Gemeente Amsterdam Taskforce Klimaatneutraal Bouwen
Klimaatneutraal Bouwen Voortgangsrapportage over 2011 21 mei 2012
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
2
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Klimaatneutraal Bouwen Voortgangsrapportage over 2011
Baltie Teeuwen Ontwikkelingsbedrijf gemeente Amsterdam Taskforce Klimaatneutraal Bouwen 21 mei 2012
[email protected]
3
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Inhoud
Samenvatting 1.
Inleiding
2.
Een omgevingsbeeld
3.
Voortgang van de ‘40% ambitie’
4.
Voornemens en ambities
5.
Resultaten Taskforce 2011
6.
Speerpunten Taskforce 2012
Bijlagen: 1 Projectbureaus 2 Stadsdelen 3 Opdrachtgevers 4 Ervaring VIAC met de Toets Amsterdamse Klimaatwoning 5 Artikel in Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (NIROV) december 2011
4
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Samenvatting Op 10 september 2008 heeft de Amsterdamse gemeenteraad unaniem ingestemd met het Raadsbesluit Duurzaamheid in de nieuwbouw. Hierin is de ambitie opgenomen om vanaf 2015 alle nieuwbouwwoningen en utiliteitsgebouwen klimaatneutraal te bouwen en om in de aanloop daar naar toe (2010-2014) reeds 40 procent van de productie geheel klimaatneutraal te bouwen en de rest ‘half klimaatneutraal’. Amsterdam hanteert hierbij een eigen definitie van ‘klimaatneutraal’. Met deze ambitie loopt Amsterdam vooruit op het Rijksbeleid, dat uitgaat van 100% energieneutraal bouwen in 2020. Het Rijk zal hiertoe de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) van nieuwe gebouwen stapsgewijs aanscherpen, zodat in 2020 de energieprestatie van nieuwe gebouwen energieneutraal is, conform de Europese richtlijn EPBD. In november 2011 hebben gemeente en Rijk met elkaar een Green Deal afgesloten. In deze Green Deal vraagt Amsterdam de Rijksoverheid om belemmeringen in wet- en regelgeving weg te nemen, zodat Amsterdam scherpere energie-eisen kan stellen dan vermeld staan in het bouwbesluit. Het Rijk spreekt zijn waardering uit voor de Amsterdamse ambitie en zegt toe om samen met de gemeente binnen een jaar de mogelijkheden te verkennen om belemmeringen in wet- en regelgeving, die de Amsterdamse ambitie in de weg kunnen staan, weg te nemen. Voortgang 40%-ambitie (2010 t/m 2014) Een aantal voortrekkers pakt de uitdaging om klimaatneutraal te bouwen voortvarend op. De meest opvallende partijen hierbij zijn Houthaven (100% klimaatneutraal, excellent gebied en Europese voortrekkersrol) en Eigen Haard (is initiatiefnemer van Co-Green Stadstuin Overtoom en pilot St. Willibrordusstraat en zet vanaf nu voor vrijwel de gehele woningproductie in op klimaatneutraal bouwen). De inzet van de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw op de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011 lijkt succesvol. Ruim de helft van de zelfbouwers op de op Zeeburgereiland uitgegeven kavels heeft aangegeven klimaatneutraal te willen bouwen en de subsidie aangevraagd. De verwachting is dat dit aandeel nog zal toenemen. Bovendien wordt de menukaart ingezet bij de Zelfbouwmarkt in juli 2012 en bij de selectie van zelfbouwcollectieven; verwacht wordt dat dit – analoog aan de tender in de Buiksloterham – tot goede resultaten zal leiden. De grote groep wacht af. Stadsdelen en projectgroepen voeren aan dat zij geen bevoegdheden hebben om klimaatneutraal bouwen verplicht te stellen. Corporaties geven aan dat zij geen ruimte hebben voor extra investeringen en ontwikkelaars zeggen dat de woonconsumenten er nog niet actief om vragen. De door de gemeenteraad in september 2008 vastgestelde ambitie om in de periode 2010 t/m 2014 40% van de productie klimaatneutraal (en de rest half-klimaatneutraal) te bouwen wordt volgens de nu bekende gegevens niet gerealiseerd (zie tabel).
5
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Gerealiseerd 2010-2011 en Planaanbod 2012 t/m 2019 per 20 maart 2012 Stadsdeel / 2010 - 2011 2012 - 2014 2015 - 2016 2017 - 2019 projectbureau totaal KN totaal KN totaal KN totaal KN Centrum (inclusief IJoever & Westpoort)
167
0
614
121
61
0
58
58
West (inclusief Houthaven)
609
0
1.714
638
1.718
1.019
643
523
Nieuw-West
636
0
2.788
720
2.885
1.118
962
164
Zuid
189
0
463
97
978
724
11
0
Zuidas
-
-
839
839
515
515
840
460
Oost
414
0
1.226
120
293
142
239
239
Oost – IJoever
108
0
-
-
114
0
-
-
Oost – IJburg
329
0
799
0
1.086
600
1.800
1.800
Oost – Zeeburgereiland
-
-
452
49
450
50
765
24
Oost – Wibaut a/d Amstel
333
0
639
0
337
130
202
0
Oost – Overamstel
243
0
815
0
469
449
683
683
Oost – Zuidoostlob
558
0
131
0
373
0
311
311
Noord
898
0
725
0
1.278
0
179
0
Noord – Noordwaarts
185
0
1.691
484
1.649
489
1244
0
132
0
888
25
1.688
20
646
0
4.801
0
13.784
3.093 13.894
5.256
8.583
4.262
Zuidoost (inclusief Bijlmermeer) Totaal Totaal % klimaatneutraal
0%
22 %
38 %
50 %
Totaal % klimaatneutraal
17 %
42 %
Totaal % half-klimaatneutraal
10 %
wettelijk verplicht
De cijfers laten zien, dat in 2010/2011 geen klimaatneutrale woningen zijn gerealiseerd en dat de 40% doelstelling voor de periode 2010 t/m 2014 niet wordt gehaald. Ook vanaf 2015 wordt door stadsdelen, projectbureaus en ontwikkelaars nog veel te weinig ‘voorgesorteerd’ op klimaatneutraal bouwen. Een belangrijke reden voor het niet realiseren van de door de gemeenteraad vastgestelde ambitie is – naast het onvoldoende oppakken van de uitdaging door veel van de betrokken partijen – dat er nu veel plannen uitgesteld worden. Dat leidt ertoe dat de projecten die op dit moment en in de komende jaren worden uitgevoerd vaak al jaren geleden (en dus niet energiezuinig) ontwikkeld zijn. Bovendien is een aantal recent ontwikkelde wel klimaatneutrale plannen door marktomstandigheden vertraagd en/of door de gemeente (voorlopig) geschrapt of naar achteren geschoven. Uit gesprekken met de corporaties, stadsdelen, projectbureaus en zelfbouwers blijkt dat zij het nut van klimaatneutraal bouwen onderschrijven. Ze zien dat de lage energierekening gunstig is voor de bewoners en dat nu niet energiezuinig bouwen later zorgt voor een financieel probleem. Door de crisis nemen de grote partijen echter een afwachtende houding aan. Bij de meeste corporaties (met uitzondering van Eigen Haard) is de bereidheid (en de financiële reserve) gering om hogere eisen te stellen dan het bouwbesluit voorschrijft. Stadsdelen en projectbureau voeren aan dat zij geen bevoegdheden hebben om klimaatneutraal bouwen verplicht te stellen. Ontwikkelaars en beleggers zeggen dat huurders en kopers nog niet actief vragen om energiezuinige woningen. Bij de uiteindelijke gebruikers van de woningen zijn de voordelen van een klimaatneutraal huis blijkbaar nog onvoldoende bekend.
6
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Knelpunten Het grootste knelpunt blijven de meerkosten (in 2012 geraamd op circa € 8.000,per woning). Ondanks dat de gemeente subsidie verleent, banken bereid zijn om hogere hypotheken te verstrekken en partijen zich bewust zijn dat investeringen in energiezuinigheid in principe rendabel zijn, vindt men het in de huidige markt toch een risico om klimaatneutrale woningen op de markt te brengen. Hier speelt ook mee, dat de consument nog niet actief vraagt naar klimaatneutrale woningen en de opdrachtgever er ook geen grote financiële voordelen mee kan behalen. Men moet de planvorming vernieuwen en risico nemen en als het allemaal goed uitpakt speelt men financieel ongeveer quitte; dat is niet echt een krachtig incentive. Cashflow-sturing (financieel kortetermijndenken) heeft in de huidige crisis veel corporaties en ontwikkelaars in zijn greep. Het vooruitzicht dat men bij het extra investeren van € 8.000,- daar binnenkort de revenuen van kan plukken leidt toch niet tot actie. De Subsidie Amsterdamse Klimaatwoning komt hier deels aan tegemoet (in 2012 met € 3.500,- en in 2013 met € 2.500,- per marktwoning). De verplichte aansluiting op stadwarmte is niet populair bij corporaties, ontwikkelaars en zelfbouwers. Ontwikkelaars geven aan klimaatneutraal te willen bouwen met warmte/koudeopslag, maar zien in bepaalde gevallen bij verplichte aansluiting op stadswarmte af van alle energiemaatregelen (zelfs van extra schilisolatie). Corporaties verzetten zich tegen de verplichte aansluiting op stadswarmte en beleggers vrezen dat klimaatneutrale woningen op stadswarmte over 15 jaar veel minder aantrekkelijk (c.q. verkoopbaar) zijn dan woningen met een eigen warmte/koudeopslag. Recent hebben ook zelfbouwers op Zeeburgereiland krachtig tegen de verplichte aansluiting op stadswarmte geprotesteerd omdat zij vinden dat ze zelf betere oplossingen hebben en omdat de tarieven (hoge aansluitkosten en het volgen van de stijgende gasprijs in de toekomst) andere oplossingen (o.a. passiefhuis en warmtepomp) veel aantrekkelijker maken. Partijen vinden dat NUON zich als monopolist gedraagt en niet meewerkt om energiezuinigheid te faciliteren. Mogelijke oplossingen Green Deal: heel Amsterdam (of bijvoorbeeld alle grote projecten) als ‘excellent gebied’ aanwijzen, waarbij klimaatneutraal bouwen middels een Algemene Maatregel van Bestuur verplicht wordt gesteld. Dit creëert binnen Amsterdam een ‘level playing field’ voor alle partijen. Amsterdam zou hiermee vooruit lopen op de rijksregelgeving. In het voorjaar van 2012 vinden gesprekken plaats met het corporaties en ontwikkelaars. Nieuw beleid is nodig op het onderwerp duurzame warmte/koude, gezien de problemen die zelfbouwers, corporaties, beleggers en ontwikkelaars zeggen te hebben met een verplichte aansluiting op stadswarmte. Een aantal opdrachtgevers geeft aan bereid te zijn om op vrijwillige basis klimaatneutraal te bouwen, op voorwaarde dat zij niet verplicht worden aan te sluiten op stadswarmte. Het facultatief maken van stadswarmte voor klimaatneutrale gebouwen zou deze partijen mogelijk over de streep kunnen trekken om klimaatneutraal te gaan bouwen. Overwogen kan worden om de energievoorziening in klimaatneutrale projecten te tenderen, zodat ook andere partijen dan NUON kunnen meedingen en de gemeente de beste partij c.q. het meest duurzame aanbod kunnen kiezen. Er zijn ook kleine partijen die hele energieconcepten aanbieden... Overwogen kan worden om de subsidie voor een Amsterdamse Klimaatwoning langer op het niveau van 2012 (€ 3.500,-) te houden c.q. minder snel af te bouwen. 7
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De gemeente moet klimaatneutraliteit betrekken in de afweging welke plannen doorgaan en welke ‘on hold’ gaan. Het uitstel van plannen biedt kansen om deze klimaatneutraal te herontwikkelen.
Resultaten Taskforce In de afgelopen jaren heeft de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen zich gericht op het overtuigen partijen van de noodzaak en de voordelen van klimaatneutraal bouwen (missiewerk), het ontwikkelen van instrumenten (o.a. de Leidraad Energetische Stedenbouw, Rekenmodel Klimaatneutraal Bouwen, Toets Amsterdamse klimaatwoning, Basiskwaliteit Subsidie Amsterdamse Klimaatwoning, Menukaart Klimaatneutraal Zelfbouw) en het ondersteunen en faciliteren van stadsdelen en projectbureaus. Klimaatneutraal bouwen is nu duidelijk ‘tussen de oren’ gekomen van projectbureaus, stadsdelen, corporaties en ontwikkelaars. Iedereen is ervan overtuigd dat energiezuinigheid in de toekomst een belangrijke kwaliteit zal zijn, zowel met het oog op het milieu (CO2-reductie) als financieel (energiebesparing). Activiteiten Taskforce in 2011/2012 In 2012 wordt het werken met de Toets Amsterdamse Klimaatwoning geëvalueerd en medio 2012 zal de toets worden aangepast aan de gewijzigde rijksregelgeving (een nieuwe bepalingsmethode voor de EPC (Energieprestatiecoëfficiënt). In 2011 is de Bijzondere subsidieverordening basiskwaliteit woningbouw marktsector Amsterdam 2011 uitgebreid met een subsidie voor woningen die voldoen aan deze toets. In 2012 zullen we deze subsidieregeling actief onder de aandacht brengen van ontwikkelaars, corporaties en zelfbouwers en de inzet en het effect van de regeling evalueren. Speciaal voor de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011 is de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw ontwikkeld. In 2012 zal de Taskforce deze menukaart actualiseren voor de Zelfbouwmarkt van juli 2012. Bovendien wordt onderzocht of het mogelijk is om ontwikkelaars en corporaties te ondersteunen door een of meerdere nieuwe menukaarten te ontwikkelen (bijvoorbeeld voor projecten met stadswarmte, warmte/koudeopslag en passiefwoningen). In 2011 is een systeem voor het monitoren van klimaatneutraal bouwen geïntegreerd in het Basisbestand Woningbouwlocaties. In 2012 is gestart met het inventariseren van klimaatneutrale initiatieven en zal voor de eerste maal aan het gemeentebestuur een overzicht worden gepresenteerd van de aantallen, locaties en voortgang van de betreffende projecten. Nadat in de afgelopen jaren het accent heeft gelegen op missiewerk, het ontwikkelen van een instrumentarium en het uit de weg ruimen van obstakels, zal de aandacht vanaf 2012 met name gericht zijn op het stimuleren en ondersteunen van projectbureaus, stadsdelen, corporaties, ontwikkelaars en zelfbouwers bij het in de praktijk brengen van klimaatneutraal bouwen. Hiervoor wordt ook een helpdesk/loketfunctie in het leven geroepen. In 2012 worden met corporaties en ontwikkelaars gesprekken gevoerd hoe en op welke voorwaarden zij zich actief in willen zetten om bij te dragen aan het verwezenlijken van de gemeentelijke ambities. Hierbij zullen we ons in eerste instantie richten op het maken van concrete afspraken met en het faciliteren van ‘believers’. Dit ook in verband met het komen tot afspraken met het rijk in het kader van de met de gemeente Amsterdam afgesloten Green Deals. 8
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
1
Inleiding
Deze voortgangsrapportage is bedoeld om het gemeentebestuur te informeren over:
de ontwikkelingen op het terrein van klimaatneutraal bouwen (zie hoofdstuk 2); de voortgang van de ambitie om in de periode 2010 t/m 2014 40% van de bouwproductie klimaatneutraal te bouwen (zie hoofdstuk 3); de voornemens en ambities van projectbureaus, stadsdelen en opdrachtgevers (zie hoofdstuk 4); de resultaten van de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen in 2011 (hoofdstuk 5), de speerpunten voor 2012 (hoofdstuk 6) en de organisatie van de taskforce (hoofdstuk 7).
Van missiewerk naar concrete resultaten De opdracht van de Taskforce komt voort uit het raadsbesluit Duurzaamheid in de nieuwbouw van 10 september 2008. Hierin formuleert de gemeenteraad de ambitie om vanaf 2015 alle nieuwbouw klimaatneutraal te realiseren en in de periode 2010 t/m 2014 reeds 40% van alle nieuwbouw. In het begin heeft de Taskforce vooral kwartier gemaakt en missiewerk verricht, met name door veel bijeenkomsten te organiseren en gesprekken te voeren met betrokken partijen. In 2011 lag het accent vooral op het verder brengen van het benodigde instrumentarium. Zo is de Toets Amsterdamse Klimaatwoning ontwikkeld, waarmee de in het raadsbesluit opgenomen definitie van klimaatneutraal bouwen is geoperationaliseerd en een grondslag is gelegd voor de monitoring van de voortgang. Voorts is speciaal voor zelfbouwers de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw ontwikkeld en er is een stimuleringssubsidie voor de Amsterdamse klimaatwoning ingesteld. De komende jaren zullen in het teken staan van activiteiten die ondersteunend zijn aan de realisatie van klimaatneutrale projecten en aan de verdere ontwikkeling van klimaatneutraal bouwen als discipline. Deze rapportage markeert het omslagpunt van ‘missiewerk’ en voorbereidingen treffen naar concrete resultaten. Missiewerk blijft, zij het in mindere mate, wel nodig. Deze voortgangsrapportage is opgesteld door de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen in opdracht van het Programmabureau Klimaat & Energie onder verantwoordelijkheid van de Dienst Ruimtelijke Ordening (die optreedt als ambtelijk opdrachtgever). De voorlaatste voortgangsrapportage aan de Raadscommissie dateert uit januari 2011; een volgende voortgangsrapportage wordt in het voorjaar van 2013 uitgebracht.
=====================================================================================
Wat is klimaatneutraal bouwen? In het raadsbesluit wordt 'klimaatneutraal' als volgt omschreven: "Klimaatneutraal betekent dat alle energie voor verwarmen, koelen, tapwater en alle gebouwgebonden elektragebruik wordt bespaard dan wel duurzaam wordt opgewekt, zonder gebruik te maken van fossiele brandstoffen. Het elektragebruik door de consument (o.a. audio/video/computers, keukenapparatuur en persoonlijke verzorging) valt hierbuiten.” Bij klimaatneutraal bouwen gaat het in de eerste plaats om het zoveel mogelijk besparen van energie; vervolgens komt het duurzaam opwekken van de dan nog benodigde energie aan de orde. Hoe meer energie bespaard kan worden, des te minder energie er hoeft te worden opgewekt. =====================================================================================
9
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
2
Een Omgevingsbeeld
Op 10 september 2008 heeft de Amsterdamse gemeenteraad unaniem de ambitie vastgesteld om vanaf 2015 alle nieuwbouwwoningen en utiliteit ‘klimaatneutraal’ te bouwen. Voor de periode 2010 t/m 2014 is de doelstelling om reeds 40% van de woningproductie geheel klimaatneutraal te uit te voeren. Sinds de aanscherping van de Energieprestatienorm door het rijk in januari 2011 is het klimaatneutraal bouwen van een gemiddelde Amsterdamse woning met een gebruiksop2 pervlakte van 100 m al mogelijk met circa € 8.000,- meerkosten (exclusief subsidies). Becijferd is dat deze extra investering zich ruimschoots terugverdient via een lagere energierekening als gevolg van de energiebesparende maatregelen. En door de stijgende energieprijzen, samen met een snelle prijsdaling van zonne-energie (PV-panelen) en het steeds meer ingeburgerd raken van vloerverwarming, CO2-gestuurde ventilatie en warmteterugwinning, is de verwachting dat klimaatneutraal bouwen op korte termijn nog aanzienlijk aantrekkelijker zal worden. Instrumentarium In de afgelopen jaren heeft de gemeente een instrumentarium ontwikkeld om klimaatneutraal bouwen te stimuleren. Zo is de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen in het leven geroepen, waarin de verschillende betrokken diensten samenwerken. Bij de selectie van marktpartijen en de uitgifte van grond wordt duurzaamheid voortaan ‘substantieel’ meegewogen en er is een Rekenmodel klimaatneutraal bouwen opgesteld met slimme pakketten van maatregelen, de extra investering en de opbrengsten in de vorm van CO2-reductie en een lagere energierekening. Voorts is samen met TU-Delft de Leidraad Energetische Stedenbouw opgesteld, met richtlijnen voor energetisch goed onderlegde stedenbouwkundige plannen. Alle goede voornemens ten spijt zijn er in Amsterdam tot op heden nog nauwelijks klimaatneutrale woningen opgeleverd. Hierbij speelt zeker de stagnatie op de woningmarkt een rol, waardoor de ontwikkeling van een aantal plannen met klimaatneutrale koopwoningen tot stilstand is gekomen. Bovendien zijn ontwikkelaars – ondanks aantrekkelijke kenmerken van klimaatneutrale woningen als extra comfort gekoppeld aan een lage energierekening – huiverig om extra investeringen te doen omdat ze vrezen dat de consument deze kwaliteiten nog niet voldoende herkent. Maar een combinatie van hogere energieprijzen, strengere bouwregelgeving en snel dalende prijzen van energiezuinige producten zal in de komende jaren ongetwijfeld tot een omslag leiden. Om deze tendens een extra duwtje te geven heeft de gemeenteraad op 13 juli 2011 een subsidie voor klimaatneutrale woningen ingesteld: marktwoningen die voldoen aan de Toets Amsterdamse klimaatwoning krijgen een subsidie van € 3.500 wanneer zij met de bouw starten in 2011 of 2012. Deze subsidie is zowel bedoeld voor zelfbouwers als voor ontwikkelaars en corporaties. In de jaren daarna wordt het subsidiebedrag geleidelijk afgebouwd. Hiervoor is gekozen, omdat de gemeente verwacht dat wanneer eenmaal een redelijk aantal klimaatneutrale woningen op de markt is verschenen, deze woningen door hun extra comfort en extreem laag energiegebruik populair zullen blijken bij het grote publiek en dat ontwikkelaars dan uit eigen beweging op deze weg verder zullen gaan. 10
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Klaar voor de schaalsprong Op dit moment hebben alleen nog enkele pioniers klimaatneutrale c.q. zeer energiezuinige woningen gerealiseerd. De tijd is echter rijp voor klimaatneutraal bouwen: de stijgende energieprijzen en de dalende meerkosten door de steeds bredere toepassing van energiezuinige methoden en de snelle ontwikkeling van nieuwe producten leiden ertoe dat klimaatneutraal – en op termijn zelfs energieleverend – bouwen steeds aantrekkelijker wordt. Ook de geesten beginnen te rijpen. Zoals de zelfbouwinitiatieven tonen, dringt bij het publiek steeds meer het besef door dat je een dief bent van je eigen portemonnee als je niet op het energiegebruik let. De Nationale Hypotheek Garantie adviseert hypotheekverstrekkers in 2012 om € 8.000,- extra hypotheek te verlenen aan huishoudens met zeer lage energielasten en onderzoeken wijzen uit dat veel mensen op dit moment bereid zijn circa € 5.000,- extra te betalen voor een zeer energiezuinige woning. Door unaniem de ambitie uit te spreken om klimaatneutraal te gaan bouwen en het beleid daarop af te stemmen – onder meer door duurzaamheid op te nemen in de selectie van marktpartijen bij gronduitgifte en door een subsidie in te stellen voor klimaatneutrale woningen – heeft de gemeente Amsterdam een duidelijk signaal afgegeven. Blijkens de vele initiatieven wordt dat signaal zelfs in deze moeilijke tijden opgepikt door zelfbouwers, corporaties en ontwikkelaars. Iedereen is ervan overtuigd dat energiezuinig bouwen de toekomst heeft. De gemeente houdt dan ook volledig vast aan de intentie van de in 2008 geformuleerde ambities, ook al zal bij een voortdurende stagnatie op de woningmarkt het gewenste tempo mogelijk niet altijd haalbaar blijken. De rol van de gemeente is vooral het initiëren van klimaatneutraal bouwen, het stimuleren van opdrachtgevers (onder meer met de subsidie voor de Amsterdamse klimaatwoning) en het opruimen van obstakels in de regelgeving. Voorts wil de gemeente nadere afspraken maken met de rijksoverheid (o.a. in het kader van Green Deal), die het Amsterdam beter mogelijk maken om in Nederland een voortrekkersrol te vervullen, bijvoorbeeld door als experimenteergemeente vooruit te lopen op de aanscherping van de wettelijk vereiste energieprestatie van woningen. In 2012 zal een aantal klimaatneutrale projecten worden gestart, ondermeer door de winnaars van de duurzame tender in de Buiksloterham en door Eigen Haard in het Middengebied Overtoomse Veld en in De Pijp. Ook zelfbouwers gaan nu een belangrijke bijdrage leveren aan het realiseren van klimaatneutrale woningen. Vervolgens zal in 2013 worden begonnen met het eerste project in de Houthaven Blok 0. Deze projecten moeten een doorbraak bewerkstelligen in het energetisch bouwen en in de praktijk aantonen dat klimaatneutraal mogelijk en rendabel is. Daarmee wordt de basis gelegd om – op het moment dat de bouw aantrekt – op grote schaal klimaatneutrale projecten te realiseren. Door klimaatneutraal te bouwen levert de bouwsector niet alleen een belangrijke bijdrage aan de doelstellingen van de overheid om de CO2-uitstoot te beperken, maar wordt Nederland en de woonconsument ook minder afhankelijk van de grote energieleveranciers. En bovendien kan het fors terugdringen van de energievraag ook bijdragen aan het op peil houden van het vrij besteedbaar inkomen van huishoudens en daarmee aan het herstel van de Nederlandse economie.
11
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
2.1
Landelijke ontwikkelingen
Het Rijk heeft ambitieuze klimaatdoelstellingen geformuleerd, onder meer het streven om in lijn met de Europese regelgeving vanaf 2020 geheel energieneutraal te bouwen. Hiervoor is een traject uitgezet om de energieprestatienorm aan te scherpen, van EPC = 0,6 (sinds 1-1-2011) via 0,4 (in 2015) naar uiteindelijk 0 (in 2020). De aanscherping van de EPC naar 0,4 zal gelden voor bouwaanvragen vanaf 1-1-2015; dit zal in de praktijk met name zijn beslag krijgen in projecten die starten met de bouw vanaf 2016. Voorts heeft minister Spies van BZK aan de Kamer meegedeeld dat er een onderzoek loopt naar de kosteneffectiviteit van verdere aanscherping van de wettelijk vereiste isolatie van de woningschil. Als dit onderzoek uitwijst dat deze maatregel inderdaad kosteneffectief is, wil de minister de betreffende eis in het Bouwbesluit per 1 januari 2013 aanscherpen van de huidige Rc = 3,5 naar Rc = 5,0. Dit zou een belangrijke stap vooruit zijn: Rc = 5,0 is de minimale mate van schilisolatie die in het kader van klimaatneutraal bouwen nodig is en is ook de grenswaarde die is opgenomen in de subsidievoorwaarden om in aanmerking te komen voor de subsidie voor een Amsterdamse klimaatwoning. Innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden (IKS) – stadsdeel Zuid doet mee Stadsdeel Zuid heeft met een voorstel voor onderzoek naar en ontwikkeling van een energiecoöperatie, genaamd Co-Operatie Zuidas, een subsidie van € 700.000 gekregen in het kader van het IKS. Met dit programma investeert het kabinet 7 miljoen euro om de transitie richting klimaatneutrale stad te versnellen door kennis en vaardigheden te ontwikkelen voor het opzetten en uitvoeren van innovatieve projecten. Co-Operatie Zuidas richt zich op het oprichten van een coöperatieve vereniging van energiebedrijven en het creëren van een fonds van € 100 miljoen voor de oprichting ervan. Nieuwe vormen van de organisatie van energieproductie en exploitatie is een zeer actueel thema. Projectbureau’s Zuidas (samen met UVA) en IJburg zijn hier ook mee bezig. Excellente gebieden - Houthaven en Jeruzalem doen mee Houthaven en Jeruzalem zijn door VROM samen met elf andere projecten in Nederland aangewezen als Excellent gebied in het kader van het Lenteakkoord met de bouwsector. Het is de bedoeling om in deze projecten – vooruitlopend op de aanscherping van de energieprestatie-eisen in 2015 – ervaring op te doen met zeer energiezuinige, innovatieve nieuwbouw. De Excellente Gebieden krijgen maximaal € 300.000 voor de extra procesen begeleidingskosten. Agentschap NL (VROM) faciliteert het kennis- en leertraject. De voortgang van de Houthaven ligt vooralsnog geheel op schema; de aanpak van Jeruzalem loopt helaas momenteel forse vertraging op door de beperkte investeringsruimte van de betrokken corporatie. e
Nederlandse icoonprojecten – IJburg 2 fase één van de vijf e
IJburg 2 fase is één van de vijf door VROM benoemde icoonprojecten. Deze maken deel uit van de aanpak ‘gebiedsgericht energiebeleid’. De aanpak betreft onder meer: instrumentarium ruimtelijke ordening (in hoeverre kan energiebeleid worden verbonden aan ruimtelijke planprocessen); financieringsinstrumentarium (verdienmodellen, kengetallen etc.); normeringen (gaan we naar een scherpere energieprestatienorm en wanneer).
12
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
AgentschapNL biedt de icoonprojecten inhoudelijke ondersteuning. Het rijk benadrukt dat er geen extra financiering ter beschikking gesteld wordt. Het gaat om kennisdelen en netwerkverbreding. De inhoudelijke ondersteuning richt zich op bestuurlijke en juridische belemmeringen, versnelling en zichtbaarheid van de projecten en het aanbieden van specialistische ondersteuning. Afgelopen half jaar is onder begeleiding van AgentschapNL vooral gesproken met andere gemeenten (zoals Almere) over mogelijkheden voor een lokaal energiebedrijf en de ervaringen tot nu toe met een intelligent elektriciteitsnet.
2.2
Ontwikkeling meerkosten
De extra kosten van klimaatneutraal bouwen vertonen een sterk dalende lijn. Werden de meerkosten in 2009 nog geraamd op circa € 17.000,- voor een gemiddelde Amsterdamse etagewoning, inmiddels zijn de meerkosten gedaald naar circa € 8.000,- per woning. Deze meerkosten zijn bepaald ten opzichte van de door het Ontwikkelingsbedrijf bij de grondprijsbepaling gehanteerde stichtingskostenreferentie voor gestapelde woningen, inclusief opslagen, staartkosten en BTW. Eventuele rijkssubsidie (bijvoorbeeld voor PVpanelen) is hierbij buiten beschouwing gelaten. Deze sterke daling wordt veroorzaakt door de aanscherping van de in het Bouwbesluit opgenomen energieprestatienorm (EPC) per 1-1-2011 van 0,8 naar 0,6 in combinatie met een prijsdaling van zonnepanelen en het meer ingeburgerd raken van lage temperatuurverwarming en warmtepompen. Wanneer in 2015 de EPC wordt aangescherpt naar 0,4 en PV-panelen nog goedkoper worden, zullen de meerkosten naar verwachting verder dalen richting € 3.000,-. Financiering meerkosten bij koopwoningen In een brief van het ministerie van Binnenlandse Zaken staat dat voor hypotheken onder Nationale Hypotheekgarantie (NHG) € 8.000 meer hypotheek mag worden verstrekt voor het treffen van energiebesparende maatregelen. Dit heeft het ministerie besloten op basis van een advies van het NIBUD. Onder energiebesparende voorzieningen vallen volgens de website van de NHG: een HR-ketel, spouwmuurisolatie, dakisolatie, vloerisolatie, HR++ beglazing, een warmtepomp, een zonneboiler en/of zonnecellen. In Nederland wordt het merendeel van de hypotheken afgesloten met NHG-garantie. Voor de overige hypotheken is de gedragscode voor banken van toepassing. Volgens de NHG-website zijn er maar weinig verschillen tussen de voorwaarden die gesteld worden door de NHG en de gedragscode voor banken. Dit geringe verschil is mede ontstaan doordat de AFM de afgelopen tijd kritisch heeft gekeken naar de wijze waarop banken in het verleden hypotheken hebben verstrekt aan huiseigenaren. Zo heeft de Rabobank vorig jaar een boete gekregen van de AFM omdat het te hoge hypotheken had verstrekt aan starters met groeipotentie in hun inkomen. Omdat banken in principe nu bereid zijn om € 8.000,- extra hypotheek te verstrekken voor zeer energiezuinige woningen, kunnen de totale meerkosten van klimaatneutrale koopwoningen worden gedekt binnen de hypotheek. Dit leidt dan tot een stijging van de netto maandlasten met circa € 25,- (annuïteit 30 jaar, rente 5%, hypotheekrenteaftrek 42%). Deze extra kosten worden ruimschoots gecompenseerd door een besparing op de energierekening van – afhankelijk van het toegepaste energieconcept en het bewonersgedrag – zo’n € 30 à € 50 per maand (bij de huidige energieprijzen). Deze besparing neemt in de komende jaren sterk toe wegens de naar verwachting sterk stijgende energieprijzen. 13
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Bovendien verleent de gemeente Amsterdam een subsidie aan woningen die voldoen aan de Toets Amsterdamse Klimaatwoning en waar alleen FSC-hout is toegepast (€ 3.500,- in 2011/2012, € 2.500,- in 2013, € 1.500,- in 2014, € 1.000,- daarna). Al met al is het voor de koper van een koopwoning zeer aantrekkelijk om extra te investeren in energiezuinigheid. Helaas lijkt dit besef nog slechts langzaam door te dringen en zijn ontwikkelaars nog steeds huiverig om woningen in de huidige marktomstandigheden tegen een wat hogere prijs aan te bieden. Individuele zelfbouwers en zelfbouwcollectieven lopen voorop in het realiseren van klimaatneutrale woningen; zij profiteren dan ook direct zelf van de lagere energielasten. Financiering meerkosten bij huurwoningen De rekensommen voor huurwoningen zijn ingewikkelder dan voor koopwoningen. De investeringen en besparing zijn uiteraard hetzelfde; de verschillen zitten in de financiering en in de verdeling van kosten en baten tussen ontwikkelaars, beheerders en huurders. De extra investeringen zullen meestal via de kapitaalmarkt gefinancierd moeten worden. De hoogte van de rente is mede afhankelijk van de rating van de eigenaren. Een substantieel deel van de extra investeringen in energiebesparing komt in aanmerking voor de Energie-investeringsaftrek waardoor het financiële voordeel afhankelijk is van de winst. De combinatie van deze variabelen maakt het lastig om algemene conclusies te trekken over het saldo van kosten en baten. Bij markthuurwoningen is het realiseren van klimaatneutrale woningen redelijk simpel. Beleggers zijn in staat om de extra investeringen op te brengen en kunnen deze eenvoudig doorberekenen aan de huurder, bijvoorbeeld door de woningen inclusief energie te verhuren; een hogere huurcomponent wordt daarbij gecompenseerd door lagere energielasten. Dit wordt des te interessanter naarmate de energieprijzen verder stijgen. In de sociale huursector is energiebesparing zeer belangrijk voor de betaalbaarheid van de woningen op de lange termijn. Door de stijgende energielasten zullen deze een steeds groter aandeel krijgen in de totale woonlasten. Het is echter nog steeds niet mogelijk voor corporaties om de extra investeringen geheel door te berekenen aan de huurder. Het Woningwaarderingstelsel maximeert het deel van de energie-investering dat doorberekend mag worden aan de huurder. Bovendien is het voor huurders die in aanmerking komen voor huurtoeslag van belang dat de huur niet uitkomt boven een bepaalde grens. Binnenkort vinden er gesprekken plaats met corporaties over oplossingen c.q. de voorwaarden waaronder corporaties beter in staat zullen zijn om klimaatneutrale sociale huurwoningen te realiseren.
14
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
3
Voortgang van de ‘40%-ambitie’
3.1
Algemeen beeld
Houthaven en Jeruzalem zijn door het Rijk uitverkoren tot Excellente Gebieden in het kader van het Lenteakkoord, Stadsdeel Zuid participeert in het landelijke Innovatieproe gramma Klimaatneutrale Steden en IJburg 2 fase is verkozen tot een van de vijf landelijke Icoonprojecten voor gebiedsgericht energiebeleid. In 2011 is de bouw van het eerste klimaatneutrale hotel in het Amstelkwartier gestart. Corporatie Eigen Haard begint deze zomer met het project Co-Green in Overtoomse Veld. Ook starten dit jaar de winnaars van de duurzaamheidtender Buiksloterham en de eerste klimaatneutrale zelfbouwkavels op Zeeburgereiland, in Zuidoost en in de Buiksloterham. In 2013 starten een aantal klimaatneutrale projecten op de Zuidas en het project Blok 0 in de Houthaven, met een belangrijk aandeel voor zelfbouwcollectieven. Voorts wordt inmiddels bij de uitgifte van alle nieuwe grond bij de selectie van marktpartijen duurzaamheid substantieel meegewogen. Deze voorbeelden laten zien dat er schot zit in het klimaatneutraal bouwen in Amsterdam. Tegenover deze positieve berichten staan echter ook minder gunstige ontwikkelingen. De stagnatie op de woningmarkt heeft ook zijn weerslag op klimaatneutrale projecten. Zo is het project Scheepsbouwweg in Noord afgeblazen, is het onduidelijk wat er gaat gebeuren met Ringspoorzone-Noord in de Kolenkit en is de start van de nieuwbouw in Jeruzalem uitgesteld tot 2016. Voortrekkers en afwachters Enkele voortrekkers hebben de uitdaging om klimaatneutraal te bouwen voortvarend opgepakt. De meest opvallende partijen hierbij zijn het project Houthaven (100% klimaatneutraal, excellent gebied in het kader van het Lenteakkoord en Europese voortrekkersrol) en woningcorporatie Eigen Haard (initiatiefnemer Co-Green Middengebied Overtoomse Veld en pilot St. Willibrordusstraat). Eigen Haard heeft bovendien aangegeven voor vrijwel de gehele nieuwbouwproductie vanaf 2012 in te willen zetten op klimaatneutraal bouwen. Ook de inzet van de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw op de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011 blijkt succesvol. Inmiddels heeft de helft van de zelfbouwers op de op Zeeburgereiland uitgegeven kavels de menukaart ingevuld en de subsidie aangevraagd. De verwachting is dat dit aandeel nog verder zal toenemen. Bovendien wordt de menukaart ingezet bij de selectie van zelfbouwcollectieven; de eerste aanwijzingen zijn dat dit – analoog aan de duurzaamheidtender in de Buiksloterham – tot goede resultaten zal leiden. De grote groep wacht echter af. Stadsdelen en projectgroepen voeren aan dat zij geen bevoegdheden hebben om klimaatneutraal bouwen verplicht te stellen. Corporaties zeggen dat zij op dit moment geen ruimte hebben voor extra investeringen en ontwikkelaars stellen dat de gemiddelde woonconsument nog niet om klimaatneutrale woningen vraagt.
15
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
3.2
De voortgang in cijfers
De Taskforce Klimaatneutraal Bouwen heeft stadsdelen, projectbureaus, corporaties en ontwikkelaars gevraagd in welke projecten zij actief inzetten op klimaatneutraal bouwen. Deze gegevens zijn verwerkt in het Basisbestand Woningbouwlocaties van het Ontwikkelingsbedrijf. In dit bestand is het ‘Planaanbod’ opgenomen, d.w.z. alle plannen waar op dit moment door de gemeente aan gewerkt wordt. Onderstaande tabel laat zien dat de door de Gemeenteraad in september 2008 vastgestelde ambitie om in de periode 2010 t/m 2014 40% van de productie klimaatneutraal te bouwen niet verwezenlijkt zal worden. Ook de doelstelling om vanaf 2015 alles klimaatneutraal te bouwen zal volgens de nu bekende gegevens niet worden gehaald. Gerealiseerd 2010-2011 en Planaanbod 2012 t/m 2019 per 20 maart 2012 Stadsdeel / 2010 - 2011 2012 - 2014 2015 - 2016 2017 - 2019 projectbureau totaal KN totaal KN totaal KN totaal KN Centrum (inclusief IJoever & Westpoort)
167
0
614
121
61
0
58
58
West (inclusief Houthaven)
609
0
1.714
638
1.718
1.019
643
523
Nieuw-West
636
0
2.788
720
2.885
1.118
962
164
Zuid
189
0
463
97
978
724
11
0
-
-
839
839
515
515
840
460
Oost
414
0
1.226
120
293
142
239
239
Oost – IJoever
108
0
-
-
114
0
-
-
Oost – IJburg
329
0
799
0
1.086
600
1.800
1.800
-
-
452
49
450
50
765
24
Oost – Wibaut a/d Amstel
333
0
639
0
337
130
202
0
Oost – Overamstel
243
0
815
0
469
449
683
683
Oost – Zuidoostlob
558
0
131
0
373
0
311
311
Noord
898
0
725
0
1.278
0
179
0
Noord – Noordwaarts
185
0
1.691
484
1.649
489
1244
0
Zuidoost (inclusief Bijlmermeer)
132
0
888
25
1.688
20
646
0
4.801
0
13.784
3.093 13.894
5.256
8.583
4.262
Zuidas
Oost – Zeeburgereiland
Totaal Totaal % klimaatneutraal
0%
22 %
38 %
50 %
Totaal % klimaatneutraal
17 %
42 %
Totaal % half-klimaatneutraal
10 %
wettelijk verplicht
40% klimaatneutraal in 2010 t/m 2014… De cijfers laten zien dat in 2010/2011 nog geen klimaatneutrale woningen zijn gerealiseerd en dat de 40% doelstelling voor de periode 2010 t/m 2014 niet wordt gehaald. In totaal zal volgens het huidig planaanbod van de woningen die met de bouw starten in 2010 t/m 2014 17% klimaatneutraal uitgevoerd worden. Dit percentage kan echter nog sterk wijzigen: in de praktijk blijkt dat jaarlijks met ongeveer de helft van de in het planaanbod opgenomen woningen daadwerkelijk wordt gestart. Indien alle klimaatneutrale plannen op tijd starten en ook echt klimaatneutraal uitgevoerd worden, dan kan het percentage nog oplopen tot circa 25%. Maar dat trekt wel een zware wissel op de voortgang van de klimaatneutrale plannen die in de komende jaren moeten starten en het veronderstelt dat projecten als Houthaven, Overtoomse Veld Middengebied Zuid, Buiksloterham, Zuidas, Stadionplein en Jeruzalem geen (verdere) vertraging oplopen en hun klimaatneutrale ambities volledig realiseren. 16
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Een belangrijke reden voor het niet realiseren van deze ambitie is – naast het feit dat niet alle partijen de uitdaging actief en enthousiast hebben opgepakt – dat er nu veel plannen uitgesteld worden. Dat leidt ertoe dat de projecten die nu en binnenkort worden uitgevoerd vaak al jaren geleden (en dus niet energiezuinig) ontwikkeld zijn. Bovendien is een aantal recent ontwikkelde plannen met wel klimaatneutrale ambities door marktomstandigheden vertraagd en/of door de gemeente (c.q. het stadsdeel) naar achteren geschoven. … en de rest ‘half-klimaatneutraal’ Als richtsnoer voor ‘half-klimaatneutraal’ is in deze rapportage uitgegaan van een energieprestatie EPC ≤ 0,5. Dat is duidelijk beter dan het Bouwbesluit vereist (bij bouwaanvragen in 2010/2011 EPC = 0,8 en sinds 2012 EPC = 0,6), maar nog niet klimaatneutraal. Het aandeel ‘half-klimaatneutrale’ woningen is zeer laag. Opdrachtgevers nemen ofwel de uitdaging aan en gaan voor geheel klimaatneutraal, of men neemt geen extra maatregelen en voldoet alleen aan het Bouwbesluit. Een tussenoplossing wordt zelden gezocht. Sommige projecten vinden dat ze ‘al genoeg doen’ door aan te sluiten op stadswarmte of warmte/koudeopslag. Als dit niet samengaat met verbeteringen aan de gebouwschil en/of duurzame elektra, worden deze projecten niet als ‘half-klimaatneutraal’ beschouwd. 100% klimaatneutraal vanaf 2015 Ook vanaf 2015 wordt door stadsdelen, projectbureaus, corporaties en ontwikkelaars nog veel te weinig ‘voorgesorteerd’ op klimaatneutraal bouwen. Voor de plannen vanaf 2017 mag daarbij als excuus gelden dat daar vaak nog niet actief aan wordt gewerkt, maar ook bij het merendeel van de projecten die volgens plan in 2015/2016 starten met de bouw wordt op dit moment nog niet krachtig ingezet op klimaatneutraal bouwen. Wel krijgt het klimaatneutraal bouwen vanaf 2015 van rijkswege een steun in de rug. Wanneer de voorgenomen aanscherping van de wettelijk vereiste energieprestatie naar EPC = 0,4 inderdaad doorgaat, zal ‘half-klimaatneutraal’ bouwen voor projecten met een bouwvergunning vanaf 2015 verplicht zijn. Dit zal in de praktijk zijn weerslag hebben op de projecten die vanaf 2016 starten met de bouw (de meeste projecten die in 2015 starten zullen nog een bouwvergunning van vóór 2015 hebben). De gemeente kan dit proces ondersteunen door in 2015 verouderde bouwvergunningen van partijen die niet op tijd starten daadwerkelijk in te trekken en van deze partijen te verlangen dat men een nieuwe vergunning aanvraagt die voldoet aan de dan vigerende energieprestatie. Bovendien wordt door de aanscherping van de wettelijke energieprestatie de stap naar klimaatneutraal conform de Amsterdamse definitie sterk verkleind en zal de benodigde extra investering naar schatting nog slechts € 3.000,- à € 4.000,- bedragen (of minder, zeker als de scherpe daling van de prijs van PV-panelen verder doorzet).
3.3
Knelpunten
De meerkosten Hoewel de meerkosten sterk dalen, blijken deze nog steeds een belangrijk knelpunt. Ondanks dat de gemeente een subsidie verleent, banken bereid zijn om hogere hypotheken te verstrekken en partijen zich er bewust van zijn dat investeringen in energiezuinigheid rendabel zijn, vinden partijen het in de huidige markt een risico om klimaatneutrale woningen (met een circa € 5.000,- hogere prijs) op de markt te brengen. Hier speelt ook mee dat de consument nog niet actief vraagt naar klimaatneutrale woningen en dat de ontwikkelaar er vooralsnog ook geen grote financiële voordelen mee kan behalen. 17
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De ontwikkelaar moet zijn planvorming vernieuwen, de architect en de aannemer anders aansturen en een (weliswaar minimaal) prijsrisico nemen, met als resultaat dat men – als het allemaal goed uitpakt – financieel quitte speelt. Veel ‘gedoe’ waar weinig winst tegenover staat; dat is niet echt een krachtig incentive. Bovendien heeft cashflow-sturing (i.c. financieel kortetermijndenken) in de huidige crisis veel corporaties en ontwikkelaars in zijn greep. Het vooruitzicht dat men door extra te investeren binnenkort de revenuen daarvan kan plukken leidt daarom nog niet tot actie. De Subsidie Amsterdamse Klimaatwoning komt hier deels aan tegemoet (in 2012 met € 3.500,- en in 2013 met € 2.500,- per marktwoning). Stadswarmte Uit de vele door de Taskforce gevoerde gesprekken blijkt, dat de verplichte aansluiting op stadwarmte een doorn in het oog is van veel ontwikkelaars, beleggers, corporaties en zelfbouwers: Ontwikkelaars geven in gesprekken aan wel klimaatneutraal te willen bouwen met warmte/koudeopslag, maar zien in bepaalde gevallen bij verplichte aansluiting op stadswarmte af van alle energiemaatregelen (zelfs van extra schilisolatie). Beleggers en corporaties vrezen dat klimaatneutrale woningen op stadswarmte over 15 jaar veel minder aantrekkelijk zijn dan woningen met een eigen duurzame warmtevoorziening. Zij geven aan dat zij het geld voor de aansluitbijdrage op stadswarmte veel liever besteden aan een warmtepomp. Zelfbouwers verzetten zich tegen de verplichte aansluiting op stadswarmte en tegen de voorwaarden in de contracten, omdat zij vinden dat zij zelf duurzamere oplossingen hebben en omdat de als hoog ervaren tarieven (hoge aansluitkosten en het volgen van de sterk stijgende gasprijs in de toekomst) andere oplossingen als passiefhuis en/of warmtepompen veel aantrekkelijker maken. Ook vinden partijen dat NUON / WestpoortWarmte zich als monopolist gedraagt en niet meewerkt aan het faciliteren van energiezuinigheid. Zo is – om een bepaalde afname van warmte te garanderen – in de contracten voor Parkstad de bepaling opgenomen dat de woningen geen betere energieprestatie (EPC) mogen hebben dan wettelijk vereist. Ook maken partijen bezwaar tegen de snel stijgende aansluittarieven voor stadswarmte (en de hoge tarieven van stadskoeling) en wordt vanuit de milieu-invalshoek gesteld dat er te weinig gedaan wordt om stadswarmte aan de bron te verduurzamen. Sommige bouwers compenseren de als hoog ervaren aansluitkosten op stadswarmte door de gebouwschil minder goed te isoleren dan uit het oogpunt van energiezuinigheid wenselijk is. Dit leidt ertoe dat er wel sprake is van CO2-reductie, maar dat de energierekening aanzienlijk hoger kan uitpakken dan die van een vergelijkbare goed geïsoleerde woning met warmtepomp of gasverwarming. En dan klopt het financiële plaatje niet meer: alleen bij een werkelijk lagere energierekening zijn banken bereid om de meerkosten van energiemaatregelen te financieren met extra hypotheek. En alleen bij substantieel lagere energielasten zijn zelfbouwers, beleggers en corporaties gemotiveerd om energiezuinig te bouwen. Met andere woorden: alleen als CO2-reductie gepaard gaat met een energiebesparing die tevens leidt tot een lagere energierekening, kan de gemeente partijen verleiden om mee te gaan met de Amsterdamse ambities. Als dat niet het geval is – en ook als dat de perceptie is van belanghebbenden – kan de gemeente rekenen op een blijvende weerstand en kan de beoogde CO2-reductie alleen met eisen en regelgeving worden afgedwongen. 18
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
3.4
Kansen & mogelijke oplossingen
De crisis lijkt weinig invloed te hebben op de intentie om te verduurzamen: marktpartijen en overheden zijn er in tussen van overtuigd dat energiezuinig bouwen de toekomst heeft en houden onverminderd vast aan de eigen duurzaamheidambities. Daartegenover staat dat de daadwerkelijke vertaling in uit te voeren plannen achterblijft. De vraag naar klimaatneutrale woningen stijgt mondjesmaat en de algehele stagnatie in de bouw werkt niet mee: de marktinvesteringen kelderen en de gemeente temporiseert de voorbereiding van projecten. De kansen die juist door de crisis zouden moeten ontstaan voor duurzaamheid worden niet benut als partijen – commercieel en overheid – duurzaamheid niet als criterium hanteren bij hun bestedingen en investeringen. Hieronder verkennen we een aantal mogelijkheden voor de gemeente om het proces om te komen tot klimaatneutraal bouwen te versnellen. Green Deal In november 2011 hebben gemeente en rijk een Green Deal afgesloten. In deze Green Deal vraagt Amsterdam de rijksoverheid om belemmeringen in wet- en regelgeving weg te nemen, zodat Amsterdam scherpere energie-eisen kan stellen dan opgenomen zijn in het Bouwbesluit. Het rijk spreekt zijn waardering uit voor de Amsterdamse ambitie en gaat samen met de gemeente de mogelijkheden verkennen om belemmeringen in wet- en regelgeving die de Amsterdamse ambitie in de weg kunnen staan weg te nemen. De gemeente neemt samen met AgentschapNL een jaar de tijd om te onderzoeken hoe Amsterdam vanaf 2015 zelf kan sturen in haar ambitie om vervroegd klimaatneutraal te bouwen, waarbij het rijk zorgt dat wet- en regelgeving daarbij niet in de weg zit. Nu verbiedt artikel 122 van de Woningwet om aan de energiezuinigheid van gebouwen eisen te stellen die uitgaan boven het Bouwbesluit. Gezocht wordt naar mogelijkheden om Amsterdam een instrument in handen te geven om nadere eisen te stellen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de mogelijkheid om geheel Amsterdam (of alle grote nieuwbouwlocaties) als excellent gebied aan te wijzen, waarbij klimaatneutraal bouwen middels een Algemene Maatregel van Bestuur verplicht wordt gesteld. Dit creëert binnen Amsterdam een ‘level playing field’ voor alle partijen. Amsterdam zou hiermee als pilot fungeren voor de aanscherping van de energieprestatie-eisen in de rest van Nederland. Om dit mogelijk te maken, wil het rijk dat de gemeente een poging doet om samen met een aantal belangrijke betrokken partijen op één lijn te komen. In dit kader vinden in het voorjaar van 2012 gesprekken plaats met het corporaties, beleggers en ontwikkelaars. Overigens zou het hierbij helpen als Amsterdam tegemoet komt aan het verzoek van AgentschapNL en door het rijk erkende definities gaat hanteren. Dat zou kunnen betekenen dat wij in het vervolg niet meer spreken van ‘klimaatneutraal bouwen’, maar van ‘energieneutrale gebouwen’. Inhoudelijk komt het op hetzelfde neer: alle energie voor verwarmen, koelen, tapwater en alle gebouwgebonden elektragebruik wordt bespaard dan wel duurzaam opgewekt, zonder gebruik te maken van fossiele brandstoffen. Het elektragebruik door de consument (o.a. audio/video/computers, keukenapparatuur en persoonlijke verzorging) valt hierbuiten. In de eerste plaats gaat het bij klimaatneutraal bouwen om het zoveel mogelijk besparen van energie, vervolgens komt het duurzaam opwekken van de dan nog benodigde energie aan de orde. Hoe meer energie bespaard wordt, des te minder energie er opgewekt (en betaald) hoeft te worden. 19
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Stadswarmte facultatief en/of tenderen warmtevoorziening Het facultatief maken van de aansluiting op stadswarmte voor klimaatneutrale gebouwen kan partijen over de streep trekken die aangeven aan bereid te zijn om op vrijwillige basis klimaatneutraal te bouwen wanneer zij niet hoeven aan te sluiten op stadswarmte. Een bijeffect hiervan zou kunnen zijn, dat de aanbieder van stadswarmte zich meer gaat inspannen om tot een duurzamer en voor de consument aantrekkelijker product te komen. Een andere suggestie is om de energievoorziening in klimaatneutrale projecten tenderen, zodat ook alle partijen kunnen meedingen en het stadsdeel of projectbureau de beste partij c.q. het meest duurzame aanbod kan kiezen. Financiering en subsidie Klimaatneutraal bouwen kan gestimuleerd worden door de subsidie voor een Amsterdamse Klimaatwoning minder snel af te bouwen en langer op het niveau van 2012 (€ 3.500,-) te houden. Hiermee kan de gemeente zelfbouwers op de Zelfbouwmarkt van 7/8 juli 2012 hetzelfde subsidiebedrag aanbieden als op de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011. In de Bijzondere subsidieverordening basiskwaliteit woningbouw marktsector Amsterdam 2011, vastgesteld door de gemeenteraad op 22 juni 2011, is uitgegaan van de veronderstelling, dat in 2011 en 2012 samen gestart zou worden met de bouw van 500 klimaatneutrale marktwoningen. Hiervoor is € 1.470.000,- (excl. BTW) gereserveerd. In 2011 is echter geen enkele klimaatneutrale marktwoning gestart. Volgens het OGA Programaanbod zal in 2012 gestart worden met 178 klimaatneutrale marktwoningen. Dit betekent dus dat er geen aanspraak gemaakt zal worden op de reservering voor tenminste 322 woningen. Dat betekent een vrijval van 322 x 2.970,- = € 956.340,Om te stimuleren dat in 2013 de stroom klimaatneutrale marktwoningen echt op gang komt, is het van belang het subsidiebedrag te handhaven op € 3.500,- (inclusief BTW) = 2.940,- (exclusief BTW). Dat kost de gemeente per woning € 840,- (exclusief BTW) extra. Volgens het OGA Planaanbod komen in 2013 maximaal 1033 marktwoningen in aanmerking voor de subsidie. De extra kosten hiervan bedragen 1033 x € 840,- = € 867.720,Conclusie is, dat het handhaven van de subsidie op € 3.500,- (inclusief BTW) in 2013 betaald kan worden uit de vrijval in 2011 en 2012. Desgewenst zal de Taskforce in het najaar van 2012 hiervoor een voorstel aan het gemeentebestuur voorleggen. Klimaatneutrale plannen voorrang geven Het uitstel van plannen biedt een kans om deze klimaatneutraal te herontwikkelen. De gemeente kan voortvarend ‘ontwikkelrechten’ opschonen en als locaties ‘vrij’ zijn vervolgens via een ‘duurzame tender’ een nieuwe partij zoeken voor de ontwikkeling. En als de gemeente klimaatneutraliteit betrekt in de afweging welke plannen doorgaan en welke ‘on hold’ gaan, leidt dit ongetwijfeld tot een hoger aandeel klimaatneutrale nieuwbouw in de bouwproductie. Kantoorgebruikers eisen een goed energielabel Kantoorgebruikers hebben de keus, in deze markt. Alleen energie-efficiënte gebouwen worden nog verhuurd of verkocht.
20
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Zelfbouw: geen ‘split incentive’ De Zelfbouwmarkt in oktober 2011 heeft laten zien dat hier een nieuwe markt ligt. Als je je eigen huis bouwt, dan kun je zelf grote invloed uitoefenen op je energierekening. Dat is anders dan bij projectmatige bouw (een ontwikkelaar moet meerkosten in de bouw dan via verkoop of verhuur verhalen op de bewoner; de zogenaamde ‘split incentive’). Hoewel het altijd om relatief kleine aantallen gaat, kan zelfbouw in grote mate bijdragen aan het succes – en aan het imago! – van klimaatneutraal bouwen. Nieuwe kansen voor middensegment huurwoningen Amsterdam heeft de afgelopen jaren vooral koopwoningen voor hoge inkomens en sociale huurwoningen voor lage inkomens gebouwd. Nu het slecht gaat op de koopwoningmarkt en ontwikkelaars terughoudend zijn, komen er meer kansen voor huurwoningen in het middensegment (maandhuur grofweg € 650,- tot € 1000,-). Daar is veel vraag naar. Dit betekent dat er meer met beleggers gewerkt gaat worden, en die zijn geïnteresseerd in de toekomstwaarde in verband met het verkopen (‘uitponden’) van de woningen na 15 à 20 jaar. Voor hen is het is belangrijk dat woningen die zij nu bouwen over 15 à 20 jaar goed verkoopbaar zijn, m.a.w. dat zij voldoen aan de kwaliteitseisen van de toekomstige koper. De verwachting is dat energiezuinigheid daarin een grote rol zal spelen. Hier liggen volop nieuwe kansen voor klimaatneutraal bouwen. Hierover kan de gemeente afspraken maken met potentiële beleggers. En uiteraard – in lijn met het reeds vastgestelde beleid – duurzaamheid c.q. energiezuinigheid opnemen in de selectiecriteria bij tenders voor middensegment huurwoningen. Handhaving Bouwbesluit In een bouwvergunning staat dat de aanvrager binnen 26 weken moet starten met de bouw. Als dat niet gebeurt kan de gemeente de bouwvergunning intrekken. Als (extra) reden hiervoor kan de gemeente aanvoeren dat de oude bouwvergunning niet meer in overeenstemming is met nieuwe eisen. Dit geeft de gemeente de mogelijkheid om bijvoorbeeld een jaar na aanscherping van de Energieprestatienorm (26 weken plus een extra ‘redelijke termijn’) bouwvergunningen in te trekken en de aanvrager te verzoeken een nieuwe bouwvergunning aan te vragen die voldoet aan de aangescherpte eisen. Het voornemen van het rijk is om in 2015 de Energieprestatienorm aan te scherpen tot EPC = 0,4. Op de hierboven beschreven wijze kan de gemeente voorkomen dat in 2016 nog bouwprojecten worden gestart op basis van een in 2014 aangevraagde bouwvergunning met EPC = 0,6. Duurzaamheidambassadeurs in het zonnetje zetten Projecten als Houthaven, voorttrekkers als Eigen Haard en vooruitstrevende zelfbouwers en zelfbouwcollectieven spelen een belangrijke rol doordat zij concreet laten zien dat klimaat/energieneutraal bouwen mogelijk is en aantrekkelijke, comfortabele en zuinige woningen kan opleveren. Het is, zeker in dit vroege stadium, van groot belang om successen te vieren en pioniers in het zonnetje te zetten. Met behulp van deze pioniers en wegbereiders kan in de komende jaren een omslag bereikt worden in de publieke opinie, zodat ‘de markt’ gaat vragen om energiezuinige gebouwen.
21
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
4
Voornemens en ambities
4.1
Projectbureaus
De Taskforce Klimaatneutraal Bouwen stimuleert het bundelen van krachten tussen de e grote projecten. Het zijn bij uitstek projecten als Noordwaarts, IJburg 2 fase, Wibaut aan de Amstel, Houthaven, Zuidas en Zuidoostlob waar de structurele en innovatieve oplossingen van de toekomst moeten worden ontwikkeld. De grote projecten kijken vooruit en vervullen een sleutelrol in het realiseren van de klimaatneutrale ambitie. Naast het bevorderen van informele samenwerking heeft de Taskforce in 2009 de Stuurgroep Klimaatneutrale Projecten ingesteld, waaraan de wethouder en de projectdirecteuren deelnemen. Lopende ontwikkelingen en gemeenschappelijke vraagstukken komen aan de orde. De financiële haalbaarheid van de projecten (die vaak tot uiting komt in de grondprijsonderhandelingen) blijft een struikelblok. In het geval van bestaande afspraken met marktpartijen is een extra inspanning van alle partijen vereist om alsnog tot klimaatneutrale plannen te komen. Projecten waarbij de selectieprocedure nog moet plaatsvinden hebben de beste vooruitzichten op het daadwerkelijk realiseren van de ambitie. Stand van zaken in de grote projecten In de Houthaven is de uitdaging om te komen tot klimaatneutraal bouwen voortvarend opgepakt. Door inzet van een combinatie van middelen en instrumenten, afspraken met het rijk, Europese samenwerking en subsidies en een krachtige en op overtuiging gerichte inzet van het projectbureau zal hier binnen enkele jaren een volledig klimaatneutraal gebied verrijzen. Houthaven is daarmee zelfs op Europese schaal een voortrekkersproject, dat Amsterdam internationaal op de kaart zet. In de projectgebieden van Noordwaarts lijken de tenders in Buiksloterham binnenkort vrucht af te gaan werpen. Ook in de zelfbouw (individueel en collectief) zal naar verwachting het aandeel klimaatneutrale woningen hoog zijn. In de andere gebieden (NDSM-werf, Hamerstraatgebied en Zuidelijke IJoevers) is het succes van klimaatneutraal bouwen sterk afhankelijk van wat de ontwikkelaars willen. De plannen voor IJburg tweede fase zijn volgens cradle2cradle-principe ontwikkeld. Wanneer het gemeentebestuur besluit om IJburg 2 door te zetten, zal deze wijk na 2015 een belangrijke bijdrage gaan leveren aan het realiseren van de Amsterdamse ambities inzake klimaatneutraal bouwen. Zeeburgereiland is voor een belangrijk deel belegd met oude ontwikkelrechten. Wanneer deze in stand blijven is klimaatneutraal bouwen alleen mogelijk wanneer de opdrachtgevers zich hiervoor inzetten. Wel zal naar verwachting het merendeel van de zelfbouwkavels klimaatneutraal gerealiseerd worden. Aan de Zuidas zijn afspraken gemaakt met de ontwikkelaars om de Zuidas duurzaam te ontwikkelen. Voor kantoren dient hierbij Breeam Excellent als richtsnoer. Voor de woningen geldt de gemeentelijke ambitie om klimaatneutraal te bouwen; zeker voor de projecten die in en na 2015 in aanbouw worden genomen is opgegeven dat deze aan de dan geldende gemeentelijke regels zullen voldoen. Ook van de projecten die vóór 2015 in aanbouw komen is aangenomen dat zij de ambitie van de gemeente volgen. 22
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
In Wibaut aan de Amstel heeft op dit moment alleen nog Hotel Amstelkwartier een hogere ambitie dan het bouwbesluit vereist. Verder zal klimaatneutraliteit een belangrijke rol spelen in de selectie voor Blok D Amstelstation. In de Zuidoostlob wordt voor de ontwikkeling van Middenmeer-Noord en de ArenA ingezet op klimaatneutraal bouwen. In de andere gebieden (Science Park, Amstel III, de rest van het Arena-gebied en AMC/MBP) worden wel energiemaatregelen genomen, maar deze lijken vooralsnog niet het niveau klimaatneutraal te halen.
4.2
Stadsdelen
Het algemene beeld is dat de stadsdelen de door de gemeenteraad vastgestelde ambitie om te komen tot klimaatneutraal bouwen wel onderschrijven, maar weinig mogelijkheden zien om daarin een actieve rol te spelen. Het belangrijkste argument dat daarbij genoemd wordt is dat het stadsdeel niet de bevoegdheid heeft om kwaliteitseisen die uitgaan boven het Bouwbesluit aan opdrachtgevers op te leggen. De praktijk is dan ook dat men het thema wel aankaart in nieuw te ontwikkelen projecten, maar vervolgens afwacht of de ontwikkelende partij het oppakt. Als dat niet het geval is, staat men met lege handen. Alleen daar waar bij nieuwe gronduitgifte marktpartijen geselecteerd worden, wordt duurzaamheid in het selectieproces meegenomen. Dit komt echter niet vaak voor in een periode weinig nieuwe projecten worden opgestart. Bovendien leiden de huidige vertragingen in de bouw ertoe, dat de projecten die nu wèl uitgevoerd worden vaak een bouwvergunning hebben van jaren geleden en dat afspraken over bouwlocaties veelal dateren van vóór het vaststellen van de gemeentelijke ambities.
4.3
Opdrachtgevers
Woningcorporatie Eigen Haard is op dit moment de enige grotere marktpartij die krachtdadig klimaatneutraal bouwen ter hand neemt. In 2012 start Eigen Haard met het klimaatneutrale project Co-Green in Overtoomse Veld en de pilot St. Willibrordusstraat in De Pijp. De intentie is om de in deze projecten opgedane ervaringen toe te passen op vrijwel alle nieuwe projecten, zodat klimaatneutraal bouwen de standaard wordt. Eigen Haard kan dan ook met recht beschouwd worden als een Amsterdamse duurzaamheidambassadeur voor de nieuwbouw. De gemeente bespreekt binnenkort met Eigen Haard hoe zij een rol kan spelen in het stimuleren van andere partijen om klimaatneutraal te bouwen. De andere corporaties en opdrachtgevers nemen een meer afwachtende houding aan. Alleen daar waar klimaatneutraal bouwen verplicht is (zoals in de Houthaven) of duidelijke afspraken over pilots zijn gemaakt, gaan zij aan de slag. De meeste corporaties focussen op het bestaande bezit en willen nu niet investeren in een meer duurzame nieuwbouw. Zelfbouwers (zowel individueel als collectief) zijn zeer geïnteresseerd in klimaatneutraal bouwen. Naast soms ideële motieven speelt hierbij een belangrijke rol dat zij zelf direct profiteren van het lagere energiegebruik. De eerste tekenen van de inzet van de Menukaart Klimaatneutraal Bouwen zijn zeer hoopgevend: naar schatting zal de helft tot tweederde van de individuele zelfbouwers de Subsidie Amsterdamse Klimaatwoning aanvragen en leidt de inzet van de menukaart bij de selectie van zelfbouwcollectieven tot zeer duurzame CPO-plannen. 23
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Zelfbouwers doen zelf de investering (banken zijn in principe bereid om extra hypotheek of lening te verstrekken voor energiemaatregelen) en profiteren daar ook zelf direct van. De hogere hypotheeklasten worden iedere maand weer gecompenseerd door een lagere energierekening. Hierdoor is er geen sprake van een terugverdientijd. Bij stijgende energieprijzen neemt dit voordeel op termijn nog sterk toe. Een aanlokkelijk vooruitzicht. Alleen de verplichte aansluiting op stadswarmte werkt negatief wegens de hoge aansluitkosten en omdat hierbij de energierekening minder daalt dan bij andere opties (WKO en Passiefhuis). Dat is zeker het geval als het EPC-voordeel van stadswarmte wordt ingezet om het huis minder goed te isoleren, waardoor het energieverbruik relatief hoog blijft. Beleggers hebben door hun langdurige betrokkenheid bij markthuurwoningen en doordat zij de woningen vaak na 15 à 20 jaar willen ‘uitponden’ een groot belang bij de toekomstwaarde van de woningen. Zij gaan er van uit dat over een aantal jaren de energiekosten een veel groter aandeel dan nu zullen hebben in de totale woonlasten. Beleggers hebben ook het geld om in extra kwaliteit te investeren en zij kunnen deze investeringen verhalen op de huurder door een wat hogere huur te combineren met een lagere energierekening. Ook hier kan stadswarmte roet in het eten strooien: beleggers geven aan dat zij liever investeren in WKO en/of Passiefhuis omdat deze opties werkelijk een aanzienlijk lagere energierekening geven. Ook denken zij dat aspirant kopers een zichtbaar direct aan de woning gekoppelde oplossing (eigen warmtepomp en duurzame energieopwekking) hoger zullen waarderen dan stadswarmte. In de huidige stagnerende woningmarkt blijft de vraag naar markthuurwoningen overeind. Beleggers zien middensegment huurwoningen in Amsterdam als een aantrekkelijke en veilige belegging. De gemeente Amsterdam wil met beleggers afspraken maken over het realiseren van markthuur in het middensegment. Hierbij ligt het voor de hand om ook af te spreken dat zij deze woningen klimaatneutraal bouwen dan wel duurzaamheid – conform het reeds vastgestelde beleid – als criterium in tenders op te nemen. Corporaties: voor huurwoningen gelden deels dezelfde argumenten als voor beleggers, alleen is het bij sociale huurwoningen door regelgeving en afspraken over huurhoogtes minder eenvoudig om de investering in zijn geheel door te berekenen aan de huurder. Het belang is wel groot: het gevaar is reëel dat huurders van sociale huurwoningen bij sterk stijgende energieprijzen in de toekomst niet meer in staat zijn om de woonlasten op te brengen. Bij koopwoningen werken corporaties samen met ontwikkelaars of treden zij zelf op als ontwikkelaar. Probleem is dat veel corporaties door de stagnerende verkoop van bestaand bezit niet veel geld in kas hebben. Zij kunnen wel goedkoop lenen. Ontwikkelaars hebben op dit moment weinig belang bij energiezuinig bouwen. De meeste zullen pas overstag gaan als de klant bereid is om substantieel meer te betalen voor een energiezuinige woning. De ontwikkelaar moet zijn planproces aanpassen, anders ontwerpen en anders bouwen en doet dat alleen als daar direct marktvoordeel tegenover staat. Bouwfonds geeft bijvoorbeeld aan zonder verplichting vooralsnog niet op grote schaal klimaatneutrale woningen aan te zullen bieden. Het enige wat de gemeente kan verwachten is pilots om de markt te verkennen en om zich voor te bereiden op de toekomst waarin energiezuinig bouwen wettelijk vereist zal zijn. Een klein aantal ontwikkelaars bereidt zich wel actief voor op de toekomst. Zo ontwikkelt BAM juist vanuit het perspectief van de klant concepten voor energieneutrale woningen. Ook hier komt stadswarmte naar voren als de financieel voor de eindgebruiker minst aantrekkelijke optie, met name door de hoge aansluitkosten en het volgen van de gasprijs. 24
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
5
Resultaten Taskforce 2011
De Taskforce Klimaatneutraal Bouwen bestaat sinds het voorjaar van 2008 en heeft alle fasen van het klimaatneutraal bouwen in Amsterdam begeleid en mede vormgegeven. In 2008 lag het accent op het voorbereiden van het raadsbesluit Duurzaamheid in de nieuwbouw van september 2008, vervolgens is met dit raadsbesluit in de hand gewerkt aan het uitdragen van de boodschap en het ontwikkelen van een instrumentarium. Het resultaat is dat klimaatneutraal bouwen bij alle betrokkenen bij de gebiedsontwikkeling in Amsterdam ‘tussen de oren’ is gekomen. Dit heeft echter – mede door de stagnatie in de woningbouw – langer geduurd dan gehoopt. De start van de bouw medio 2012 van de eerste klimaatneutrale projecten markeert de omslag in het werk van de taskforce naar het ondersteunen en faciliteren van projecten en opdrachtgevers bij het omzetten van de ambities in tastbare resultaten in de dagelijkse praktijk van het bouwen. In 2011 heeft de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen zich sterk gericht met het ontwikkelen van instrumenten om het tot stand komen van klimaatneutrale woningen te stimuleren.
5.1
Subsidie Amsterdamse klimaatwoning
In 2010 heeft het Ontwikkelingsbedrijf de mogelijkheden onderzocht om te komen tot een gemeentelijk financieel instrument ter stimulering van extra investeringen in klimaatneutrale nieuwbouwwoningen. Hierbij is onder meer gekeken naar een investeringsfonds, waarbij de gemeente mede investeert in klimaatneutrale woningen en deze investering terugverdient via de bewoner, bijvoorbeeld via de energierekening. Er is gesproken met banken over de inzet van middelen uit groen sparen en er is nagedacht over de inzet van erfpachtgelden. Ondertussen daalden de meerkosten van klimaatneutrale woningen van gemiddeld € 17.000,- per woning in 2009 naar circa € 8.000,- in 2012. Deze forse daling werd veroorzaakt door de aanscherping van de in het Bouwbesluit opgenomen energieprestatienorm (EPC) per 1-1-2011 van 0,8 naar 0,6 in combinatie met lagere prijzen van zonnepanelen door technologische ontwikkelingen en het meer ingeburgerd raken van warmtepompen en lage temperatuurverwarming. Deze tendens zal zich in de komende jaren verder doorzetten. In 2015 gaat de EPC naar 0,4 en de verwachting is dat zonnepanelen en warmtepompen nog goedkoper en efficiënter worden. Bovendien zal ook de verwachte stijging van de energieprijzen energiezuinig bouwen aantrekkelijker maken. En daar komt nog bij dat banken nu bereid zijn om circa € 8.000,- extra hypotheek te verstrekken voor zeer energiezuinige woningen. Door al deze ontwikkelingen is besloten om af te zien van een breed gemeentelijk instrument voor de financiering van klimaatneutrale nieuwbouw. Om toch opdrachtgevers op korte termijn te stimuleren klimaatneutrale woningen te bouwen, is in plaats hiervan in de Bijzondere subsidieverordening basiskwaliteit woningbouw marktsector Amsterdam 2011 een subsidie opgenomen voor marktwoningen die voldoen aan de Toets Amsterdamse Klimaatwoning en waar alleen duurzaam hout (met FSC-keurmerk) wordt toegepast. De subsidie bedraagt € 3.500,- bij start bouw in 2011-2012, € 2.500,- in 2013, € 1.500,- in 2014 en vanaf 2015 € 1.000,-. De subsidie geldt niet voor sociale huurwoningen. In 2014 wordt de regeling geëvalueerd. 25
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Voor 2011 en 2012 samen waren 500 aanvragen begroot en voor 2013 1500. Door de stagnatie in de bouw en door uitstel van klimaatneutrale projecten zijn in 2011 nog geen subsidieaanvragen gedaan. We verwachten dat in 2012 circa 200 subsidieaanvragen worden ingediend en in 2013 ongeveer 1000. Omdat het aantal aanvragen in 2012 achterblijft bij de verwachtingen, is er binnen de regeling financiële ruimte om ook in 2013 het huidige bedrag van € 3.500,- beschikbaar te stellen en/of de regeling ook open te stellen voor sociale huurwoningen. Het zou mooi zijn om de zelfbouwers die op de Zelfbouwmarkt in juli 2012 een kavel kopen hetzelfde subsidiebedrag te kunnen aanbieden als de kopers van oktober 2011. Desgewenst zal een voorstel hiertoe in het najaar van 2012 aan de gemeenteraad worden voorgelegd.
5.2
Toets Amsterdamse klimaatwoning
In mei 2011 is de Toets Amsterdamse Klimaatwoning door B&W vastgesteld als methodiek om de in het raadsbesluit Duurzaamheid in de nieuwbouw opgenomen definitie van klimaatneutraal bouwen te operationaliseren. Met deze toets wordt helderheid verschaft over wat de gemeente Amsterdam verstaat onder een klimaatneutrale woning. De toets gaat na in hoeverre het energieverbruik van woningen wordt beperkt, hoeveel energie duurzaam wordt opgewekt en welke compenserende maatregelen zijn genomen om de CO2-uitstoot te beperken. Doordat puur de prestatie wordt gemeten, wordt de ontwikkelaar van de woning geheel vrijgelaten op welke wijze het doel – klimaatneutraliteit – te bereiken. Het toetsinstrument is bedoeld als onderlegger voor afspraken tussen partijen (ontwikkelaars, gemeentelijke diensten en projectteams, consumenten, hypotheekverstrekkers, etc.) en kan gebruikt worden als criterium voor deelname aan stimuleringsmaatregelen van de gemeente, bij selectie van marktpartijen, bij marketing en bij de afzet van klimaatneutrale woningen. Tevens is deze toets de basis om de voortgang van het klimaatneutraal bouwen in Amsterdam te monitoren. Tenslotte geldt de toets als criterium voor de verlening van de subsidie voor een Amsterdamse klimaatwoning. In 2011 zijn de eerste praktijkervaringen opgedaan met deze toets. Installatieadviseur VIAC heeft de toets gebruikt in de projecten Jeruzalem en St. Willibrordusstraat en DWA heeft de toets gebruikt in Overtoomse Veld (‘Stadstuin Overtoom’) en in de Houthaven. De Taskforce heeft hen gevraagd naar hun ervaringen in het werken met de toets. Zij vinden dat de toets geschikt is klimaatneutraliteit volgens de Amsterdamse definitie mee te meten. De opzet is eenvoudig en overzichtelijk en er is op dit moment nog geen landelijke toets die ook de inzet van LED-verlichting, hot-fill en PV op locatie honoreert. Als voordeel wordt genoemd dat het een eenvoudige tool is, waarmee op een heldere manier kan worden gekeken of aan de Amsterdamse ambities wordt voldaan. Bovendien kan de tool ook in het ontwerpstadium worden toegepast. Als nadelen worden genoemd dat de toets alleen in Amsterdam geldt en nog niet helemaal compleet is. Voorts kan de toets winnen aan gebruiksvriendelijkheid. Medio 2012 zal de Taskforce het werken met de toets evalueren. Dan zal de toets in ieder geval moeten worden aangepast aan de nieuwe bepalingsmethode van de EPC (EPG) die per 1 juli 2012 van kracht wordt. Dan zullen tevens de nodige verbeterpunten worden doorgevoerd.
26
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
5.3
Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw
Omdat voor het invullen van de Toets Amsterdamse Klimaatwoning een min of meer uitgewerkt plan noodzakelijk is en de meeste zelfbouwers en zelfbouwcollectieven op het moment van kaveluitgifte nog geen ontwerp hebben, is speciaal voor hen de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw ontwikkeld. Hierop zijn negen effectieve maatregelen aangegeven, met een korte uitleg van begrippen en inzicht in de meerkosten. Bij een score van 34 punten op deze menukaart komt de zelfbouwer c.q. het zelfbouwcollectief in aanmerking voor de subsidie voor een Amsterdamse klimaatwoning, zonder de Toets Amsterdamse Klimaatwoning te hoeven invullen. Bovendien speelt de menukaart (naast andere criteria) een rol bij de selectie van collectieve particuliere opdrachtgevers; hoe hoger de score op de menukaart, des te meer kans om de kavel in de wacht te slepen. Op de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011 is voor de eerste maal gewerkt met de menukaart. Op dit moment (april 2012) is voor ruim de helft van de individuele kavels op Zeeburgereiland subsidie aangevraagd en voorlopig toegekend. Verwacht wordt dat het aantal aanmeldingen nog zal toenemen. De subsidie wordt uitgekeerd als de aanvrager bij gereedmelding aantoont daadwerkelijk 34 punten te behalen. Voorts wordt de menukaart gebruikt bij de selectie van collectieven van particuliere opdrachtgevers die hebben ingeschreven voor de collectieve locaties. De Taskforce gaat in 2012 onderzoeken of het mogelijk is om ook voor andere opdrachtgevers een menukaart te ontwikkelen, waarmee eenvoudig en snel kan worden bepaald welke initiatieven voldoen aan het predicaat ‘klimaatneutraal’. Deze methode kan toegepast worden bij plannen die klimaatneutraal bouwen op een standaardmanier (conform een aantal vaste maatregelpakketten) invullen, terwijl de Toets Amsterdamse Klimaatwoning gebruikt kan worden voor het doorlichten van meer innovatieve plannen.
5.4
Selectie marktpartijen
In het raadsbesluit Duurzaamheid in de Nieuwbouw (10 september 2008) is vastgesteld dat duurzaamheid een rol moet spelen bij de selectie van marktpartijen. Vervolgens is in de door B&W vastgestelde Beleidsregels over selectieprocessen voor gebiedsontwikkeling vastgelegd dat duurzaamheid bij selecties een ‘substantiële’ rol moet spelen. Dit is ook opgenomen in de Handleiding Selectie Marktpartijen van het Ontwikkelingsbedrijf. In Buiksloterham is voor het eerst uitsluitend op duurzaamheid geselecteerd. De grondprijs was marktconform vastgesteld, zodat de partijen uitsluitend op duurzaamheid konden concurreren. Hiermee heeft Noordwaarts opdrachtgevers uitgedaagd om zo duurzaam mogelijk te ontwikkelen. Het resultaat was dat er voor vier kavels een klimaatneutraal plan is geselecteerd. Daarna heeft duurzaamheid een rol gespeeld bij de selecties voor projecten als Fred Roeskestraat, Theophile de Bock, Hotel Amstelkwartier, horeca Anneke’s Boom en bij studentenhuisvesting in Teleport en op de Zuidas. Op dit moment lopen er selecties voor het Stadionplein en Food Center. Marktpartijen hebben aangegeven dat zij de uitdaging willen aangaan om duurzaam te ontwikkelen en zien tenders waarbij gegund wordt op duurzaamheid als een kans om zich te onderscheiden. De selectie wordt door sommigen gezien als een goede oefening om duurzaam te denken en het tenderen op kwaliteit zorgt voor een andere mindset. 27
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Verschillende marktpartijen hebben naar aanleiding van de tender Buiksloterham aangegeven dat ze op zoek zijn gegaan naar niet eerder toegepaste technieken. Daarnaast is men, met het oog op het resultaat, ook uitgegaan van beproefde technieken. Bij de Buiksloterham heeft het in ieder geval vier klimaatneutrale plannen opgeleverd. Verder werd opgemerkt dat duurzaamheid meer omvat dan energiezuinigheid. Wanneer uitgegaan wordt van de totale duurzaamheidsprestatie ontstaat er meer creativiteit. Een selectie met strakke eisen op het gebied van klimaatneutraal bouwen wordt min of meer ervaren als invuloefening, waarbij de gemeente een sterke regierol heeft. De volgende uitdaging is nu om gezamenlijk te komen tot een hoger duurzaamheidsniveau. Hierbij zouden bijvoorbeeld levensduur en flexibiliteit van een gebouw ook mee kunnen tellen.
5.5
Leidraad Energetische Stedenbouw (LES)
In januari 2011 is de Leidraad Energetische Stedenbouw (LES) aan de Raadscommissie BWK gepresenteerd. LES is een handzame publicatie voor projectmanagers, projectleiders en ontwerpers. LES is het resultaat van de studie Energetische Stedenbouw die de Dienst Ruimtelijke Ordening samen met de TU Delft is gestart en biedt al in de startfase van projecten zeer concrete handvatten voor het energetisch profiel in stedenbouwkundig en planologisch opzicht. Kernstuk van LES wordt een matrix van mogelijke maatregelen in de verschillende fases van het Plaberum. LES geeft bijvoorbeeld potenties voor het gebruiken van reststromen in een energieatlas en afwegingsmogelijkheden om duurzaam energie op te wekken. Bij deze studie is een brede alliantie van projecten en diensten en externe partijen, ook VROM, betrokken. Het nieuwe Ministerie voor Infrastructuur en Milieu heeft reeds interesse getoond. In 2011 is LES breed uitgedragen. Er zijn presentaties gehouden bij de diensten binnen de Ontwikkelingsalliantie en binnen de stadsdelen. LES was aanwezig tijdens de Zelfbouwmarkt; hiervoor is communicatiemateriaal ontwikkeld, zoals een flyer, een visitekaart en de website is sterk vernieuwd. In het kader van kennisdelen is een cursus ontwikkeld, die de deelnemers het werken met energie in een plangebied spelenderwijs laat ervaren. Deze cursus is opgenomen in het reguliere opleidingsaanbod van de Ontwikkelingsalliantie. Er is deelgenomen aan bijeenkomsten van het ministerie EL&I. Begin 2012 is LES gepresenteerd in het NAi (een verslag hiervan stond op de NAi-website en werd gepubliceerd op archined). De gemeentelijke ambitie van klimaatneutraal bouwen werd hiermee landelijk nieuws (ICRO 23 februari 2012). LES is concreet toegepast bij het ontwikkelen van het project TRANSFORM / Energiek Zuidoost. In dit project wordt op basis van LES samen met zes Europese partners gewerkt aan het implementeren van de drie stappen uit LES: reductie energievraag, gebruik van reststromen en duurzame energie opwekking. Deze stappen worden op basis van gegevens samen met partners (o.a. Liander, Amsterdam Smart City en woningbouwcorporaties) geconcretiseerd. De Europese Unie heeft via het fonds Intelligent Energy for Europe subsidie ter beschikking gesteld. In 2012 ligt de nadruk op het ontwikkelen van kleine projecten samen met partners in de stadsdelen. Gesprekken over een gebiedsgerichte aanpak in Nieuw West zijn in een gevorderd stadium. 28
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
5.6
Kennisontwikkeling
De Dienst Milieu en Bouwtoezicht heeft samen met het Energie Centrum Nederland (ECN) rekenmodellen voor kantoren en scholen opgesteld. Deze modellen geven aan projectmanagers, ontwerpers en marktpartijen snel en transparant inzicht in maatregelen en kosten die nodig zijn om klimaatneutraliteit te behalen. In 2011 is een vijftal scholen geadviseerd over het behalen van de ambitie klimaatneutraal. Gebleken is dat met het budget voor nieuwbouwscholen (inclusief Budget gezonde scholen) een groot deel van de ambitie klimaatneutraal kan worden behaald.
5.7
Communicatie
Kennis over klimaatneutraal bouwen binnen de gemeente groeit gestaag. Een belangrijke katalysator is de praktische behoefte van projecten. Het aantal landelijke kennisbijeenkomsten is overweldigend. De uitwisseling van kennis binnen de gemeente laat echter te wensen over. Om hier iets aan te doen initieerde de taskforce in 2010 het Netwerk Klimaatneutraal Bouwen. Aanwezigen pleitten voor continue aandacht voor inspiratie en om nut en noodzaak van het thema blijvend te belichten en om draagvlak binnen de organisatie te verbreden en behouden. Ook werd één centraal steunpunt heel belangrijk gevonden, evenals excursies, bijzondere themabijeenkomsten, lezingen etc. Aandacht is gevraagd voor inhoudelijke en procesmatige thema’s zoals samenwerking met marktpartijen, innovatieve aanbestedingen, financiële constructies, subsidiemogelijkheden, nieuwe energiemaatschappijen, juridische haalbaarheid, inpassing van klimaatneutraliteit in stedenbouwkundige plannen en in bouwenveloppen, monitoring van ontwikkeling en resultaat, vraagstukken op gebiedsniveau. In 2011 zijn de communicatieactiviteiten vanwege het ontbreken van budget beperkt tot: de brochure Klimaatneutrale Zelfbouw en de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw voor de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober; de website www.amsterdam.nl/klimaatneutraalbouwen; een artikel over klimaatneutraal bouwen in Amsterdam in Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (NIROV); een Bouwbrief over de subsidie Amsterdamse klimaatwoning.
29
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
6
Speerpunten 2012
In 2012 ligt de nadruk op het ondersteunen van projecten bij het implementeren van klimaatneutraliteit in concrete bouwprojecten en bij het implementeren van de in de afgelopen jaren ontwikkelde instrumenten. De Taskforce heeft daarbij een overkoepelende taak: programmabewaking, monitoring, afstemming tussen diensten, projectbureaus en andere betrokken partijen, aanpak van projectoverstijgende knelpunten, interne/externe lobby, kennisontwikkeling/deling. De Taskforce zet zich in voor de door de gemeenteraad in 2008 unaniem vastgestelde ambitie om 40% van de totale (woning)bouwproductie klimaatneutraal uit te voeren. Daarvoor is tussen de duurzaamheidsmanagers van de grote projecten IJburg, Zeeburgereiland, Zuidas, Noordwaarts, Houthavens, Zuidoostlob, Wibaut aan de Amstel en de stadsdelen enerzijds en de Taskforce anderzijds een directe werkrelatie noodzakelijk. Voorts maakt de Taskforce afspraken met de diensten die specifieke ‘hands on’ expertise leveren. Diensten stellen ‘accountmanagers klimaatneutraal bouwen’ kosteloos beschikbaar die direct en efficiënt korte vragen van de projecten en stadsdelen beantwoorden. Het gaat hierbij onder meer om: • duurzame technieken (DMB), • subsidies (EZ), • financiën, monitoring en prioritering projecten en aanjagen programma (OGA), • aanbesteding, contractvorming en naleving (OGA/IBA), • architectuur en stedenbouw (DRO).
Speerpunten Jaarprogramma Taskforce 2012 1
Gerichte implementatie raadsbesluit klimaatneutrale nieuwbouw
2
Klimaatneutraal bouwen op maat Stadsbrede monitoring Communicatie
3 4
- Beperkte continuering aandacht voor uitdragen ambities. - Aanpak van knelpunten en afstemming met het rijk (o.a. Green Deal). - Aanjagen potentieel klimaatneutrale projecten, met name gericht op start bouw in 2012/2013. - Maken van afspraken met opdrachtgevers (corporaties en beleggers). - Ondersteunen projectbureaus, stadsdelen, opdrachtgevers en zelfbouwers bij de implementatie van klimaatneutraal bouwen in projecten. - Uitrollen van de Subsidie Amsterdamse Klimaatwoning, de Toets Amsterdamse Klimaatwoning, de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw en de Leidraad Energetische Stedenbouw. Leveren van maatwerk aan projecten met klimaatneutrale ambities, gericht op uitwerking/toepassing van stimulerende maatregelen, het oplossen van problemen en het aanpakken van knelpunten. Jaarlijks de voortgang van klimaatneutraal bouwen in kaart brengen voor het gemeentebestuur. - Website Klimaatneutraal Bouwen & kennisbijeenkomsten. - In het zonnetje zetten van voortrekkersprojecten, pilots en duurzaamheidsambassadeurs.
30
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
6.1
Werkzaamheden Taskforce 2012
In 2012 pakt de Taskforce Klimaatneutraal Bouwen de volgende concrete acties op: Opzetten en uitvoeren cursus klimaatneutraal bouwen. Onderhouden website klimaatneutraal bouwen. Afstemming doelstelling klimaatneutraal bouwen met Breeam: onderzoeken of een bepaalde score op ‘Breeam EN-1’ gelijkgesteld kan worden met ‘klimaatneutraal’; dit i.v.m. monitoring en subsidieverstrekking. Bijdrage aan 12th European Forum on Eco Innovation op 25/26 april in de Westerkerk. Bijdrage aan Zelfbouwmarkt juli 2012 Ondersteunen projectbureaus bij het begeleiden van zelfbouwers/zelfbouwcollectieven. Afstemmen doelstellingen van klimaatneutraal bouwen met stadswarmte. Aanjagen achter potentieel klimaatneutrale projecten, met name gericht op start bouw in 2012/2013. Dit onder meer door het benutten van kansen bij het herontwikkelen van projecten, afspraken met beleggers over middensegment huur en afspraken met corporaties en ontwikkelaars die voorop willen lopen. Bijdrage aan Strategisch Plan: dit om te bevorderen dat projecten met klimaatneutrale ambities waar mogelijk doorgang kunnen vinden. Onderhouden van contacten met ‘believers’ en faciliteren van pilots. In het zonnetje zetten duurzaamheidambassadeurs en vieren successen van projecten die voorop lopen: in 2012 met name Buiksloterham, Houthaven, zelfbouwers en Eigen Haard/Co-Green. Publiciteit voor ontwikkelaars van klimaatneutrale projecten in Amsterdam. Missiewerk intern: stimuleren/ondersteunen diensten, stadsdelen en projectbureaus. Voorbereiden overleg tussen projectdirecteuren en wethouder Van Poelgeest. Overleggen met stadsdelen (portefeuillehoudersoverleg en hoofden Wonen/Werken). Monitoring klimaatneutrale projecten: dit mede in verband met de volgende voortgangsrapportage (voorjaar 2013) aan het gemeentebestuur. Gesprekken met banken en hypotheekverstrekkers over de financiering van energiebesparende maatregelen. Overleg met het rijk (EL&I en AgentschapNL) over het uitrollen van klimaatneutraal bouwen in Amsterdam: onder andere een betere afstemming op landelijke regelgeving en meer bevoegdheden voor Amsterdam om voorop te lopen in Nederland (zie ook onder Green Deal).
6.2
Green Deal
In november 2011 hebben gemeente en rijk een Green Deal afgesloten. Gemeente en rijk gaan dit jaar samen de mogelijkheden verkennen om belemmeringen in wet- en regelgeving, die de Amsterdamse ambitie voor klimaatneutraal bouwen in de weg kunnen staan, weg te nemen. Nu verbiedt artikel 122 van de Woningwet gemeenten om aan de energiezuinigheid van gebouwen eisen te stellen die uitgaan boven het Bouwbesluit. Gezocht wordt naar mogelijkheden om Amsterdam een instrument in handen te geven om nadere eisen te stellen. Vanuit de rijksoverheid gezien zou Amsterdam hiermee als pilot fungeren voor de aanscherping van de energieprestatie-eisen in de rest van Nederland. Voorwaarde van het rijk is, dat de gemeente een poging doet om samen met een aantal belangrijke betrokken partijen op één lijn te komen. In dit kader vinden in het voorjaar van 2012 gesprekken plaats met het corporaties, beleggers en ontwikkelaars. 31
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Bijlage 1: PROJECTBUREAUS
Houthaven De Houthaven is op dit moment het meest ambitieuze plan voor klimaatneutrale gebiedsontwikkeling in Amsterdam. Het gebied tussen de Spaarndammerbuurt en het IJ wordt in tien jaar getransformeerd van bedrijventerrein/havengebied naar een bijzondere woonbuurt op zeven eilanden in het IJ en een afschermende woonbebouwing tussen de woonbuurt en het aangrenzende havengebied. De gemeente wil een duurzaam woon-, werken leefklimaat creëren, waarbij de bestaande en de nieuwe buurt als één geheel gaan 2 functioneren. Maximaal worden 2.250 woningen en 60.000 m aan niet-woonfuncties gerealiseerd. In 2013 start het eerste klimaatneutrale project Blok 0 met ruim 300 woningen. Het rijk heeft de Houthaven (met uitzondering van het Pontsteigergebouw) aangewezen als een van de twaalf Excellente gebieden innovatie energiebesparing nieuwbouw. Behalve erkenning als een van de eerste projecten in Nederland waar op grote schaal toekomstgerichte klimaatambities worden gerealiseerd, betekent dit ook dat de projectorganisatie wordt ondersteund en dat ontwikkelde kennis landelijk beschikbaar komt. Bovendien wordt via een algemene maatregel van bestuur een scherpere energieprestatie van de woningen vereist (EPC = 0,4 en bij start bouw vanaf 2015 EPC = 0,3). Met het Ministerie van Binnenlandse Zaken is nog discussie over het alvast verlagen van de van EPC naar 0,3 voor start bouw vanaf 2013; daarmee zou klimaatneutraal bouwen vanaf die datum feitelijk vrijwel verplicht gesteld worden. De Europese Commissie heeft in het kader van het researchprogramma Next Zero Energy Buildings de Houthaven als één van slechts vier samenwerkingsprojecten in geheel Europa een subsidie toegekend van ruim 1,9 miljoen euro voor haar pioniersrol in het ontwikkelen van zeer energiezuinige nieuwbouw. Deze toekenning maakt deel uit van een subsidie van bijna 5 miljoen die met internationale partners (o.a. Lyon) is aangevraagd. De gemeente werkt samen met marktpartijen, initiatiefnemers en netbeheerder Liander om de ambitie klimaatneutraal in de Houthaven gestalte te geven. In bouwenvelopovereenkomsten worden de afspraken vastgelegd over onder meer de grondprijs, het te bouwen programma en de concrete invulling van de klimaatneutrale duurzaamheidambitie. Ontwikkelaars en gemeente zijn nu in touw om de verkoop van Blok 0 zo snel mogelijk op te starten. Hierin wordt tevens ruimte geboden aan zelfbouwcollectieven; deze krijgen een grote mate van keuzevrijheid in de vormgeving van de woningen.
Noordwaarts Buiksloterham Eind 2008 waren de eerste kavels gereed om op de markt te worden gezet, juist op het moment dat de gemeenteraad haar duurzaamheidambities had vastgesteld. Projectbureau Noordwaarts heeft deze vertaald naar een procedure voor de uitgifte van de gemeentelijke kavels, waarbij puur op duurzaamheid is geselecteerd. De grondprijs was vooraf vastgelegd en de ruimtelijke randvoorwaarden lagen vast in een ‘bouwenvelop’. 32
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Inschrijvers voor de tender werd gevraagd een zo duurzaam mogelijk plan in te dienen, waarbij de indiener van het duurzaamste plan uiteindelijk de kavel mag ontwikkelen. Hierbij werd gekeken naar behaalde scores voor energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. Daarvoor is gebruik gemaakt van het door de gemeente ontwikkelde Rekenmodel Klimaatneutraal Bouwen en GPR-gebouw. Deze duurzaamheidtender heeft geleid tot de selectie van vier ontwikkelaars die alle een klimaatneutraal plan hebben ingediend. Helaas heeft de economische crisis ook in Buiksloterham haar tol geëist en is één partij afgehaakt, maar de overige drie partijen zijn druk doende hun plannen uit te werken. Uiterlijk in maart 2012 moeten de bouwvergunningen worden aangevraagd en daarna kan gestart worden met bouwen. Voorts zijn en worden zowel individuele als collectieve zelfbouwkavels op de markt gebracht. Bij de collectieve kavels wordt mede geselecteerd op duurzaamheid en bij de individuele kavels worden zelfbouwers middels de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw gestimuleerd om klimaatneutraal te bouwen. Naar verwachting zal dit voor het overgrote merendeel van deze kavels leiden tot een klimaatneutrale ontwikkeling. NDSM-werf en Hamerstraatgebied Noordwaarts zal er in de begeleiding van de ontwikkelaar alles aan doen om klimaatneutraliteit te bevorderen. Of dit gaat lukken is echter vooral afhankelijk van de inschatting van de ontwikkelaar of deze markt ziet voor klimaatneutrale woningen. Aangezien de grondprijs residueel wordt bepaald, zullen hogere bouwkosten leiden tot een lagere grondprijs, tenzij deze in de marktprijs van de woningen kunnen worden verdisconteerd. Het is de vraag of dat gaat lukken. Een bijkomende belemmering op de NDSM-werf is, dat de gemeente daar te maken heeft met een ontwikkelaar die exclusiviteit claimt. Hier kan de gemeente de markt dus niet zijn werk laten doen zoals bij de duurzame tender in de Buiksloterham. Een dergelijke tender zou de creativiteit van de ontwikkelaars kunnen prikkelen om met constructies te komen waarmee de extra zuinigheid van woningen in de woningprijs en dus in de grondprijs kunnen terugvloeien, zodat het voor de gemeente neutraal uitpakt in de grondexploitatie. Voor het Hamerstraatgebied geldt hetzelfde, omdat de gemeente daar geen kavels bezit. Zuidelijke IJoevers De Zuidelijke IJoevers zitten in een herontwikkelingstraject met de ontwikkelaar, waarbij één van de punten is het woonprogramma te vergroten. Klimaatneutraliteit is hierbij vooralsnog niet aan de orde.
Projectbureau IJburg e
IJburg 2 fase Bij het opstellen van het Stedenbouwkundig Plan voor het Middeneiland van IJburg tweede fase in 2010 is duurzaamheid een van de belangrijkste drijfveren geweest. In samenwerking met het bureau McDonough zijn principes opgesteld, die leidend zijn geweest bij de invulling en uitwerking van alle opdrachten. Dit is zichtbaar geworden in de stedenbouwkundige opzet (hoge dichtheden, energie-efficiënte verkavelingrichting, milieus met sterke identiteit, onbestemde ruimte, flexibiliteit), het programma (afgestemd op piekbehoefte, voor alle doelgroepen, watermilieu), ecologische structuur (waterinfiltratie, natuurontwikkeling). Daarnaast is steeds de relatie met het beheer gelegd (beheergericht ontwerpen, beheertoets). 33
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De onder begeleiding van McDonough opgestelde IJburgprincipes zijn uitgewerkt naar een Plan van Aanpak Duurzaamheid. De ambitie is om van IJburg tweede fase een klimaatneutrale wijk te maken. Het Plan van Aanpak geeft een richtlijn voor de verdere uitwerking van de principes, gekoppeld aan een tijdpad dat moet worden doorlopen. In het Stedenbouwkundig Plan is rekening gehouden met de gestelde ambities. Er is een flexibele ontwikkelstrategie opgesteld, waarin wordt voorgesorteerd op de toekomst. Er is ruimte gereserveerd voor de aanleg van onder- en bovengrondse infrastructuur en technische installaties gericht op een klimaatneutrale wijk. De programmatische invulling van deze reserveringen heeft bewust nog niet plaatsgevonden. De meest vooruitstrevende technologie van vandaag kan morgen achterhaald zijn. Zodoende wordt maximaal de ruimte geboden aan een vooruitstrevend, flexibel en duurzaam plan. Of nu wordt gekozen voor warmte/koudeopslag, smart grids, stadsverwarming, een combinatie van al deze methoden of nieuwe, nog onbekende technieken, op IJburg tweede fase is inpassing mogelijk. Bovendien is bij het bepalen van de verkaveling gekozen voor de meest energiezuinige oriëntatie (maximale bezonning) en is in de plannen de mogelijkheid gecreëerd om windturbines te plaatsen. IJburg tweede fase is door het voormalige Ministerie van VROM benoemd tot één van de vijf Nederlandse Icoonprojecten voor gebiedsgericht energiebeleid. Het gaat hierbij om kennisdelen en netwerkverbreding. Het Rijk biedt inhoudelijke ondersteuning gericht op bestuurlijke en juridische belemmeringen, versnelling en zichtbaarheid van de projecten. De besluitvorming over IJburg tweede fase is vertraagd. Het voorbereidende werk om van IJburg tweede fase de meest duurzame wijk van Amsterdam te maken is echter gedaan. De ambitie is er, de voorwaarden zijn in beeld gebracht. Projectbureau IJburg staat in de startblokken om van IJburg tweede fase een klimaatneutrale wijk te maken die als voorbeeld voor Nederland kan dienen. Zeeburgereiland De planvorming en onderhandelingen met de ontwikkelaars van de eerste blokken bevinden zich nog in een relatief vroeg stadium en op dit moment is nog niet duidelijk in hoeverre in het ontwerpproces rekening gehouden wordt met klimaatneutraal bouwen. De blokken waar nu aan gewerkt wordt zijn voornamelijk sociale huur en/of studentenwoningen, waarbij de nodige geluidwerende voorzieningen getroffen moeten worden. Dit kostenverhogend aspect in combinatie met het feit dat deze woningen niet bekend staan om het meest gunstige rendement, zijn alles behalve een stimulans voor ontwikkelaars en corporaties om de initiële investeringen in klimaatneutraal bouwen mee te nemen. Dit neemt niet weg dat het Projectbureau uiteraard rekening houdt met de ambitie van de gemeente ten aanzien van klimaatneutraal bouwen. Dit wordt echter bemoeilijkt doordat er op Zeeburgereiland sprake is van het uitvoeren en afhandelen van ontwikkelrechten uit de tijd dat er nog geen extra klimaatambities door de gemeente waren geformuleerd. Bij het afhandelen van die rechten is het bouwbesluit maatgevend en wordt slechts op basis van vrijwilligheid van de zijde van de ontwikkelaar aan hogere eisen voldaan. Bij de 36 individuele zelfbouwkavels die op de Zelfbouwmarkt van 29/30 oktober 2011 zijn aangeboden en waarbij de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw is ingezet, wordt erop gerekend dat circa tweederde van de zelfbouwers de woning klimaatneutraal zal uitvoeren. 34
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Zuidas De ambitie om klimaatneutraal te bouwen is er. Zeker voor de projecten die vanaf 2015 in aanbouw worden genomen is opgegeven dat deze aan de dan geldende gemeentelijke regel zullen voldoen. Van de projecten die vóór 2015 in aanbouw komen is ook aangenomen dat zij de ambitie van de gemeente zullen volgen. Voor de niet-woningbouw geldt de Zuidasambitie BREEAM Excellent of gelijkwaardig. Er is een grote bereidheid bij opdrachtgevers en gebruikers om dat te realiseren. Zuidas was van meet af aan gericht op een brede duurzaamheidambitie en ‘de markt’ heeft dat overgenomen. De opmars van BREEAM-labels is daarvan het beste voorbeeld. Zuidas begrijpt heel goed dat de breedte van de maatregelen die het BREEAM-label bepalen voor opdrachtgevers en gebruikers van grotere waarde zijn dan de aanduiding ‘100% klimaatneutraal’. Bovendien bieden labels als BREEAM ook de mogelijkheid om te kijken naar de zogenaamde ‘niet gebouwgebonden energie’. In de praktijk is dit een steeds groter wordend deel van het totale energieverbruik van een gebouw. Maatregelen die dat deel terugdringen dragen in hoge mate en substantieel bij tot een lager energieverbruik en tot een meer duurzame ontwikkeling.
Wibaut aan de Amstel Binnen Wibaut aan de Amstel hebben enkele projecten een hogere energieambitie dan het bouwbesluit vereist. Hotel Amstelkwartier (start bouw februari 2012) is op dit moment het enige concrete klimaatneutrale project. Voorts wordt Blok D Amstelstation (met 130 woningen en start bouw in 2015) dit jaar (met klimaatneutraal bouwen als criterium) via een openbare selectie op de markt gezet. Eenhoorngebied De kavels van BPF investment voldoen niet aan de klimaatneutrale definitie, maar hebben een energieambitie die hoger ligt dan de EPC. De ontwikkelaar vond drie jaar geleden niet haalbaar om laat in de planvorming de ambities aan te scherpen tot klimaatneutraal. Amstelstation De ambities met de ontwikkelaars die ontwikkelposities anno 2010/2011 hadden, waren zelfs hoger dan klimaatneutraal. Echter door de woningbouwcrisis is het hele project op losse schroeven komen te staan. Amstelcampus De energieambities zijn alle langs de lat van business cases gelegd. Voor onderwijs is vooral nadruk gelegd op energiecontract beheer. PV-panelen leken in eerste instantie te duur vanwege het gunstige grootverbruikerstarief, waardoor de terugverdientijd opliep tot bijna 20 jaar. Echter Hogeschool van Amsterdam wil/heeft een duurzaam imago, waardoor ook business cases die niet uitkomen, omwille van het imago kunnen doorgaan. HvA wil op het gebied naast de Mauritskade een technische faculteit bouwen, waar met studenten alles uit de kast gehaald wordt op het gebied van duurzaamheid. Algemeen Het programma Milieu en Mobiliteit heeft afgelopen jaar de voorbereidingen getroffen voor een Masterplan Warmte/koudeopslag voor het gebied rondom de Wibautstraat. In juli is het boekje MaxDak gelanceerd in aanwezigheid van wethouder Maarten van Poelgeest. Dit boekje is in opdracht van het projectbureau Wibaut aan de Amstel en het Programmabureau Klimaat en Energie uitgevoerd door JAM Architecten. 35
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
In de studie wordt aangetoond dat er vele mogelijkheden zijn om op een dak verschillende ambities (o.a. klimaatneutraal) tegelijkertijd te verwezenlijken. Daarbij zijn de kosten voor de investering en voor beheer en onderhoud inzichtelijk gemaakt. Doel van de studie is vastgoedeigenaren en ontwikkelaars enthousiast te maken voor het benutten van daken. Vanwege de bezuinigingen in de proceskosten 2012 is programma Milieu en Mobiliteit per 1 januari 2012 opgehouden te bestaan. De ambities zijn daarmee niet van tafel, maar zullen wel onder druk komen te staan omdat er niet meer integraal op wordt gestuurd en er geen monitoring meer zal plaatsvinden vanuit het project.
Zuidoostlob Science Park Amsterdam Bij de ontwikkeling van Science Park Amsterdam (SPA) werden al in 2001 ambitieuze eisen gesteld aan het energieverbruik. Ten behoeve van de aanleg van een smart grid is een subsidieaanvraag ingediend bij het ministerie EL&I door een consortium van Liander, IMB en enkele kennisinstellingen in Science Park Amsterdam. Een smart grid levert elektriciteit van toeleveranciers naar consumenten, waarbij tweezijdige, digitale technologie gebruikt wordt om apparaten bij consumenten thuis te controleren teneinde energie te besparen en kosten te reduceren. Hoewel het SPA een ideale setting is om een lokaal smart grid te realiseren, is de aanvraag afgewezen; naar verluidt omdat het ingediende voorstel te ingewikkeld is. De partners onderzoeken nu de mogelijkheid om een eenvoudiger projectvoorstel in te dienen. Ondertussen is opdracht gegeven om het Masterplan Ondergrondse Energieopslag te actualiseren. Met dit instrument kunnen de drie grondeigenaren in het gebied de aanvragen voor Koude/Warmte Opslag-installaties in de bodem coördineren waardoor een optimaal gebruik van de beschikbare capaciteit gerealiseerd kan worden. Tegelijkertijd worden nieuwe klanten begeleidt om samenwerking tussen gebruikers en exploitanten – gericht op het samen gebruiken van installaties – te stimuleren. Middenmeer-Noord Voor de bebouwing van de sportvelden van A.V.V. Zeeburgia is eind 2011 een stedenbouwkundig plan afgerond. Dit plan gaat uit van 311 woningen, waaraan de voorwaarde 'klimaatneutraal' worden gesteld. Er is een energievisie opgesteld die deze voorwaarde concreet vertaalt in maatregelen per woning. Zo moet elke woning worden aangesloten op WKO en worden de daken voor tweederde bedekt met zonnecollectoren. Het komt er op neer dat een combinatie van instrumenten moet worden ingezet om de ambitie ‘klimaatneutraal’ te halen: WKO, zonnecollectoren, zonneboilers, douche-WTW etc. Dit is bekend bij de ontwikkelaars en heeft gezorgd voor discussie over ‘excessieve bouwkosten’. Overeenstemming over de grondkosten en daarmee de excessieve bouwkosten is nog niet bereikt. Projectbureau Zuidoostlob houdt vast aan het standpunt dat tegenover deze extra investeringen ook voldoende opbrengsten voor de ontwikkelaar staan. In het najaar van 2011 heeft er een haalbaarheidsonderzoek plaatsgevonden naar het gebruik van restwarmte van de Jaap Edenbaan. Resultaten hiervan zullen worden meegenomen in de uitwerking van de energievisie. Algemene conclusie uit het onderzoek is dat er voldoende restwarmte beschikbaar is om de toekomstige wijk Middenmeer Noord te verwarmen, het technisch mogelijk is en er concepten zijn met een terugverdientijd van minder dan 15 jaar.
36
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Of het daarmee ook de meest efficiënte vorm van energielevering is en of met deze methode de hoogste CO2-reductie wordt gehaald is nog niet duidelijk. Er komt waarschijnlijk een vervolgonderzoek dat moet leiden tot een voorlopig ontwerp. Amstel III In november 2011 is het strategiebesluit voor Amstel III vastgesteld. Dit geeft handen en voeten aan de eerste fase van transformatie van een monofunctioneel werkgebied naar een gemengd stedelijk gebied met wonen. Veel nieuwbouw is in de eerste fase van de ontwikkeling niet te verwachten; het transformeren van kantoren naar andere functies is het meest duurzame aspect. Daarnaast is er veel aandacht voor langzaam verkeer en groen. In het bedrijvendeel van Amstel III ligt de nadruk op de verbetering van de data hotels; hier is energetisch veel winst te behalen. ArenAPoort Het ArenAPoort-gebied ontwikkelt zich als the capital of events and leisure. In 2012 gaan de Ziggo Dome, bijbehorende horeca, showroom en het kantoor op Kavel 17 open. Ook de uitbreiding van het hoofdgebouw van de ArenA is dit jaar gereed. Nog meer bezoekers dan nu het geval is, zullen het gebied aandoen. De duurzaamheidambitie van de gebiedspartners (ontwikkelaars en erfpachters / beleggers) vertaalt zich als volgt: de Ziggo Dome heeft twee (eigen) warmte/koudeopslag punten, LED-verlichting aan de gevel en turbines op het dak; het kantoor op Kavel 17 is aangesloten op NUON-koude en is Breeam gecertificeerd; de uitbreiding van het Hoofdgebouw Amsterdam ArenA is volledig klimaatneutraal. Dat past in de ambitie van de ArenA om in 2015 klimaatneutraal te zijn, waarvoor de ArenA met zijn 35 partners al een Green Deal overeenkomst heeft gesloten. De gemeente is ook partner en sluit op 2 april 2012 een Green Deal met de ArenA; ook de eigenaar van de Oval Tower naast de Villa Arena, Deka Immobilien, verbouwt 2 zijn kantoor van meer dan 20.000 m bvo tot het niveau van LEED Gold. Dat zijn de eigenaar en de nieuwe huurder Deutsche Bank (per 1 juni 2012) overeengekomen. Daarmee krijgt de Oval Tower een eigen WKO-opslag. Tot slot verrast de ambitie van een aantal kantooreigenaren om te komen tot een duurzame, gezamenlijke terreininrichting; dat initiatief wordt door Projectbureau Zuidoostlob van harte ondersteund. AMC Op het AMC-terrein moet een Medical Business Park verrijzen (AMC-MBP). Het project omvat de gefaseerde ontwikkeling van een hoogwaardig medisch bedrijventerrein in een 2 parkachtige opzet. Het betreft een gefaseerde realisatie van 100.000 m voor medische bedrijven met een vloeroppervlak van maximaal 70% kantoorruimte. Het geheel zal ontwikkeld worden met een gemiddelde van 50% bedrijf/laboratorium en 50% kantoor. De ontwikkeling van het AMC-MBP is een coalitieproject tussen het projectbureau, AMC en ontwikkelaars. Duurzaamheid speelt een belangrijke rol: het AMC en de ontwikkelaar hebben op de ontwikkeling van het eerste gebouw op het AMC-MBP de Breeam-score toegepast. De gebouwen zijn dusdanig gesitueerd dat ze zo min mogelijk natuurlijk opwarmen (zo min mo2 gelijk oppervlak in directe zon). Start bouw van het eerste gebouw van 4.000 m (laboratorium/kantoor) medische bedrijvigheid staat gepland in het eerste kwartaal van 2013.
37
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Bijlage 2: STADSDELEN Centrum In stadsdeel Centrum worden bij vrijwel alle woningbouwprojecten uitsluitend de wettelijk vereiste procedures gevolgd. Dit heeft verschillende oorzaken. De planvorming in het Centrum neemt veel tijd in beslag omdat bouwen in een oud en dicht bebouwd gebied zeer complex is. Het betreft dus projecten waarvan de ontwikkeling jaren geleden gestart is en die daarom niet vallen onder het nieuwe regime. De tweede reden is dat veel projecten niet op gemeentegrond worden gerealiseerd maar op grond in eigendom van de ontwikkelaar. Deze doet geen onrendabele investeringen. De derde reden is dat er gebouwd wordt in hoge dichtheden, zodat de gangbare maatregelen die leiden tot klimaatneutraal wonen niet mogelijk zijn. Wel wordt in het project Groenmarkt klimaatneutraal bouwen opgenomen in het Stedenbouwkundig Programma van Eisen. Klimaatneutrale nieuwbouw in het Centrum is een druppel op de gloeiende plaat. Het stadsdeel concentreert zich daarom vooral op de bestaande bouw. Zo ondersteunt het stadsdeel een bewonersinitiatief in de Weteringbuurt dat ondermeer gericht is op het terugbrengen van de energieconsumptie, bevordert groene daken (= extra isolatie), onderzoekt hoe de gevel- en dakisolatie in bestaande bouw verbeterd kan worden, onderzoekt waar en op welke wijze de platte daken gebruikt kunnen worden voor energieopwekking, stimuleert warmte/koudeopslag en onderzoekt op welke wijze er een directe link gelegd kan worden tussen buiten het centrum opgewekte groene energie en gebruikers in het Centrum.
West Stadsdeel West streeft ernaar om nieuwbouw klimaatneutraal te realiseren. Dit geldt voor de woning- en utiliteitsbouw en voor het eigen vastgoed (sportcomplexen, scholen). Het stadsdeel heeft dit vastgelegd in verschillende beleidsdocumenten en uitvoeringsplannen: Duurzaamheidsvisie Stadsdeel West, West maakt het verschil (vastgesteld door de stadsdeelraad op 5 juli 2011) Milieuprogramma 2011-2012, West maakt het verschil (vastgesteld door de stadsdeelraad op 5 juli 2011) In West kun je een leven lang wonen, programmaplan 2011-2014 Huizen in West, Woonvisie voor stadsdeel West 2012-2016 (concept) Inzet (en resultaat) verschilt per project. Voor alle nieuwbouwprojecten is afgesproken dat een energievisie wordt opgesteld. In vroeg stadium wordt de ambitie klimaatneutraal opgenomen in de planontwikkeling. Als de kennis intern of bij de ontwikkelende partij ontbreekt, wordt een externe adviseur ingeschakeld. De subsidieregeling Amsterdamse Klimaatwoning wordt onder de aandacht gebracht. Het stadsdeel stimuleert projecten door mogelijkheden voor (Europese) subsidies te zoeken en aan te vragen. Zo krijgt het project Houthaven € 1,5 miljoen om de komende 3,5 2 jaar 30.000 m klimaatneutrale nieuwbouw te realiseren. Dit project is in een vroeg stadium uitgeroepen tot een Excellent gebied, wat een extra stimulans is om de doelstelling te behalen. In de planontwikkeling van het Food Center (coalitieproject) is klimaatneutraal bouwen een onderdeel van de competitie in de aanbestedingsfase; dit telt voor 25% mee in de puntenscore.
38
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De nieuwbouwlocaties in de Spaarndammerbuurt volgen de beleidsuitgangspunten van het stadsdeel met betrekking tot klimaatneutraal bouwen. Dit geldt voor de Spaarndammerschoollocatie en het Domela Nieuwenhuisplantsoen. Voor beide wordt een grondexploitatie opgesteld. In het Middengebied Kolenkitbuurt zet het stadsdeel (en ook de ontwikkelaar) ook in op klimaatneutraal bouwen; het gaat om circa 500 woningen. Zoveel mogelijk klimaatneutraal (ver)bouwen vindt verder plaats bij het project De Springplank (Robert Scottbuurt). Bij de ontwikkeling van dit project wordt het energieverlies ingeperkt door het aanbrengen van optimale isolatie en een gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning. Als er ruimte is in het budget worden aanvullende maatregelen getroffen in de sfeer van warmte/koudeopslag, zonneboilers en zonnecellen. Het stadsvernieuwingsproject Bosleeuw midden heeft ook een klimaatneutrale ambitie. Het project gaat nu een fase in waar we kunnen kijken of er mogelijkheden zijn voor klimaatneutraal bouwen, maar is nog erg prematuur om daar meer over te zeggen.
Nieuw-West Stadsdeel Nieuw-West zet zich in voor het realiseren van de doelstelling voor klimaatneutrale nieuwbouw en heeft deze doelstelling bijvoorbeeld ook opgenomen in de Duurzaamheidsagenda Nieuw-West 2012-2014. Op projectniveau neemt het stadsdeel de doelstelling voor klimaatneutraal bouwen op in nieuwbouwplannen. Stedelijke vernieuwingsprojecten waar hier bijvoorbeeld op in ingezet wordt zijn: Jacob Geelbuurt, Podium (bij Lelylaan), Stationslocatie Lelylaan en Delflandplein. Er zijn hierbij echter nog geen toezeggingen van de ontwikkelende partijen. Alleen voor Overtoomse Veld Middengebied Zuid zijn harde toezeggingen voor klimaatneutrale nieuwbouw. Deze zijn vastgelegd in ambitiedocumenten van Eigen Haard en het consortium Co-Green dat Eigen Haard met de bouwende partijen heeft gevormd. Het stadsdeel zet zich ook in voor gebiedsgerichte duurzame warmte/koude als onderdeel van de doelstelling voor klimaatneutrale nieuwbouw.
Zuid Stadsdeel Zuid heeft in haar Milieubeleidsplan een ambitie verwoord gelijk aan die van de centrale stad. Er zijn echter geen afspraken gemaakt om extra energiemaatregelen in nieuwbouwprojecten van particulieren te stimuleren en te monitoren. In het stadsdeel worden momenteel drie projecten ontwikkeld waarbij het stadsdeel wel een sturende rol heeft. Hierin zijn wel afspraken gemaakt over energiemaatregelen: Havenstraatterrein: de intentie is klimaatneutraal conform stedelijk en stadsdeeldoel (start bouw medio 2015); Theophile de Bock (zes locaties): in de aanbesteding is geselecteerd op extra inzet op energiebesparing (enkele locaties starten medio 2013); Stadionplein: duurzaamheid is een selectiecriterium in de aanbesteding. Dat zou moeten zorgen voor bovenwettelijk energetische gebouwen (start bouw medio 2015). In de Mirandastrook wordt ingezet op klimaatneutraal bouwen. Eigen Haard omhelst deze ambitie; het is nog niet geheel duidelijk of ook De Key hierin mee gaat. 39
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Noord De woningbouwprojecten in stadsdeel Noord worden momenteel gerealiseerd op niveau bouwbesluit. Dit heeft alles te maken met het feit dat meeste contracten voor deze projecten getekend zijn voordat de ambitie ‘klimaatneutraal bouwen’ van kracht werd. Stadsdeel Noord hecht evenwel veel waarde aan duurzaam alsook klimaatneutraal bouwen. Het bijzondere project Buiksloterham, waar projectontwikkelaars zijn/worden geselecteerd op milieuambitie, is hier een goed voorbeeld van. Klimaatneutraal zijn de eerste drie woningcomplexen die daar zullen verrijzen. Hard wordt ook gewerkt aan het realiseren van het warmtenet in Noord, waarbij minimaal 15.000 huishoudens worden aangesloten op duurzame restwarmte. Voorts worden de gemeentelijke gebouwen in stadsdeel Noord momenteel doorgelicht op de te nemen duurzame energiemaatregelen. Ook zes grote zorginstellingen worden dit jaar gescand op mogelijke energiemaatregelen die genomen gaan worden. Verder wordt het nieuwe zwembad het zuinigste van Nederland, wordt de Helderingschool half-klimaatneutraal gebouwd en worden momenteel de mogelijkheden onderzocht van het realiseren van een duurzaam studentenwoningencomplex nabij het NDSM-terrein.
Oost Bij de stadsvernieuwingsprojecten waar corporaties vervangende nieuwbouwplannen ontwikkelen, kan het stadsdeel niet meer dan de corporaties verzoeken om klimaatneutraal of minstens half-klimaatneutraal te ontwikkelen. Anders dan bij nieuwe bouwlocaties is het niet mogelijk om aanvullende eisen te stellen. Er is immers geen gronduitgifte; het erfpachtcontract wordt herzien volgens de voorwaarden van ACE erfpachtherziening. Ontwikkelaars hebben het idee dat de investering om te komen tot een klimaatneutraal en half-klimaatneutraal project niet terug komt in de opbrengsten. Zeker in het geval van huurwoningen komt het rendement van de investering terecht bij de huurder. Bedenk daarbij dat projecten van corporaties door de crisis en de daardoor aangescherpte interne financiële haalbaarheidregels extra onder druk staan. Hierdoor sneuvelt iedere investering die niet aantoonbaar en direct financieel resultaat oplevert voor de corporatie. Oostpoort Voor Oostpoort zijn er geen afspraken gemaakt over klimaatneutraal bouwen omdat de projectleiding inschat dat de investeringen niet door verkoopopbrengsten goedgemaakt kunnen worden. Om klimaatneutraal bouwen verkrijgen, is aanpassing van de afspraken met de ontwikkelaar nodig; die zal dan verlaging van de grondprijs eisen. Jeruzalem Het stadsdeel, Rochdale en De Key werken samen met andere partijen aan een duurzame ontwikkeling van Jeruzalem. De partijen leggen op dit moment de laatste hand aan een integraal duurzaamheidsplan. Het streven is om begin 2012 een integraal duurzaamheidsplan te hebben opgesteld. In dit plan wordt beschreven hoe de partijen ervoor kunnen zorgen dat Jeruzalem een duurzame wijk wordt zonder dat de stedenbouwkundige opzet en de cultuurhistorische waarde van de wijk worden aangetast. Het plan vormt de basis voor verdere planontwikkeling en realisatie. Een aantal bewoners zijn betrokken om mee te praten over duurzaamheid (participatiegroep Duurzaamheid). Het eerste werkbezoek hiervoor vond onlangs plaats.
40
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Zuidoost Veel projecten die binnenkort worden uitgevoerd zijn gebaseerd op overeenkomsten uit 2007 tot 2009. Daarin is klimaatneutraal bouwen niet meegenomen. Bij de uitgifte van circa 22 vrije kavels aan de Drostenburg en bij de Droomzone 's Gravendijkdreef wordt bewust niet gekozen voor klimaatneutraal en andere extra eisen, want anders is particulier opdrachtgeverschap immers geen particulier opdrachtgeverschap. Overwogen wordt wel om net als bij Droomzone een duurzaam advies aan te bieden of anderszins via advies, voorlichting, eventueel korting op de grondprijs kopers te stimuleren in te treffen maatregelen. Bij de scholen op de Huntum Schoollocatie wordt ingezet op klimaatneutraal. Vernieuwing Bijlmermeer De projecten die in 2012 en 2013 tot uitvoering komen in het Vernieuwingsgebied Bijlmermeer waren reeds opgestart in de periode vóór 2008 en hebben als gevolg van de kredietcrisis een onvoorzien lange doorlooptijd gehad. De besluitvorming in de Gemeenteraad over klimaatneutraal bouwen kon niet meer in de ontwerpen worden verwerkt. In 2009 zijn twee projecten aangewezen als opmaat naar het vastgestelde doel per 2015. Het gaat om een project van 200 woningen op eilanden in het nog aan te leggen water in de D-buurt en circa 300 woningen aan de Karspeldreef. Als gevolg van de kredietcrisis zijn beide projecten in de tijd naar achteren geschoven. De eerste fase van de eilanden start in 2016. Voor de bebouwing aan de Karspeldreef wordt gestreefd naar start bouw van de eerste fase in 2013/2014. De ambitie is om de woningbouw half-klimaatneutraal te realiseren.
41
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Bijlage 3: OPDRACHTGEVERS Eigen Haard Eigen Haard heeft in haar Milieuvisie van 9 februari 2009 de door de gemeente gehanteerde term ‘klimaatneutraal’ als volgt overgenomen: “Eigen Haard heeft vanaf 2010 een derde van alle nieuwbouwwoningen klimaatneutraal en vanaf 2015 alle nieuwbouwwoningen in aanbouw en ontwikkeling klimaatneutraal”. Eigen Haard is van mening dat klimaat(energie)neutraliteit altijd moet leiden tot beheersbare woonlasten voor haar huurders en voor Eigen Haard tot budgetneutraliteit (met betrekking tot de investeringen én exploitatie). Dit zorgt nu en op de langere termijn voor een betere verhuurbaarheid van onze woningen. Met energieneutraal bouwen wordt mede invulling gegeven aan de missie “Eigen Haard zorgt voor goede en betaalbare huisvesting in de Metropoolregio Amsterdam voor mensen die dat het meest nodig hebben”. In het nieuwe concept Duurzaamheidsplan 2012 wordt een andere formulering dan de Amsterdamse voorgesteld. Eigen Haard is van mening dat de definitie in haar directe invloedsfeer moet liggen en in al haar bezitsgemeenten moet kunnen worden gebruikt. In het in 2012 op te stellen duurzaamheidsplan is Eigen Haard voornemens het als volgt te gaan definiëren: Eigen Haard wil dat haar nieuwbouwprojecten energie(klimaat)neutraal worden ontwikkeld. Energieneutraal betekent voor Eigen Haard dat het woninggebonden energieverbruik (voor verwarmen, koelen, tapwater en alle gebouwgebonden elektragebruik) wordt bespaard, dan wel duurzaam wordt opgewekt. Indien op het gebouw of in de openbare ruimte te weinig mogelijkheden zijn voor duurzame energieopwekking, kan in de directe nabijheid een oplossing worden gezocht. Indien dit niet wordt gevonden dient dit energieverbruik bij voorkeur op een ander wijze gecompenseerd te worden. Het huishoudelijk energieverbruik door de huurder (voor audio, computers, keukenapparatuur, persoonlijke verzorging, etc.) en het energieverbruik/CO2-uitstoot voor de eventuele sloop, de bouw, mobiliteit, e.d. valt buiten deze definitie. Eigen Haard wil waar mogelijk helpen dit energieverbruik/CO2-uitstoot wel te reduceren. Randvoorwaarde hierbij is dat Eigen Haard, gemeente en marktpartijen een inspanningsverplichting hebben om te zoeken naar technische en financiële mogelijkheden die leiden tot energieneutraliteit en het terugdringen van het huishoudelijk energieverbruik. Om ervaring op te doen met energie(klimaat)neutraal bouwen heeft Eigen Haard een aantal pilotprojecten gestart. In Amsterdam zijn dit de projecten Overtoomse Veld Middengebied Zuid en Willibrordus. Overtoomse Veld MGZ is het eerste Amsterdamse grootschalige project wat voldoet aan de uitgangspunten klimaatneutraal bouwen van de gemeente. Binnen dit project is de samenwerking gezocht met de marktpartijen ERA Contour, KOW en Oranje en het concept Co Green gestart. Binnen dit concept willen de deelnemende partijen komen tot: 1 duurzaam slopen, bouwen en bewonen; 2 ecologische duurzaamheid gekoppeld aan leefbaarheid; 3 budgetneutraliteit; 4 lagere exploitatie(woon)lasten voor bewoners; 5 repeteerbare formule; 6 samenwerking tussen partijen. 42
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De Key De exacte definitie van energieneutraal bouwen wil nog wel eens verschillen. In ieder geval zijn er twee projecten waar een hoge inzet op duurzaamheid aan de orde is: Houthaven en Middenmeer-Noord (Zeeburgia in de Watergraafsmeer). Verder wordt er voor de wijk Jeruzalem ook onderzocht of door de koppeling met de restwarmte van de Jaap Edenbaan duurzaamheiddoelstellingen kunnen worden behaald. De Key heeft in deze wijk ook bestaand bezit, dat op termijn moet worden aangepakt.
De Alliantie De Alliantie heeft vooralsnog geen ambitie om klimaatneutraal of half-klimaatneutraal te gaan bouwen. Hoewel de Alliantie binnen haar beleidskader een duurzaamheidambitie heeft en daar ook zeker een bijdrage aan wil leveren, acht zij de condities waaronder in combinatie met het huidige tijdgewricht - waar stichtingskosten in relatie tot de opbrengst en het gewenste rendement onder druk staan - het niet verantwoord om hier - anders dan in pilots - een ambitie in te hebben. Dit sluit aan bij hetgeen de corporaties in federatief verband met elkaar hebben afgesproken. Desgevraagd is de Alliantie van mening dat - indien de gemeente wil dat wij een belangrijk deel van de nieuw te bouwen woningen klimaatneutraal of half-klimaatneutraal realiseren het essentieel is dat de gemeente hier een bijdrage aan levert. Hetzij door subsidie, hetzij door een financiële bijdrage middels de erfpachtcanon. Wel is de Alliantie concreet bezig haar bestaande voorraad op B-label niveau te brengen.
Ymere Het duurzaamheidsbeleid van Ymere is primair gericht op het bestaand bezit. Voor Ymere is het zaak om haar duurzaamheidsprogramma zo in te zetten dat het een optimaal woonlasteneffect oplevert voorde huurders. Ymere wil in tien jaar het gehele bezit boven Label C brengen. Voor de nieuwbouw volgt Ymere de bestaande regelgeving. Ymere vindt de voorgenomen aanscherpingen van het Bouwbesluit streng genoeg. De enige uitdrukkelijke ambitie bovenop wet- en regelgeving zit in het gebruik van FSC-hout. Wel gaat Ymere binnenkort een aantal specifieke projecten benoemen waar men een stap verder wil gaan.
Rochdale Wat betreft verduurzaming van haar woningen, legt Rochdale de focus vooral op haar bestaande bezit en minder op de nieuwbouw. Reden hiervoor is dat dit een veel groter deel van de voorraad uitmaakt en hier veel meer te winnen is dan in de nieuwbouw. De nieuwbouw is door de huidige wetgeving immers al heel energiezuinig en omvat slechts een klein deel van de hele voorraad. In het bestaande bezit ligt de focus op verbetering van de woningen met F- en G-labels. Rochdale streeft ernaar om binnen vijf jaar alleen nog woningen te hebben met energielabels A tot en met E. Bij de verbetering van het bestaand bezit wordt niet gestreefd naar klimaatneutrale woningen. Tegelijkertijd vindt Rochdale het belangrijk om zich voor te bereiden op de strengere eisen voor energiezuinigheid van nieuwbouw. Rochdale voert momenteel een pilot-project uit in het project Jeruzalem in Amsterdam-Oost om daarvoor de nodige kennis en ervaring op te doen. Op die manier proberen we met beperkte middelen zo veel mogelijk te bereiken. 43
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
In de wijk Jeruzalem wordt een klimaatneutrale wijk gerealiseerd. De nieuwbouw in de wijk wordt klimaatneutraal uitgevoerd, renovatiecomplexen worden verbeterd naar energielabel A en voor de wijk als geheel wordt een ambitieuze EPL (energieprestatie op locatie) gehanteerd. In het project wordt ingezet op collectieve energieopwekking. De doelstelling is om de onrendabels in het project zoveel mogelijk te beperken. Rochdale wil vasthouden aan de klimaatneutrale uitgangspunten voor de aanpak van Jeruzalem, maar dan is wel vereist dat ook het stadsdeel zich inspant voor de betaalbaarheid. Er zal een vereenvoudiging van het plan moeten plaatsvinden om het uitvoerbaar te maken.
Stadgenoot Stadgenoot wil dat het milieu minimaal wordt belast als het gaat over het energiegebruik, materiaalgebruik en de waterhuishouding. Het onderwerp energie heeft daarbij de grootste aandacht. Bij het ontwerp van het vastgoed en de installaties staat het principe van de ‘trias energetica’ centraal. Dat betekent dat we duurzaamheidsambities zoveel mogelijk in de schil van het gebouw willen realiseren. Door bij de verkaveling de gebouwen een zuid-oriëntatie te geven kan optimaal gebruik worden gemaakt van passieve zonne-energie. Het daglicht dat door de ramen naar binnen valt zorgt voor duurzame verwarming. Door zorgvuldige detaillering (voldoende thermische massa, goede dimensionering van ramen en kozijn, door goede overstekken en buitenzonwering in het ontwerp) kan oververhitting in de zomer worden voorkomen. Technisch en organisatorisch moet de energievoorziening zo worden ingericht dat concurrentie van duurzame bronnen op prijs en kwaliteit mogelijk is. De energievoorziening moet toekomstige nieuwe ontwikkelingen kunnen accommoderen. De infrastructuur moet in die zin onafhankelijk van opwekkingstechnieken of energieleveranciers kunnen opereren en daardoor voor lange tijd bruikbaar zijn. Dit is onder andere de reden waarom we lage temperatuurverwarming voorschrijven, omdat deze vorm van afgiftesysteem veel flexibeler is dan de reguliere afgiftesystemen op hoge temperaturen. Collectieve installaties hebben in principe de voorkeur. Indien de bebouwingsdichtheid groter is dan 50 woningen per hectare zijn collectieve gebouwgebonden systemen meestal aantrekkelijker dan woninggebonden systemen. De totale warmte- en koudevraag is dan voldoende in relatie tot de extra kosten van de infrastructuur en de distributieverliezen. Daarnaast zijn de energetische rendementen van collectieve systemen veelal hoger dan van individuele systemen en kan eenvoudiger gebruik worden gemaakt van duurzame bronnen zoals wind-, zonne-energie en energieopslag. Bij de lopende projecten wordt alleen in de Houthaven ingezet op klimaatneutraal bouwen. Voor de andere projecten hanteert Stadgenoot alleen de wettelijk vereiste energieprestatie.
AM bv AM bv heeft bij verschillende projecten het initiatief genomen om klimaatneutraal te gaan bouwen: Buiksloterham, Zeeburgereiland en Scheepsbouwweg. Voor één van deze projecten was er een landelijke subsidie om te komen tot een haalbaar plan. Echter, bij al deze projecten is het initiatief niet van de grond gekomen. Dit kan zijn doordat het plan in verband met prioriteiten van de gemeente Amsterdam op de lange baan is geschoven of dat de gevraagde grondprijs het onmogelijk maakt klimaatneutrale woningen te realiseren. 44
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
De ambities van AM bv zijn nog steeds om in Amsterdam een belangrijke bijdrage te leveren aan klimaatneutraal bouwen en wil zich daar graag voor blijven inzetten.
Blauwhoed Eurowoningen Blauwhoed richt zich op het zo goed mogelijk bedienen van de vraag door de klanten (beleggers, corporaties en woonconsumenten) vroegtijdig te betrekken in het ontwikkelproces. Dit gebeurt niet alleen bij het ontwikkelen van woningen, maar ook bij retail, kantoren en maatschappelijk vastgoed. Het doel is dat elk gebouw de koper past als een maatpak en duurzaam voor hen van waarde blijft. Blauwhoed’s ambitie is klimaatneutraal bouwen, maar deze ambitie is ondergeschikt aan die van de koper. De stijgende energieprijzen en leegstand zorgen ervoor dat kopers meer en meer doordrongen zijn en overtuigd kunnen worden voor hoge duurzame ambities te kiezen. Blauwhoed ziet als hoogste vorm van duurzaamheid het realiseren van gebouwen en openbare ruimte die over honderden jaren nog mooi worden bevonden en bruikbaar zijn. Opvallend is dat Blauwhoed buiten Amsterdam wel bijzondere en extra duurzaamheidmaatregelen treft, o.a. recente projecten in Weesp en Blaricum (WKO). Mogelijk ligt dit (mede) aan de beperkte financiële ruimte in de Amsterdamse projecten. Voor de Amsterdamse projecten geldt: Centrale Zone Amsterdam-Noord: geen bovenwettelijke duurzaamheidambitie. IJburg Haveneiland Oost blok 67 en Haveneiland West blok 26: geen bovenwettelijke duurzaamheidambitie. Zeeburgereiland blok 24 en 25: geen bovenwettelijke duurzaamheidambitie (de ambitie was klimaatneutraal met warmte/koudepomp, maar omdat de gemeente de voorkeur geeft aan stadsverwarming gaat dit niet door).
Bouwfonds Ontwikkeling Voor Bouwfonds bestaat duurzaam ontwikkelen uit meer dan alleen de vraag of er klimaatneutraal ontwikkeld moet worden. Onze benadering van duurzaam ontwikkelen laat zich het best omschrijven als een tienkamp. Bij Bouwfonds beoordelen wij voor aanvang van een project alle aspecten van duurzaamheid, zoals energie, water, gebruik van bouwmaterialen, afvalstromen en grondsanering. Een optimale samenhang tussen al deze aspecten levert over het algemeen een beter resultaat op dan excelleren op slechts één of enkele onderdelen. Bouwfonds onderschrijft de steeds verdergaande ambitie om zo duurzaam mogelijk en wellicht in de toekomst zelfs (half)klimaatneutraal te bouwen. De benaderingswijze van Bouwfonds is er echter op gericht maatregelen in het kader van duurzaamheid ook te beoordelen op haalbaarheid, betaalbaarheid en financierbaarheid. Wij verwachten met deze benadering in de toekomst onze ontwikkelingen steeds verder te kunnen verduurzamen.
ERA bouw Era neemt deel aan Co-Green Middengebied Overtoomse Veld (zie onder Eigen Haard).
45
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
BPF Bouwinvest BPF Bouwinvest is bezig met de realisatie van 179 appartementen kavel B in het Eenhoorngebied en probeert hiervoor het Breeam-label Good te behalen. Voor Bouwveld 9 (kavel G) in het Eenhoorngebied is BPF bezig met het afsluiten van het voorlopig ontwerp. Hierin wordt de constructie (bestaande casco) van de oude Casa 400 behouden en worden 337 nieuwe studentenwoningen gemaakt. Op het terrein achter de Casa 400 komen 130 starters huurappartementen. Voor beide projecten probeert BPF een Breeam score te halen van Good. Voor beide projecten in het Eenhoorngebied is een WKO installatie aangelegd; deze zal in combinatie met lage temperatuur verwarming bijdragen aan minder energie gebruik en CO2-uitstoot.
46
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
Bijlage 4: ERVARING VIAC MET TOETS AMSTERDAMSE KLIMAATWONING Beste Baltie, Hierbij antwoord op jullie vragen over de toets klimaatneutraal. •
Wat is jullie ervaring met het werken met de toets bij de St. Willibrordusstraat (en evt. andere projecten?)? Wij hebben de klimaatneutraaltoets in het ontwerpstadium van het project St. Willibrordusstraat toegepast en getest. Aangezien we nog vol in dit proces zitten hebben we nog geen afgerond resultaat hieruit. Wel hebben we met een tweetal projecten, te weten Jeruzalem en Willibrordusstraat, de toets gebruikt. Onze ervaring met het invullen van de toets is dat het een overzichtelijk model is, waar op een eenvoudige manier de parameters ingevuld kunnen worden, mits er een EPC berekening aanwezig is.
•
Is naar jullie oordeel de toets geschikt om klimaatneutraliteit mee te meten? De definitie van klimaatneutraal wordt niet verder toegelicht in de toets. Wat verstaat de gemeente Amsterdam onder klimaatneutraal? In de toets wordt op dit moment alleen naar het gebouwgebonden verbruik gekeken en niet naar het bewonersverbruik (behalve verlichting die wel wordt meegenomen). Dus als met klimaatneutraal wordt bedoeld dat alle energie die wordt verbruikt in het gebouw ook moet worden opgewekt dan is de toets geschikt om de klimaatneutraliteit te meten.
•
Is er een landelijke toets waar dat ook mee zou kunnen? Voldoet die even goed? Of is de Toets Amsterdamse klimaatwoning vooralsnog onmisbaar? Met de EPC berekening zou de klimaatneutraliteit gelijk kunnen worden gesteld aan een EPC van 0,0. Het voordeel van de toets Amsterdams neutraal is dat er, op dit moment, meer parameters kunnen worden meegenomen, zoals LED verlichting, hot-fill aansluiting en PV op locatie. Hier zal waarschijnlijk verandering in komen met de invoering van de nieuwe NEN 7120.
•
Wat zijn de voor/nadelen van de Toets Amsterdamse klimaatwoning t.o.v. andere / landelijke meetinstrumenten? Voordelen: - Eenvoudig te gebruiken. - Goede tool waar de ambities van de Gemeente Amsterdam in verwerkt zijn, zodat op een heldere manier kan worden gekeken of eraan wordt voldaan. - Kan op een vroeg stadium worden toegepast door de referentiewoningen aanwezig in het model. Nadelen: - Alleen voor de gemeente Amsterdam.
47
Versie januari 2012
Gemeente Amsterdam
- Nog niet compleet ten opzichte van andere meetinstrumenten (zie verbeterpunten) - Definitie klimaatneutraal niet helder - Resultaten uit de PHPP berekening kunnen nog niet goed worden ingevoerd. •
Is de toets eenvoudig genoeg om prettig mee te kunnen werken? De toets is zeer overzichtelijk en voor iemand die bekend is met de EPC heel eenvoudig in gebruik. Op een eenvoudige manier kunnen parameters worden ingevuld. Als iets niet duidelijk is of als men minder bekend is met de EPC is de helpfunctie van toegevoegde waarde.
•
Hebben jullie nog suggesties om de toets te verbeteren? Er kan geen gelijkwaardigheid van een zonneboiler/ douche WTW etc (systeem tapwater) worden ingevoerd. Deze kan alleen voor het ventilatiesysteem worden ingevoerd. Het is wel mogelijk om in stap 2 de zonnecollector in te vullen, alleen hier moeten kWh worden ingevuld. terwijl uit een EPC de reductie in MJ wordt gegeven. Deze waarde moeten dus eerst omgezet worden om hier de reductie in te kunnen vullen. Misschien is het in de nabije toekomst een idee om net als het kunnen importeren van de EPW er ook een mogelijkheid komt voor het importeren van de herberekening (bijvoorbeeld Uniec) in plaats van het moeten overnemen van de waardes. Bij het gedeelte van de ontwerptool kan eventueel nog een exploitatiemodel aan worden gekoppeld aan de hand van kengetallen. Zodat bij de verschillende maatregelen ook gelijk de investering met de terugverdientijd zichtbaar wordt. Omdat steeds meer woningen worden ontworpen volgend het passiefhuis concept is het misschien verstandig om naast de invoer uit de EPC ook een invoer mogelijk te maken waar de resultaten uit een PHPP (programma voor passiefhuis) kunnen worden ingevoerd.
Hopende je hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, Kiki van der Veen bouwkundig engineer VIAC Installatie Adviseurs
48
