Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Longitudinal study on the effects of maternal anxiety during pregnancy: Neuropsychological and neurophysiological examination of cognitive control in the adolescent offspring
Proefschrift aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Doctor in de Psychologie door Maarten Mennes Onder leiding van promotor Prof. Dr. Bea Van den Bergh copromotoren Prof. Dr. Lieven Lagae en Dr. Peter Stiers 2008
Met de gewaardeerde medewerking van • Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Onderzoeksgroep Gezondheidspsychologie • Faculteit Geneeskunde, Departement Vrouw en Kind, Afdeling Kinderneurologie • Katholieke Universiteit Leuven (IMPH/06/GHW en IDO 05/010 EEG-fMRI) • Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen (G.0211.3)
Voorwoord Maarten Mennes (2008). Voorwoord. In Longitudinal study on the effects of maternal anxiety during pregnancy: Neuropsychological and neurophysiological examination of cognitive control in the adolescent offspring. Unpublished doctoral dissertation, Katholieke Universiteit Leuven, Belgium.
Abstract Bedankt, iedereen.
V.1
Inleiding
Hoewel het onderzoek waar deze verhandeling op voortbouwt reeds 20 jaar geleden begon, begon dit alles voor mij in mei 2003 in Graz, Oostenrijk, met een toevallige ontmoeting tussen Peter Stiers, e´e´n van mijn toenmalige stagebegeleiders en copromotor van mijn licentiaatsthesis, en Bea Van den Bergh, ‘moeder’ van een longitudinale studie naar de effecten van angst tijdens de zwangerschap. “Kende Peter niemand die interesse had om een doctoraat te maken met ERP en fMRI over de gevolgen van angst tijdens de zwangerschap voor het kind?” Vermoedelijk antwoordde Peter toen met de bekende, maar gevaarlijke woorden van wijlen Erik Vandenbussche: “Daar ken ik de geknipte persoon voor”, want enkele maanden later zat ik klaar om mijn tanden in dat onderzoek te zetten.
i
ii
Voorwoord
Wanneer u deze zin leest, zijn we enkele verhuizingen, analyses, discussies en artikels later, en zal u tot de conclusie moeten komen dat het project dat iets meer dan vier jaar geleden begon, waarschijnlijk tot een goed einde werd gebracht. Aan hen die meer dan enkel dit voorwoord lezen om uit te maken of al het onderzoek uit die vorige jaren zinvol is geweest en of we nu echt een stap naar een betere wereld hebben gezet. . . In tegenstelling tot wat de ‘door Maarten Mennes’ op de kaft van dit proefschrift suggereert, wil ik met dit voorwoord aantonen dat mijn doctoraat er niet zou zijn zonder de hulp van vele anderen. Een Antwerpse nek zonder stevig lijf eronder is toch net dat ietsje minder aantrekkelijk.
V.2
Methode
Om een beeld te krijgen van de verschillende personen die bijdroegen aan het onderzoek in dit proefschrift werden verschillende DANKOVAs uitgevoerd. Bijdragen werden zonder restricties als significant beschouwd.
V.3
Resultaten
Tabel 1 geeft een overzicht van de personen die significant bijdroegen aan het onderzoek in dit proefschrift. Omwille van sterke correlaties tussen de deelnemers was het onmogelijk de specifieke bijdrage van elke persoon te berekenen.
V.4
Discussie
Uit alle volgende hoofdstukken in deze verhandeling zal duidelijk blijken dat er van de beschreven resultaten geen sprake zou zijn zonder de bereidwillige medewerking van de deelnemende adolescenten en hun
iii
Tabel 1. Overzicht van personen die bijdroegen aan huidig onderzoek Persoon
Achtergrond
De deelnemende adolescenten en hun ouders
Proefkonijnen
Bea Van den Bergh, Lieven Lagae, Peter Stiers
Promotoren
Alfons Marcoen, Stefan Sunaert, Paul van Hecke
Promotoren van project G.0211.3
Willy Lens, Patricia Bijttebier, Rudi D’Hooge, Ralf Krampe, Richard Ridderinkhof, Johan Wagemans
Leden van de doctoraatscommissie
Jan Buitelaar, Ralf Krampe, Odin Van der Stelt
Leden van de doctoraatsjury
Merel Ackx, Norbert B¨ orger, Paul Casaer, Leo de Sonneville, Jaap Oosterlaan, Veerle Stevens, Erik Vandenbussche, Jaap Van der Meere
Co-auteurs en adviseurs
Wim De Clerq, Maarten De Vos, Katrien Vanderperren, Sabine Van Huffel, Bart Vanrumste, Anneleen Vergult
Leden van de werkgroep SCD-SISTA en het IDO project rond de integratie van EEG en fMRI (IDO 05/010)
Stefaan Van Gool
Na¨ıef scherpzinnig onderzoeker, licentiaatspromotor
Birgit, Ivan, Jan
EEG-experten
Caroline, Ron, Silvia, Stefan
fMRI-experten
Annick F., Annick M., Bart, Caroline, Ellen, Heidi, Jennifer, Karen M., Karen V.H., Michelle, Nikolai, Peter, Sven
Bureaugenoten in de ‘barak’ en op de 10de verdieping in Gasthuisberg
Annelies, Ariane, Sylvia
Bureaugenoten in het Psychologisch Instituut
Omer Van den Bergh, Katleen, Nele, Steven, Wan Li en de andere leden van het vroegere OSGW
Onderzoeksgroep Gezondheidspsychologie
Migros-Evosoft-Ordina-Vipa, de Noordzee
Katalysators
FWO-
iv
Voorwoord
ouders! Op een vrije dag of zondagmorgen je haar vol EEG-gel laten kliederen of in een lawaaierige scanner komen liggen, getuigt van de nodige zelfopoffering in naam van de wetenschap. Niet te vatten in een tabel of analyse is het enthousiasme en de energie waarmee Bea Van den Bergh zich in haar onderzoeksactiviteiten (en vermoedelijk ook ver daarbuiten) stort.
Als
nieuwbakken promotor van een doctorandus legde je net dat ietsje meer druk om dingen tijdig af te krijgen, maar door je enthousiasme begreep ik (achteraf) telkens dat die extra inspanning de moeite waard was. Jouw “Gewoon doen” was meermaals nodig om me over bepaalde strepen te trekken en je streven om gegevens uit verschillende domeinen met elkaar in verband te brengen was het perfecte medicijn tegen het ontwikkelen van wetenschappelijke oogkleppen. Je was een ideale ruggengraat voor dit doctoraat. De onderzoeksobstakels die ik de afgelopen vier jaar tegenkwam, zou ik nooit overwonnen hebben zonder het stevig paar benen dat Peter Stiers onder die ruggengraat plaatste. In het begin had ik enkel controle over de voeten, maar gaandeweg liet je me meer en meer zelf beslissen over de weg die we zouden nemen, zolang ik maar de juiste argumenten op tafel legde. Je kon me op de juiste momenten doen stilstaan om zo de dingen beter te begrijpen. Er is volgens mij weinig waar je echt niets van weet en gelukkig voor mij — en de anderen — deel je die kennis graag uit. Bindweefsel tussen de benen, de ruggengraat, en mijn nek (en eigenlijk ook alle andere delen) is Lieven Lagae. Als hoofdpromotor van het FWO-project en co-promotor van de verhandeling volgde je het hele gebeuren van nabij. Voor een frisse kijk op onze hersenspinsels waren we bij jou aan het juiste adres. Je inspanningen om de rol van psychologen in de wereld van de geneeskunde te onderstrepen mogen niet onderschat worden en zouden velen tot voorbeeld moeten dienen. Bij jullie als promotoren kreeg mijn eigen inbreng een kans. Af en toe gepaard met het nodige duw- en trekwerk, maar net dat waren
236
References
contours in the brain. Cerebral Cortex , 13 , 189–202. Zysset, S., Wendt, C., Volz, K., Neumann, J., Huber, O., & von Cramon, D.
(2006).
The neural implementation of multi-
attribute decision making:
A parametric fMRI study with
human subjects. NeuroImage, 31 , 1380–1388.
List of Publications • Mennes, M., Wouters, H., Lagae, L., & Stiers, P. (in preparation). A quick and comprehensive application of ICA to remove eye movement artifacts from ERP recordings. • Mennes, M., Van den Bergh, B., Lagae, L., & Stiers, P. (in preparation).
Antenatal maternal anxiety modulates to
BOLD response in 20-year old adolescents during an endogenous cognitive control task. • Mennes, M., Van den Bergh, B., Lagae, L., & Stiers, P. (submitted). Endogenous cognitive control and antenatal maternal anxiety: an ERP study in 17-year-olds. • Van den Bergh, B., Mennes, M., Stiers, P., & Lagae, L. (submitted). Is exposure to prenatal maternal anxiety associated with specific deficits in cognitive control in adolescents with AD/HD? • Wouters, H., Mennes, M., Lagae, L., & Stiers, P. (in revision). Event-related potential correlates of stimulus-driven alerting and orienting of attention. Brain and Cognition. • Mennes, M., Wouters, H., Van den Bergh, B., Lagae, L., & Stiers, P. (accepted for publication). Detection and resolution of conflict: ERP correlates of complex human decision making. Psychophysiology.
237
238
List of Publications
• Mennes, M., Stiers, P., Lagae, L., & Van den Bergh, B. (2006). Antenatal maternal anxiety is associated with impairments in cognitive control: involvement of the orbitofrontal cortex. [Abstract] Early Human Development, 82, 536–537. • Mennes, M., Stiers, P., Lagae, L., & Van den Bergh, B. (2006).
Long-term cognitive sequelae of antenatal maternal
anxiety: involvement of the orbitofrontal cortex. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 30, 1078–1086. • Van den Bergh, B.R.H., & Mennes, M. (2006). The association between a mother’s anxiety during pregnancy and self-regulation during adolescence. Kind en Adolescent, 27, 31–43. • Van den Bergh, B.R.H., Mennes, M., Stevens, V., van der Meere, M., B¨ orger, N., Stiers, P., Marcoen, A. & Lagae, L. (2006). ADHD deficit as measured in adolescent boys with a continuous performance task is related to antenatal maternal anxiety. Pediatric Research, 59, 78–82. • Van den Bergh B.R.H., Mennes, M., Oosterlaan, J., Stevens, V., Stiers, P., Marcoen, A., & Lagae, L. (2005). High antenatal maternal anxiety is related to impulsivity during performance on cognitive tasks in 14- and 15- year- olds. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 29, 259–269. • Van den Bergh, B.R.H., Mulder, E.J.H.J., Mennes, M., & Glover V. (2005). Antenatal maternal anxiety and stress and the neurobehavioral development of fetus and child: links and possible mechanisms. A review. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 29, 237–258. • Mennes, M., Stiers, P., Vandenbussche, E., Vercruysse, G., Uyttebroeck, A., De Meyer, G., & Van Gool, S.W. (2005). Attention and information processing in survivors of childhood
239
acute lymphoblastic leukemia treated with chemotherapy only. Pediatric Blood and Cancer, 44, 479–486. • Mennes, M., Vandenbussche, E., Vercruysse, G., Uyttebroeck, A., De Meyer, G., & Van Gool, S.W. (2003). Neuropsychological Dysfunction after treatment of childhood acute lymphoblastic leukaemia [Abstract]. Medical and Pediatric Oncology, 41, 272– 273.
