DE GEMENE DELER
DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK
Naam: Klas: Datum:
DE GEMENE DELER
INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment is kanker de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. Het komt zo veel voor, dat bijna iedereen er ooit in zijn of haar omgeving mee te maken krijgt. Door middel van wetenschappelijk onderzoek komen we steeds meer te weten over kanker. En hoe beter de mechanismen die leiden tot kanker bekend zijn, hoe groter de mogelijkheden worden om het adequaat te diagnosticeren en behandelen. Zou het, met genoeg kennis, ooit mogelijk worden om van kanker een chronische ziekte te maken in plaats van een dodelijke? Of kan het misschien ooit bij iedereen genezen worden, en misschien zelfs wel voorkómen worden? Er is nog heel veel onderzoek nodig en dat wordt ook gedaan. In deze module maak je kennis met kanker als celziekte en onderzoek dat uitgevoerd wordt.
OPDRACHT 1: WAT WEET JE AL OVER KANKER? Kanker is een veelvoorkomende ziekte, waar veel mensen aan overlijden. In Nederland is kanker zelfs doodsoorzaak nummer één. In deze opdracht ga je aan de slag met wat basiskennis over kanker in onze samenleving. 1.1 Maak een mindmap van concepten die met kanker te maken hebben. Gebruik hiervoor het
werkblad aan het eind van deze module. Tip: Je kan bij je mindmap denken aan categorieën als ontstaan, therapie, onderzoek en leefstijl.
Meer informatie over wat een mindmap is en hoe je het maakt, kun je vinden bij de volgende link: http://www.lereniseenmakkie.nl/Stampwerk/Mindmaps/Mindmaps.html
Figuur 1. De incidentie (vóórkomen) van kanker, en de kankersterfte van mannen en vrouwen in Nederland van 1989 tot 2011, in aantallen per 100.000 inwoners (gestandaardiseerd voor de Europese bevolkingssamenstelling). Bron: Nederlandse Kankerregistratie, beheerd door IKNL © augustus 2013.
Pagina 1
DE GEMENE DELER
1.2 Volgens de grafiek sterven er nu minder mannen aan kanker dan twintig jaar geleden.
Dit komt onder andere doordat één van de onderstaande kankersoorten nu minder voorkomt bij mannen dan toen. Welke kankersoort is dit? Leg uit waarom je dat denkt. Blaaskanker, Darmkanker, Longkanker, Spierkanker
............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 1.3 In de grafiek is te zien dat de incidentie (het vóórkomen) van kanker bij vrouwen in 2011
is veranderd ten opzichte van 1989. Dit verschil kan komen door een echte verandering van de incidentie van kanker. Er is nog een verklaring mogelijk. Wat zou dit verschil nog meer kunnen verklaren?
............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 1.4 Hieronder volgen drie stellingen. Bespreek elke stelling met een klasgenoot en geef ver-
volgens aan of deze waar of niet waar is. Schrijf je motivatie op onder de stelling.
Sinds kort is kanker doodsoorzaak nr. één in Nederland. Ook in andere westerse landen stijgt kanker in de lijst van belangrijke doodsoorzaken. Stelling: Begin vorige eeuw was kanker een zeldzame ziekte. Waar / Niet waar, omdat: ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................
Pagina 2
DE GEMENE DELER
Met behulp van wetenschappelijk onderzoek is er een verband ontdekt tussen kanker en ons eigen gedrag. In 35-50% van de nieuwe kankergevallen heeft een ongezonde leefstijl waarschijnlijk een grote rol gespeeld bij het ontstaan van kanker. Stelling: Als je zonnebrandcrème gebruikt, krijg je geen huidkanker. Waar / Niet waar, omdat: ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ Kanker is een complexe ziekte die begint bij een enkele cel, met grote lichamelijke gevol-
gen. Hoewel er nog veel onbekend is, wordt er dankzij onderzoek steeds meer ontdekt over cellen, en over de mechanismen die bij kanker belangrijk zijn. Dit heeft geleid tot verbeterde diagnostiek en behandelingsmethodes. Hierdoor kunnen verschillende kankersoorten eerder ontdekt worden, en zijn meer mensen nog in leven vijf jaar na de diagnose. Stelling: Door meer onderzoek zal kanker in tien jaar een chronische in plaats van dodelijke ziekte worden. Waar / Niet waar, omdat: ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ Je hebt nu al iets meer nagedacht over kanker en het kankeronderzoek. Met de volgende opdrachten ga je nog iets dieper in op je voorkennis. Maak deze opdrachten samen met je buurman of buurvrouw. 1.5 Hoe ontstaat een tumor?
............................................................................ ............................................................................ ............................................................................
Pagina 3
DE GEMENE DELER
1.6 Waardoor geeft een tumor in het begin geen klachten, maar na verloop van tijd wel?
............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 1.7 Waardoor kan een patiënt die niet wordt behandeld aan kanker overlijden? Gebruik in
je antwoord de termen ‘goedaardige tumor’ en ‘kwaadaardige tumor’.
............................................................................ ............................................................................ 1.8 Vul naar aanleiding van je antwoorden op de opdrachten 1.2 t/m 1.7 je mindmap van
opdracht 1.1 aan.
OPDRACHT 2: CELLEN BESPIONEREN Hoewel kanker bij iedereen anders is, ontstaat de ziekte bij elke patiënt uit één enkele cel. Kankercellen kunnen uitgroeien tot een tumor en gezonde cellen overwoekeren. Dat gebeurt niet van de ene op de andere dag, en bovendien niet op één bepaalde manier. Het ontstaan van kanker is een complex proces. Voor de behandeling ervan is kennis hierover belangrijk en daarvoor is veel onderzoek nodig. In deze opdracht maak je kennis met wetenschappelijk onderzoek naar kanker en zie je een aantal Nederlandse kankeronderzoekers. 2.1 Bekijk de film “Kijken naar Kanker”: http://youtu.be/ovDKT4W9if0
Gezonde cellen vertonen allerlei activiteiten in het lichaam. Een voorbeeld is: een cel transporteert zuurstof. Een aantal celactiviteiten kunnen de onderzoekers met hun opnametechnieken op film bekijken. 2.2 Welke van de onderstaande celactiviteiten werden genoemd in de film? Let op, er zijn
meerdere juiste antwoorden.
A. c ellen bewegen B. cellen delen C. cellen groeien D. cellen kopiëren DNA E. cellen maken eiwitten F. cellen verdelen chromosomen
Pagina 4
DE GEMENE DELER
Een aantal activiteiten die je bij gezonde cellen tegenkomt, blijken in kankercellen verstoord. Onderzoekers willen weten hoe dat komt. 2.3 De onderstaande uitspraken hebben te maken met de film die je net gezien hebt. Twee uitspraken gaan over activiteiten van gezonde cellen, drie uitspraken over verstoorde activiteiten. Zet de uitspraken op de juiste plek in de tabel. • • • • •
Cellen bewegen door het lichaam om elders te gaan delen en groeien. Cellen delen om in het lichaam steeds onderdelen te vervangen en te vernieuwen. Cellen delen ongecontroleerd. Cellen delen zich op in twee nieuwe cellen met een willekeurige hoeveelheid chromosomen. Moedercellen verdelen chromosomen eerlijk over dochtercellen door middel van een ‘potje touwtrekken’.
Activiteit van gezonde cellen
Verstoorde activiteit in kankercellen
....................................... ....................................... ....................................... ....................................... ....................................... ....................................... ....................................... .......................................
2.4 D e onderzoekers uit de film willen kijken wanneer een cel ‘in de fout’ gaat, hoe dat ge-
beurt, en wat de gevolgen daarvan zijn. Hieronder staat een kloppende stelling geformuleerd. Beredeneer waarom de stelling waar is.
Stelling: Om goed onderzoek te doen naar kanker, is het belangrijk om niet alleen te kijken naar kankercellen, maar ook naar gezonde cellen. ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................
Pagina 5
DE GEMENE DELER
OPDRACHT 3: THE HALLMARKS OF CANCER
Er zijn verschillende typen kanker. De precieze combinatie van eigenschappen van de kankercellen verschilt per type kanker, maar ook per patiënt. Het kankeronderzoek is daardoor zeer omvangrijk. De Hallmarks of Cancer staan centraal in het kankeronderzoek. Dit zijn een aantal karakteristieke kenmerken die tumorcellen bij alle vormen van kanker gemeen hebben. Deze Hallmarks of Cancer geven structuur aan het onderzoek en helpen om deze complexe ziekte te begrijpen. In deze opdracht maak je kennis met de Hallmarks of Cancer. In de rest van de module zullen we de term ‘Hallmarks’ gebruiken. 3.1 Lees hoofdstuk 6 van het naslagwerk
Op de volgende pagina zie je een tabel met in de eerste kolom de Hallmarks, met daarnaast kolommen voor celactiviteiten, metaforen, en de bijbehorende onderzoeksgebieden. Sommige cellen in de tabel zijn al ingevuld. 3.2 Uit de omschrijving van een Hallmark kun je activiteiten afleiden die gezonde cellen
vertonen. Hieronder staan de activiteiten op een rijtje. Zet ze in de tabel op de volgende pagina bij de juiste Hallmark, in kolom 2 (er is al een ingevuld).
A. B. C. D. E. F. G. H.
Cellen van het immuunsysteem herkennen abnormale cellen. Normale cellen delen alleen in reactie op groeisignalen van andere cellen. Normale cellen delen slechts een eindig aantal keer. Normale cellen gaan bij stress of onherstelbare schade in apoptose. Normale cellen hechten aan extracellulaire matrix en blijven daardoor op hun plek. Normale cellen reageren correct op signalen die celdeling onderdrukken. Normale cellen steken energie in onderhoud en celspecifieke functies. Normale cellen stimuleren niet zomaar de bloedvatvorming.
3.3 Hieronder staan de Hallmarks vertaald naar metaforen uit de wereld om ons heen. Vul
deze bij de juiste Hallmark in bij kolom 3 (er is al een ingevuld).
A. B. C. D. E. F. G. H.
Pagina 6
Aardlekschakelaar die niet meer werkt. Door rood rijden. Iets anders doen dan schoolwerk terwijl je in de klas zit. Onsterfelijk worden. Ontsnappen uit de gevangenis en een kolonie stichten. Onzichtbaar zijn voor de politie. Thuisbezorgd.nl Vastzittend gaspedaal van een auto.
DE GEMENE DELER
3.4 De Hallmarks komen terug in onderzoeksgebieden rondom kanker. Hieronder staan een
aantal onderzoeksgebieden die met kanker te maken hebben. Deel deze in bij de meest overeenkomende Hallmark in kolom 4 van de tabel.
A. B. C. D. E. F. G. H.
Onderzoek naar de rol van mitochondriën bij kanker. Onderzoek naar hoe cellen voortbewegen. Onderzoek naar hoe cellen zelfmoord plegen. Onderzoek naar hoe tumoren zorgen voor voldoende energie en zuurstof om groter te groeien. Onderzoek naar hoe zieke cellen door het lichaam worden herkend en opgeruimd. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat afgestorven cellen worden vervangen. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat cellen een maximaal aantal delingen mogen doen. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat gezonde cellen niet te veel delen.
In deze opdracht heb je kennis gemaakt met de verschillende Hallmarks. Tumorcellen krijgen deze Hallmarks doordat bepaalde moleculen die allerlei taken uitvoeren in de cel veranderd zijn in de tumorcellen ten opzichte van normale cellen. 3.5 Welke moleculen worden hier bedoeld die veranderd zijn in tumorcellen ten opzichte
van normale cellen?
............................................................................
Pagina 7
DE GEMENE DELER
1 – Hallmark
2 – eigenschap/ ken-
3 – metafoor voor
merk normale cel
Hallmark
Kankercellen zijn niet
Normale cellen delen
meer afhankelijk van
alleen in reactie op
vastzittend gaspedaal
signalen van bui-
groeisignalen van
van een auto
tenaf om celdeling te
andere cellen.
4 – onderzoeksgebied
.................. ..................
starten. Kankercellen reageren
..................
..................
..................
drukken.
..................
..................
..................
Kankercellen worden
..................
..................
..................
immuunsysteem.
..................
..................
..................
Kankercellen gaan niet
..................
..................
..................
grammeerde celdood).
..................
..................
..................
Kankercellen kunnen
..................
..................
..................
celdelingen doorlopen.
..................
..................
..................
Kankercellen kunnen
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
niet meer op signalen die de celdeling onder-
niet herkend door het
in apoptose (gepro-
een oneindig aantal
bloedvatvorming (angiogenese) stimuleren.
Kankercellen kunnen loskomen uit eigen weefsel, en omliggend en verder gelegen weefsel binnendringen. Kankercellen hebben een energiemetabolisme die is gericht op groei en celdeling.
Pagina 8
DE GEMENE DELER
WERKBLAD
Pagina 9
