Arnhem, vrijdag 20 september 2013
‘Kantelpunten, veranderingen van het systeem aarde’ Wouter van Dieren lid van de Club van Rome en oprichter/directeur van IMSA Amsterdam (Dia’s PowerPoint-presentatie en transcriptie gesproken toelichting)
Die titel Knagend Geweten vond ik een beetje moeilijk, maar ik denk dat ik er iets van gemaakt heb. Dit is mijn 3000ste lezing denk ik ongeveer. Jullie krijgen op de dia’s wat lijstjes langs; het is niet de bedoeling dat ik die oplees. Deze geeft je een indruk van IMSA Amsterdam.
Wij zijn een ‘thinktank’, houden ons bezig met duurzaamheid en hebben zeer grote doorbraken op gebied van natuur en milieu in Nederland en ook wereldwijd mee helpen organiseren. Waarvan natuurlijk het mooiste was datgene waarmee ik begon, ooit in 1971, het wereldbekend maken van ‘Limits to Growth’. Dat is hier in Nederland begonnen en daar moet ik nog eens een keer een boek over schrijven. De Club van Rome wat is dat?
Dat is een wereldwijde denktank, 100 leden, in Nederland zijn er vier, naast mij Pieter Blom van de Triodosbank, Ruud Lubbers en Prinses Beatrix; zij is nog steeds actief, heeft een grote belangstelling daarvoor. We hebben vorig jaar een boek van Jørgen Randers gepubliceerd - Randers was één van de vier auteurs van Limits to Growth in 1971 - en daarin beschrijft hij 2052, en inderdaad, het is nog steeds hyperactueel. De Grenzen aan de groei worden elk jaar weer uitgerekend, op allerlei instituten in de wereld, en ja, ‘we are on schedule’. Dat is heel vreemd. Dan zit je tegenover een topeconoom, kent u dat woord? Top-econoom? Er zijn drie soorten economen: zij die kunnen tellen en zij die niet kunnen tellen …
2
Knagend Geweten, ja, want de burger is bezorgd, de consument werkt niet mee, er worden offers gevraagd. Wij rijden allemaal auto, nou ik kan u verzekeren, mijn geweten knaagt niet om die reden. Hoe vaak mij is gezegd dat ik me moest schamen omdat ik de wereld rondvloog, veel CO2 … Wat moest ik dan, zwemmen naar Amerika? Offers gevraagd, want anders …, wat krijg je elke dag te horen?
Begrotingstekort loopt op, economie verder in het slop, werkeloosheid stijgt enz. Wij moeten dus een Knagend Geweten hebben, want dit is de dagelijkse werkelijkheid. Maar wij zeggen, vanuit de duurzaamheidsbeweging, nee, het Knagend Geweten moeten we om deze reden hebben.
3
Wij moeten ons zorgen maken om dit verhaal, dat ooit door Diederik Samsom is begrepen, heel lang geleden, maar dan kom je in Den Haag, doe je een deur achter je dicht en ga je een ander leven leiden. Dat is heel vreemd. Dit was het onderwerp dat hij kende, dat heeft hij dus ingeruild voor het verhaal dat ik net liet zien. Dit zijn de dingen die echt tellen, dit is wat er werkelijk aan de hand is in de wereld. En dat betekent dat we naar perioden gaan, nog steeds, het is al instabiel, er zijn honderden oorlogen aan de gang, soms hele kleine conflicten, vanwege grondstoffenschaarste, vanwege honger, droogte enz. Dit is wat er aan de gang is en ik zal jullie laten zien waar de basis vandaan komt.
Deze grafiek is overal in de wereld bekend, behalve in Den Haag. We hebben een heel klein landje. Nederland is eigenlijk het 18e Bundesland. Er zijn mensen bezig om een referendum voor te bereiden, 30.000 handtekeningen, om Nederland daadwerkelijk aan te laten sluiten bij Duitsland. En dat zou gunstig zijn, want in Duitsland kénnen ze dit. Ik had een paar maanden geleden een uitnodiging van Angela Merkel of ik met 150 mensen naar de Bundeskanselarei wilde komen, om hierover te praten. Geen sterke bijeenkomst, maar interessant om mee te maken. Dit is de beroemde klimaat-hockeystick. Wat je hier ziet is 600.000 jaar, van links naar rechts, tot vandaag; bij het laagste punt rechts begint de industriële revolutie. U ziet dat de blauwe lijn, de CO2-concentratie, en de zwarte lijn, de temperatuur vrijwel parallel verlopen. Hoe komen die schommelingen? Door vulkaanuitbarstingen, inslagen van meteoren, draaiing van de aardas, dat soort bewegingen. Maar het belangrijkste is dat je de conclusie moet trekken naar vandaag. We zitten nu op de onderste rode stip, 400 deeltjes per miljoen. Twee maanden geleden hebben we dat moment bereikt. Dat betekent dat we nu naar 600 deeltjes per miljoen gaan, BAU, business as usual. En dat betekent dat we niet naar +2 gaan, wereldwijd, maar naar +4. Dat is heel slecht nieuws.
4
Vervolg volgende pagina
Wat je hier ziet ga ik niet helemaal uitleggen. Volgende week, op mijn Springtij Festival op Terschelling, komen de auteurs hiervan uitleggen, dat in 2080-2100 de zomers tussen de evenaar en de 50e breedtegraad 60ºC - 80ºC warm worden. Als het zo doorgaat wordt het +12ºC in het jaar 2200 en dan zijn er nog een paar groene plekjes in de wereld, op Nova Zembla groeit nog wat en in Nieuw-Zeeland. En verder is alles verbrand. Komen jullie het woord klimaatverandering tegen in de tekst van de Koning (op Prinsjesdag), de Miljoenennota? Alle klimaatmaatregelen die wij wilden treffen zijn de afgelopen zoveel jaar uit onze regeerakkoorden geschrapt. Want u weet het, windmolens draaien op subsidie, daarentegen ontvangt de fossiele industrie ongeveer € 550 miljard per jaar aan subsidie, ik herhaal € 550 miljard per jaar, gaat naar steenkool, olie, zo zitten we in elkaar op dit moment.
5
We hebben een florerende plasticindustrie. In de supermarkt is alles tegenwoordig niet meer in papier, maar plastic, plastic, plastic.
Op de stranden van de wereld kom je dit tegen. Het is 2009, hij is al lang dood. Het belangrijkste probleem is niet alleen dat vreselijke drama van die vervuilde stranden en die dieren die doodgaan bij miljoenen.
Het echte drama is dat de grootste eiwitbron van de wereld, 30% van het eiwit komt uit zee, dat die vernietigd wordt.
6
De metafoor van de Toren van Babel. Waarom laat ik die zien? Wat doet de koning van Babylon? Die Babyloniërs zijn zo machtig dat ze ervan dromen dat ze op een dag God zelf kunnen bezoeken in de hemel. Dan bouwen ze torens. In heel Mesopotamië vind je nog resten van de zogenaamde ziggoerats. Dat zijn trapsgewijze torens. In Babel is daadwerkelijk zo’n toren gebouwd. En Breughel heeft dat vertaald naar deze metafoor. De koning staat links onder. In een metafoor tellen leeftijden niet. De koning heeft al honderd jaar geleden deze toren besteld. Hij komt kijken. Ze zijn al honderd jaar aan het bouwen. En je ziet, boven is hij niet af. Want er is iets raars gebeurd onderweg. De arbeiders komen niet meer naar beneden als ze daarvoor een dag moeten reizen; ze blijven dus boven. Grondstoffen worden aangevoerd, eerst van dichtbij, dan van steeds verder. Omdat het in de buurt uitgeput raakt. Rivierklei is op, nieuwe klei is niet te vinden, dus van steeds verder komen de grondstoffen, steeds langer duurt het om ze boven te krijgen. Bovendien, als die arbeiders boven blijven dan moeten er ook grondstoffen naar boven om hen ervan te voorzien. En die wagens moeten ook terug, voor het afval en wat dan ook. Er ontstaan boven herbergen, quartiers, bordelen, broodbakkerijen, want op den duur duurt het een week voordat je heen en weer reist. Maar beneden is iets heel bijzonders aan de gang, daar zit het centraal planbureau. En die tellen alle goederen die worden aangevoerd en naar boven gaan. Die tellen ze op en zeggen: er is dus economische groei. Want er is een enorme omzet van goederen en energie. En dat is economische groei. En hoe zou het nou komen dat die toren niet af komt? Daar begrijpen ze niks van en dan breekt de spraakverwarring uit. En dat is wat jullie elke dag van de economen horen. Dat is Babylonisch. Daarom noem ik de Rotterdam School of Economics de Rotterdam School of Economics Nonsens. En de Harvard School of Economic Destruction. Want daar tellen de voorraden van de wereld niet mee, zijn geen kapitaalvoorraden. Want die zijn oneindig. De natuur is oneindig, dus waarom zou ik als econoom daar mee bezig zijn. 7
De politieke agenda van vandaag is bijgevolg deze. De vrije markten gaan het allemaal oplossen, hoewel ze nooit hebben bestaan. Er zijn op dit moment waarschijnlijk vier vrije markten in de wereld: bedreigde planten- en diersoorten, drugs, wapens en mensenhandel. Maar zelfs als iemand in deze zaal het zou wagen om in een van die markten te gaan optreden, dan is er ook een regulering. Alleen het gaat op een andere manier. Met wapens, en gevaar, en drugs, en oorlog. Maar het is dus ook geen vrije markt. Ga naar Italië; de helft van de economie is daar illegaal. De 3% norm voor bezuinigingen is een politieke norm, geen economische. Hervormen, weten jullie wat het betekent? Dat er allemaal hele bijzondere dingen gebeuren die wij niet begrijpen en aan het eind ervan is er een phoenix die herrijst uit de as. Dat is een Harry Potterverhaal. Wat er is geen enkele wetenschappelijk basis voor die sprookjes, helemaal nergens te vinden, zelfs niet bij Schumpeter, hoewel ze hem dagelijks citeren. Je mag niet stimuleren, de Amerikanen doen dat wel, over de rand, dan krijg je inflatie. De banken zijn bastions, dat zijn geen plekken meer met een loket. En je saneert het hele sociaal-culturele systeem. Met de idee dat als het straks herstelt, dan komt het allemaal weer tevoorschijn. Ga al die mensen die drie, vier, vijf jaar werkeloos zijn gemaakt, die pakken de boel weer op, die beginnen dat theater opnieuw, .. dus niet. Zo werkt dat niet. Als je eenmaal een structuur vernietigt krijg je hem niet terug. 4% duurzame energie: in Duitsland zitten we nu op 20% en de kolenlobby doet geweldig zijn best, in allerlei artikelen, om duidelijk te maken dat daardoor zo iets belangrijks als de basisvoorziening van energie in gevaar komt. Wij moeten die kolencentrales openhouden, want als het een keer niet waait, als er een keer geen zon is, dan moet die kolencentrale het werk doen. We hebben tien jaar geleden gewaarschuwd dat ze die overcapaciteit gingen bouwen en dat er dus rampen aan zouden komen. Er werd niet geluisterd en aan de Eemshaven staat een spiksplinter nieuwe centrale van NUON stil. NUON staat weer te koop, maar niemand wil het weer hebben, want het is een verleden tijd. We gaan gelukkig naar het Duitse model van de decentrale energievoorziening. 8
Geen subsidies en het rekenmodel van het CPB dat is wat de Koning mag vertellen.
En wat is nou de achtergrond van deze merkwaardige misvatting? Van deze ongelooflijke blindgang in de wereld economie? Dat betekent om te beginnen dat wij Amerikaniseren. Wij volgen de Harvard School of Economics. En erger nog, de Chicago School of Economic Destruction. Het is de Angelsaksische marktideologie, de overheid moet klein zijn, de markt moet alles doen. En dat is ook totale onzin. Alexander Rinnooy Kan gaf vorig jaar op mijn Springtij Festival een schitterende inleiding en zegt hij: er bestaat geen verschil tussen markt en overheid, dat is een volstrekte misvatting, dat kun je perfect aan iedereen uitleggen, we are all in this together. Waar gaat het om? Wij betalen gewoon belasting, daarmee sturen we, dat doen we samen, we stimuleren dit en dat, en dat niet. Er is nooit een grote technologische doorbraak geweest zonder dat we dat samen besloten. Niet de markt, niet de overheid. In 1882 was de laatste cholera-epidemie in Amsterdam, daarna hebben we 30 jaar rioleringen gebouwd, om die reden. Nou, als de markt dan faalt, dan zeggen dus de economen die niet kunnen tellen: de reden is dat de markt niet vrij genoeg kan zijn, die moet dus nog vrijer worden. Dus je moet de Vestia’s van deze wereld nog meer vrijheid geven. Dan gaan ze minder corrupt zijn, dan gaan ze meer luisteren naar de patiënten. En die patiënt die kan veel beter dan op dat moment tegen de markt zeggen, ik wil jou niet, ik wil die dokter ook niet, ik wil die dokter. Dat is marktkeuze. Is hier een station met taxi’s in Arnhem? Ja? Dan kiezen jullie ook die taxi die het beste aanbod doet. Toch? Bastion van vrije markten, hè?
9
En de duurzame agenda, die zegt, het is een heel ander verhaal. Dit hadden we willen horen. Het rare is, Willem Alexander, met zijn neven en zijn broer, die snappen dit, die kennen deze agenda. Ze houden zich ermee bezig. En wat doe je dan? Je kiest voor groene energie. En je kiest voor energiepolitiek. Je gaat geen schaliegas boren. En er nog een grote hoop fossiel bovenop gooien. Je kiest voor energiepolitiek. Je kiest voor industriepolitiek. Zoals ooit de commissie Wagner. Gerrit Wagner was een voormalige Shell-directeur, de economie zat in het slob geloof ik, dat was de aanleiding. En de Commissie Wagner zei: die kant gaan we op met de industriepolitiek. Er werden keuzes gemaakt. Nou, dat mag niet van de neo-liberale econoom, want dan kom je in de SovjetUnie terecht. Je moet stimuleren. Je moet een kompas maken vergelijkbaar met de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. De kolencentrales moeten gesloten worden wereldwijd. De Chinezen zijn daar verder mee dan wij denken. Chinezen zijn niet zo stom, het zijn intelligente mensen. De CO2-prijs moet omhoog, daar moet belasting overheen. Als je innoveert – volgende week gaan we met Accenture Club of Rome Innovatie Prijs, de Groene Tulp, dan komen er honderden innovaties op tafel, magnifieke innovaties. Maar de meeste krijgen geen basisfinanciering. Want de bank vraagt dan: meneer heeft u wel een track-record? Nee, het is nieuw. Nog een keer: wat heeft u de afgelopen tien jaar verdiend aan deze innovatie? Nee, kan niet want het is nieuw. Dan krijgt u geen geld. Het is dus een wonderlijk verhaal. Heb ik tientallen keren meegemaakt.
10
Dit is de agenda die we zouden moeten willen. Dit had de Troonrede moeten zijn.
Goede, echte energieprijzen. Grondstofverspilling, rapport van McKinsey: € 600 miljard per jaar wordt verspild aan hoe we omgaan met grondstoffen. Is toch merkwaardig. Transport, de klimaatkosten, als je die doorbelast komt er 500 tot 700% op de vliegkosten. Dat durft geen politicus. Maar als je het niet doet, dan hebben onze kinderen geen planeet meer.
Hier is een overzichtje van waar we naar toe moeten. Van 1850 tot 2000 zie je steeds grote technologische doorbraken. Rechtsboven die naar de Renewable Resource Economy. Daar worden we één met de natuur, we gaan alleen de rente van het natuurlijk kapitaal gebruiken.
11
En essentieel is dat de economie geherhumaniseerd wordt. Al deze begrippen ken je. De publieke infrastructuur mag je nooit aan de markt verkwanselen. We moeten naar het besef dat, zoals nota bene de CEO van DSM elke dag zegt, het niet gaat om de aandeelhouderswaarde, maar om de waarde voor de mensen en de planeet.
In Hällefors, een klein staalstadje in midden-Zweden, openden we met de duurzaamheidsbeweging een designacademie. De kinderen dansten in de sneeuw. Die kinderen hadden verplicht muziekonderwijs want de burgemeester trof toen hij er kwam een stadje in verval met 30% werkelozen en heeft gezegd: de basis is onderwijs en cultuur, dus alle kindjes krijgen 12
muziekles. Ze zaten allemaal in de sneeuw te spelen. Daarna hield Göran Persson, de minister-president, een gloedvolle toespraak: de toekomst is aan deze agenda, en niet aan die andere agenda. Het Hällefors-model laat zien dat je op lokale schaal een enorme stap kunt maken, naar werkgelegenheid, cultuur. En alles draait om de gemeenschap, niet om Thatchers adagium, “There is no such thing as society”.
De kern van de boodschap is deze. We zitten in die situatie van de klimaatverandering en de hele sleep die erachter komt van terrorisme, conflicten, migratie, we are running out of resources; ik citeer de grootste grondstoffenhandelaar ter wereld, Grantham in Boston: “we are running out”. Dan moet je op dat moment misschien eens kijken naar Keynes, die heeft de naoorlogse wederopbouw mogelijk gemaakt door daarvóór met Roosevelt The New Deal te bedenken. Dat haperde, maar toen kwam Pearl Harbour, 21 december 1941 en vier weken later roept Roosevelt de captains of industry van Amerika bij elkaar. En hij zegt, heren ik heb nodig 270.000 vliegtuigen, tanks, schepen, we are at war. Waarop meneer Ford en meneer Chevrolet zeggen: dat kan helemaal niet; Lockheed misschien wel, maar wij hebben al zoveel dingen aan ons hoofd. Gentlemen, you don’t understand, you’re only going to manufacture what I want. There is no choice. And they did it. Ze hebben dat allemaal gedaan. En het meest schitterende ervan is dat, nadat ze het fascisme en dat monster verslagen hebben, dat dan de basis is van de technologische revolutie van de wederopbouw, van the American Dream die erna komt. Dus de basis wordt gelegd in de war-economy, de basis wordt gelegd in een groot leiderschap en daarna floreert de economie als nooit tevoren want hij heeft plotseling gezien dat de voorziening die we met elkaar treffen een combinatie is van markt, overheid, genialiteit, innovatie en moed. Dat is wat we moeten willen. They did it. Dank jullie wel.
13
