OVE R CHIM P ANSE E S Alle belangrijke dingen over het leven, het gedrag, het dieet en nog meer over chimpansees, hebben wij hier voor jou op een rijtje gezet. Je kunt dit gebruiken voor bijvoorbeeld werkstukken of spreekbeurten. Deze informatie is onder meer verzameld door de onderzoekers die al vele jaren voor het Jane Goodall Instituut werken en onderzoek doen naar het leven van chimpansees. Wil je meer weten over wie Jane Goodall is, wat zij allemaal voor chimpansees doet en wat haar organisaties doen? Bezoek dan onze website www.janegoodall.nl. Daar vind je ook informatie over de projecten van het instituut in Nederland, bijvoorbeeld een project om het bestaan van de chimpansees te verbeteren in landen als Tanzania.
L E E FTI J D
Maximaal 45 tot 50 jaar. In gevangenschap tot 65 jaar.
GE W I C HT
Vrouwtjes maximaal 50 kg. Mannetjes maximaal 70 kg.
L E NGTE
Vrouwtjes circa 1 m. Mannetjes ongeveer 1,2 m.
L ATI J NS E NAAM
Pan Troglodytes
M E NS AP E N Chimpansees behoren samen met orang-oetangs, gorilla’s en bonobo’s tot de familie van de mensapen. Zij zijn onze naaste levende verwanten, omdat we genetisch erg op elkaar lijken. Chimpansees zien we vaak in bijvoorbeeld dierenparken, films en advertenties, maar in de natuur is het een andere realiteit. Daar wordt vaak op ze gejaagd. Hun vlees wordt op markten verkocht (ook wel ‘bushmeat’ genoemd), ze worden illegaal verhandeld (omdat ze goed geld opleveren) of gestroopt. Soms worden ze ook gehouden als huisdieren, waar ze eigenlijk helemaal niet geschikt voor zijn. Het resultaat van dit alles is dat er van chimpansees, die even lang op aarde leven als wijzelf, nog maar 150.000 tot 200.000 individuen overblijven, wat betekent dat chimpansees inmiddels een bedreigde diersoort is.
L E E FGE BI E D Chimpansees leven in Afrika rond de evenaar van de westkust tot de oostelijke oevers van het Tanganyika-meer in Tanzania. Een gemiddelde groep telt zo’n 50 individuen, die zelden met z’n allen tegelijk optrekken. Ze zijn soms alleen of in voortdurend wisselende, kleinere groepjes. Ze leven in een afgebakend territorium en gaan alleen trekken wanneer er in hun leefgebied te weinig voedsel is. LICH AM ELIJKE KEN M ER KEN Chimpansees hebben een kort, stevig, zwartbehaard lichaam en lange armen. Op de grond lopen ze op hun voeten en de knokkels van hun handen. De opponeerbare duim, kenmerkend voor primaten, is een belangrijke stap geweest in hun evolutie. Hierdoor kunnen ze namelijk op een heel precieze manier voorwerpen grijpen waardoor ze zich kunnen voeden, verzorgen (‘vlooien’) en takken kunnen pakken om zich in de bomen te verplaatsen. Chimpansees kunnen eenvoudige werktuigen maken. Dit onderscheidt hun van andere primaten, maar daardoor lijken zij ook meer op de mens. De verwantschap met de mens kan zie je ook terug in hun lichaamstaal en sociaal gedrag. V O O R TPLAN TIN G In het wild zal een vrouwtje vanaf haar negende of tiende levensjaar geslachtsgemeenschap hebben, maar doorgaans krijgt ze haar eerste kind pas wanneer zij tussen de elf en dertien jaar oud is. Ze is dan acht maanden zwanger. Wanneer een chimpanseebaby nog klein is, zal hij zich eerst vasthouden aan zijn moeders buik. Later leert hij om op haar rug te rijden. Vanaf vier maanden begint een kleine chimpansee te leren lopen, maar gedurende de eerste vier levensjaren zal hij heel vaak op de rug van zijn moeder meerijden. De baby wordt gezoogd tot de moeder weer zwanger raakt en slaapt bij haar in haar nest tot de volgende baby geboren wordt, meestal na een jaar of vijf. Ook dan nog blijft hij het grootste deel van de tijd bij zijn familie, totdat hij of zij zo’n negen of tien jaar geworden is. Zo’n langzame voortplantingscyclus heeft ook nadelen. De chimpansee aantallen in het wild herstellen zich langzaam, terwijl de vernietiging van het regenwoud door de houtkap en de jacht en stroperij op chimpansees voor de handel in levende dieren doorgaat. Het gevaar is dan ook groot dat deze soort verdwijnt.
GEDRA G EN GEZIC HT SUIT DRUK K INGEN Chimpansees zijn levendige intelligente dieren, die in sociale groepen leven. Elk individu heeft zijn eigen plaats binnen de groep. Sommige chimpansees zijn dominanter dan andere. Communicatie is dan ook heel belangrijk. Om hun gevoelens uit te drukken, maken chimpansees gebruik van geluiden, lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen. De meest voorkomende gezichtsuitdrukkingen zien er zo uit:
G ETUITE LIPPEN Bij getuite lippen groet een chimpansee of wil bij een groepsgenoot bedelen.
O PEN G R IJN S Wanneer een chimpansee zijn mond open heeft en zijn beide rijen tanden laat zien, dan is hij geschrokken, opgewonden of heeft hij last van een driftbui.
AAN DACH T De lippen zijn heel lichtjes getuit. Dit doet een chimpansee als hij ergens grote belangstelling voor heeft.
AN G STG R IJN S Bij een gekrulde bovenlip en onblote tanden is een chimpansee bang of onzeker (bijvoorbeeld wanneer een andere, hoger in rang staande chimpansee nadert).
AAN V ALSG EZICH T De lippen worden stevig op elkaar geklemd en de haren staan overeind. Zo laat een mannetje zien dat hij de baas is. Grote kans dat hij hierbij rondrendt, op de grond stampt en veel lawaai maakt.
SPELG EZICH T Een ontspannen gezicht, vaak met de mond geopend, waarbij de bovenlip de tanden bedekt, zie je bij chimpansees die aan het spelen zijn.
O N TSPAN N EN G EZICH T Zo ziet een chimpansee er uit als ‘ie helemaal ontspannen is.
GEB RUIK VA N VO O RWERPEN Chimpansees gebruiken voorwerpen voor allerlei doeleinden. Met uitzondering van de mens, zijn zij de enige dieren die dat doen. Niet alleen het gebruik van werktuigen, maar ook het begrip voor het maken van werktuigen zijn bijzonder. De chimpansee weet namelijk een verband te leggen tussen de situatie, zijn behoefte en het werktuig dat hij daarvoor nodig heeft. Hij kan ergens een voorwerp oprapen, zelfs aanpassen voor de situatie waarin hij een behoefte heeft (vaak eten). Nog belangrijker is dat hij een object (bijvoorbeeld een steen, stok of twijg) als een werktuig kan benutten om een volkomen nieuw probleem op te lossen. H EN G ELEN N AAR TER M IETEN Chimpansees zijn gek op termieten, maar die zijn moeilijk te vangen omdat je ze vrijwel alleen kunt vinden in hun eigengemaakte termietenheuvels. Een werktuig daarbij is dan handig, zelfs noodzakelijk. Tijdens het rondtrekken door zijn gebied zal een chimpansee geregeld even stoppen om een grasstengel of ander materiaal uit te kiezen. Deze draagt ‘ie mee in zijn mond totdat hij een termietenheuvel bereikt. In het droge seizoen bevinden termieten zich niet zo dicht bij de oppervlakte. In zo’n jaargetijde is er dan ook meer vaardigheid en zorgvuldigheid nodig om naar termieten te hengelen. Ze kiezen hun instrumenten daar zorgvuldig op uit, want niet elke grasspriet is even handig voor dit klusje. Sommige takken, grassprieten en twijgen worden zelfs aangepast voor de situatie waarin ze gebruikt worden (zie afbeelding). M IER EN V AN G EN Mieren zijn ook een lekkernij van een chimpansee. Om agressieve bijtmieren te kunnen vangen, gebruikt een chimpansee een stok van ongeveer 60 centimeter. Ze hebben daar goed over nagedacht want werktuigen die te kort zijn, kunnen niet veel mieren ineens opnemen, terwijl te lange stokken daarentegen onhandig zijn om te hanteren. De stok mag ook geen uitstekende zijtakken hebben, want dan kan een chimpansee hem niet snel door zijn hand trekken om de gevangen mieren te verzamelen en in zijn mond te brengen. De stok mag ook niet te dun
zijn, anders breekt deze te gemakkelijk. Na het gebruik wordt de stok in de buurt van het mierennest achtergelaten. Hij wordt vaak opnieuw gebruikt door de volgende voorbijkomende chimpansee.
Een chimpansee gaat voorzichtig te werk bij het vangen van bijtmieren.
EEN STO K O M TE O N DER ZO EKEN Als chimpansees niet precies weten of er termieten of mieren zijn, dan gaan ze op onderzoek uit. Ook hier gebruiken ze stengels, stokjes of twijgen voor. Ze steken een stok in een tunnelopening en trekken deze er voorzichtig weer uit om te zien of er termieten aan zitten. Ook gebruiken ze twijgen om holten in dode boomstammen te onderzoeken. Als er dan insectenlarven in zitten, breken ze de holte open om de inhoud op te eten. Sommige chimpansees gaan verder. In Gombe (Tanzania) zagen onderzoekers chimpansees die stokken gebruikten om bananenkisten te openen. Ze bleken heel vaardig om stokken te gebruiken als een soort krik. Soms worden stokken ook gebruikt om de bewoners van holtes te verstoren en te verdrijven. In Gombe hebben onderzoekers chimpansees gezien die met een stok snel heen en weer bewoog in een holte van een boom. De diertjes die in de boom zaten, werden daardoor uit de boom gejaagd. Een makkelijke prooi voor de chimpansees dus. Stokken worden ook weleens door chimpansees gebruikt om te slaan en te Een moeder leert haar jong termieten zwaaien. Dit gebeurt alleen als ze vangen met een dun stokje. onderling ruzie hebben. Een chimpansee die rechtop met een stok boven zijn hoofd staat te zwaaien, lijkt groter en gevaarlijker dan hij in werkelijkheid is. Een succesvol intimidatiemiddel bij tegenstanders.
LICH AAM SV ER ZO R G IN G Chimpansees zijn heel netjes op zichzelf. Vlooien is welbekend van chimpansees, maar ze doen nog meer aan lichaamsverzorging. Wanneer een chimpansee vies wordt, veegt hij zichzelf af met bladeren. Ook gebruiken ze bladeren om bloedende wonden te deppen. Af en toe vegen ze ook elkaar schoon met bladeren. Onderzoekers hebben weleens gezien dat moeders het achterwerk van hun jongen schoonvegen. DR IN KEN M ET BEH ULP V AN BLADER EN Soms blijft er een kuiltje met regenwater staan in een boomholte. Wanneer een chimpansee dit water niet met zijn lippen kan bereiken, neemt hij een handvol bladeren, kauwt er kort op (waardoor de bladeren verfrommelen en beter water kunnen opnemen), brengt vervolgens deze zelfgemaakte spons in het water en zuigt de vloeistof uit de spons. G ER ICH T G O O IEN M ET V O O R W ER PEN Chimpansees kunnen ook gooien met stenen, rotsbrokken of stokken naar bijvoorbeeld soortgenoten, bavianen of andere diersoorten. Chimpansees gooien zowel boven- als onderhands en kunnen goed mikken. Volwassen mannen gooien vaker met voorwerpen dan volwassen vrouwen. Met voorwerpen gooien doen ze meestal alleen als ze heel boos zijn.
DIEET De chimpansee is net als de mens een alleseter. Hij voedt zich met groenten, fruit, insecten en af en toe met vlees. Chimpansees houden van allerlei soorten voedsel, zoals bladeren, bloemen, stengels en schors, maar ze eten vooral fruit. Zich voeden neemt voor een chimpansee een aanzienlijk deel van de dagactiviteit in beslag. Hoewel het grootste deel van hun dieet uit fruit
en bladeren bestaat, zullen chimpansees af en toe ook andere dieren vangen en eten, variërend van insecten tot andere zoogdieren. Jagen gebeurt vaak in een georganiseerde groep. Chimpansees werken ook samen om hun territorium te verdedigen en de mannen van dezelfde groep zullen ook jacht maken op leden van naburige sociale groepen, deze aanvallen en zelfs doden. PLAN TAAR DIG V O EDSEL In Gombe weten de onderzoekers inmiddels dat chimpansees meer dan 90 soorten planten en bomen eten. Ze eten maar liefst 50 soorten fruit en meer dan 30 soorten bladeren en bladknoppen. Daarnaast eten chimpansees bloesems, zaden en schors. Soms likken ze ook hars van de bast van een boom of kauwen ze op dode houtvezels. IN SECTEN Het hele jaar staan grote hoeveelheden van volgende insecten op het menu van de chimpansee: 3 soorten mieren, 2 soorten termieten en rupsen van twee mottensoorten. Daarnaast eten ze veel verschillende soorten larven van kevers, wespen, galwespen enzovoort. Bijenlarven en honing vinden ze ook lekker. Om daar bij te kunnen, breken ze een bijennest open. EIER EN EN JO N G E V O G ELS Soms roven chimpansees eieren of jonge vogeltjes uit nesten van verschillende vogelsoorten. V LEES Sommige chimpanseegroepen eten naast plantaardig voedsel ook vlees. De chimpansees van Gombe zijn uitstekende jagers. Hun meest gebruikelijke prooidieren zijn:
Jonge bosbok
Penseelzwijn
Rode colobusaap
Soms vangen chimpansees een roodstaartaap, een baviaan of een blauwe aap. Deze prooien worden gedood door ze op de grond te slaan tijdens het hoogtepunt van een jachtpartij. M IN ER ALEN Soms eten chimpansees kleine hoeveelheden aarde die een beetje zout bevatten. Daar halen ze hun mineralen vandaan. Mineralen zijn belangrijk voor
bijvoorbeeld de spieren. Onlangs is in Oeganda zelfs aangetoond dat chimpansees een bepaalde soort klei eten die, samen met de bladeren van de Trichilia rubescens plant, als anti-malaria medicijn dient. Ook in het vinden van voeding en medicijnen zijn chimpansees dus heel slim.
B EDREIGDE DIERSO O RT Helaas worden chimpansees ook bedreigd. De belangrijkste reden is de vernietiging van de bossen waarin zij leven. De bossen worden gekapt vanwege het winnen van brandhout en voor het aanleggen van terreinen voor landbouw. In sommige landen wordt er ook op chimpansees gejaagd. Het gaat hier niet om traditionele jacht, maar om handel in de zogenaamde ‘bushmeat’ (vlees van chimpansees, gorilla’s, bos-antilopen en veel andere dieren uit het regenwoud). Dit ‘vlees uit het bos’ is een luxegoed en wordt voor veel geld verkocht. Vanwege het geld dat mensen daarmee kunnen verdienen, en dit vaak in arme landen voorkomt, is dit moeilijk te stoppen. Maar niet alleen in de landen in Afrika worden de chimpansees bedreigd… CH IM PAN SEE W EZEN Jonge chimpansees zijn helaas ook erg gewild als huisdier, zeker in het Midden Oosten. In het begin is het nog wel aandoenlijk zo’n jonge chimpansee in huis. Maar als ze ouder en sterker worden bemerkt de koper dat het echt wilde dieren zijn die alles slopen wat er maar in huis te vinden is. Om een jonge chimpansee te vangen moet de jager gemiddeld 5-10 familieleden ombrengen die de jonge chimpansee proberen te beschermen. Verder overleven slechts 1 op de 8 jonge chimpansees het transport naar hun nieuwe bestemming. Gelukkig vangen veel mensen de chimpanseewezen op in speciale opvangcentra voor chimpansees. In Afrika zijn er ongeveer vijftien met bijna 1000 opgevangen chimpansee wezen. Hier wordt hun geleerd om zich als chimpansee te gedragen want dat hebben ze nog niet geleerd. Als ze oud genoeg zijn, ongeveer vanaf 15 jaar, wordt er geprobeerd ze weer in het wild uit te zetten. Helaas wordt het door de houtkap steeds moeilijker om geschikte bosgebieden te vinden.
JAN E G O O DALL H ELPT EN O N DER ZO EKT De wereldwijde Jane Goodall organisaties geven voorlichting zodat er meer begrip kan ontstaan voor deze dieren. Ook organiseren ze allerlei projecten om de chimpansees te beschermen tegen uitsterven en te beschermen tegen de ontberingen die ze soms doorstaan. Daarnaast doen ze ook onderzoek naar het gedrag van de chimpansees. Voor meer informatie over alle projecten en onderzoek kun je terecht op de website www.janegoodall.nl. Hier vind je uiteraard ook het verhaal over Jane Goodall is en wat zij in haar leven allemaal voor chimpansees heeft gedaan.
Tekst: Jane Goodall Instituut, Nederland Foto’s: Jane Goodall, Hugo van Lawick, Michael Neugebauer, Jane Goodall Instituut.
