‘Op weg naar een wereld die groter is dan onszelf’
Over de samenhang tussen economische ontwikkeling en goed bestuur in een duurzame samenleving
Philip E. Wagner
“Economie is belangrijk, maar er zijn belangrijker zaken dan economie”
1
‘Op weg naar een wereld die groter is dan onszelf’ Over de samenhang tussen economische ontwikkeling en goed bestuur in een duurzame samenleving
Rede ontwerp Caro Grafisch Ontwerp, Groningen drukwerk Het Grafisch Huis, Groningen
In verkorte vorm uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar Global Economy and Governance,
isbn 978-90-821805-0-3 Inter-Continental University of the Caribbean
aan de Inter-Continental University of the Caribbean op dinsdag 25 februari 2014 door
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla-
Philip E. Wagner
gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
2
3
Inleiding Meneer de rector magnificus, zeer geachte aanwezigen. Ik geef graag gehoor aan het verzoek van de Inter-Continental University of the Caribbean (ICUC) om het ambt van hoogleraar Global Economy and Governance te aanvaarden door het uitspreken van deze rede. Als hoogleraar ben ik een ‘zij-instromer’. En dus sta ik voor de uitdaging om een bijna 30-jarige beroepservaring in de mainstream, maar soms ook in de uithoeken van de maatschappij, te transformeren naar een bruikbare visie op het vakgebied ‘global economy and governance’. Daartoe leid ik u vanuit de wetenschappelijke fundamenten van de leerstoel (deel 1), via een visie op rol van een eigentijdse universiteit in de samenleving (deel 2), naar de opwaartse spiraal die kan ontstaan als economie en governance elkaar weten te vinden als bijdrage aan een duurzame samenleving (deel 3). Mijn doel is om aanschouwelijk te maken dat economische ontwikkeling en goed bestuur met elkaar te maken hebben, en vaak niet zonder elkaar kunnen en mogen. Opdat wij na afloop van deze rede kritisch kunnen oordelen over de juistheid van de uitspraak van Bertolt Brecht ‘Erst kommt das Fressen, dan kommt die Moral’. 12
1 Deze zin komt uit de opera “Dreigroschen” van Bertolt Brecht (1928). Uit de ballade over de vraag: “Wovon lebt der Mensch?”
4
5
ʻʻ
6
Education is the most powerful weapon which you can use to change te world.
ʼʼ
7
I. Economie, goed bestuur en duurzaamheid
8
9
Inspiratie
I. Economie, goed bestuur en duurzaamheid
verantwoord ondernemen’ (MVO). In
economie
goed bestuur
10
onder de noemer ‘maatschappelijk
duurzaamheid
Ik ben geïnteresseerd in de wijze
deze discussie ligt het accent op hoe de
waarop menselijk talent zich kan
dimensies doelmatigheid (wat levert
ontwikkelen tot ondernemerschap
het op?), rechtvaardigheid (hoe is de
en de positieve betekenis die onder-
verdeling van de baten en de lasten?),
nemerschap kan hebben voor een
legitimiteit (zijn de activiteiten van de
samenleving. Op allerlei plaatsen
onderneming en de effecten daarvan
in de samenleving (bijvoorbeeld in
ook voor niet direct belanghebbenden
de politiek en het onderwijs) wordt
acceptabel?) duurzaamheid (hoe
momenteel sterk de nadruk gelegd op
lang kunnen we er mee doorgaan?)
het belang van talentontwikkeling en
en zingeving (sluiten de handelingen
zelfs het bevorderen van excellentie.
en resultaten aan bij de intrinsieke
2
Vanaf de economische stagnatie in de
motivatie van betrokkenen?) zich
jaren 80 is de samenleving doordrongen
tot elkaar (dienen te) verhouden.
van het feit dat ondernemerschap een
Een aansprekende poging om tot een
essentiële motor is, noodzakelijk voor
integrale benadering van het begrip
economische ontwikkeling. Immers
‘maatschappelijke verantwoordelijkheid’
alle waarde die macro-economisch
te komen is te vinden in het boek ‘De
wordt opgeteld en tezamen ons GDP
drie dimensies van waardecreatie’ van
(Gross Domestic Product) vormt, moet
Bellens e.a.3
wel eerst micro-economisch worden
Deze discussie over maatschappelijke
gecreëerd. De laatste tijd -overigens niet
verantwoordelijkheid vindt haar
voor het eerst in de geschiedenis– wordt
weerslag in reguleringsopvattingen die
discussie gevoerd over de vermeende
momenteel geschaard worden onder
positieve en negatieve resultaten van dit
het begrip ‘governance’. Interessant
ondernemerschap voor de samenleving.
spanningsveld is dat waar de moderne
Deze discussie wordt vaak gevoerd
economie tientallen jaren de suggestie
2 Birte Schohaus and Marijke de Vries, De wereld aan je voeten – en andere illusies uit het leven van twintigers (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2013).
3 Roel Bellens, Jan de Jonge and Henk M. Hazelhoff, De drie dimensies van waardecreatie: In search of true excellence (Antwerpen: Strategus, 2003), 73.
11
heeft gewekt een waardevrije weten-
(regels om uitwassen te vermijden) dan
Ik ga de relatie tussen economische ont-
waarvan in het maatschappelijk
schap te zijn, het van het begin af
door een wens tot ethische ontwikkeling
wikkeling en goed bestuur nu toelichten
wensdenken de complexiteit wordt
duidelijk is dat governance vraagstuk-
(perspectief op betekenisvolle omgang
vanuit de volgende vier maatschappelijke
onderschat. De frustratie van een
ken niet gekwalificeerd kunnen worden
creëren). Juist invulling van het begrip
ontwikkelingen:
ongelukkige jeugd, een ontslag uit
zonder een waarderend perspectief.
governance vanuit het perspectief van
Voorts is interessant dat de invulling
ethische ontwikkeling zou kunnen
van het begrip governance zoals dat
leiden tot een duurzamer samenleving,
momenteel in de samenleving gehan-
dankzij een beter gebruik van alle daarin
teerd wordt, eerder gedreven lijkt te zijn
aanwezige hulpbronnen (de productie-
door een wens tot morele beteugeling
factoren arbeid, kapitaal en natuur).
Deze oratie vertrekt dan ook vanuit de volgende kernvragen:
arbeidsovereenkomst op latere leeftijd a. aandacht voor het ‘ecosysteem’ van het ondernemerschap
of een idee over een briljant product
b. een meerduidig gebruik van het begrip ‘governance’
succesvol ondernemerschap te komen.
c. strategisch opereren in de netwerkeconomie
tie als een combinatie van algemene en
d. van perfecte marktwerking naar een moderne institutionele economie
lijkheidskenmerken, zelfbeeld, sociale
alleen zijn geen voldoende basis om tot Bird beschrijft ondernemerscompetenspecifieke kennis, motivatie, persoonrollen en vaardigheden.4Ondernemerschap is een competentie die je reeds jong moet beginnen te leren omdat bij
van opgelegd gedrag) in de transformatie van ‘governance’ naar ‘good
a. Aandacht voor het ‘ecosysteem’ van het ondernemerschap
governance’?
Talent is een aangeboren capaciteit
speelt.
◆◆ Welke rol spelen ‘ethiek’ (in de zin van zelfsturing) en ‘moraal’ (in de zin
de opbouw ervan persoonlijkheidsvorming en sociaal leren een grote rol
om competentie te ontwikkelen. Of ◆◆ Hoe kunnen economische ontwikkeling en goed bestuur elkaar
deze ontwikkeling ook daadwerkelijk
Meer nog dan voor allerlei honours-
versterken als disciplines die de straat (de materiële werkelijkheid),
plaatsvindt hangt af van veel fac-
programma’s op universitair niveau,
de universiteit (de op kennis gebaseerde werkelijkheid) en waarden
toren: persoonsgebonden factoren
wil ik daarom een lans breken voor
als eigenwaarde, zelfsturing en respect (de immateriële werkelijkheid)
zoals motivatie, maar ook factoren die
het belang van goed basisonderwijs,
met elkaar verbinden om zo betekenis te hebben voor een duurzamer
verbonden zijn met de omgeving, zoals
dat alle kinderen de mogelijkheid
samenleving?
de beschikbaarheid van hulpbronnen en
geeft hun talenten in de brede zin te
rolmodellen.
ontwikkelen. Daarmee is zeker niet
◆◆ Wat kan ICUC voor Curaçao en de rest van het Caribisch gebied
Ondernemerschap is het creëren van
gezegd dat alle elementen van de
betekenen in het ontwikkelen van bruikbare kennis ten behoeve van
toekomstige waarde. De ondernemer
ondernemerscompetentie eenvoudig
ondernemerschap, good governance en de ontwikkeling van een
doet dat door het genereren van ideeën,
duurzame samenleving?
het definiëren van kansen, het proactief inzetten van resources en het daarmee
◆◆ Wat zal de bijdrage daaraan zijn vanuit de leerstoel Global Economy and Governance?
12
realiseren van een waardepropositie. Ondernemerschap is een competentie
4 Barbara Bird, “Toward a Theory of Entrepreneurial Competency,” Advances in Entrepreneurship, Firm Emergence and Growth 2 (January 1995): 51-72.
13
individuele niveau en competenties
een bredere maatschappelijke waarde
die liggen op het organisatieniveau.
creëert. (Dit wordt ook wel genoemd
Dit is in 1990 heel treffend beschreven
Maatschappelijk Verantwoord
door C.K. Prahalad and Gary Hamel
Ondernemen). Waardecreatie is dan
Venture
in hun baanbrekende artikel ‘The
gericht op creatie van maatschappelijk
start-up
core competence of the corporation’.7
nut, waarde voor werknemers, toeleve-
Deze verbinding is van groot belang
ranciers en aandeelhouders.
voor ondernemingen die de ambitie
Het scheppen van bestuurlijke condities
hebben zich verder te ontwikkelen
die duurzame samenwerking tussen
dan de reikwijdte van de persoon
stakeholders in het organisatieverband
van de ondernemer (de zogenaamde
mogelijk maken en verhoudingen met
Zelfstandige Zonder Personeel). Het op
belanghebbende derden reguleren
deze wijze creëren van ‘een wereld die
noemt men tegenwoordig wel ‘good
groter is dan onszelf ’ is noodzakelijk
governance’.
Family background Education
Current competencies:
Industry experience
Motive/trait
Work experience
Self-concept
Manager
Social role
Technical
Skills
New
success
New venture
Fig. A Model of Competency Development
voor de vitaliteit van de economie, en toekomstige werkgelegenheid. Het
b. Een meerduidig gebruik van het begrip governance
feit dat de individuele competentie
Het begrip governance geeft inhoud
ontwikkelkansen van toeleveranciers
‘beleerd’ kunnen worden vanuit een
Als ondernemerscompetentie een maat-
van de ondernemer vervloeit met
aan de wijze waarop bestuur en toezicht
klassiek onderwijsmodel.5 Juist door -al
staf is voor de kwaliteit van handelen
competenties op organisatieniveau
binnen een organisatie en in de
dan niet toevallig- opgedane ervaringen
van ondernemers, dan is de aanwezig-
maakt het de organisatie mogelijk om
verhouding tot derden is ingericht en
en geënsceneerde actieve leersituaties
heid van passende ondernemerscompe-
op duurzame ontwikkeling gerichte
functioneert. Inrichting en functioneren
worden (toekomstige) ondernemers
tenties een belangrijke maatstaf voor het
relaties aan te gaan met resourceholders
van governance is onder meer relevant
aangezet tot leren en groeit ook de
succesvol kunnen starten en dooront-
en overige stakeholders. Op deze
voor de wijze waarop ondernemer-
aanwezigheid van ondernemerscompe-
wikkelen van nieuwe ondernemingen.
wijze ontstaat en ontwikkelt zich een
schap is ingebed in de samenleving.
tenties in de samenleving. Belangrijk,
Ondernemerscompetenties zijn dus een
onderneming, waarin in aanvulling
Governance wordt in verband gebracht
want de aanwezigheid van voldoende
zogenaamde ‘venture resource ‘.
op de korte termijn waardecreatie, de
met beslissingen die verwachtingen van
ondernemerscompetentie is in een
Met het duiden van een ondernemers-
ontstane synergie van competenties
betrokkenen bepalen, macht verlenen
markteconomie van groot maatschap-
competentie als een ‘venture resource’
pelijke belang.
wordt de verbinding gelegd tussen
6
de competenties die liggen op het 5 Ibid., 56.
14
6 Ibid., 68
of prestaties verifiëren. Het begrip 7 Coimbatore K. Prahalad and Gary Hamel. “The core competence of the corporation” Harvard Business Review (May-June 1990): 79-91.
governance kan daarbij vanuit verschillende perspectieven invulling krijgen: de governance rond handelingen van individuen of groepen van individuen
15
(voorbeelden zijn professional gover-
accountants) ondergaan, ‘het goede’ te
nance en consumer governance); de go-
verzekeren en ‘het slechte’ te vermijden
vernance van organisaties (voorbeelden
(eerder genoemd: morele beteugeling).
◆◆ Het Angelsaksisch besturingsmodel, te typeren als ‘conflictmodel’: feiten en meningen worden geëxpliciteerd.
governance) en de governance van de
De actuele aandacht voor het begrip
overheid en bij wet ingestelde organisa-
governance laat zich verklaren. Door
◆◆ Het Rijnlands besturingsmodel, te typeren als consensusmodel: verbindende waarden worden geaccentueerd.
ties (government). Eerder is aangegeven
de evolutie van onze samenleving
dat inrichting en functioneren van
neemt, als gevolg van de combinatie van
governance altijd verbonden is met een
economische specialisatie en globalise-
moreel perspectief. Het moreel appel
ring, het aantal afhankelijkheidsrelaties
van governance bestaat daaruit ervoor
tussen allerlei entiteiten, en soms de
te zorgen dat, vanwege diegenen die het
kwetsbaarheid daarvan, toe. Enerzijds
De drie modellen zijn geen limitatieve
bestuurlijk handelen ondergaan, een
wordt ons mentale wereldmodel groter,
opsomming. Iedere cultuur -zo u wilt
degelijk patroon van ‘het goede’ wordt
maar zeker als er incidenten zijn en er
macht- definieert een eigen opvatting
verzekerd, terwijl een ongewenst pa-
dingen mis gaan, neemt onze aandacht
van gewenste omgang, van Afrika, tot
troon van ‘het slechte’ wordt vermeden.
voor afhankelijkheid en kwetsbaarheid
Zuid-Amerika tot Rusland. Het boek
zijn familly governance en corporate
toe. Zo is er de recente, wereldom-
‘De eeuw van Azië’ van de Singaporees
De relatie tussen economie en
spannende discussie in de politiek en
Kishore Mahbubani illustreert dit
governance ligt in het scheppen
de publieke opinie over de verhouding
treffend en liet recentelijk het zelfge-
van besturingscondities die het een
tussen privacy en de mogelijkheden van
noegzame westerse managementdenken
organisatie vanuit privaat perspectief
‘big data’. Good governance (ethiek en
op haar grondvesten schudden.8
mogelijk maakt te ontstaan, zich te
moraliteit liggen hier in elkaars verleng-
Het is niet alleen een economische,
ontwikkelen en zich nuttig te maken
de) kan in een dergelijk spanningsveld
maar ook een antropologische vraag
voor de samenleving (eerder genoemd:
een relatie borgen, en de zwakkere in
hoe op verschillende plaatsen in de
ethische ontwikkeling). Vanuit publiek
de relatie de veiligheid bieden dat ‘het
wereld de toekomstige governance
perspectief beschikt een overheid, in lijn
slechte’ wordt vermeden.
vorm en inhoud krijgt. Maar dat wij in
hiermee, over een reeks van met elkaar
16
◆◆ Het Aziatisch besturingsmodel, te typeren als familiair model: het collectieve zelfbewustzijn wordt geëtaleerd.
een wereld leven, waar ook ‘diversity in
verweven posities en instrumenten,
Door de globalisering ontstaat er ook
die in uiterste consequentie dwingende
in toenemende mate interferentie
macht kunnen uitoefenen om naar
tussen governance modellen die hun
hen, die het bestuurlijk handelen van
wortels hebben in verschillende delen
de organisatie of de handelingen van
van de wereld. Zo kunnen onder meer
individuen (bijvoorbeeld controlerend
onderscheiden worden:
governance’ heerst, is duidelijk.
8 Kishore Mahbubani, The New Asian Hemisphere: The Irresistible Shift of Global Power to the East (New York: PublicAffairs, 2008).
17
maar breukvlakken zijn belangrijker.
te doen dan voor individuen. ‘Resource
Breukvlakken markeren het begin
based’ een strategie ontwerpen blijkt
van nieuwe strategische ruimte. Er
een moeilijke opgave. Een verklaring
is ondernemerschap nodig om deze
voor het feit dat organisaties moeilijk
ruimte via het proces van innovatie en
tot echt onderscheidende strategieën
business development in te vullen met
zouden komen is te vinden in de sociale
nieuwe waardeproposities die een bron
psychologie. We weten uit de sociale
kunnen zijn van verdere ontwikkeling
psychologie dat mensen zich graag met
van welvaart en welzijn.
anderen identificeren, maar tegelijkertijd die anderen willen overtroeven.
Welvaart en welzijn op samenlevings-
Dit is wel een basis voor concurrentie,
niveau kunnen alleen maar het gevolg
maar geen basis voor het invullen van
zijn van waardecreërende concepten die
nieuwe strategische ruimte. Goede on-
het individu overstijgen: ondernemin-
dernemers hebben in persoonlijkheids-
gen. Het is vanuit economische optiek
termen een ‘interne locus of control’ en
wat gekunsteld om een onderscheid te
zijn daardoor in staat tot onafhankelijk
maken tussen zogenaamde commerciële
denken, vanuit die gedachten te onder-
ondernemingen en maatschappelijke
nemen, en uiteindelijk waarde te creëren
ondernemingen. De eerste categorie is
in de nieuwe strategische ruimte.
in termen van waardecreatie niet meer
c. Strategisch opereren in de netwerkeconomie
veranderingen die zich aftekenen.9
Ontwikkelingen in de ecologie,
altijd veel gepubliceerd over trends,
Belangrijke ‘value drivers’ in economi-
tweede. Het begrip verantwoordelijk-
sche ontwikkeling zijn de voordelen
heid krijgt invulling in de manier waar-
van steeds verdergaande specialisatie.
op de dingen gebeuren en hoe daarmee
Dit is te zien in tal van sectoren in de
recht wordt gedaan aan de belangen van
maatschappij: landbouw, industrie,
alle betrokken stakeholders.
dienstverlening en gezondheidszorg.
In kranten en tijdschriften wordt
Aanvankelijk betrof dit vooral taakHet invullen van nieuwe strategische
specialisatie, later leidde het ook tot een
demografie en technologie staan door
ruimte blijkt niet eenvoudig te zijn.
scheiding van ontwerp- en uitvoerings-
de eeuwen heen steeds aan de basis
Creatief en conceptueel denken, en van
taken, al dan niet via outsourcing
daaruit ondernemend handelen, is maar
en offshoring. In termen van gover-
weinig mensen gegeven. En voor groe-
nance was bij veel ondernemingen
pen mensen is dat nog moeilijker om
reeds sprake van specialisatie van de
van fundamentele veranderingen in de samenleving. Breukvlakken zijn manifestaties van fundamentele
18
of minder verantwoordelijk dan de
9 Gareth Morgan, Riding the Waves of Change: Developing Managerial Competencies for a Turbulent World (San Francisco: Jossey Bass, 1988), 16-26.
19
kan gezien worden als een samenstel
riële zaken als bijvoorbeeld de omgang
van relaties en daaruit voortkomende
met arbeid in organisaties.
contracten. Deze contractomgeving is 12
heeft bij het strategisch opereren in de
d. Van ‘perfecte’ marktwerking naar een moderne institutionele economie
netwerkeconomie. In deze contracten
Een van de gebieden waarop de
zijn zowel economische, juridische als
economische wetenschap en de rest
gedragsmatige aspecten van belang.
van de samenleving elkaar niet lijken te
De kennisgebieden economie, recht en
begrijpen is marktwerking. De perfecte
gedragswetenschappen vormen geza-
marktwerking is in de economische
menlijk de interdisciplinaire kennisbasis
wetenschap een ideaaltypische, dat wil
van het domein governance. Om deze
zeggen zuiver theoretische situatie, die
kennisbasis te kunnen aanwenden ten
helpt bij het uitwerken van redeneringen
behoeve van good governance moet
over het economisch proces, maar in de
de nieuwe strategische ruimte goed
praktijk nooit voorkomt. In de praktijk
dus -een deel van- de governance waar de moderne ondernemer mee te maken
Fig. Crowdfunding
doordacht worden. Dit betekent ook het
werken markten niet perfect, en kan de
managersfunctie door deze te verbij-
te kunnen, maar kan opereren als onder-
heroverwegen van de ethiek, de moraal
perfecte werking van een markt zelfs
zonderen van de overige elementen van
deel van een competential framework
en hun onderlinge samenhang in het
gezien worden als een situatie van toeval.
de ondernemersrol. Vervolgens wordt
dat breder is dan de ‘eigen’ onderne-
kader van de ontwikkeling van gover-
Het gevaar is dat de samenleving, vanuit
ook de investeerdersfunctie steeds vaker
ming. Om zo te kunnen opereren moet
nance modellen voor een duurzamer
het ideologisch verlangen naar een zo vrij
gescheiden van de ondernemersrol
een ondernemer een scherp zelfbeeld
samenleving. Duurzamer in de zin van
mogelijke markteconomie dat zo kenmer-
(financiering eigen vermogen via private
hebben en goed kunnen samenwerken
gericht op het vermijden van verspil-
kend is voor de tijdgeest vanaf de jaren
equity, de beurs en crowd funding) en is
met anderen, ook als het andersden-
ling, bevordering van circulariteit, en
80 van de vorige eeuw, de neiging heeft
er soms sprake van open source kennis-
kenden zijn. De moderne organisatie
hergebruik van restanten. Een dergelijke
om een hele samenlevingsinfrastructuur
duiding van het begrip duurzaamheid
te gaan bouwen op toeval. De nadelen
heeft dan niet alleen betrekking op
daarvan zijn in de periode van 2008 tot
materiële zaken, maar ook op immate-
heden wel gebleken: zie het ontstaan
10
11
uitwisseling in research & development en co-creatie in de supplychain. Kortom de moderne ondernemer is een superspecialist die strategisch onderneemt en (groot of klein) een netwerk bouwt rondom zijn of haar eigen kerncompetentie. Het voordeel van deze strategie is dat de ondernemer niet meer alles hoeft
20
10 Gary. P. Hamel and Coimbatore K. Prahalad. Competing for the future (Boston: Harvard Business School Press, 1996), Chapter 14 11 Geert Hofstede and Gert Jan Hofstede. Allemaal andersdenkenden: Omgaan met cultuurverschillen (Amsterdam: Contact,
van een kettingreactie van crises in tal 2007) 12 Oliver E. Williamson, “The Theory of the Firm as Governance Structure: From Choice to Contract,” The Journal of Economic Perspective 16, no. 3 (Summer 2002): 171- 195.
van maatschappelijke sectoren, nadat de crisis aanvankelijk in de financiële wereld was begonnen (met het faillissement van de zakenbank Lehman Brothers).
21
markt
institutie
organisatie
Fig. Marktwerking
Marktwerking functioneert in de
verlangen naar de markt als uitvloeisel
praktijk beter in samenhang met enige
van het ‘new government’ denken. Dit
vorm van marktordening. Dit inzicht is
heeft tal van irrationaliteiten tot gevolg.
reeds in 1937 op overtuigende wijze in
Door een overdreven geloof in de
beeld gebracht door Ronald Coase in
perfectie van efficiënte markten, waarop
zijn boek “The Theory of the Firm”.
13
het gedrag van individuele participanten
De begrippen ‘markt’, ‘organisatie’ en
met rationele toekomstverwachtingen in
‘institutie’ worden daarin uitgewerkt als
sluitende wiskundige formules beschre-
drie constructen die complementair zijn.
ven kan worden, is wel het misverstand
Een duurzame vorm van economische
ontstaan dat we economische kennis
ontwikkeling en goed bestuur vraagt
met soms de wens en pretentie een
is daarmee veel meer dan een directe of
ontwerpwetenschap te zijn. Daarmee is
een vertegenwoordigende democratie,
de bruikbaarheid van de academische
het is een mentale toestand die past bij
kennis die door de maatschappijweten-
het erkennen en verwerkelijken van
schappen gegenereerd wordt aan de orde.
het recht tot participatie. Een hierbij
Als het kennisgebied van economie
passende vorm van maatschappelijke
en governance als beschrijvende
ordening is het door Anton Cornelis,
wetenschap wordt beschouwd, dan past
in zijn meesterwerk De Logica van het
bescheidenheid. Zo hebben de monetair
gevoel, beschreven model van ‘commu-
economen aan het einde van het eerste
nicatieve zelfsturing’.
decennium van deze eeuw een proeve in
15
nederigheid mogen ondergaan.16 Maar
De economische waarde van vertrouwen en de rol van ‘good governance’
ook voor wat betreft de ‘drivers’ achter
zouden kunnen inzetten als louter
De maatschappijwetenschappen zijn in
bescheidenheid. We hebben het meeste
om een gecombineerde, evenwichtige
amoreel instrument.
de eerste plaats beschrijvende wetenschap
gedrag niet in de hand, aangezien onze
inzet van deze drie constructen. De
Marktwerking kan vooral goed tot haar
‘Theory of the Firm’ geeft daarmee de
recht komen in de combinatie met sta-
theoretische basis voor de onlosmake-
biele (taak-) organisaties en instituties.
lijke verbondenheid van de begrippen
Dat is tegelijk de beste uitgangspositie
economie en governance. In de praktijk
voor een duurzamere samenleving
worden we, zoals eerder gezegd, op vele
in de global economy. Toegang tot
fronten afgeleid door een ideologisch
productiemiddelen en ontwikkeling van welvaart (democrizing commerce) is
13 Ronald H. Coase, “The Theory of the Firm.” Economica 4, no. 16 (November 1937): 386 -405.
22
een democratisch proces.14 Democratie
voor vele landen ter wereld een voorwaarde voor de ontwikkeling van
het menselijk gedrag, dat actoren in het governanceproces (soms) vertonen, en dat het governance-bouwwerk soms danig opschudt, tasten de leiderschapgoeroes geregeld in het duister.17 Als het kennisgebied economie en governance als ontwerpwetenschap wordt beschouwd, dan past eveneens
ontwerpinstrumenten nooit deugdelijker 14 Coimbatore K. Prahalad, The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits; Enabling Dignity and Choice Through Cornelis Markets (Philadelphia: Wharton School Publishing, 2006), 110-112. 15 Arnold Cornelis, Logica van het gevoel: Filosofie van stabiliteitslagen van de cultuur als nesteling der emoties (Amsterdam: Stichting Essence, 1998), 537 – 659.
kunnen zijn dan de moraal waarmee ze
16 Krugman, Paul R. “How did economists get it so wrong?” New York Times (September 2009): 6-9. 17 Ginneken, Jaap van. Verleidingen aan de top: De psychologie van de macht (Amsterdam: Business Contact, 2013).
23
in de praktijk worden toegepast.18
Kern van het betoog in dit boek
participanten in het economisch proces
leiden, door het vertrouwen dat daarmee
De ontwikkeling van de moraal van de
is dat vertrouwen sociaal kapitaal
dat aan de basis ligt van de bereidheid
gecreëerd wordt tot de opbouw van
participanten in het governanceproces
vertegenwoordigt. Op haar beurt is
tot investeren.
sociaal en ook economisch kapitaal.
zou dus tenminste gelijke tred moeten
sociaal kapitaal weer een ‘value driver’
houden met de ontwikkeling van het
voor de ontwikkeling van economisch
De vraag of de vele investeringen
instrumentarium dat hen ter beschik-
kapitaal. Dat mechanisme laat zich als
die organisaties, beroepsgroepen en
king staat, danwel dat hun handelingen
volgt expliciteren: in de economie is de
overheden nu doen in ‘good gover-
(bij voorbaat) beteugelt.
verwachte return on investment (ROI)
nance’ enige zin hebben, is terug te
de basis voor het proactief investeren in
leiden tot een vraag naar de kracht
Dat dit in de geschiedenis geen nieuwe
resources. Ongeacht welk selectiemodel
van de ontwerpbenadering in de
worsteling is blijkt uit de oratie van een
er gebruikt wordt heeft investeren
sociale wetenschappen. Daarin past
verre voorvader:
alleen zin als de ROI de kosten van de
bescheidenheid. Als wetenschappelijk
investering naar verwachting overstijgt.
onderzoek al geen verband heeft
Deze verwachtingswaarde wordt
aangetoond tussen investeringen
negatief beïnvloed als er onzekerheid is
in strategische planning en daaruit
over de moraliteit van het gedrag van
volgende ondernemingsprestaties,
betrokken partijen. Doordat investeer-
waarom zou die pretentie dan wel
ders de ROI naar beneden bijstellen op
waargemaakt kunnen worden waar het
basis van een inschatting van morali-
gaat om een abstract fenomeen als de
teitsrisico’s in het gedrag van betrokke-
relatie tussen investeringen in good
nen zijn bepaalde investeringsplannen
governance en de bevordering van
niet meer renderend. Ze zouden het wel
economische ontwikkeling?20
ʻʻ
Er is geen verderfelijker mening het mensenleven
binnengeslopen dan die welke het eerlijke van het nuttige heeft gescheiden Casper Barlaeus, Mercator Sapiens. 1632
ʼʼ
In zijn boek ‘Trust’ lanceert Francis Fukuyama het begrip ‘sociaal kapitaal’.
19
18 Robert A. Hinde, Why Good is Good: the Sources of Morality (London: Routledge, 2002). 19 Francis Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity (New York: Simon & Shuster, 1995).
24
geweest zijn als de moraliteitsrisico’s van ‘bad behaviour’ minder hoog waren
Als causaliteit niet aantoonbaar is,
ingeschat. Zo belemmert de perceptie
resteert slechts de factor vertrouwen.
van slecht moreel gedrag, bijvoorbeeld
De factor vertrouwen bestaat slechts bij
door corruptie of ‘moral hazard’ de
de gratie van niet volledige transparantie.
ontwikkeling van de economie.
Inspanningen in good governance
De waarde van ‘good governance’ is nu daarin gelegen, dat zij goed moreel gedrag tracht te bevorderen, slecht moreel gedrag tracht te beteugelen en daarmee het vertrouwen tracht te creëren bij de
20 Egbert Piëst, “Zoeken, wegen en kiezen: relaties tussen planning, strategie en ondernemingsprestaties” (PhD diss., University of Groningen, May 10, 1990), 204-207.
25
Curacao & haar kansen
showcase worden, maar daarvoor moet er eerst nog wel het nodige gebeuren in termen van heroverweging van de betekenis van ethiek, moraal en vertrou-
Curaçao is ontstaan als gevolg van de
wen in de strategische ruimte die na de
uitbarsting van een vulkaan. Niet als af-
verzelfstandiging van het land Curaçao
splitsing van een van de grote wereldde-
in 2010 is ontstaan.
len maar gewoon ‘stand alone’. Curaçao is een eiland waar, op een relatief klein
In de afgelopen vijftien jaar bedroeg de
gebied, veel etnische groepen, rassen en
jaarlijkse gemiddelde economische groei
nationaliteiten vreedzaam samen leven.
op Curaçao amper 0,2 procent per jaar.22
De bevolking van Curaçao is de laatste
Op basis van de Economic Outlook
drie jaren met 10.000 mensen gegroeid,
2013 van het Internationaal Monetair
bijna 7 procent. In totaal is het aandeel
Fonds (IMF) is te concluderen dat de
van personen dat buiten Curaçao
Curaçaose economie niet in de pas loopt
geboren is in de totale bevolking toege-
met de Caribische regio en evenmin
nomen naar ruim 25 procent. De vier
met de ontwikkelingen in Zuid- en
meest gesproken talen zijn: Papiaments
Midden-Amerika.
(78,4%), Nederlands (9.5%), Spaans
Voor 2013-2014 verwacht het IMF een
(6,1%) en Engels (3,5%) Curaçao, het
groei van gemiddeld 2 à 3 procent voor
land waar velen ‘uit den vreemde zijn’,
het gehele Caribisch gebied, 4 procent
of daardoor juist niemand.21 Ik voel mij
voor Midden-Amerika en 3 à 4 procent
hier geen vreemde meer, want Curaçao
voor Zuid-Amerika.
is een deel van mij geworden. Diversiteit
26
zit in de genetische basis van Curaçao.
Volgens cijfers van Centrale Bank van
Diversiteit en respect (afgeleid van het
Curaçao en Sint Maarten (CBCS)) is
Latijnse woord ‘respicere’: rekening
in 2013 de economie van Curaçao met
houden met, in tact laten). Ze kunnen
0.5 procent gekrompen, voor 2014
niet zonder elkaar. Diversiteit en respect
wordt volgens de zelfde instantie een
als basis voor de ontwikkeling van een
voorzichtige groei van 0,5 procent
gemeenschap. Curaçao kan een world
verwacht. Gerelateerd aan deze matige
21 Census, 2012.
22 Caribisch Netwerk, 28 augustus 2013.
27
de economie ‘wegzuigt’ en dat daarmee
heid hoog (ruim 13 procent van de
de economische ontwikkeling wordt
beroepsbevolking), en nog veel hoger is
geremd. Het vertrouwen in de econo-
de jeugdwerkloosheid (ruim 37 procent
mie van Curaçao is daarmee echter nog
Herstel van vertrouwen in een eco-
van de beroepsbevolking). Daarnaast
niet dusdanig dat grote investeerders
nomie is een complex proces waarin
leven van de ruim 150.000 inwoners
daadwerkelijk grote bedragen in
een paar maatregelen, mits tegelijk
er 25.000 in armoede en worden de
Curaçao durven te investeren.
genomen, kunnen helpen:
verschillen tussen arm en rijk steeds
De cijfers van de stagnerende economie
groter. De internationale concurren-
op Curaçao staan in schril contrast met
tiepositie van Curaçao is zwak en de
het potentieel van de investeringspro-
sanering van de overheidsfinanciën de
jecten die klaarliggen of al lopen op het
laatste jaren heeft een negatief effect op
eiland. Uit een recente inventarisatie
a. Versterking van de marktsector door deregulering en het terugbrengen van de rol van de overheid
de binnenlandse vraag.
door het Ministerie van Economische
Dit bevordert de dynamiek in de
Ontwikkeling (MEO) blijkt dat de
economie, waardoor private partijen
Nodig is nu herstel van het groeiver-
overheid en de private sector tot 2016
meer kansen krijgen zich te ontwik-
mogen van de economie. Een heel
investeringsprojecten hebben lopen van
kelen en hun investerings- en concur-
positieve factor daarin is dat de over-
meer dan een miljard dollar, met een
rentievermogen, ook internationaal,
heidsfinanciën (begrotingsevenwicht
potentiële opbrengst van ver boven de
toeneemt. Tegelijkertijd is een krachtige
en nationale schuld) op Curaçao keurig
drie miljard dollar. De meeste van deze
impuls nodig om de kwaliteit van het
op orde zijn.24 Dit in tegenstelling tot
projecten liggen volgens de Vereniging
overheidsapparaat te verbeteren, opdat
de situatie in de meeste landen in het
Bedrijfseigenaren Curaçao echter stil
zij haar kerntaken, regievoering en het
Caribisch gebied, die zuchten onder te
of ondervinden een zeer trage tot geen
garanderen en verschaffen van publieke
grote overheidsuitgaven en tekorten.
opstart door gebrek bij de overheid aan
voorzieningen, goed blijft vervullen.
Het feit dat de overheidsfinanciën op
transparantie, maatschappelijke verant-
De positieve connotatie is dat het
Curaçao in balans zijn, voorkomt dat
woordelijkheid en deugdelijk bestuur.
kleiner maken van een overheid een
(reductie van) schuldenproblematiek
Hiermee lijkt het belang van good
goede basis kan zijn voor de creatie van
investeringscapaciteit en koopkracht uit
governance als basis om het vertrouwen
een betere overheid, en daarmee de
te generen dat nodig is om de investe-
beteugeling van stroperigheid en alle
ringsmotor op gang te krijgen, meer
andere uitwassen26.
23
23 CBS Curacao, 2013. 24 Age Bakker, voorzitter College Financieel Toezicht op het congres ‘Duurzaam zaken doen tussen het Caribisch Koninkrijk en Nederland,’ november 2013.
28
Wat moet er nu gebeuren?
economische prestaties is de werkloos-
25
dan voldoende geïllustreerd.
25 Caribisch Netwerk.
26 Hood, Christopher C. “A Public Management for All Seasons?” Public Administration 69, no. 1 (March 1991): 3-19.
29
b. Invoering van een rechtvaardig belastingstelsel met een brede grondslag
c. Bevordering van toegang tot de economie via verlaging van het kostenpeil
Ik pleit voor de invoering van een
Als er één factor onderschat wordt
aanzienlijk hogere belastingvrije schijf
in het maatschappelijke debat over
in de inkomstenbelasting, zodat het
economie, dan is het wel de invloed
overgrote deel van de beroepsbevolking
van het kostenpeil van een land op
geen loonbelasting meer betaalt, en
de economische, en daarmee vaak
daarmee de werkgevers niet meer het
ook de sociale, zelfredzaamheid van
werkgeversdeel van de loonbelasting en
mensen. Het in de macro-economische
de sociale premies. Doordat bijgevolg
vergelijkingscijfers veelvuldig gebruikte
de kostprijs van arbeid omlaag gaat en
begrip GDP per capita geeft daar geen
de concurrentiepositie verbetert, komt
volledige indicatie voor. Een grappig
er een enorme banenmotor op gang,
aanvullend concept om dit in de macro-
wordt de wens en de noodzaak tot
economie altijd gebruikte begrip meer
‘zwart’ werken geëlimineerd en neemt
betekenis te geven is de zogenaamde
de arbeidsparticipatie toe. Dit alles
Big Mac-Index.
9 Brazil
Euro area
6
United States 3
Britain
Japan
China 0
0
20
40
60
80
GDP per person, 2010, $’000
100
Fig. Big Mac Index. Sources: McDonald’s; IMF: The Economist
*At market exchange rate July 25th
zou gefinancierd kunnen worden door
Deze Big Mac-Index geeft de feitelijke
verhoging van het hoge BTW tarief,
koopkracht aan in een bepaald land
dat nu slechts 9% bedraagt. BTW heeft
door de daar geldende prijs van zo’n
als indirecte belasting het voordeel dat
megahamburger in nationale valuta
koopkracht van het geld dat men in
in Europa lager dan in China op basis
het de belastinggrondslag (het aantal
op basis van de geldende wisselkoers
het betreffende land in handen heeft
van deze index. Het prijsverschil tussen
personen in een samenleving dat daad-
terug te rekenen naar dollars. (Fig: Big
(gesteld dat het inkomen helemaal
de Big Mac’s in beide landen is groter
werkelijk belasting betaalt) verbreedt.
Mac prices versus GDP per person juli
aan hamburgers besteed zou worden,
dan het GDP verschil per capita. De
Aangezien deze belasting wordt betaald
2011) Dit figuur maakt de prijs van deze
hetgeen ik niemand aanraad). De hier
feitelijke welvaart is in Amerika verge-
door iedereen die goederen en diensten
‘calorieënknallers’ tussen verschillende
afgebeelde figuur laat heel duidelijk
leken met Europa veel hoger, aangezien
consumeert in de betreffende categorie,
landen vergelijkbaar en geeft daarmee
zien dat verhouding tussen de prijs van
niet alleen het GDP per capita hoger
is deze vorm van belasting erg geschikt
aan wat de werkelijke waarde is in
een Big Mac en het GDP per capita een
is, maar ook het kostenpeil lager is. In
voor een ‘open economie’ als Curaçao,
indicatie is voor de mate van welvaart
Brazilië daarentegen is niet alleen het
waar ook veel ‘high end services’ zijn
in een bepaald land. De figuur laat nog
GDP iets boven het niveau van China,
meer zien dat naadloos aansluit bij mijn
dus lager dan in Europa en Amerika,
‘straatervaring’: hoewel Europa ‘rijker’
maar is tegelijkertijd het kostenpeil veel
lijkt dan China, is de feitelijke welvaart
hoger. Interessant is natuurlijk waar
(handel, financiële dienstverlening, toerisme) die veel economische waarde creëren op andere wijze dan door arbeid.
30
27
Big Mac prives v GDP per person, July 2011
27 De Big Mac-index is bedacht door Pam Woodall, een redactrice van The Economist. De Big Mac-Index bestaat sinds 1986 en wordt tweemaal per jaar gepubliceerd.
31
32
Curaçao gepositioneerd zou zijn in deze
nisme werkt bij ondernemingen
regelen: een betrouwbaar overheids-
vormen van lokaal ondernemerschap
figuur: Een Big Mac kost op Curaçao
zelfs dubbel: bij een hoog kostenpeil
beleid, goede publieke voorzieningen,
wordt ‘underutillisation of resources’
$ 3.49, zo heeft recent empirisch onder-
zal een (beginnend) ondernemer in
beperkte administratieve lasten en een
vermeden en komt een meer ecologisch
zoek aangetoond. Het GDP per capita
staat moeten zijn om evenredig meer
laag kostenniveau in de samenleving,
verantwoorde levensstijl voor meer
op Curaçao is $10.850 (2011).
waarde te creëren om economisch
mede mogelijk gemaakt door een stelsel
mensen binnen bereik. Geen wonder
Dat betekent dus dat de Curaçaoënaar
zelfstandig te kunnen overleven. Dat
van vooral indirecte belastingen.
dat deze metafoor zo goed bij Curaçao
relatief iets meer over moet hebben
sluit mensen uit die minder vermogen
Belangrijker nog zijn de kwaliteiten van
past: de zee is blauw, de lucht is blauw.
voor zijn of haar Big Mac dan de
tot waardecreatie hebben, bijvoorbeeld
de ondernemer zelf. Curaçaoënaars zijn
Verdere ontwikkeling van het (water)
gemiddelde Europeaan maar relatief
doordat zij minder goed zijn opgeleid.
anarchisten, willen zich niet voegen
toerisme is een belangrijk economisch
veel minder dan de gemiddelde
Deze mensen blijven dan aan de zijlijn
naar instructies van een ander, zijn
facet voor Curaçao. Ontwikkeling van
Braziliaan. Dit soort figuren plaatsen
staan en/of komen in de marginaliteit
vanuit die grondhouding potentieel
‘ecotoerisme’ in brede zin komt alleen
niet alleen de prijzenoproer van 2013
terecht. Daarboven zal een ondernemer
fantastische ondernemers.28 Maar zoals
tot zijn recht in een land dat integraal
in Brazilië in een bepaald perspectief,
in de situatie van een hoog kostenpeil
eerder gezegd is ondernemerschap een
aandacht besteedt aan duurzaamheid.
maar zijn ook een indicatie voor het
bij uitbreiding van de onderneming
complexe competentie. Het ontwikkelen
Dat betekent ondermeer local energy
inkomen dat iemand minimaal moet
met hogere (loon)kosten worden
ervan vraagt veel van de persoon en
solutions die duurzaam zijn (zon en
kunnen verwerven om economisch zelf-
geconfronteerd, hetgeen de groei van de
van infrastructuur in de samenleving.
wind is er genoeg), het benutten van af-
redzaam te kunnen zijn, via een baan
onderneming en daarmee de economie
Op dit terrein kan de universiteit een
val als grondstof voor andere processen
of via zelfstandig ondernemerschap.
remt. Dit is nu precies de reden dat de
belangrijke bijdrage aan leveren.
en het stimuleren van ondernemerschap
Conclusie van deze ‘Big Mac analyse’ is
Amerikaanse economie zoveel betere
dat het goed zou zijn als het kostenpeil
groeicijfers toont dan de Europese
op Curaçao nog wat omlaag zou gaan. Fiscale maatregelen zoals genoemd on-
en een brede arbeidsparticipatie door de onder a t/m d genoemde maatregelen.
economie. Zoals te zien in de figuur is
e. Bevordering van een ‘blue economy’
het kostenpeil van de Amerikaanse eco-
Een duurzame economie is geen
Fig. Blue Economy op pagina 34.
der twee, kunnen helpen dit kostenpeil
nomie substantieel lager, gecombineerd
kostenpost maar is een ‘asset’. Een ‘green
te verlagen.
met een elastische beschikbaarheid van
economy’ die mede gedragen wordt
(migranten)arbeid op alle niveaus.
door een circulaire economie binnen de
d. Het stimuleren van ondernemerschap
Het is dus van belang dat Curaçao
lokale samenleving noemt met wel een
zowel het starten als het groeien van
‘blue economy’. In zo’n ‘blue economy
Ondernemerschap is na onderwijs
ondernemingen stimuleert. Dat is een
wordt het volledig (her)gebruik van
emancipatiemotor nummer twee.
vitale bron van werkgelegenheid en
resources gestimuleerd. Door allerlei
Een laag kostenpeil stimuleert, naast
economische zelfstandigheid. Voor
nog een paar anderen condities, dat
een goed ondernemersklimaat zijn een
ondernemerschap voor mensen
aantal randvoorwaarden van belang, die
mogelijk wordt. Het kostenmecha-
voortkomen uit bovengenoemde maat-
28 Boeli H. A. van Leeuwen, Geniale anarchie (Amsterdam: In de Knipscheer, 1990), 70.
33
Fig. Blue Economy
Blue Economy
34
Innovative business models
35
II. Een eigentijdse universiteit
36
37
II. Een eigentijdse universiteit
Thought leadership
waarden. Daar is naast het vermogen om academisch onderwijs te geven
Een universiteit is in de eerste plaats een
en wetenschappelijk onderzoek te
scolae, een gemeenschap van studenten.
doen zowel enige moed voor nodig
De kerntaak van de universiteit is om
als bestuurlijke kwaliteit. Noem het
studenten begrip bij te brengen van de
‘thought leadership’. Ik hoop als maat-
complexe werkelijkheid om hen heen.
schappijhoogleraar hieraan een bijdrage
Maar het zit ook in de mens om kennis
te kunnen leveren en laat mij inspireren
te willen gebruiken om deze werkelijk-
door ‘Socrates op de markt’.30 Het
heid in enigerlei zin te beïnvloeden.
universitaire werk en de samenleving
Kennis geeft macht, maar macht kan
staan daar dicht bij elkaar. En daarom
ook misbruikt worden. Aan de actie van
is het ook goed dat we hier aan het
de beïnvloeding zou de reflectie van de
Brionplein in Otrabanda gesitueerd zijn.
ethische beoordeling vooraf moeten
Dat is natuurlijk niet zonder redenen.
gaan. Aan dragers van kennis, zoals
Academische waarden als onafhanke-
academici en de academische instituties
lijkheid en kritisch vermogen kunnen
waar zij worden opgeleid, worden
alleen gedijen in een democratische
daarom hoge eisen gesteld in termen
rechtstaat met als inrichtingsprincipe de
van onafhankelijkheid en kritisch ver-
trias politica. Dat is iets waar iedere dag
mogen. De Inter-Continental University
weer aan gewerkt moet worden en de
of the Caribbean is vanuit deze waarden
universiteit dient daar een belangrijke
een kroon op de jonge democratie van
rol in te spelen. Over het slagen van
het zelfstandige land Curaçao.
deze missie ben ik optimistisch: de
Curaçao bevindt zich als jong land in
universiteit, een van de taaiste institu-
meer dan een opzicht in een ‘challen-
ties van de westelijke beschaving, kan
ging situation’. In de bijdrage die een
wel een stootje hebben31.
29
universiteit dan kan leveren aan een
38
samenleving in deze toestand gaat het
De Inter-Continental University of the
juist om de verwerkelijking van deze
Caribbean is erkend door de overheid
29 Alexander H. G. Rinnooy Kan, “Opnieuw beginnen” (Inaugural Lecture, University of Amsterdam, March 8, 2013), 14.
30 Jos Kessels, Socrates op de markt, Boom, 1997). 31 Ibid., 5.
39
en volledig met private middelen gefi-
academic education aan te bieden.
waardecreatie. Vanuit de uitgangssitua-
tion voor het specifieke segment van
nancierd. Private funding, onafhankelijk
ICUC heeft daarin een internationale
tie nu zijn een aantal ingrediënten van
professionals in dit gebied. Overal ter
van de overheid, is een uitstekende
scope en kan maatschappelijk relevante
dit framework reeds aanwezig: een goed
wereld is executive eduction een niche
basis om tot kwaliteit te komen, zo
kennis creëren door academic practices
lopende onderwijsportfolio, Engels en
die eigenlijk alleen maar door daarin
bewijzen verschillende gerenommeerde
van het Europese en het Amerikaanse
Spaans als huistaal, divers Curaçao met
gespecialiseerde organisaties succesvol
onderwijs- en onderzoeksinstituten op
continent via Curaçao met elkaar te
haar goede infrastructuur als thuisbasis.
bediend kan worden. ICUC heeft deze
een aantal plaatsen ter wereld (Harvard,
verbinden. Deze doelbepaling geeft
De uitdaging is natuurlijk wat daar
specialisatie reeds en daarin ook een
Princeton, Oxford, Cambridge). Private
tegelijk de reikwijdte en het potentieel
vanuit academic entrepreneurship aan
goede reputatie opgebouwd. De eerder
funding stimuleert de universiteit om
aan. In de wereld is de vraag naar
toegevoegd kan worden. Vanuit mijn
beschreven geografische positie van
zich voortdurend te focussen op haar
toegankelijk, kwalitatief goed, hoger
perspectief zijn daar zeker drie dingen
Curaçao te midden van Europa, Noord-
relevantie voor haar stakeholders.
onderwijs groeiende. In het Caribisch
over te zeggen:
Amerika en Zuid-Amerika is voor
Die relevantie zit in de wijze waarop ze
gebied, Venezuela en ook Colombia
haar academische waarden (onafhanke-
is de bevolking groeiende, evenals de
lijkheid en kritisch vermogen) weet te
economieën aldaar. Hiermee is zeker
transformeren in onderwijs, onderzoek en overige maatschappelijke bijdra-
ICUC een sterke uitgangspositie als zij deze positie combineert met verdere
niet gezegd dat er in deze gebieden geen
a. Doorontwikkeling tot een speler met impact in deze wereldregio
problemen zijn. Maar de ‘fundamentals’,
Dit perspectief is in beeld als ICUC in
ten. ICUC kan dan naar inhoud, vorm
gen. Een goed werkende university
die het belang van hoger onderwijs in
de nabije toekomst weet in te spelen
en locatie ‘blended learning’ aanbieden
governance moet borg staan voor een
het werkgebied van het ICUC bepalen,
op de behoefte aan executive educa-
voor de professionals in de Cariben,
diversiteit, die zorgt dat nooit het belang
zijn aanwezig.
ontwikkeling van haar netwerk aan onderwijspartners in genoemde continen-
van één stakeholder de overhand krijgt op een zodanige wijze dat de onafhankelijkheid van de universiteit daarmee in het geding komt. Het moge duidelijk zijn dat ik mij
Academic entrepreneurship
als hoogleraar met governance als onderdeel van mijn leeropdracht
ICUC staat als maatschappelijke
buitengewoon medeverantwoordelijk
onderneming voor de uitdaging van
voel voor het goed functioneren van de
het ‘academic entrepreneurship’. Een
governance van deze jonge universiteit.
belangrijke basis voor elk ondernemerschap is het vinden van een ‘competen-
De Inter-Continental University of the
tial framework’. Onder competential
Caribbean (ICUC) heeft als missie om
framework kan worden verstaan de or-
voor de werkende professional parttime
ganisatie van bronnen van toekomstige Fig. Caribbean
40
41
het Caribisch gebied bruikbare theorie-
niet tot de bovengenoemde universitei-
ën en praktijken vanuit de continenten
ten, maar is een mondiaal verschijnsel.
de waardeproposities en businessmo-
b. Vorming van een onderzoeksagenda voor het Caribisch gebied
Noord-Amerika, Zuid- Amerika en
Zo is bijvoorbeeld voor een land als
dellen zijn om de nieuwe vormen van
Een onderzoeksagenda die de hierboven
Europa. In het bijzonder gaat het dan
Australië hoger onderwijs een activiteit
diversiteit, in leeftijd of geografische
geschetste geografische positie en het
om (diversity in governance-modellen
van betekenis geworden (als onderdeel
herkomst die zich in dit gebied zullen
daarbij te ontwikkelen onderwijscon-
in de verschillende werelddelen.
van het BNP) waarmee internationale
manifesteren, concurrerend te kunnen
cept van ‘blended learning’ als uitgangs-
Het moge duidelijk zijn dat gezien de
studenten worden aangetrokken. Wel
bedienen. Door de regionale variëteit
punt neemt en met kennisontwikkeling
huidige belangstelling in het ‘wereld-
mag aangetekend worden dat op de
in haar onderwijsportfolio biedt ICUC
ondersteunt, kan ICUC ook als een
economisch forum’ voor Zuid-Amerika
gerenommeerde Academic Ranking of
haar professionele doelgroep precies
relevant onderzoeksinstituut betekenis
en het steeds verder uiteenlopen van
World Universities (ook wel genoemd
datgene dat aansluit op de diversiteit in
geven. Deze onderzoeksagenda kan dan
de economische ontwikkelingen tussen
de Shanghai Index) de top 20 van alle
hun werkcontext.
vergelijkende studies initiëren naar voor
Noord-Amerika en Europa, dit een
universiteiten ter wereld Amerikaans
relevant vraagstuk is.
is, op twee Engelse universiteiten
Colombia en Venezuela. Het wordt dan nog wel een zoektocht naar wat passen-
(Oxford en Cambridge) na. Deze
University
c. Een bijdrage leveren aan het ‘ecosysteem’ van ondernemerschap
twintig universiteiten zijn veel meer
Soms zijn universiteiten knooppunten
clusters die veel waarde toevoegen aan
(of brandhaarden) van maatschap-
de samenleving.
dan instituten voor onderwijs en onderzoek, zij vormen de kern van
pelijke vernieuwing in cultureel,
Service Diversity
Talent Human Capital or the Creative Class
Technology
Tolerance Self-Expression or the Mosaic Index
Income
economisch en/of politiek opzicht.
Het concept ‘cluster’ is door Michael
Historische voorbeelden hiervan
Porter beschreven in zijn boek “The
zijn: Sorbonne in Parijs (cultureel),
Competitive Advantage of Nations”.32
University of Stanford in Silicon Valley
Het begrip cluster wordt daarin in
(economisch) en Universiteit van
eerste instantie geduid in termen van
Amsterdam (politiek). Deze univer-
ontstane synergievoordelen tussen
siteiten hebben als overeenkomstig
verwante bedrijven, waar instellingen
kenmerk dat de locatie waar zij zich
als universiteiten aan kunnen zijn
bevinden een magnetische aantrek-
toegevoegd. Het bekendste voorbeeld
kingskracht uitoefent op jonge mensen Fig. The economic ecosystem
met een goede opleiding of die een goede opleiding willen gaan volgen. Deze magneetwerking beperkt zich
42
32 Michael E. Porter. The Competitive Advantage of Nations (New York: Free Press, 1998).
43
ite it cr ea tiv
eit tit en
id
van een dergelijke cluster is het eerder
de tekentafel is te ontwerpen. Maar
bijdrage te leveren die getypeerd zou
genoemde Silicon Valley. De daar
het is voor de toekomst van Curaçao
kunnen worden als innovatie door het
ontstane combinatie van universitaire
en ICUC wel van belang om het laten
scheppen van ‘neue Kombinationen’:
kennisontwikkeling, ondernemers-
ontstaan van een dergelijke ‘Caribbean
Vernieuwend onderwijs aan executives,
competentie en private equity is een
Entrepreneurship en Innovation Plaza’
gecombineerd met ondersteuning van
geweldige motor, die een inspiratie-
na te streven. Het zou daarbij naïef zijn
hun ondernemerschap op de ‘Caribbean
bron is voor vele (potentiële) kennisen-
om te veronderstellen dat succesvolle
Entrepreneurship & Innovation Plaza’.34
claves in de wereld. Niet zelden liggen
‘scienceparken’, zoals die rondom ande-
Daaraan toegevoegd een door onder-
daar doorbraaktechnologieën als value
re universiteiten zijn ontstaan, rondom
zoek ondersteunde maatschappelijke
driver aan ten grondslag.
ICUC eenvoudigweg gekopieerd
bijdrage aan een ‘diversity in governan-
Het succes van clusters als Silicon
kunnen worden. De afwezigheid van
ce’ die het individuen mogelijk maakt
Valley kenmerkt zich door een
doorbraaktechnologieën maakt duide-
strategisch te opereren in de netwer-
combinatie van competenties die sa-
lijk dat de value driver vooral in ‘human
keconomie en die het de maatschappij
mensmelten tot een uniek klimaat dat
capital’ gezocht moet worden. Het boek
mogelijk maakt daarvan te profiteren in
aan de basis staat van maatschappelijke
‘The rise of the creative class” (revisited)
termen van brede, duurzame ontwik-
vernieuwingen. Sinds Michael Porter
geeft handreikingen.33 Daaraan kan nog
keling van welzijn en welvaart. Deze
in 1991 het begrip cluster heeft geduid,
worden toegevoegd dat Curaçao vanuit
invulling van het hoogleraarschap is
is de economie verder geglobaliseerd
de optiek van ‘open source innovatie’
-om met Grinwis te spreken - geen
en is er een belangrijke, op het internet
geen eiland is.
baan, maar een bestaan.35 Maar vanuit
gebaseerde informatie-, kennis- en ondernemerschap
diensteneconomie ontstaan. Clusters hebben zich ontwikkeld tot mondiaal verbonden open platforms. Innovaties
Fig. De moderne economie
die ontstaan op deze platforms hebben vaak een ‘open source’ karakter.
dat perspectief bezien heb ik in mijn
Onderwijs en onderzoek
ik dus wel enige ervaring en nog meer motivatie.
De ambitie is om vanuit de weten-
De basis van goed onderwijs is respect.
schapsgebieden economie en bedrijfs-
Dat moet degene die leert hebben voor
In de moderne economie gaat het om
kunde, gecombineerd met mijn ervaring
een combinatie van zowel materiële
als ondernemer, en mijn ervaring
als immateriële assets: creativiteit,
met de governance van de straat, een
34 Schumpeter, J., The Theory of Economic Development (Cambridge: Harvard University Press, 1934).
33 Richard L. Florida. The Rise of the Creative Class (Revised and updated, New York: Basic Books, 2012).
35 Piet Grinwis, “Onbevangen ontmoeten: adviseren bij besturen.” (PhD diss., University of Groningen Groningen, 1990).
ondernemerschap en identificatie. Zo’n ecosysteem laat zich gemakkelijker inductief duiden dan deductief beschrijven, laat staan dat het vanaf
44
leven nog nooit een baan gehad en heb
45
programma’s die specifiek worden aangeboden aan professionals binnen
Een moderne hoogleraar is niet
bijvoorbeeld de domeinen HRM en
alwetend, maar formuleert slechts de
ICT. Goede programma’s in deze lijn
goede vragen.
kenmerken zich door een academische
Ik ben geen onderzoekshoogleraar, maar
benadering, waarvan het wezen is dat
een maatschappijhoogleraar.
deelnemers worden ondersteund in een goed gebruik van wetenschappelijke
Het onderzoek dat ik initieer zal ook bij
kennis. Zij worden aangezet tot kritisch,
maatschappelijke probleemstellingen
conceptueel en generaliserend denken.
vertrekken. Het gaat om twee program-
Goed gebruik van wetenschappelijke
ma’s: New Business Lab (1) en Diversity
kennis in de praktijk betekent bijna al-
in Governance (2).
tijd iets toevoegen aan die praktijk door
New Business Lab (1)
verrijken universitaire business schools
In het programma ‘New Business
executives met een ‘research driven
Lab’ gaat het om het opzetten van
approach’, zodat zij deze benadering
een ‘incubator’. Een incubator is een
de leermeester, voor diens vermogen om
betekenissen als ‘geef mij ruimte’ en ‘ga
integreren met de ‘experience driven
‘broedmachine’ waar mensen met
hem of haar de mogelijkheid te geven te
uit de weg’. Terwijl juist sterke mensen
approach’ waar zij meestal reeds mee
een idee voor een nieuwe business
groeien. De leermeester moet minstens
in staat zijn vanuit respect anderen in
behept zijn.
een omgeving kunnen vinden die een
zoveel respect hebben voor degene
moeilijke en soms bedreigende situaties
die leert, voor diens vermogen zich te
intact te laten. Een moderne hoogle-
Kenniscreatie is voor een groot deel
verhoogde kans op succes creëert.
ontwikkelen en grenzen te verleggen.
raar functioneert niet op zijn of haar
een sociaal proces, iets tussen mensen.
Dit ‘competential framework’ bestaat
Grensverlegging vraagt altijd respect,
eigen eiland van wijsheid, maar heeft
De vorm waarin opleidingen worden
uit diverse dragers en vormen van
daarin zijn wetenschap, cultuur en
een grondhouding van ‘open source
aangeboden kan dit ondersteunen.
kennis, praktijkervaring en geld. ICUC
sport een.
innovation’, dankbaar gebruikmakend
Een sociaal proces, gericht op de
zal hiervoor de initiatiefnemer zijn,
van sources zowel binnen als buiten de
ontwikkeling van talent, ondernemers-
weldra zal uitbreiding volgen met
universiteit.
competentie en omgevingsbewustzijn,
kennispartners en ondernemingen die
Dat respect krijgt een extra dimensie als de hoogleraar niet uit de onderzoek-
46
de creatie van nieuwe kennis. Daarom
versnelde kans op leren en daarmee een
om zo een goed professional, manager
aan business seeding willen doen.
omgeving komt, maar als ‘zij-instromer’
Het kernproduct van de School of
of bestuurder te worden. Met name
In het kader van het programma ‘New
van de straat. Het is opmerkelijk dat
Management & Leaderhip binnen
deze macro-context wordt in veel
Business Lab’ zal, ondermeer vanuit
het woord respect in straattaal heden
ICUC is BBA-, MBA- en DBA-
MBA’s verwaarloosd, maar zal ten volle
thesisonderzoeken, onderzoek verricht
ten dage vooral gebruikt wordt in
onderwijs voor executives, naast
mijn aandacht hebben.
worden naar (kansen voor) succesvol
47
ondernemerschap in de Caribbean, en
Collega’s, wat mag u van mij verwach-
de omstandigheden waaronder deze
ten? Bicho, Paul en Gilbert, jullie zijn de
kansen door ondernemers het best
dragers van het unieke one-tier board
kunnen worden ingevuld. De ambitie
model dat deze jonge, snel groeiende
is om als onderdeel van ‘academic
universiteit bestuurt als een maat-
entrepreneurship’ het ontstaan van een
schappelijke onderneming. Besturen
dergelijke ‘Caribbean Entrepreneurship
en ondernemen vraagt een combinatie
en Innovation Plaza’ vanuit ICUC te
van afstand en betrokkenheid. Ik kan
initiëren.
slechts mijn ervaring en, belangrijker nog, mijn drive daaraan toevoegen in
Diversity in Governance (2)
de intentie om samen iets te betekenen
In het programma ‘Diversity in
voor het ‘competential framework’ van
Governance’ gaat het om het zoeken
deze universiteit.
naar bruikbare concepten en praktijken om de governance van organisaties in
Ik richt mij tot het volk van Curaçao:
het Caribisch gebied, waar gewenst, ver-
De rol van een hoogleraar is beschei-
der te ontwikkelen. Door globalisering
den, maar de rol van een universiteit
treedt er steeds meer meerduidigheid in
is belangrijk voor de vrijheid van het
governance-situaties op. Verschillende
woord. En dat is van belang in deze
governancemodellen uit verschillende
jonge democratie. Ik zal dan ook een
werelddelen (respectievelijk het
voorvechter zijn van de groei en bloei
Angelsaksisch, het Rijnlands en het
van deze universiteit.
Aziatisch besturingsmodel) kunnen gebruikt worden als analysekader voor onderzoek naar een bruikbare ‘diversity in governance’. In het kader van dit onderzoeksprogramma ‘Diverisity in governance’ kunnen ondermeer thesisonderzoeken gedaan worden naar de ‘fit for use’ van verschillende governancemodellen in de Caribische omgeving.
48
49
III. Naar een opwaartse spiraal
50
51
III Naar een opwaartse spiraal
Caribbean governance
van oud-hoofdcommissaris Joop van Riessen: ‘Iedere relatie tussen beleid en uitvoering berust op louter toeval’.36 De praktijkles, dat beleid nooit uitge-
Een jongen van de polder kwam uitein-
voerd kan worden zonder ‘waarderend
delijk terecht in het Caribisch gebied.
perspectief ’ door mensen, was de toen-
Op de middelbare school schreef ik iets
malige situatie in de Nieuwmarktbuurt
dat tegenwoordig een profielwerkstuk
in Amsterdam. Junks, yuppies, onder-
heet over Che Guevara. Ik was geboeid
nemers, toeristen en oorspronkelijke
door het feit dat maatschappijstructuren
buurtbewoners claimden elk een positie
die in de Europese geschiedenis na elkaar
in de openbare ruimte en stonden elkaar
(hebben) bestaan, in de Caribbean en
daarbij naar het (soms letterlijke, soms
Latijns-Amerika naast elkaar existeren.
spreekwoordelijke) leven.37
Dictatuur, democratie, populisme,
Een ieder wist bij zijn of haar claim ook
communisme en kapitalisme komen als
wel een juridische basis te vinden ter
vorm van ordening, in gemixte vorm,
bekrachtiging. Dat maakt zo’n ‘governan-
voor in een unieke cocktail genaamd
ce vraagstuk’ tot een ‘wicked problem’ en
‘Caribbean Governance’. Het recept van
daarmee niet (juridisch) oplosbaar.38
deze drank is nog het best beschreven
De ‘governance van de straat’ gaat niet
door Boeli van Leeuwen in zijn bundel ‘Geniale Anarchie (28). Mijn opvattingen over goed bestuur zijn ook gevormd gedurende elf jaren bij de Nederlandse Politieacademie en het toenmalige Politiekorps Amsterdam. Van de toenmalige hoofdcommissaris Eric Nordholt leerde ik dat je veranderingen in het korps slechts kon realiseren door de beste mensen in de basis te zetten, de straat op te sturen en ze ook op hun prestaties op straat te beoordelen. Management is volgend aan Nieuwmarkt te Amsterdam, Nederland
52
wat op straat gebeurt, nooit leidend. In dat kader is ook de uitspraak interessant
36 Joop van Riessen, In naam der wet: Veertig jaar bij de Amsterdamse politie (Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2007). 37 David L. Cooperrider, F. Barrett, and S. Srivastva. “Social Construction and Appreciative Inquiry: A Journey in Organizational Theory.” (157-200) In Dian M. Hoskin, H. P. Dachler, and K. J. Gergen (eds.) Management and Organization: Relational Alternatives to Individualism (Aldershot: Avebury Publishers, 1995). 38 Horst W. J. Rittel and Melvin M. Webber “Dilemmas in a General Theory of Planning” Policy Sciences 4, no. 2 (June 1973): 155–169. Reprinted in Nigel Cross (eds.) Developments in Design Methodology (Chichester: J. Wiley & Sons, 1984).
53
Brionplein te Willemstad, Curaçao
over oplosbaarheid maar over leefbaar-
ontwikkeling kan slechts plaatsvinden
voor een ethisch kader, van waaruit
heid en werkbaarheid, en is daarmee een
als individuele ondernemers waarde
duurzaam gedrag uitgangspunt wordt,
vak van verhoudingen. Niet voor niets is
creëren door deze grenzen te verleggen.
een vanzelfsprekendheid. Want iedere
het woord ‘respect’ ook een sleutelwoord
Al doende transformeren zij hun talent
beschaving wil zich handhaven, dat
in straattaal, dat staat voor betekenissen
tot een ondernemerscompetentie, waar-
heeft de geschiedenis wel geleerd.
als ‘opkijken naar’ maar ook ‘accepteer
mee zij investeren in een wereld die gro-
Ik rond af vanuit de overtuiging dat
mij zoals ik ben’. Dat ik van mijn hoogle-
ter is dan henzelf. De voortschrijdende
economische ontwikkeling en good
raar-leermeester Maarten van Gils eerder
globalisering en verschuivingen in de
governance, op de weg naar een
had geleerd dat ‘tafelvoetbal een mooi
wereldeconomie plaatsen dit proces op
duurzame samenleving, onomkeerbaar
spel is, vooral als je de tafel een beetje
een open platform.
met elkaar verweven zijn, niet zonder
schuin houdt’ was daarbij natuurlijk
Deze economische ontwikkeling kan
elkaar kunnen en elkaar alleen maar
praktisch meegenomen.
slechts standhouden als individuele
kunnen versterken. Immers slechts een
Governance is een mooi vak. Maar je
ondernemers daar op een duurzame
maatschappelijke omgeving die veilig-
kan het niet alleen uit een boekje leren.
manier invulling aan geven. Net als
heid en vertrouwen creëert, motiveert
Zeker niet als het bruikbaar moet zijn in
een topsporter wordt een ondernemer
mensen om over grenzen te kijken,
het Caribisch gebied. Ik ben er dan ook
sterker door zich niet te richten op de
verbinding aan te gaan met anderen en
trots op dat ik via diezelfde straat nu
tegenstand(ers), maar op ontwikkeling
zich te richten op een wereld die groter
hier hoogleraar ben geworden en vind
van eigen kracht. Good governance
is dan henzelf.
het ook belangrijk dat ICUC gevestigd
schept een klimaat waarin talent zich
is, hier aan het Brionplein, in het
kan ontwikkelen tot ondernemerschap
En voor wat betreft de uitspraak van
kloppend hart van Otrabanda, en niet
om van daaruit een brede bijdrage te
Bertolt Brecht (Erst kommt das Fressen,
in een ivoren toren van wetenschap.
kunnen leveren aan de samenleving.
dan kommt die Moral), waarmee ik
Goed gebruik van universitaire kennis
deze rede begon: dit betoog leert, dat bij
kan helpen bij het ontwikkelen van
een goed diner er tenminste sprake is
handelingsprincipes en –praktijken
van een wisselwerking tussen materiële
in de samenleving, zowel in de
en immateriële waarden.
Grenzen overschrijden
54
ontwerp- als in de reflectiefase. Good
Mijn opvattingen over economische
governance genereert het vertrouwen
ontwikkeling zijn gevoed door mijn
van waaruit ondernemers bereid zijn te
ervaringen in bijna 30 jaar onderne-
investeren in zichzelf, het netwerk van
merschap. Een ondernemer vecht, net
ondernemingen en de maatschappelijke
als een topsporter, dagelijks tegen zijn
omgeving. Good governance is een
of haar eigen grenzen. Economische
uiting van beschaving en staat daarmee
55
Dankwoord
En dat brengt mij dan op het vakman-
dienstverlening. De basis daarvan is een
schap van de bedrijfskundige.
complexe competentie die te duiden is
Albert Jan Postma, in juli 1986 landden
Vanuit de wetenschappelijke staf van de
als het Wagner Group DNA. Ik ben daar
wij samen op Hato en daar begon het
toenmalige interfaculteit Bedrijfskunde
trots op en ik hoop op nog vele mooie re-
allemaal mee. Curaçao was voor jou
van de Rijksuniversiteit Groningen noem
combinaties vanuit het team van Wagner
letterlijk en figuurlijk te klein, maar ik
ik de eerder genoemde Maarten van Gils,
Group. Dit vermogen tot recombineren
ben er in zekere zin gebleven.
en zijn toenmalige collega hoogleraren
is een belangrijke motor voor de voort-
Jacques Boersma, Jo van Engelen, Olaf
gang van de maatschappijhoogleraar.
Peter Verton, toen jij in 1987 decaan
Fisscher en Ton de Leeuw. Op verschil-
werd van de Sociaal-Economische
lende momenten en via verschillende
Gilbert Cijntje, goede vriend, man van
Faculteit van de toenmalige Universiteit
invalshoeken leerde ik van en met hen
meerdere levens, mijn coach op weg naar
van de Nederlandse Antillen nam ik
om bedrijfskundige te zijn. Want de
het hoogleraarschap.
jouw rol als lector organisatiepsycho-
basis van het bedrijfskundig handelen,
logie tijdelijk waar. Onze avondlijke
interdisciplinair en toepassingsgericht
Mijn ouders, omdat ze zo verstandig
gesprekken aan het Spaanse Water staan
denken, leer je in de praktijk. En leren
zijn geweest mij nooit in deze richting te
aan de basis van mijn huidig denken.
doe je niet alleen uit boeken, maar van
stimuleren.
Je introduceerde mij in het vakgebied
mensen.
Ons gezin. Mijn zoon Bram kwam hier
institutional development. Dat ver-
Van mijn veel te vroeg overleden vriend
met ons toen hij 3 maanden was, Josien
breedde mijn blik en leerde mij dat in
Ron van Zonneveld, van wie ik minstens
sloot Curaçao in haar hart toen ze 15
het begrijpen en bestrijden van grote
zo veel geleerd heb over wetenschaps-
was. Mijn vrouw Antje, in de ruim 20
wereldbranden als vluchtelingenvraag-
beoefening als van de hele rest van de
jaar dat we nu samen zijn, hebben we de
stukken, mensenhandel en hongers-
universitaire gemeenschap.
belangrijke dingen altijd samen gedaan.
nood antropologische kennis evenzo
En van Leo Witvliet. Altijd aanwezig
Maar het belangrijkste is dat we samen
belangrijk is als economische, en dat die
in de driehoek van mijn professio-
op weg zijn.
kennisbases in de praktijk misschien wel
nele leven: wetenschap, politiek, en
van elkaar zijn te onderscheiden, maar
ondernemerschap.
Ik heb gezegd.
niet te scheiden. Een interdisciplinaire
56
benadering is essentieel om vooruitgang
De collega’s van Wagner Group.
te boeken in maatschappelijk relevante
Onder het motto ‘ondernemen met
kennisontwikkeling, om daarmee de
kennis’ hebben we een organisatie laten
uitdagingen van vandaag en morgen te
ontstaan die wetenschappelijke kennis
Kennis creëer je nooit alleen. Ik dank Adri Broeke, Antje Diertens, Monique Krozendijk,
kunnen trotseren.
integreert met informatie van de straat
Jolinda Louwerse, Steven Smit, Jan Vaessen, Lolle Wijnja en Leo Witvliet voor hun hulp
en dat transformeert tot een veelkleurig
en kritisch oordeel bij de totstandkoming van deze rede.
57
IV. Geraadpleegde literatuur
58
59
Geraadpleegde literatuur
Bruijn, Boudewijn de. “Dat had je
Fukuyama, Francis. Trust: The Social
Hood, Christopher C. “A Public
moeten weten.” Inaugural lecture,
Virtues and the Creation of Prosperity.
Management for All Seasons?” Public
University of Groningen, April 9, 2013.
New York: Simon & Shuster, 1995.
Administration 69, no. 1 (March 1991): 3-19.
Arion, Frank M. Dubbelspel.
Castells, Manuel. The Power of Identity,
Ginneken, Jaap van. Verleidingen aan
Amsterdam: De Bezige Bij, 2011.
The Information Age: Economy, Society
de top: De psychologie van de macht.
Kerckhove, Gilbert van. Toxic
and Culture Vol. II. Malden: Blackwell
Amsterdam: Business Contact, 2013.
Capitalism: The Orgy of Consumerism
Barlaeus, Casparus. Mercator Sapiens.
and Waste; Are We the Last Generation
Publishing, 2004.
Oratie gehouden bij de inwijding van
Grinwis, P. “Onbevangen ontmoeten:
on Earth? Bloomington: AuthorHouse,
de Illustere school te Amsterdam op 9
Coase, Ronald H. “The Theory of the
adviseren bij besturen.” PhD diss.,
2012.
januari 1632. Translated by dr. Sape van
Firm.” Economica 4, no. 16 (November
University of Groningen Groningen,
der Woude. Amsterdam: Amsterdam
1937): 386-405.
1990.
Cooperrider, David L., F. Barrett, and
Hamel , Gary. P., and Coimbatore K.
Bell, Stephen. Economic Governance &
S. Srivastva. “Social Construction and
Prahalad. Competing for the future.
Institutional Dynamics. Oxford: Oxford
Appreciative Inquiry: A Journey in
Boston: Harvard Business School Press,
Krugman, Paul R. “How Did
University Press, 2002.
Organizational Theory.” (157-200) In
1996.
Economists Get It So Wrong?” New
Kessels, Jos. Socrates op de markt: Filosofie in bedrijf. Amsterdam: Boom,
University Press, 2012.
1997.
York Times (September 2009): 6-9.
Dian M. Hoskin, H. P. Dachler, and Bellens, Roel, Jan de Jonge, and Henk
K. J. Gergen (eds.) Management and
Prahalad, Coimbatore K., and Gary
M. Hazelhoff. De drie dimensies
Organization: Relational Alternatives
Hamel. “The core competence of the
Leeuwen, Boeli H. A. van. Geniale
van waardecreatie: In search of true
to Individualism. Aldershot: Avebury
corporation” Harvard Business Review,
anarchie. Amsterdam: In de Knipscheer,
excellence. Antwerpen: Strategus, 2003.
Publishers, 1995.
(May-June 1990): 79-91.
1990.
Bird, Barbara. “Toward a Theory of
Cornelis, A. Logica van het gevoel:
Hinde, Robert A. Why Good is Good:
Mahbubani, Kishore. The New Asian
Entrepreneurial Competency.” Advances
Filosofie van stabiliteitslagen van
the Sources of Morality. London:
Hemisphere: The Irresistible Shift of
in Entrepreneurship, Firm Emergence
de cultuur als nesteling der emoties
Routledge, 2002.
Global Power to the East. New York:
and Growth 2 (January 1995): 51-72.
(Amsterdam: Stichting Essence, 1998)
PublicAffairs, 2008. Hofstede, Geert, and Gert Jan Hofstede.
Brousseau, Eric, and Jean-Michel
Florida, Richard L. The Rise of the
Allemaal andersdenkenden: Omgaan
Mak, Geert. “De Mercator Sapiens
Glachant. New Institutional Economics:
Creative Class. Revised and updated,
met cultuurverschillen. Amsterdam:
anno 2004: over eenzaamheid, moed
A Guidebook. Cambridge: Cambridge
New York: Basic Books, 2012.
Contact, 2007.
en vertrouwen.” Raiffeisen lecture,
University Press, 2008.
Rabobank Nederland and Het Financieele Dagblad, March 29, 2004.
60
61
Marx, Karl. Capital: A Critique of
Piëst, Egbert. “Zoeken, wegen en
Rittel, Horst W. J., and Melvin M.
Strikwerda, Hans. “Internal governance:
Political Economy; Volume I: The Process
kiezen: relaties tussen planning,
Webber “Dilemmas in a General
Leiding en organisatie in de nieuwe
of Production of Capital. Translated by
strategie en ondernemingsprestaties.”
Theory of Planning” Policy Sciences 4,
economie.” Inaugural lecture, University
Samuel Moore and Edward Aveling,
PhD diss., University of Groningen,
no. 2 (June 1973): 155–169. Reprinted
of Amsterdam, April 26, 2000.
edited by Frederick Engels, corrected
May 10, 1990.
in Nigel Cross (eds.) Developments
The World Bank. Managing
by Mark Harris. Moscow: Progress
Porter, Michael E. The Competitive
in Design Methodology. Chichester: J.
Development: The Governance
Publishers, 2010.
Advantage of Nations. New York: Free
Wiley & Sons, 1984.
Dimension. Discussion Paper, August
Press, 1998. Minzberg, Henry. Managers Not
29, 1992. Sachs, Jeffery D. The End of Poverty:
MBAs: A Hard Look at the Soft
Prahalad, Coimbatore K. The Fortune
Economic Possibilities for Our Time.
Weick, Karl E. The Social Psychology of
Practice of Managing and Management
at the Bottom of the Pyramid:
New York: Penguin Press, 2005.
Organizing. Boston: Addison-Wesley,
Development. San Francisco: Berrett-
Eradicating Poverty Through Profits;
Koehler Publishers, 2005.
Enabling Dignity and Choice Through
Schohaus, Birte, and Marijke de Vries.
Markets. Philadelphia: Wharton School
De wereld aan je voeten – en andere
Williamson, Oliver E. “The Theory
Publishing, 2006.
illusies uit het leven van twintigers.
of the Firm as Governance Structure:
Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker,
From Choice to Contract.” The Journal
2013.
of Economic Perspective 16, no. 3
Möller, George. Waardenloos: Banking on Ethics. Bilthoven: Barnyard Publishers, 2012.
Prahalad, Coimbatore K., and Gary
1979.
Hamel. “The core competence of the
(Summer 2002): 171-195.
Morgan, Gareth, Riding the Waves
corporation” Harvard Business Review,
Sedláek, Tomáš. Economics of Good and
of Change: Developing Managerial
(May-June 1990): 79-91.
Evil: The Quest for Economic Meaning
Competencies for a Turbulent World. San Francisco: Jossey Bass, 1988.
from Gilgamesh to Wall Street. Oxford: Riessen, Joop van. In naam der wet:
Oxford University Press, 2011.
Veertig jaar bij de Amsterdamse politie. Osborne, David E., and Ted A. Gaebler.
Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2007.
Reinventing Government: How the
Schumpeter, J., The Theory of Economic Development, Cambridge: Harvard
Entrepreneurial Spirit is Transforming
Rinnooy Kan, Alexander H. G.
the Public Sector. New York: Plume,
“Opnieuw beginnen.” Inaugural
1993.
Lecture, University of Amsterdam,
University Press, 1934.
March 8, 2013.
62
63
