Deze krant biedt informatie over het kunstproject Woordenstroom dat in 2006 en 2007 langs de vaarweg Lemmer-Delfzijl wordt gerealiseerd. De 1e editie van de krant verscheen in 2006.
WOORDEN STROOM INTERVIEW
E D I T I E 2 | Juli 2007
TA A L B E E L D E N L A N G S D E V A A R W E G L E M M E R - D E L F Z I J L
VAART
TA A L
BEWONERS
KUNST
VERBETERINGSWERKEN
BIOGRAFIE
FRIES BETON
WOORDENSTROOM
Enorme liggers van nieuwe brug
Razende reporter van Omrop
Dichter Martin Reints kan niet
‘Soldaatjes van de Nederlandse
bij Eibersburen overspannen het
Fryslân heeft ‘Tom Tom’ in
meer stuk bij de inwoners van
taal’ staan als verkeersborden
Van Starkenborghkanaal.
Blauwverlaat.
Twellingea.
langs het Eemskanaal.
> PAGINA 3
> PAGINA 4
> PAGINA 8
> PAGINA 9
OVERIG >
KUNSTPROJECTEN INTERVIEW VERDER
2 GERT JAN SLAGTER & ALBERTINA SOEPBOER 11 JAN VAN TOORN & WILLEM VAN TOORN 10 SLUISWACHTERS VOLKERT DEEN EN JAN BONS 6&7 OVERZICHTSKAART WOORDENSTROOM 12 AANKONDIGING OPENING ZOMER 2007 Kunstwerk van Karel Martens en Kees ‘t Hart Zie pagina 2 • Foto: Miriam van Dun
Ode aan het landschap V O LT O O I I N G K U N S T R O U T E L A N G S V A A R W E G L E M M E R - D E L F Z I J L N A B I J
Te k s t :
FELIX VILLANUEVA
Een lichtkrant bij een sluis, een gedicht op een asfaltweg of een sprekende brug: de kunstwerken in het project Woordenstroom zijn heel verschillend van aard. Acht zijn er inmiddels gerealiseerd en vijf gaan er dit jaar nog komen. Wat ze gemeen hebben? Ze zingen een loflied op een heel bijzonder landschap. De laatste jaren is er in het landelijke en regionale kunstopdrachtenbeleid steeds meer aandacht voor de toepassing van tekst in de openbare ruimte. Naast beeldende uitingen verschijnen op pleinen en aan gevelwanden nu ook vormgegeven teksten: een gedicht, een dichtregel of soms slechts een enkel woord. Het grote publieke bereik van taal als communicatiemiddel ligt hier vaak aan ten grondslag. Drie jaar geleden namen de provincies Groningen en Fryslân het initiatief tot het uitzetten van een kunstroute langs de vaarweg Lemmer-Delfzijl, waarin vormgegeven taal eveneens een hoofdrol speelt. Het groots opgezette project met de titel Woordenstroom omvat dertien taalkunstwerken van koppels die zijn samengesteld uit schrijvers, dichters, kunstenaars en grafisch ontwerpers. De duo’s ontwerpen een ruimtelijk taalkunstwerk voor een aan hen toegewezen tracé van de vaarweg. Het landschap, de lokale cultuurgeschiedenis, de vracht- en recreatievaart, de bruggen, sluizen,
kortom alle karakteristieke aspecten van deze belangrijke transportader dienen hen daarbij als inspiratiebron.
een door de wind voortgedreven woordmachine Inmiddels zijn er acht werken gerealiseerd, die een zeer divers beeld laten zien. Een lichtkrant bij een sluis, een op een asfaltweg aangebracht gedicht, een sprekende brug, een door de wind voortgedreven woordmachine, dichtregels in klassieke typografie op een aquaduct en een loopbrug van een sluis, ruimtelijke woorden bevestigd aan verlichtingspalen, en als conceptuele bijdrage een heuse biografie van de vaarweg, die op 1 september 2006 door 84 auteurs ter plekke is bijeengeschreven.
In de loop van 2007 zullen de resterende vijf kunstwerken worden geplaatst. Daarmee nadert de voltooiing van een uniek kunstproject dat op buitengewone wijze een ode brengt aan een karakteristiek Hollands landschap.
TA A L B E E L D E N V O O R C U LT U R E E L B E W U S T Z I J N Aanleiding voor het kunstproject Woordenstroom zijn de verbeteringswerkzaamheden aan de vaarweg Lemmer-Delfzijl die het goederenvervoer over het water in Groningen en Fryslân moeten bevorderen. In het kader van deze werkzaamheden is in opdracht van beide provincies en Rijkswaters taat directie Noord-Nederland een toekomstvisie ontwikkeld ten aanzien van het vaarweglandschap. In dit Masterplan Vormgeving vaarweg LemmerDelfzijl wordt de wens uitgesproken om in het geheel aan vormgevingswerkzaamheden ook aandacht te schenken aan kunst en cultuur. Het project Woordenstroom levert via het medium taal een bijdrage aan het cultureel bewustzijn rond de vaarweg.
2
WOORDEN STROOM
KUNSTWERK SNEEKERMEER
Marmantra EEN VAREND KUNSTWERK VAN GERT JAN SLAGTER EN ALBERTINA SOEPBOER
Binnen niet al te lange tijd ligt aan het Prinses Margrietkanaal in een inham T E K S T: FELIX VILLANUEVA bij het Sneekermeer, bij het recreatiecentrum De Potten, een bootje te huur. Een ondiep stalen vaartuigje met een platte bodem. Aan de voorzijden, aan bakboord en stuurboord, is met metalen letters het woord Marmantra aangebracht. In de hardhouten zitplanken zijn in een robuust lettertype de strofes gefreesd van een gedicht. Wie met dit bootje het Sneekermeer opvaart en, ver buiten het bereik van het dagelijkse rumoer, de woorden tot zich neemt, wordt zich misschien gewaar van de nietige plaats die de mens inneemt in het almachtige continuüm van de tijd.
Z
e hebben een eenzaam beroep. Toch is samenwerken hen niet vreemd. Schrijver, dichteres Albertina Soepboer trad op met het Rubens Kwartet en schreef liedteksten voor De Maisfrou, het enthousiast ontvangen theaterconcert van Nynke Laverman. Om inspiratie op te doen reisde zij met de Friese fadozangeres naar Mexico. Voordat hij zich geheel zou toeleggen op het vak van grafisch ontwerper maakte Gert Jan Slagter lange tijd deel uit van De Vier Evangelisten, een succesvol kunstenaarscollectief, dat bekend stond om zijn grote museale installaties en een aantal prominente openbare beelden. In 2003 werkten de dichteres en de ontwerper voor het eerst met elkaar. Een gelukkige coöperatie. De dichtbundel De Fjoerbidders werd lovend besproken en de grafische vormgeving van de boekuitgave kreeg een eervolle vermelding. Het succes van deze creatieve samenwerking heeft een mooi vervolg gekregen in hun gezamenlijke plan voor het project Woordenstroom. Geboren en getogen in Friesland zijn Soepboer en Slagter diep vertrouwd met het unieke Friese landschap. Toen zij de opdracht kregen om een taalkunstwerk te ontwerpen voor de directe omgeving van het Sneekermeer zagen zij zich voor een schier onmogelijke opgave geplaatst. ‘Keurig getypografeerde dichtregels in een rietkraag’, zoals Gert Jan Slagter het formuleerde, zouden onmiddellijk in het niet vallen in dit overweldigende landschap met zijn uitgestrekte watervlaktes en snel wisselende wolkenluchten. Anderzijds zou – afgezien van de financiële onhaalbaarheid – een monumentale oplossing een inbreuk plegen op het karakteristieke beeld van het Friese merenlandschap. Van meet af aan hadden zij een kunstwerk op het oog dat zich op een vanzelfsprekende wijze zou voegen naar de omgeving. Alsof het er altijd al is geweest, en hopelijk zal blijven. Wandelend langs de oevers van het Sneekermeer, waar de elementen vrij spel hebben, raakten
Ontwerp kunstwerk van Gert Jan Slagter en Albertina Soepboer
Albertina Soepboer en Gert Jan Slagter onder de indruk van het imposante uitzicht over deze onmetelijke watervlakte. Zodoende kwamen zij met elkaar te spreken over de sublieme landschapsbeschrijvingen in de poëzie en proza van de Amerikaanse schrijver Jack Kerouac [1922-1969]. Verdiept in zenmeditatie en voortdurend ‘on the road’, wist deze prominente vertegenwoordiger van de ‘Beat Generation’ in een onnavolgbare stijl vervoerende, metafysische ervaringen van het landschap op te roepen. Het was Kerouac’s manier van reizen en kijken die Albertina Soepboer en Gert Jan Slagter ertoe brachten een buitengewoon kunstwerk te bedenken. Op het spoor gezet door de titel [Woordenstroom] van het overkoepelend kunstproject kwamen zij op het idee van een varend gedicht. Woorden die, op de golven van het onstuimige water, de kijker oproepen zich één te voelen met de natuur. Niet anders dan een bootje, met drie fijn afgewerkte houten zitbankjes waarin dichtregels zijn gegraveerd, die de varenden, als zij daar gevoelig voor zijn, uitnodigen in de omgeving op te gaan. Als het ware te ‘versterven’, in de woorden van Japi, de hoofdpersoon in Nescio’s novelle De Uitvreter, die starend naar het voorbijstromende water, metafoor voor de immer voortschrijdende tijd, in een nieuwe werkelijkheid tracht te geraken. Geïnspireerd door de bezwerende ritmiek van Kerouac’s prozapoëzie schreef Albertina Soepboer voor dit doel het gedicht Marmantra. Een woordspelige titel waarin het Friese woord voor ‘meer’ [mar] is samengetrokken met het woord ‘mantra’, dat staat voor een meditatiespreuk die gezongen of opgezegd kan worden. In het gedicht wordt opgeroepen tot een andere manier van kijken, zodat men in het onbegrensde waterlandschap ook anders naar zichzelf kan kijken. Dit alles met een flinke knipoog, want de mens moet ook kunnen lachen om zijn eigen plekje op die grote watervlakte.
MARMANTRA doch de knibbels gear sjong it lûdop it wetter is in flakte sprek it dyn eachweid yn: de de de de
tongerslaggen fleanende fisken baarnende eagen tûmeljende minsken
hâld it dy foar en doch it dan dit wetter is dyn flakte
ALBERTINA SOEPBOER
TOL TOK MOL MOK TA L TA K M A L M A K LOT KOT LOM KOM L AT K AT L A M K A M Op 26 april 2007 onthulde Bertus Mulder, de gedeputeerde voor Cultuur, Taal en Onderwijs van de provincie Fryslân, het kunstwerk Wettertoppen van Karel Martens en Kees ‘t Hart. Het kunstwerk, dat is geplaatst op het Bergumermeer bij Bergum, is in feite een woordmachine. Drie borden met elk twee letters (respectievelijk T/M, O/A en L/K) worden door de wind in beweging gebracht. De borden staan op drie drijvende, met horizontale kleurbanen beschilderde boeien. Volgens Martens en ‘t Hart roept het geheel associaties op met de spontaniteit van kindertaal of de eerste woordformaties op een leesplank. De woordmachine geeft de volgende woorden weer: TOL TOK MOL MOK TAL TAK MAL MAK LOT KOT LOM KOM LAT KAT LAM KAM Zie foto op pagina 1
3
WOORDEN STROOM
DE VERBETERINGSWERKEN
Leggen liggers brug Eibersburen B E T O N N E N KO L O S V A N 6 0 M E T E R L A N G O V E R S PA N T V A N S TA R K E N B O R G H K A N A A L
De provincie Groningen werkt al jaren aan de verbetering van haar deel van de vaarweg Lemmer-Delfzijl. Na de baggerwerkzaamheden en het vervangen van de damwanden bij het Van Starkenborghkanaal, zijn de bruggen aan de beurt om aangepast te worden. Op zaterdag 25 november 2006 werd voor het eerst de volledige breedte van het kanaal in één keer overspannen. Vooral voor de scheepvaart is een brug zonder middenpijlers een grote verbetering. De oude brug bij Eibersburen is de afgelopen tien jaar twee keer zó zwaar aangevaren, dat het brugdek naar beneden stortte. Ook het remmingwerk voor de middenpijler van de nieuwe draaibrug in Stroobos werd nog onlangs zwaar aangevaren door een binnenvaartschip. In de toekomst ligt bij Eibersburen geen obstakel meer in de vaarroute. Schepen kunnen dan sneller doorvaren en het risico op aanvaring is veel kleiner. Om het kanaal in één keer te overspannen, zijn bijzonder lange liggers nodig. In dit geval zijn ze 58,7 meter lang, 2 meter hoog en 210 ton zwaar. Niet eerder werden in Nederland en omstreken zulke lange brugliggers in een betonfabriek gemaakt. De firma Haitsma Beton uit Kootstertille bouwde er speciaal een nieuwe hal met zware bovenloopkranen en een eigen insteekhaven voor. De weken voor de viering van de overspanning waren hectisch. De montageplannen konden de prullenbak in, toen bleek dat de aannemer in Stroobos de stalen draaibrug op dezelfde zaterdag wilde invaren. Hierbij zou de vaarweg gestremd worden, terwijl de liggers van Eibersburen juist langs Stroobos moesten. Met aangepaste planningen en het inzetten van een extra ponton lukte het toch om alles op tijd klaar te krijgen.
INVAREN, AANPIKKEN EN INHIJSEN Die zaterdagochtend 25 november ging het hele circus om half vijf van start. Het waaide flink, het regende en het was donker maar gelukkig niet al te koud. Na het starten van de hijskranen en het invaren van de pontons, werd iets voor zes uur de eerste ligger aangepikt. Het hijsen begon zeer langzaam, waarbij de ponton geballast werd met water om te zorgen dat deze niet scheef kwam te liggen. Om half zeven lag de eerste ligger op de brug. Vanwege de ondiepe kanaalbodem hadden de mannen van Hebo uit Zwartsluis moeite de pontons weer uit de doorvaart te halen. De lege ponton moest met spoed terug naar Kootstertille. Zodra Stroobos gepasseerd was, kon de draaibrug daar ingevaren worden. Na een moeizaam begin ging de tweede ligger een stuk sneller. Deze lag een uur eerder op zijn plaats dan verwacht. Alles kon daarom al gereed gemaakt worden voor het hijsen van de derde ligger. Om kwart over acht begon het officiële programma, met toespraken van gedeputeerde Musschenga, bedrijfsleider Paul de Heus van Heijmans en directeur Klaas Visser van Haitsma. Zij spraken mooie woorden over mijlpalen, lange bruggen, een nieuwe toekomst voor de scheepvaart, voorspanning en liggers die bol van buiten en hol van binnen zijn. Ter gelegenheid van de viering schreef dichter Jan Glas een gedicht dat op de zijkanten van de liggers is aangebracht. Na de
JAN WILLEM VAN JAARSVELD
T E K S T:
Plaatsing van de liggers van de brug bij Eibersburen Foto: provincie Groningen
toespraken gingen Musschenga en Arjan Bosch, directeur Water en Scheepvaart van Rijkswaterstaat, aan boord van de Aquarius om een doek van de eerste dichtregel af te trekken. Jan Glas droeg vanaf het schip zijn gedicht voor. Intussen stonden de mannen van Haitsma en hijsbedrijf Sarens al ongeduldig te wachten om de derde ligger voor de tweede te kunnen leggen. Liggers nummer drie en vier volgden vlot, om elf uur lagen ook zij op hun plaats. Het wachten was nu op de ponton, die geladen met de laatste ligger Stroobos zou passeren. De hele dag was er contact met de projectleider van Stroobos. Het invaren en monteren van de draaibrug door Mercon Steel verliep daar voorspoedig. De brug werd op twee pontons aangevoerd. Door ze te ballasten met water kon de brug langzaam op zijn steunpunten zakken. Na het vastzetten van de draaibrug bleek dat deze nog niet helemaal uitgebalanceerd was, de noordzijde lag enkele centimeters te laag. Een groepje werklui en omstanders moesten op de zuidzijde staan, net genoeg om de noordzijde open te krijgen zodat om één uur de brug echt open kon. Intussen lag ook de volle ponton met ligger alweer bij de wachtplaats. Twee sleepboten trokken de ponton met spoed naar Eibersburen. Daar leek alles voorspoedig te gaan, totdat de grote hijskraan aan de noordzijde uitviel. Een storing in de elektra van de 700-tonner gooide roet in het eten. Na twee uur zoeken werd de storing gevonden en volgens geruchten met plakband verholpen. Om drie uur ’s middags kon de kraan gelukkig weer draaien. Een uur later lag ook de laatste grote ligger op zijn plaats.
’s Avonds waren de kleine liggers van de noordelijke aanbrug aan de beurt. Helaas ging het steeds harder waaien. Toen om zeven uur ’s avonds alles hijsklaar was, werd de operatie afgeblazen en moesten we besluiten om maandagochtend verder te gaan. Het was jammer dat de klus die dag niet afgemaakt kon worden. Toch was iedereen tevreden over het verloop. Om half acht ’s avonds dronken we er een biertje op. Het gedicht Aquarius van Jan Glas is op de zijkanten van de liggers aangebracht. Het was alleen leesbaar tijdens het plaatsen van de liggers op 25 november 2006. Pas als de brug gesloopt wordt, zullen de regels weer leesbaar zijn. Op voorspraak van de Groninger stadsdichter Roland Ohlsen is het gedicht in het Gronings geschreven, omdat deze streektaal steeds minder gesproken wordt. Het gedicht maakt geen deel uit van het kunstproject Woordenstroom.
NIJE BRUG EIBERSBUREN Veur n nije optocht van schepen strekt t kenoal hom maanzer, legt slagoader daiper ien klaai van dit laand. Kenoal vertelt laand t verhoal van de zee. Hou slichter t laand hou lichter de sloap; zee ligt hier haitied op loer. Ien n troag en groots geboar springt beton over t kenoal. De brug rekt noar overkaant, noar n andere tied ien t zulfde laand. Dit gedicht is hail even veur loader n brug. Wel dit nou leest schreef ik, ien dizze toal dij overbleef. Dit is n groet.
4
WOORDEN STROOM
BIOGRAFIE
84 biografen langs de vaarweg LEVENSVERHALEN, FAMILIEGESCHIEDENISSEN EN LIEFDESAVONTUREN Het dertiende project van Woordenstroom is een overkoepelend project voor de hele vaarweg van grafisch vormgever Vanessa van Dam en beeldend kunstenaar/publicist Sjaak Langenberg. Zij stelden vast dat er op de vaarweg niet alleen lading wordt vervoerd, maar dat er over het water dagelijks ook levensverhalen, familiegeschiedenissen en liefdesavonturen worden geïmporteerd en geëxporteerd. Al deze verhalen wilden zij opgetekend zien in de Biografie van de vaarweg Lemmer-Delfzijl. v.l.n.r. & v.b.n.o. > Willem van der Ham op locatie Pont, Strobos Foto: Ytzen van der Wal • Edith Koenders op locatie Van Starkenborghkanaal Z.Z., ten westen van Zuidhorn Foto: Arien Kooijman • Miek Zwamborn op locatie Noeddijk, Jiskenhuzen Foto: Gerard Groenewoud • Wilco Berga op locatie aquaduct Twellingea Foto: Gerard Groenewoud
zou me al gelukkig maken. Niet deze stilte.’ Voor Marjolijn Februari is een poging tot toiletbezoek de belevenis van de dag. Op 9 september 2006 schrijft zij in Het betoog in de Volkskrant: ‘Ik stapte in de auto, reed naar het opgegeven adres, draaide het erf op, stapte uit en liep naar de voordeur. Terwijl ik het huis naderde, kon ik tussen de vensterbankplanten door een man in de kamer zien staan. Ik belde aan, maar hij deed niet open en vanuit mijn ooghoek zag ik dat hij bevroren was in zijn beweging; zolang hij niets deed, dacht hij, leek het net alsof hij er niet was. In mijn verwarring belde ik nog een keer aan – mijn komst was toch aangekondigd? – maar de man hield zijn adem in en verroerde zich niet.’ [...] Vrijdag 1 september 2006 werd lang geleden gekozen als de dag waarop de biografie van de vaarweg Lemmer-Delfzijl geschreven zou worden. Het was de laatste doordeweekse vakantiedag in het Noorden, dus de kans dat de auteurs bezoek zouden krijgen van passanten was groter dan normaal. Tegelijkertijd kozen we voor een doordeweekse dag, omdat de beroepsvaart dan actiever is op de vaarweg. Stom toeval wil dat er juist vrij weinig scheepvaartverkeer was op 1 september 2006. De meeste schippers la-
Op vrijdag 1 september 2006 schreven 84 biografen aan deze publicatie. Als landschapsschilders van het woord bezetten de auteurs op één dag 84 observatieposten langs de hele vaarweg. Onder hen bevonden zich bekende, landelijk opererende schrijvers, maar ook regionale en lokale specialisten, Friestalige en Groningstalige auteurs. Hun observaties werden gebundeld in een publicatie die eind 2006 verscheen. [...] Ooit had het van Starckenborghkanaal slechts één aanbidder. Zijn naam: Gerrit Krol. ‘Het was een scherp kanaal, vond ik, prachtig uitgesneden op de kaart. [...] Ik deed veel met dat kanaal. Ik fietste er heen, verkende het, ik lag aan de waterkant te kijken naar de doodenkele tanker die voorbijvoer; soms zwom ik erin. Meestal overdag, maar ook wel ’s avonds en in het donker. Meestal in zwembroek, maar ook zonder. [...] Ik bezat het Nieuwe Kanaal, als dichter/zwemmer/ingenieur. [...] Niemand schilderde het Nieuwe Kanaal. Alleen ik. Met een liniaal.’ ‘Hij had hier natuurlijk moeten zitten en niet ik,’ noteert historisch onderzoeker Beno Hofman, een van de 84 auteurs die op 1 september 2006 een dag doorbrengt aan de oevers van de vaarweg. Gerrit Krol kon er om gezondheidsredenen niet bij zijn. Toch is hij er. Een brug over het kanaal is naar hem vernoemd. Dat doet geen auteur hem na. Zijn uitspraken spoken door mijn hoofd als de bijdragen van de auteurs na 1 september binnenstromen
in mijn mailbox. Langzaam krijgt de vaarweg Lemmer-Delfzijl vorm in woorden. Locaties worden hoofdstukken, 1 september 2006 wordt gereconstrueerd. Gerrit Krol schilderde het Nieuwe Kanaal met een liniaal. Ik knip en plak de vaarweg in elkaar in Microsoft Word.
gen donderdag al in Lemmer. Hun kinderen gingen de week erop weer naar het internaat. Hadden we de verkeerde dag gekozen? Het is maar hoe je het bekijkt. Als het kanaal drukker bevaren zou zijn geweest, waren de sommige auteurs minder geconfronteerd met zichzelf en hun schrijverschap. Nu dwaalde hun
‘Tachtig schrijvers worstelen met een vaarweg’
blik af naar details die bij druk verkeer ongezien zouden zijn gebleven. En het zijn juist die details die deze biografie tot een bijzonder boek maken. Wie dus op zoek gaat naar een uitputtend historisch verslag van de aanleg van de kanalen komt bedrogen uit. Dit boek grossiert niet in de hoogtepunten van de geschiedenis van de 118 kilometer lange vaar-
In groot contrast met de kleine mediahype die wij
weg Lemmer-Delfzijl. Het vertelt het verhaal van de
hebben veroorzaakt, slijten sommige auteurs hun
vaarweg van vrijdag 1 september 2006. Soms spie-
dag in volstrekte eenzaamheid. ‘Tachtig schrijvers
gelde de geschiedenis zich in de gebeurtenissen op
worstelen met een vaarweg’ kopt de Leeuwarder
die dag. Op andere momenten ging het toeval met
Courant op 2 september op de voorpagina. ‘Ik wil
het kanaal op de loop en won de tijdelijkheid het van
naar huis,’ noteert Arie Storm al om 11.40. ‘Niet
de geschiedenis.
vaak zat ik zo lang op zo’n dodelijk saaie plek. Hier
De Engelse firma Geest voegt onbedoeld poëzie toe
langs het Van Starkenborghkanaal is echt niets te
aan het Hollandse scheepvaartverkeer, want als een
beleven,’ schrijft Fons van Wanroij. ‘Dit is een plaats
schip vol containers voorbijglijdt lezen wij geest
van passage ... gebeurtenissen vinden elders plaats;
geest geest, en worden vaarwegen tot leven gewekt
bij de sluizen, in de woonkamers, ongetwijfeld in de
als personages in een roman. Een vaarweg schrijft
praktijkruimte van de psychologen even verderop,
zijn eigen biografie.
wie weet op de velden ... niet hier, niet op en langs het water ... hier passeert men ... van oost naar west ...
Dit zijn twee fragmenten uit:
van west naar oost ... van Friesland naar Groningen
Sjaak Langenberg, ‘Inleidinv g. Het televisiekanaal’,
... van Delfzijl naar Lemmer,’ schrijft Piet Vollaard.
in: Sjaak Langenberg, Vanessa van Dam, 84 Bio-
En Willem Tjerkstra: ‘Ik droom van een gebeurte-
grafen schrijven Biografie van de vaarweg Lemmer-
nis die de biografie van het kanaal tot een thriller
Delfzijl, Noordboek 2006, pp. 4-10.
kan maken.’ Hans Aarsman moppert: ‘Een stoplicht
Verkrijgbaar in de boekhandel voor €19,50
5
WOORDEN STROOM
BIOGRAFIE
Zenuwcentrum Blauwverlaat TOM TOM VOOR RAZENDE REPORTER OMROP FRYSLÂN ‘Ik ferdwaal noch alle dagen yn ús moaie provinsje’, zegt Amarins Geveke op de website van Omrop Fryslân. Welnu dat hebben we geweten. Amarins is een razende reporter, klein van stuk, snel van geest en met een scherpe tong. ‘Ik bin neffens guon minsken wol ris wat té direkt’, zegt ze van zichzelf. Nou, dat valt wel mee. Ze flapt er gewoon alles uit. T E K S T:
HUUB MOUS
Huub Mous in café Blauwverlaat op 1 september 2006 Foto: Omrop Fryslân
Op 1 september 2006, de dag waarop de biografie van de vaarweg geschreven werd, was Amarins Geveke in een reportagewagen onderweg van Lemmer richting Delfzijl, met het voornemen om elk uur op een vast tijdstip – en rechtstreeks in de uitzending – een schrijver te interviewen. Dat leverde prachtige gesprekken op, maar vooral ook adembenemende spanning. Zou ze het halen of zou ze verdwalen? In het café Blauwverlaat was een soort crisiscentrum ingericht. Vanaf elf uur was het hier de zoete inval voor journalisten, cameraploegen, fotografen en rayonhoofden. Een kwartier voor elk uur zette mijnheer De Haan, die achter de bar stond, de radio wat harder. Dan vulde de stem van Amarins opeens de hele ruimte en deed ze haar relaas vol enthousiasme en verwondering over wat ze nu weer had beleefd. Daarna begon de zoektocht weer opnieuw en kwam steevast haar telefoontje binnen op mijn mobiel: ‘Waar zit de volgende?’ En zo leidde ik Amarins over kleine binnenweggetjes langs de Friese meren naar een nieuwe auteur in ‘the middle of nowhere’. Geen idee hoeveel mensen ik telefonisch te woord heb gestaan, maar telkens weer was ik toch vooral de Tom Tom van Amarins. Een keer ging het mis. Om één uur was Miek Zwamborn aan de beurt. Zij zat aan het eind van een doodlopend weggetje aan het Prinses Margrietkanaal ergens ten zuidwesten van Idskenhuizen. Toen Amarins daar eenmaal was aangekomen ontstond een volledige spraakverwarring. Boer Wiebe Veenstra, die eigenaar is van het pad,
had nog niemand voorbij zien komen. Een ijzeren hek blokkeerde die toegang tot de laatste meters naar het kanaal. Op dat moment besloten we gezamenlijk dat deze missie was mislukt. Even later hoorde ik live op de radio de bevestiging. Amarins was al weer op weg. Op naar de volgende. Miek Zwamborn – zo bleek later – zat wel degelijk op haar plek. Goddomme, dacht ik bij mezelf. Ik had Amarins over dat hek moeten laten klimmen.
prachtige gesprekken maar vooral ook adembenemende spanning Daarna ging het elk uur goed. Hoewel, bij het aquaduct in Grou was het weer zoeken. Tijs van den Boomen zat even niet op zijn plek. Dan maar een gesprek met Swanhilde de Jong, zelf ook werkzaam bij Omrop Fryslân, die als auteur even verderop zat. Amarins had dit liever willen vermijden. ‘Bij de Omrop doen we niet aan zelfbevlekking’, had ze me kort tevoren nog verzekerd. Ze wilde weten of het wel een spannend boek zou worden. ‘Wordt het niet saai, met al die herhalingen?’ Ook dat viel mee. Amarins kreeg de raarste dingen te horen. Zo vertelde Pieter Verhoeff bij Spannenburg dat hij afgedankte FRAM-bussen had zien rijden in Azerbeidjan met de Friese plaatsnamen nog op de
voorkant. Zo rijdt daar al een tijdje een bus rond richting Spannenburg. De mooiste gesprekken waren met Jan Heida en Nicolaas Matsier. Jan Heida stond bij zijn eigen Waterherberg bij Langweer. Hij vertelde over het leven van een schipper en de veranderingen van de moderne tijd, maar vooral over wat gebleven is zoals het was: het ritme van water, natuur, licht en landschap. Op het terras van de Oude Schouw legde Nicolaas Matsier Amarins in vijf minuten uit wat het is om uren aan zo’n vaarweg te zitten. De meeste absurde details worden dan opeens heel belangrijk. Een vrouw die haar blonde haren kamt op een snel voorbij varend jacht, het licht op de golven dat langzaam van kleur verschiet. Amarins wilde wel even meelezen wat Matsier allemaal had opgeschreven. Maar die krabbels waren onleesbaar, moest zij helaas constateren. Op het eind van de middag naderde ze dan eindelijk Blauwverlaat. Eenmaal aangekomen werd de reportagewagen bovenop de brug geparkeerd, anders kon de uitschuifbare zendmast de studio niet bereiken. Eerst kwam Peter Karstkarel aan het woord, die zojuist was teruggekomen van zijn vaste stek in Gerkesklooster. Daarna ikzelf met de dagsluiting. Amarins draaide zich om en wierp nog één keer een blik op de vaarweg. ‘It wie in prachtige dei’, zei ze opgetogen. Ze meende het echt. En ik was het – en nu voor de laatste maal – volledig met haar eens. Organisatorische ondersteuning 2006: Keunstwurk, Leeuwarden
1
september
6
WOORDEN STROOM
OVERZICHTSKAART
Taalbeelden langs de vaarweg D E O N T W E R P D U O ' S E N H U N L O C AT I E S Voor twaalf locaties aan de vaarweg bedachten evenzoveel koppels van schrijvers/dichters en grafisch vormgevers/kunstenaars een ruimtelijk taalkunstwerk. Op deze kaart ziet u hoe de projecten over de waterweg zijn verdeeld. Het dertiende project vond op één dag plaats langs het hele traject van de vaarweg.
Dokkum
Van Stark
Leeuwarden
Kootstertille
Franeker
7
8
na
al
Burgum
12
ka gr ar se
sM Prinses Margrietkana al
Sneek
Pr in
10
11
9
iet
7 8
Drachten
11 Joure
12 Lemmer
Heerenveen
Wolvega
7
WOORDEN STROOM
OVERZICHTSKAART
1 Delfzijl
5
6
al kenborghkana
ka
s em
l
a na
3
2
1
2
aal
kan ems
E
E
Zuidhorn
Groningen
4
Winschoter Diep
4
Hoogezand Winschoten Veendam
1 2 3 4 5 6
WIGGER BIERMA & TONNUS OOSTERHOFF > Zeesluis Delfzijl
zie pagina 11 MARTEN JONGEMA & K. SCHIPPERS > Eemskanaal (Appingedam – Noorder Olingerpolder)
zie pagina 9 ROGER WILLEMS & MARIJE LANGELAAR & MARK MANDERS > Woltersum-Garmerswolde RUDO MENGE & RONALD OHLSEN > Oostersluis Groningen
REGINA VERHAGEN & GERRIT KROL > Platvoetbrug Reitdiep
zie pagina 12 JAN VAN TOORN & WILLEM VAN TOORN > Sluis Gaarkeuken
zie pagina 11
7 8 9 10 11 12
5 KAREL MARTENS & KEES 'T HART >Bergumermeer
zie pagina 1 & 2 ERWIN ADEMA & BENNE VAN DER VELDE > Zonnepont Suwâld
RENÉ KNIP & TSEAD BRUINJA > Weiland aan het Biggemeer bij Grou
6 T O TA A L P R O J E C T
BIOGRAFIE
VANESSA VAN DAM & SJAAK LANGENBERG
GERT JAN SLAGTER & ALBERTINA SOEPBOER
> Biografie van de vaarweg
zie pagina 4
>Sneekermeer
zie pagina 2
LEGENDA
JACQUES PEETERS &
VA A R W E G
MARTIN REINTS S TA D / D O R P
> Aquaduct Twellingea
zie pagina 8 THOMAS WIDDERSHOVEN & GEORGE MOORMANN > Sluis Lemmer
zie pagina 10
4 3
GEREALISEERD KUNSTWERK ONDER CONSTRUCTIE KUNSTWERK
8
WOORDEN STROOM
KUNSTWERK TWELLINGEA
Starend opgaan in het landschap ONTHULLING KUNSTWERK IN TWELLINGEA
T E K S T:
ALMA BUREMA
Op 12 mei onthulden twee dansers onder begeleiding van de lokale muziekvereniging het kunstwerk van Jacques Peeters en Martin Reints. Tijdens de bijeenkomst stond de ervaring van de bijzondere locatie centraal. ‘Iemand anders kijkt naar de langzame tocht van de wolken boven het wijde water en de grazige weiden Iemand anders luistert naar de voortzoevende auto’s en vrachtauto’s over de weg onder het water door’ De twee regels op de opstaande betonnen randen van het aquaduct bij Twellingea zijn afkomstig van dichter Martin Reints. Ze zijn te lezen vanaf het water of de oever, bij de kruising van het Prinses Margrietkanaal met de autosnelweg van de Afsluitdijk naar Joure. Jacques Peeters ontwierp een helder letterbeeld voor het laagreliëf in gietbeton. De productie was in handen van Ramon van de Werken. Volgens Felix Villanueva, artistiek inhoudelijk adviseur van de provincie Groningen en begeleider van Woordenstroom, was het duo bij het eerste bezoek aan de locatie overdonderd door het imposante landschap rondom het aquaduct. Martin Reints zei er tijdens de opening dit over: ‘Het is een plek waar mensen even komen en voor zich uit staren en daarna weer wegrijden. Door het staren gaan men-
Twee dansers van Centrum voor de Kunsten te Sneek onthullen het kunstwerk van Jacques Peeters en Martin Reints Foto: provincie Groningen
sen op in het landschap. Woelende gedachten komen dan tot rust.’ Vol piëteit gingen hij en Peeters om
voor Reints en Peeters dan ook uitgangspunten bij
werkt er als een soort onderschrift bij het land-
met de locatie. ‘Ik wil niks toevoegen aan het land-
het uitzoeken van de precieze plek voor de dichtre-
schap. De regels geven de tegenstelling weer tussen
schap’, had de laatste aan Villanueva laten weten.
gels. De twee betonnen muren van het aquaduct
de plek aan het water en de weg eronderdoor. Het
Vanzelfsprekendheid en terughoudendheid waren
bleken de meest voor de hand liggende: de tekst
landschap dat je ziet, is een ander dan dat je hoort.
Kunst als onderschrift in Twellingea DICHTER WIL NIEMAND DWINGEN HET KUNSTWERK TE ZIEN Martin Reints heeft het helemaal voor elkaar: zo’n beetje heel Twellingea ligt aan de voeten van de dichter uit Amsterdam. Samen met vormgever Jacques Peeters voorzag Reints de beide borstweringen van het aquaduct in het kleine dorpje vlakbij Sneek van twee, in beton gegoten dichtregels. Onderschriften noemt de dichter ze zelf. T E K S T:
SYMEN BOSMA
Kunst maken is één ding, de kunst verkopen aan de
Dit niet. Het is zachtaardig, het maakt geen inbreuk
lokale bevolking die met het kunstwerk is ‘opgeza-
op het landschap. Sterker nog, het gaat prachtig op
deld’ is iets heel anders. Reints deed dat uitstekend.
in het landschap. Als een onderschrift, zoals Reints
Bij de onthulling van zijn dichtregels, waarvoor het
het noemde.’
hij dan’, vertelt Bouwhuis. ‘Ach, dat is ook wel weer
hele dorp was uitgenodigd, verhaalde de dichter,
Ook De Jong was tijdens de onthulling onder de in-
grappig. Iedereen zijn mening, toch?’
hakkelend in het Fries, over zijn beweegredenen om
druk van de dichter. ‘Martin zei het ook zo mooi. Hij
Volgens Bouwhuis heeft Reints er met zijn in-
juist deze regels in juist deze grijze stukken beton
wil niemand dwingen om het kunstwerk te zien. Hij
nemende uitleg persoonlijk voor gezorgd dat het
te laten gieten.
had het over staren. Als je zit te staren, dan ga je op
kunstwerk in heel het dorp breed gedragen wordt. Al
En die uitleg viel in erg goede aarde. ‘Ik snap hem
in je omgeving. Zo is het met dit kunstwerk ook. Het
wil dat nog niet zeggen dat alle inwoners het kunst-
nu’, vertelt dorpsbewoner Tjitte Bouwhuis, die aan-
zou mooi zijn als tijdens het staren je ogen dan heel
werk omarmd hebben. ‘Een derde van de mensen
vankelijk sceptisch was. ‘Juist hoe hij zijn uitleg gaf,
terloops over het kunstwerk gaan. Zo hebben Reints
vindt het echt mooi, een derde kan het niet zoveel
dat sprak me bijzonder aan. Voor mij is dat nu een
en Peeters het bedoeld en dat vind ik prachtig.’
schelen en misschien een derde vindt het niks’, zo
onderdeel geworden van het kunstwerk. Prachtig
Natuurlijk zijn er ook mensen in Twellingea die er
schat Bouwhuis.
bovendien dat-ie het zoveel mogelijk in het Fries
anders over denken. Zoals de dorpsgenoot die de
In Twellingea had Reints ook meteen een firma die
deed. Hij deed zo ontzettend zijn best om het goed
pech heeft dat zijn dagelijkse route van huis naar
de betonnen platen voor het kunstwerk kon regelen:
uit te spreken. Daaruit spreekt respect voor de be-
werk en terug langs het kanaal, over het aquaduct
Efko Beton is op pakweg tweehonderd meter van
woners van dit dorp.’
voert. Hij kan de regels van Peeters en Reints niet
het aquaduct gevestigd en dat bedrijf zorgde voor
Marcella de Jong, dorpsgenote van Bouwhuis, is ook
ontwijken, hoe graag hij dat ook zou willen. En dus
de beplating. Ook de keus voor die plaatselijke be-
al helemaal in haar sas met Reints’ dichtregels op
fietst hij er, plichtsgetrouw hartgrondig vloekend,
tonfirma is bij heel Twellingea in goede aarde geval-
de betonnen ondergrond van Peeters. ‘Vaak is kunst
tweemaal per dag langs. ‘“Dit is onzinnig geld over
len. Want kunst of niet, een echte Fries ziet dat hoe
nadrukkelijk aanwezig, schreeuwt het om aandacht.
de balk gooien”, “belachelijk”, dat soort dingen roept
dan ook dan wél graag gegoten in eigen beton.
9
WOORDEN STROOM
KUNSTWERK EEMSKANAAL
WAT en ER E E N TA A L K U N S T W E R K L A N G S H E T E E M S K A N A A L
T E K S T:
FELIX VILLANUEVA
De bijdrage van Marten Jongema en K. Schippers aan het project Woordenstroom is een mooi voorbeeld van kunst die niet wil overdonderen, maar die op subtiele wijze een beroep doet op het verbeeldingsvermogen van het langsvarend publiek. Kunstwerk van Marten Jongema en K. Schippers Foto: provincie Groningen
Kunstwerk van Marten Jongema en K. Schippers Foto: provincie Groningen
‘Er is een film van Laurel en Hardy waarin een omweg “the wrong way to the the right place” wordt genoemd, de verkeerde weg naar de juiste plaats.’ Aldus schrijver K. Schippers en grafisch vormgever Marten Jongema in een toelichtende brief bij hun schetsontwerp voor het project Woordenstroom. Ze doelden op de omweg die ze hadden moeten maken om tot een definitief ontwerp te komen. Nautische veiligheidseisen en funderingsproblemen stonden de uitvoering van twee eerdere schetsontwerpen in de weg. Maar, om onze nationale voetbalheld te parafraseren: ‘Elk nadeel hep z’n voordeel.’ De omweg heeft uiteindelijk geleid tot een welkome uitzuivering van hun oorspronkelijke idee. Van meet af aan hadden Marten Jongema en K. Schippers een taalkunstwerk op het oog, dat de indruk zou moeten wekken er altijd al te zijn geweest. Een kunstwerk dat zich ogenschijnlijk niet onderscheidt van alle andere [functionele] objecten in de omgeving en waarvan de betekenis zich pas in tweede instantie laat raden. Voldeden de eerste ontwerpen nog niet in voldoende mate hieraan, het derde en laatste ontwerp was een schot in de roos. Létterlijke inhoud van het beoogde taalkunstwerk vormen de woorden WAT en ER. Twee eenvoudige woorden die op zichzelf geen betekeniswaarde hebben. K. Schippers rekent ze tot ‘de soldaatjes van de Nederlandse taal, die een mededeling onopvallend steunen’. In het kunstwerk hebben ze echter een hoofdrol. Het werk bestaat uit zes ‘verkeersborden’ die langs de oevers van het Eemskanaal ter hoogte van Appingedam zijn geplaatst. Rechthoekige borden van 80 bij 195 cm die met scharnierbeugels zijn bevestigd aan een zogenaamde flessenhalspaal. De borden, die op het eerste gezicht doen denken aan de afstand-markeringsbordjes langs een snelweg, worden als parallelle paren, steeds om de honderd meter aan beide oevers van het kanaal geplaatst. Aan beide zijden van de borden zijn respectieve-
Marten Jongema en K. Schippers Foto: provincie Groningen
lijk de woorden WAT en ER aangebracht, zodanig dat zowel vanuit Lemmer als vanuit Delfzijl varend, het woord WATER te lezen is. Aan de rechterbovenzijden van de borden staan tevens de kilometerafstanden tot respectievelijk Lemmer en Delfzijl.
De omweg heeft uiteindelijk geleid tot een welkome uitzuivering van hun oorspronkelijke idee. Het ontwerp van Marten Jongema en K. Schippers getuigt van heldere eenvoud, en voegt zich door zijn mimicry-achtige karakter op een vanzelf-
sprekende wijze naar het vaarweglandschap. Onnadrukkelijk hebben zij een taalkunstig element toegevoegd aan het veelvormige arsenaal aan verkeers- en informatieborden langs de waterweg. Het varensvolk krijgt tot drie keer toe de kans de woorden WAT en ER met elkaar te verbinden. Of zoals de ontwerpers het zelf toelichten: ‘Je ziet een bord dat met die afstand tot Lemmer of tot Delfzijl iets heeft van een verkeersbord en dan ineens flitst het door je heen: WATER aan beide zijden, hetzelfde water waar je doorheen vaart. Het woord is stroom geworden.’
HANS GERRITSEN gedeputeerde van Cultuur, provincie Groningen: ‘De kunst van de vaarweg is de dynamiek. Beweging van water, beweging van schepen, de verbinding die ‘t water vormt tussen mensen, fabrieken en steden.’
WOORDEN STROOM
INTERVIEW SLUISWACHTERS VOLKERT DEEN EN JAN BONS
10
‘Wie leest dat nou?’ GEDICHT NOG GEEN OPEN BOEK
T E K S T:
SYMEN BOSMA
Honderd schepen schutten ze, elke dag weer. Vanuit hun toren houden sluiswachters Volkert Deen en Jan Bons alles scherp in de gaten.
Sluiswachter in Lemmer Foto: Miriam van Dun
Op een tiental kleurenmonitoren is elke vierkante meter van hun Prinses Margrietsluis te zien. Via de marifoon meldt een schipper dat hij afmeert op de palen in de ankerkom. ‘Het schip is al geladen en er staat een flinke westenwind. Als hij was doorgevaren had het fout kunnen gaan’, vertelt Deen. Het IJsselmeer is en blijft met harde wind een vaarwater om voor op te passen, zeker als men hier niet regelmatig vaart. Op tafel: een kop koffie en een krant. Deen strekt zich uit. ‘Het is heerlijk werk. Je moet wel goed blijven opletten, maar het is over het algemeen niet stressvol. Komt ook door de omstandigheden hier. Want wie heeft tijdens zijn werk nou zo’n uitzicht?’ Het verdiepen en verbreden van de vaarroute tussen Lemmer en Delfzijl is volgens de sluiswachter een absolute noodzaak geweest. ‘Het was hard nodig. Die schepen werden steeds groter. We hobbelen er eigenlijk altijd achteraan met die baggerwerkzaamheden. Schepen van meer dan honderd meter lang en bijna twaalf meter breed hebben nu eenmaal ruimte nodig. Puur een kwestie van economie.’ Met het kunstwerk dat werd aangebracht op zijn sluis heeft Deen niet zo heel veel. Maar om nou te zeggen dat hij er last van heeft, dat ook weer niet. Niet zo vreemd ook, want de dichtregels van George Moormann in de typografie van Thomas Widdershoven zijn aan de ‘verkeerde’ kant van de sluismuren aangebracht. Aan de kant waar de schippers en de sluiswachters er geen zicht op hebben. Niet door Moormann en Widdershoven
zelf, maar op aandringen van de inspecteur van de provincie, die bang was dat het in zwarte letters aangebrachte gedicht schippers wel eens te veel zou kunnen afleiden bij het afmeren. ‘Lijkt mij een beetje overdreven’, mompelt Deen. Om de regels van Moormann toch te kunnen lezen moet Deen nu een ommetje maken. Uit zijn toren, over de sluisdeuren. Daar, in het kleine stukje gras naast het fietspad, leest hij dan één keer in de zoveel tijd op zijn gemak de woorden van Moormann nog eens. En als hij echt even de tijd heeft, gaat hij op het bankje zitten dat speciaal voor het kunstwerk werd geplaatst op het talud naast de sluis.
wie heeft tijdens zijn werk nou zo’n uitzicht? ‘Hoewel ik er niet zoveel mee heb, vind ik het wel mooi dat zoiets kan. Ik word er wel rustig van. Het geeft toch aan dat er meer is op de wereld, hè.’ Niet dat het hele gedicht een open boek is voor de sluiswachter. ‘Sommige dingen snap ik nog steeds niet. Dat met die stier bijvoorbeeld. Dan denk ik wel eens: wat bedoelt-ie daar nou mee? Maar de context is wel duidelijk: het gaat over het stijgen van de zeespiegel. Daar hebben we toch allemaal mee te maken, hè.’ Deens collega-sluiswachter Jan Bons heeft niks met het kunstwerk. ‘Voor mij is het allemaal weggegooid geld. Zeker nu het aan de andere kant van
de sluis staat. Wie leest dat nou? Nee, van mij hoeft het niet.’ En de schippers van de circa honderd schepen die dagelijks door Deen en Bons worden geschut? ‘De meesten weten niet eens dat er aan de andere kant van de muur iets staat’, weet Deen. ‘Maar heel soms zie ik er eentje die even zijn benen strekt op het stukje gras. En die gaat dan wel even lezen. Maar eigenlijk zijn de fietsers die langs de sluis rijden degenen die het vaakst even stilstaan om te lezen. Is er toch een publiek voor.’
De zondvloed is nakende! daarachter daarachter alle sluizen en drijfgassen van Europa daarboven daarboven alles tussen de mensen en de goden hiervoor hiervoor alles tussen wetenschap en techniek landinwaarts landinwaarts bijna te warm om te zwemmen naar zee naar zee verdrinken koeien en verzuipt het riet in sluizen in sluizen vragen we ons af of het water toen hoger kwam of de geschiedenis zich zal herhalen of Europa ook nu geschaakt wordt door een stier of wij die achterblijven ook door Liefde worden gered of als stomkoppen verdiend kopje ondergaan GEORGE MOORMANN
11
WOORDEN STROOM
KUNSTWERK SLUIS GAARKEUKEN
Versregels voor het ‘varensvolk’ I N S TA L L AT I E K U N S T W E R K N I E T Z O N D E R S L A G O F S T O O T V E R L O P E N Het heeft even geduurd voordat het kunstwerk bij de sluis van Gaarkeuken in gebruik kon worden genomen. Maar op vrijdag 13 april opende Hans Gerritsen, gedeputeerde van de provincie Groningen, het vierde werk van het project Woordenstroom. T E K S T:
ALMA BUREMA
Gedeputeerde van de provincie Groningen Hans Gerritsen onthult het kunstwerk van Jan van Toorn en Willem van Toorn Foto: Miriam van Dun
Het ontwerp van grafisch vormgever Jan van Toorn
van de topografische kaart met het kanaal en het
bestaat uit een videoscherm dat is ingebouwd in
land ten noorden en zuiden van de sluis.
een betonnen bank op de kademuur. Dagelijks, tus-
De realisatie van het kunstwerk is niet zonder slag
sen 7.00 en 19.00 uur, zijn op dit scherm twee
of stoot verlopen. Toen de videodisplay in oktober
gedichten te zien: Sluis Gaarkeuken Noord en Sluis
2006 klaarstond voor aflevering bij Neon Weka te
Gaarkeuken Zuid, beide geschreven door Willem
Duivendrecht brak er brand uit. Het tekstbord raakte
van Toorn, de broer van Jan. De gedichten, die be-
zodanig beschadigd dat het opnieuw gemaakt
staan uit respectievelijk twaalf en veertien couplet-
moest worden.
ten, richten zich tot het ‘varensvolk’ dat, wachtend
De opening bij de sluis was dan ook een feeste-
in de kolk, versregels langs ziet gaan over de sluis
lijke aangelegenheid. Willem van Toorn droeg zijn
en de cultuurgeschiedenis van het gebied. Tussen
gedichten voor en saxofonist Bob Driessen liet zich
de coupletten door zijn beelden te zien: uitsneden
muzikaal inspireren door de tekst.
Detail kunstwerk van Wigger Bierma en Tonnus Oosterhoff in Zeesluis Delfzijl Foto: Jur Bosboom
Toespraak door Willem van Toorn tijdens de onthulling Foto: Miriam van Dun
eend het water weegt het schip op zijn hand ver wittig de hemel wij zijn van het land de groene vlakte uit de groene vlakte in vlak boven zijn eigen schaduw vliegt groen bruin de eend alles wat hij snatert meent de eend houd in de sluis je haken thuis bruin in de lucht wit groen zichzelf vindt de meeuw een vliegende vishaak de meeuw wiegt op het licht de grijze vlakte af de grijze vlakte op de sluis heeft zijn mond open gedaan ver wittig de wolken wij komen er aan wit in de lucht de schaduw weegt de eend grijs in de lucht ver heen meeuw TONNUS OOSTERHOFF
WOORDEN STROOM
AANKONDIGING OPENING, ZOMER 2007 & COLOFON
Geen land, maar water OPENING VAN HET KUNSTWERK REGINA VERHAGEN EN GERRIT KROL In juli 2007 wordt het kunstwerk van beeldend kunstenaar Regina Verhagen en schrijver Gerrit Krol geplaatst bij het Van Starkenborghkanaal, ter hoogte van de Platvoetbrug nabij Dorkwerd. De opening van het kunstwerk zal plaatsvinden op 6 september 2007 om 15.00 uur door
LAND DAT OP WATER DRIJFT
Regina Verhagen ontwierp een boomvormige
VLAK LAND DERHALVE
uit een hoge, taps toelopende paal waaraan in een afwisselend ritme horizontale ‘takken’ van verschillende lengten zijn aangebracht. De takken, die in één vlak liggen, zijn de dragers van de tekstregels van het gedicht dat Gerrit Krol speciaal
ZOMER 2007 VAN DELFZIJL NAAR LEMMER
OP HOOP VAN ZEGEN 30 augustus t/m 9 september Delfzijl
www.ophoopvanzegen.com Een spraakmakend muziektheaterproject op locatie in de haven van Delfzijl, met acteurs, zangers en muzikanten uit de regio Noord-Groningen. EEMS DOLLARD HAVENFESTIVAL 15 & 16 september
voor deze plek heeft geschreven:
Appingedam
The Wadden Art Manifestation biedt een internationaal platform voor goede, levendige, uitdagende kunst uit het hele Waddengebied. Kunstenaars uit de Waddenregio’s in Denemarken, Duitsland en Nederland participeren in deze internationale manifestatie.
COLOFON •
VAARWATER
Sneekermeer
www.skutsjesilen.nl Internationaal shantyfestival rond de jachthaven en maritieme markt. Organisatie: Armstrong’s Patent. DICHTERS IN DE PRINSENTUIN 25, 26 en 27 juli 2007 Groningen
www.dichtersindeprinsentuin.nl Een festival voor zowel beginnende als gerenommeerde dichters in de Hof van de Prinsentuin, een stadstuin midden in het centrum van Groningen.
Tijdens het SKS kampioenschap zeilen veertien authentieke skûtsjes gedurende veertien dagen tegen elkaar, waarbij zij elk hun eigen stad of dorp in Friesland vertegenwoordigen. In Grou vertrekken de schepen in een sleep vanuit de Rjochte Grou naar het wedstrijdwater. Op de Veenhoop en bij Earnewâld wordt vanaf de wal gestart. SNEEKWEEK 4 augustus t/m 9 augustus 2007 Sneek
www.sneekweek.nl ZOMERJAZZFIETSTOUR Reitdiepgebied
Een tocht door het prachtige Reitdiepdal, ten noordwesten van de stad Groningen, langs 24 concerten in middeleeuwse kerkjes, borgen en boerenschuren.
www.waddenart.eu
WATER WAARIN GESNEDEN WORDT
SKS SKÛTSJESILEN
Een festival met het accent op de maritieme achtergrond van de regio. Met [historische] schepen als garnalenkotters, sleepboten, baggerschepen, kustvaarders, schepen van behoudsverenigingen en andere bijzondere schepen die ooit een rol speelden en spelen in de haven.
17 juni t/m 30 september
LAND WAARIN GESNEDEN WORDT
21 juli t/m 3 augustus 2007
www.zjft.nl
Steenfabriek Fivelmonde in Delfzijl
LIGGEN IN HETZELFDE VLAK
SHANTYFESTIVAL ‘BIE DAIP’
www.havenfestival.com
THE WADDEN ART M A N I F E S TAT I O N 2 0 0 7
TWEE KANALEN DIE ELKAAR SNIJDEN
24, 25 en 26 augustus 2007
24 en 25 augustus 2007
Delfzijl
GEEN WATER, MAAR LAND
gedeputeerde van Cultuur van de provincie Groningen, Hans Gerritsen. constructie van poedercoated staal, bestaande
Productieproces kunstwerk van Regina Verhagen en Gerrit Krol Foto: A. de Vries
GEEN LAND, MAAR WATER
DE 30-MERENTOCHT 15 juli t/m 20 juli 2007 Drachten
De 30-Merentocht is een recreatieve vaartocht. Gedurende de hele week vaart u in eigen tempo door het weidse Friese landschap, langs karaktervolle dorpen en steden. Op vrijdagavond 20 juli nemen de deelnemers afscheid van elkaar met een groots ‘vaarwelfeest’. De tocht staat open voor alle typen schepen: sloepen, motor- en zeiljachten, maar ook roeiboten en kano’s. Vaar een week lang mee en ervaar de schoonheid van Fryslân!
De Sneekweek is eigenlijk een zeilweek, maar misschien wel bekender om zijn feesten en bovenal gezelligheid. Locatie: Sneekermeer en de Poelen. OPEN DAG FRIESE MERENPROJECT 15 september 2007
w w w . f r i e s e m e r e n . n l (vanaf half augustus) Op de bouwplaats van een aquaduct zien hoe zo’n kunstwerk eigenlijk gebouwd wordt; per boot van Balk naar Woudsend, of langs het starteiland in Sneek; van dichtbij zien hoe een sluis in het Prinses Margrietkanaal bediend wordt of een kijkje nemen op een baggerschip. Een uniek kijkje in de keuken én een leuk dagje uit! VOOR MEER EVENEMENTEN IN GRONINGEN EN FRIESLAND ZIE: www.groningen.nl/toerisme www.groningeruitburo.nl www.beleefFriesland.nl www.FryslanMarketing.nl
E I N D R E D A C T I E Alma Burema en Margo Slomp T E K S T R E D A C T I E Margo Slomp T E K S T E N Symen Bosma, Alma Burema, Jan Willem
van Jaarsveld, Huub Mous en Felix Villanueva F O T O G R A F I E Jur Bosboom, Miriam van Dun, Gerard Groenewoud, Arien Kooijman, Omrop Fryslân, provincie Groningen, A. de Vries, Ytzen van der Wal V O R M G E V I N G Jelle F. Post | GewoonJelle.nl, i.s.m. amp/R* [* A c a d e m i e M i n e r v a P r o d u c t i e s ] D R U K De Marne, Leens F O N T S S a n s a S o f t , Ourtype [Fred Smeijers] C r a t e , Rienk J. Post M E T D A N K A A N Fryslân Marketing, Marketing Groningen O P D R A C H T G E V E R S W O O R D E N S T R O O M Provincie Fryslân, Provincie Groningen U I T G A V E Provincie Fryslân, Provincie Groningen, Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat
©2007 WWW.LEMMER-DELFZIJL.NL
