekent de export van zes deelmarkten: watervoorziening, afvalwater, waterbeheer, water en groen, waterbouw en waterkracht. Waterbouw is met 45 procent de grootste exportfactor, daarna afvalwater met 23 procent.

Waterbouw is de grote motor van de export van de watersector (foto: Boskalis)

M A G A Z I N E

33

n e d e r l a n d i n di en twe er rv ei elw d Afvalwater

Paques bouwt in China zijn grootste Anammox

Artist impression van de ‘Deltawerken’ voor New York

Flexibele waterkeringen voor VS: klein en groot De ene moet de metropool New York beschermen, de andere bewaakt het nationale erfgoed van de VS. Nederlandse ingenieurs schotelen de Amerikanen telkens nieuwe, flexibele manieren voor om het water buiten te houden, op grote én kleine schaal. Ingenieursbureau Arcadis heeft een voorstel uitgewerkt voor een beweegbare stormvloedkering in het Verrazano Narrow, de waterverbinding tussen de Upper New York Bay en de Atlantische Oceaan. Eigenlijk is het voorstel een combinatie van drie waterkeringen die al in Nederland staan. Het midden van de waterkering bestaat uit twee halfronde armen die open en dicht kunnen, net als de Maeslantkering. Links en rechts hiervan zitten twee hoge schuiven, waar kleinere schepen door kunnen varen, zoals in de Hartelkering bij Spijkenisse. En tenslotte zijn er nog zestien kleinere bewegende deuren, vergelijkbaar met de Oosterscheldedam. Arcadis schat de kosten van zo’n kering op 6,5 miljard dollar. Van een geheel andere orde is de flexibele waterkering in Washington D.C., niet voor de stad maar voor één gebouw. Namelijk het nationaal archief. Bij een overstroming sluiten twee 2,5 meter hoge wanden de archiefkelders hermetisch af. Het is een vinding van de Kampenaar Johann van den Noort. De keringen liggen verzonken in een put. Wassend water stroomt eerst die put in en duwt vervolgens vanzelf de keringen omhoog. Het is het achttiende systeem dat Van den Noort heeft verkocht, onder meer in Ierland en Australië. Overal ter wereld is er interesse in zijn flexibele systeem, verzucht de bedenker, behalve in Nederland zelf.

Anammox-reactor

Het Friese watertechnologiebedrijf Paques gaat in China zijn grootste Anammox-reactor ooit bouwen. Meihua, een producent van onder meer glutamaat, zetmeel en aminozuren uit maïs, heeft een waterzuiveringsinstallatie besteld voor zijn fabriek in Tonglia, in de provincie Binnen-Mongolië. De installatie zal bestaan uit een combinatie van een anaërobe vergister (Biopaq IC) en een Anammox-reactor. Allereerst wordt het afvalwater van Meihua door de bioreactor geleid, waarin de organische afvalstoffen worden vergist. De vergister produceert daarmee jaarlijks zo’n 4 miljoen kubieke meter biogas. Vervolgens gaat het afvalwater naar de Anammoxreactor voor de verwijdering van ammonium. De reactor met speciaal ontwikkelde anammoxbacteriën kan per dag elf ton omzetten in onschuldig stikstofgas en wordt daarmee de grootste Anammox-installatie ter wereld. De capaciteit is zelfs tien keer groter dan van de tot nu toe gebouwde installaties. Voor Paques is dit reeds de zesde fullscale Anammox-installatie die het in China bouwt. Het Friese bedrijf heeft een dochteronderneming in Shanghai voor de Chinese markt.

Voorbereidingen voor de bouw van een nieuwe carrouselzuivering ten zuiden van Perth

Nieuwe carroussel voor Perth Perth gelooft in de carrousel. De Western Australian Water Company (WAWC) laat ingenieursbureau DHV dit jaar opnieuw een rioolwaterzuivering van dit type bouwen, de vijfde in de omgeving van Perth. De installatie krijgt een capaciteit van 20.000 kubieke meter per dag. Opvallend detail van deze installatie zijn de extra diepe beluchtingstanks, een concept dat eerder in de zuivering van Leidsche Rijn is toegepast. De carrousel, een Nederlandse vinding uit de jaren zeventig, is een regelrecht succesnummer in

afvalwaterzuivering. Wereldwijd staan er inmiddels meer dan 1200. Basis is een actiefslibsysteem met speciale hydraulische tanks, waarbij het afvalwater ronddraait als ware het in een carrousel. In en rond Perth heeft DHV de afgelopen al vier carrouselzuiveringen gebouwd of gemoderniseerd. WAWC heeft daarom gekozen om deze technologie ook in de wijk Alkimos van Perth te gebruiken. De aanlegwerkzaamheden worden uitgevoerd door het consortium Alkimos Water Alliance, DHV levert de technologie.

ADVERTORIAL 34

M A G A Z I N E

I nf o r m at i e

Agenda 12 mei, Zeist

31 maart, Delft

Assetmanagement in de watersector

Waterketen in balans

Congres voor directieleden en bestuurders in de Nederlandse waterbranche over Europese ervaringen met assetmanagement. Organisatie: Grontmij Website: www.assetmanagementwater.nl 12 en 13 mei, Delft

Cursus geeft inzicht in het hydraulische functioneren van riolering, regenwaterafvoer en overstorten. Organisatie: PAO Delft www.pao-tudelft.nl 4 juni, Utrecht

Klimaatverandering, wateroverlast en riolering

Tweedaagse cursus over de consequenties van de klimaatverandering op de neerslag en mogelijke wateroverlast. Organisatie: PAO Delft Website: www.pao-tudelft.nl

Een zoutere zuidwestelijke delta

Bijeenkomst over de gevolgen van het ‘op een kier zetten’ van de Haringvlietsluizen. Organisatie: Platform zoet-zout Website: www.zoetzout.nl

Juridische update voor de watersector

Symposium over nieuwe regels en wetten en hun praktische consequenties voor de watersector. Organisatie: SBO Eindhoven Website: www.sbo.nl 14 mei, Rotterdam

De Groene Versnelling in water, aarde en samenleven 2009 Topbestuurdersbijeenkomst over de consequenties van de waterproblematiek en het klimaatvraagstuk voor de samenleving. Organisatie: Blomberg Instituut Website: www.wateraardesamenleven.nl 14 mei, Bunnik

Legionellaveilig en milieuverantwoord beheren van klimaatinstallaties

Seminar over beheer en waterbehandeling bij koeltorens Organisatie: ISSO Website: www.isso.nl www.wandelenvoorwater.nl 26 mei, Lemmer

Duurzaam IJsselmeergebied

Symposium over de opgave om in en rondom het IJsselmeergebied de belangen samen te brengen van waterveiligheid, zoetwatervoorraden en cultuurhistorie. Organisatie: Arcadis Website: www.arcadis.nl 26/27 mei, Delft

Geotechniek in het toetsen van dijken voor dijkbeheerders

Tweedaagse cursus met de basis geotechniek die nodig is voor de toetsing van waterkerende grondconstructies. Organisatie: PAO Website: www.pao-tudelft.nl

Actuele agenda online

Instapcursus voor geohydrologen om ervaring op te doen met Modflow. Organisatie: NHV Website: www.nhv.nu/training

Redactie secretariaat Sandra Alberts, 015-3617433, [email protected]

18 juni, Arnhem

Verkoop Mariëlle Schoor, [email protected] Verkoop secretariaat Sandra Alberts, 015-3617433, [email protected]

Tweedaagse cursus over ontzilting, met speciale aandacht voor membraantechnologie. Organisatie: PAO Website: www.pao-tudelft.nl 5 juni, Scheveningen

Klimaat in water & ruimte

Congres over waterveiligheid en ruimtelijke ordening. Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid Website: www.sbo.nl

Modflow I: basisbeginselen en modelleren

Nieuwe sanitatie

De koepelgroep ‘ontwikkeling nieuwe sanitatiesystemen’ (ONSS) kijkt naar sanitatie en ontwikkelingen in de waterketen en maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland. Vooraf een bijeenkomst over de behoefte aan nieuwe sanitatie in ontwikkelingslanden. Organisatie: Aqua for All en Stowa Website: www.stowa.nll

Afvalwaterzuivering

Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected]

25 juni, Utrecht

Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp Druk Den Haag Offset BV, Rijswijk

24 en 25 juni, Amersfoortt Met deze cursus biedt KWA een aantal praktische aanknopingspunten voor een goede en verantwoorde bedrijfsvoering van een zuivering. Organisatie: KWA Bedrijfsadviseurs E-mail: [email protected]

Industrieel water 2009

ICongres over investeren in nieuwe watertechnologieën en lozen en hergebruik van koel- en afvalwater. Organisatie: Euroforum Website: www.euroforum.nl

adve rte nti e i n d ex Pag.

Telefoon

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.waterforum-media.net

11 juni, Delft

4 en 5 juni, Nieuwegein

Deze, en nog veel meer evenementen, zijn te vinden op www.waterforum.net

Adverteerder

WaterForum Magazine is een uitgave van:

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management in de industrie (textiel, papier, voeding, chemie, etc.), de drink-, proces- en afvalwatersector en in toeleverende sectoren. Uitgever Rinus Onland Hoofdredacteur Jurgen Sweegers Redactie Arjan Veering (eindredactie), Marianne Vermaat, 015-3640811 [email protected] Met medewerking van: Henk Brons, Cees Buisman, Bert Palsma, Marieke Vos

Ontzoutingstechnologie

13 mei, Rotterdam

colofon

E-mail

Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden.

Copyright Website

Aerzen Nederland 12 026 - 311 26 41 [email protected] www.aerzen.nl Evides Industriewater 20 010 - 293 51 72 [email protected] www.evides.nl IHC Lagersnit 18 018 - 441 15 55 [email protected] www.ihcmerwede.com ITT Water & Wastewater 24 078 - 654 84 00 [email protected] www.ittwww.nl Krohne 8 078 - 630 62 00 [email protected] www.krohne.com Logisticon 35 0184 - 60 82 60 [email protected] www.logisticon.nl Pro Water 28 074 - 291 51 50 [email protected] www. Prowater.nl SAER Pompen 8 088 - 228 88 20 [email protected] www.saer.nl Siemens 36 070 - 333 34 95 [email protected] www.siemens.com Veolia Water 2 070 - 300 21 15 [email protected] www.veoliawater.com Water Expo China 16 070 - 311 41 80 [email protected] www.messefrankfurt.com Wetsus 18 058 - 284 62 00 [email protected] www.wetsus.nl Bijsluiter EasyFairs +32 32 60 81 40 [email protected] www.easyfairs.com Euroforum congres 040 - 297 49 77 [email protected] www.euroforum.nl

NovaForum Business Media BV, 2009. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

Hangt uw toekomst aan een zijden draad?

Zekerheid: de SIMATIC waterbibliotheek. www.siemens.com/water

SIMATIC PCS 7 SIMATIC PCS 7 onderscheidt zich van andere DCS-systemen als een process control and safety system voor het gehele werkgebied van de procesautomatisering. Eén van onze specialisaties is de migratie van bestaande DCS-applicaties naar PCS 7. Siemens levert hiervoor intelligente oplossingen van sensorniveau tot MES. Met SIMATIC IT voor een geïntegreerde modulaire MES-oplossing. PCS 7 en SIMATIC IT zijn bij uitstek geschikt voor het synchroniseren van uw productieprocessen in bestaande en in geheel nieuwe supply chain-processen. Bezoek het DCS seminar in uw regio, kijk op www.siemens.nl/dcs of mail naar [email protected] Setting standards with Totally Integrated Automation.

Answers for industry.

PCS7 'brug' A4 mrt'09.indd 1

02-04-2009 14:03:16