Kaders voor het Waterbeheerplan 5 Achtergronddocument 4 Omgeving
Droge voeten, schoon water
Kaders voor het Waterbeheerplan 5 Achtergronddocument 4 Omgeving
CONCEPT
Hoogheemraadschap van Rijnland 23 april 2014 Versie 1.0 Corsanummer 14.XXXXXX
2
Inhoudsopgave Inleiding............................................................................................................... 5 Samenvatting........................................................................................................ 6 1.1 Resultaten............................................................................................... 6 1.1.1 Inwoners.............................................................................................. 7 1.1.2 Stakeholders......................................................................................... 7 1.2 Aandachtspunten...................................................................................... 7 1.3 Tenslotte................................................................................................. 8 2
Burgerparticipatie: doelgroep, doelstellingen en opbouw..........................................9 2.1 Doelgroep....................................................................................................9 2.2 Doelstelling.................................................................................................9 2.3 Opbouw......................................................................................................9
3
Aanpak burgerparticipatietraject.........................................................................10 3.1 Water Belevings Index (WBI).......................................................................10 3.2 Online platform en (social) media campagne ‘Denk mee met Rijnland’.............10 3.2.1 Algemeen..............................................................................................10 3.2.2 Online participatieplatform......................................................................13 3.2.3 Participatie-enquête................................................................................15 3.2.4 (Social) Media Campagne........................................................................15
4
Resultaten burgerparticipatietraject....................................................................18 4.1 Resultaten bevolkingspeiling Water Belevings Index (WBI)..............................18 4.1.1 Kennis en beleving water en waterproblematiek.........................................18 4.1.2 Kennis over Rijnland...............................................................................18 4.1.3 Vertrouwen.............................................................................................19 4.1.4 Participatiebereidheid.............................................................................19 4.2 Kwantitatieve resultaten platform en (social) mediacampagne ‘Denk mee met Rijnland’...................................................................................................20 4.3 Kwalitatieve resultaten platform, participatie-enquête en (social) media campagne ‘Denk mee met Rijnland’.............................................................22 4.3.1 Stellingen Schoon water..........................................................................22 4.3.2 Stellingen Droge voeten...........................................................................24 4.3.3 Ideeën...................................................................................................26 4.3.4 Participatie-enquête................................................................................26
5
Gesprekken met stakeholders.............................................................................28 5.1 Doel.........................................................................................................28 5.2 Vragen......................................................................................................28 5.3 Accounts...................................................................................................28 5.4 Resultaten.................................................................................................29 5.4.1 Gevolgen klimaatverandering....................................................................29 5.4.2 Eigen bijdragen aan het waterbeheer........................................................29 5.4.3 Samenwerking met Rijnland....................................................................29 5.4.4 Aandachtspunten....................................................................................29
3
6
Bevindingen, conclusies & aanbevelingen............................................................30 6.1 Conclusies - inhoud....................................................................................30 6.2 Conclusies - proces....................................................................................30 6.3 Aanbevelingen...........................................................................................32
Bijlage 1 t/m 10
4
Inleiding Het hoogheemraadschap van Rijnland is verantwoordelijk voor het water (kwaliteits)beheer, inclusief de afvalwaterzuivering en waterveiligheid in het gebied dat gelegen is tussen Wassenaar, Gouda, IJmuiden en Amsterdam. De doelstelling van Rijnland is duurzaam en doelmatig waterbeheer: toekomstbestendig, kostenbewust, innovatief, flexibel en (meer dan voorheen) rekening houdend met de omgeving. Hoe dit moet gebeuren, wordt vastgelegd in het nieuwe Waterbeheerplan, een document waarin het waterschap iedere zes jaar vastlegt welke maatregelen nodig zijn om de beoogde doelstellingen te behalen en hun taken zo goed mogelijk uit te voeren. Goed waterbeheer is een zaak die alle ingezetenen van Rijnland aangaat. Het waterschap wil daarom samen met alle stakeholders, waaronder de burgers van Rijnland, inhoud geven aan het Waterbeheerplan 5 (WBP5) voor de jaren 2016-2021. In de periode oktober 2013 – februari 2014 zijn daarom zowel burgers als andere stakeholders geraadpleegd en actief betrokken. Het participatietraject is in opdracht van Rijnland uitgevoerd door communicatiebureau Podium. Dit rapport beschrijft in de hoofdstukken 1 t/m 3 achtereenvolgens de doelstellingen, de aanpak, de resultaten, het proces en de leerpunten van het participatietraject Denk mee met Rijnland. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 ingegaan op de gesprekken die Rijnland heeft gevoerd met andere stakeholders zoals (mede)overheden, bedrijven en belangengroepen. Tenslotte bevat hoofdstuk 5 de conclusies en aanbevelingen. Voorafgaand aan hoofdstuk 1 is een managementsamenvatting opgenomen.
5
Samenvatting Goed waterbeheer is een zaak die alle inwoners en bedrijven in Rijnland aangaat. Bij het opstellen van het nieuwe Waterbeheerplan wil Rijnland dan ook graag de ‘buitenwereld’ betrekken en horen wat zij belangrijk vinden. Niet alleen van de traditionele stakeholders zoals provincies en gemeenten maar ook van de inwoners. Als eerste stap in het betrekken van de omgeving heeft Rijnland in de periode oktober 2013 – februari 2014 met de Denk mee met Rijnland campagne de omgeving geraadpleegd.
De Denk mee met Rijnland campagne bestond uit drie onderdelen: 1.
Representatieve enquête onder 1001 Rijnlandse inwoners met vragen over het waterbeheer en de bekendheid met en het vertrouwen in Rijnland.
2.
Verkennende gesprekken met de twaalf belangrijkste stakeholders.
3.
Online platform dat door meer dan 2200 mensen is bezocht. Op dit platform stond informatie en stellingen waarop kon worden gereageerd, wat bijna 200 reacties opleverde. Het bestaan van dit platform is via een brede (social) mediacampagne kenbaar gemaakt.
1.1 Resultaten De Denk mee met Rijnland campagne geeft goed inzicht in hoe de inwoners en stakeholders denken over de toekomst van het waterbeheer. Ze waarderen het dat ze er aan de voorkant van het proces bij worden betrokken. Veel inwoners spreken hun vertrouwen uit in Rijnland en geven Rijnland daarvoor het rapportcijfer 7,3. In het overzicht staan de belangrijkste kwantitatieve resultaten weergegeven.
Streefwaarde
Kental
Aantal unieke bezoekers platform Aantal registraties op platform
200-1000
2233
100-400
131
Aantal views animatiefilms Aantal reacties op platform Aantal berichten in media Aantal volgers op Twitter Aantal volgers op facebook
200-1000 50-200 20-50 200-400 50-100
895 186 47 116 264
Toelichting
13% < 40 jaar; 49 % > 40 jr en < 60 jr. 48 % > 60 jr. Waarvan 24 ideeën.
Het aantal unieke bezoekers aan het online platform was met meer dan 2200, ruim het dubbele van wat werd verwacht. Ook de andere kentallen voldoen (ruim) aan de prognoses. In totaal zijn op het platform 186 reacties achtergelaten, waarvan 24 concrete ideeën. Dit lijkt niet veel, maar vergelijken we het met de inspraakprocedure van WBP4, met maar een paar reacties van de inwoners, en het gegeven dat maar een beperkt aantal inwoners interesse heeft in participatie, dan is dit een mooi resultaat. Het is ook in lijn met wat andere online campagnes laten zien: ongeveer 1% van de bezoekers van een website is echt actief en 20% reageert reactief. Ondanks de brede inzet van communicatiekanalen hebben aan het onlineparticipatietraject voornamelijk de wat oudere, mannelijke inwoners meegedaan.
6
1.1.1 Inwoners De campagne laat zien dat er – overeenkomstig het onlangs uitgekomen OESO onderzoek - sprake is van een grote ‘awareness gap’. De inwoners zijn zich er wel van bewust dat ze onder zeeniveau leven, maar niet van de daarbij behorende risico’s. Weinig mensen weten wat er allemaal bij komt kijken om te zorgen voor droge voeten en schoon water. De reacties zijn van hoge inhoudelijke kwaliteit en getuigen van veel realiteitszin. De meeste deelnemers zien bijvoorbeeld niets in belastingverhoging om de veiligheid of waterkwaliteit nog verder te verhogen, maar geven aan dat goede voorlichting essentieel is om mensen bewust te maken van het eigen gedrag. De inwoners denken vooral mee op het niveau van eigen huis en tuin en wijzen Rijnland daar op zwakke plekken. Hiervoor zijn een aantal goede en creatieve ideeën aangedragen. “Waterbergend vermogen is ook in een particuliere tuin een issue. Het dicht straten van tuinen geeft in zekere zin op kleine schaal hetzelfde effect als het ontbossen van berghellingen”, aldus één meedenker. De inrichting van ruimte en landschap verdient eveneens aandacht. “De lager gelegen gebieden niet volbouwen, maar gebruiken als weilanden en mocht het nodig zijn, deze onder water zetten”, schrijft een ander. Ook duurzaamheid, zoals terugwinning van energie en grondstoffen uit afvalwater kan rekenen op grote steun. Bijna 50% van de inwoners is bereid zelf iets te doen aan de waterhuishouding in de directe omgeving en ongeveer 20% heeft belangstelling om met Rijnland mee te denken. Deze groep van meedenkers zijn inwoners die bekend zijn met Rijnland, gebruik maken van open water of zich zorgen maken over het waterbeheer. De ‘zwijgende meerderheid’ vindt het allemaal wel best, zolang de kosten maar niet (te veel) stijgen.
1.1.2 Stakeholders De gesprekken met de stakeholders laten zien dat zij zich er van bewust zijn dat klimaatverandering consequenties heeft voor woon-, werk- en leefomgeving en dat zij hierop al anticiperen door bijvoorbeeld ruimte te creëren voor water. Innovatie en duurzaamheid zijn daarbij belangrijke speerpunten. De huidige samenwerking met Rijnland wordt door hen gewaardeerd, maar om de toekomstige uitdagingen te kunnen trotseren wil men graag intensiever met Rijnland aan de slag. Bijvoorbeeld over de klimaatbestendige inrichting van stad en land. Belangrijk aandachtspunt hierbij is dat het voor alle partijen helder moet zijn tot waar de verantwoordelijkheid van de overheid reikt en waar die van de andere partij begint. Een ander punt dat vaak terug komt, is de wens van minder regels en vooral het minder star toepassen daarvan, waardoor er meer ruimte komt voor maatwerk.
1.2 Aandachtspunten • • • • •
Van buiten naar binnen: Het in een vroeg stadium betrekken van de omgeving (zowel de stakeholders als de inwoners) in het WBP5-traject heeft veel belangrijke informatie en relaties opgeleverd. Om aan te sluiten bij de wensen en ideeën van de omgeving moet het participatietraject dan ook een vervolg krijgen. Hoe en met welke middelen wordt nog verder uitgewerkt. De inzet van online middelen is hierbij essentieel, omdat dan snel, interactief en transparant gereageerd kan worden op actuele ontwikkelingen. De vraag is hoe juiste doelgroepen kunnen worden bereikt. De afgelopen campagne leerde dat op doelgroep afgestemde campagnes hiervoor noodzakelijk zijn. Focus op bewustwording: Het dichten van de kenniskloof bij inwoners (de awareness gap) is van belang voor heel Nederland. Het ‘hoe’ verdient nadere aandacht in het nieuwe Waterbeheerplan. Samenwerking met andere partijen hierin is essentieel. Vergroten bereik: De Denk mee met Rijnland campagne heeft Rijnland goed inzicht gegeven in welke doelgroepen wel en niet belangstelling hebben en welke communicatiemiddelen hiervoor het meest effectief zijn. Deze informatie nemen we mee in de algemene Rijnlandse corporate communicatie. Hoe concreter hoe beter: De campagne leert ons dat water de inwoner vooral raakt in de eigen leefomgeving. Zichtbaarheid en actieve betrokkenheid bij werkzaamheden van Rijnland in de directe woonomgeving, heeft een positieve uitwerking op zowel het waterbewustzijn als het vertrouwen in Rijnland. Hierop kan in projecten en de algemene corporate communicatie worden gestuurd. Versterken samenwerking: De stakeholders willen graag de samenwerking met Rijnland versterken en verbreden, zodat toekomstige opgaven integraal, duurzaam en omgevingsgericht worden opgelost. Het goed beheren en blijven investeren in onze relaties is dan ook van belang. Niet alleen in het WBP5-proces, maar vooral in het ‘dagelijkse’ werk.
7
1.3 Tenslotte De volgende stap in het betrekken van de omgeving is de conferentie die op 2 juni 2014 wordt gehouden met alle stakeholders en de inwoners die zich op het platform hebben geregistreerd. Verschillende thema’s en ideeën worden tijdens deze conferentie behandeld.
8
2 Burgerparticipatie: doelgroep, doelstellingen en opbouw In de periode oktober 2013 – februari 2014 zocht Rijnland op verschillende manieren contact met burgers uit het werkgebied.
2.1 Doelgroep Het burgerparticipatietraject richtte zich op inwoners van het werkgebied van Rijnland die zelfstandig wonen (ca. 500.000 huishoudens en 1,3 miljoen inwoners). Het was de wens van Rijnland een zo representatief mogelijke afspiegeling (o.a. qua leeftijd, geslacht, verdeling over het gebied) van hen te betrekken.
2.2 Doelstelling De doelstellingen voor het burgerparticipatietraject waren als volgt: • Het traject moet input opleveren voor het WBP5. Het moet inzicht geven in wat de burger belangrijk vindt op watergebied, hoe de burger denkt over specifieke waterschapsthema’s en hoe de burger deze thema’s ten opzichte van elkaar beoordeelt; • Daarnaast moet het participatietraject inzicht geven in wat (burger)participatie voor Rijnland kan betekenen, zodat dit mee genomen kan worden in de nieuwe corporate communicatiestrategie van Rijnland. Rijnland heeft namelijk nog weinig erva ring met burgerparticipatie. Specifieke doelstellingen voor de externe communicatie waren: • Een zo groot mogelijk deel van de doelgroep is op de hoogte van het bestaan van, de doelstellingen, het proces en de mo gelijkheden van het participatietraject. • Een zo groot mogelijk deel van de doelgroep staat positief tegenover de mogelijkheid die Rijnland biedt om mee te denken. • Een zo groot en representatief mogelijk deel van de doelgroep bezoekt het online participatieplatform (en levert een bij drage). • Een zo groot en representatief mogelijk deel van de doelgroep deelt berichten via Facebook en Twitter.
2.3 Opbouw Het WBP5 heeft invloed op alle inwoners van het gebied van Rijnland. Daarom lijkt het gerechtvaardigd en logisch om deze burgers op een representatieve manier te betrekken bij de inhoud van het plan. Tegelijkertijd moeten we constateren dat het werk van een waterschap en een waterbeheerplan complexe materie is voor iedereen die zich niet dagelijks met dit soort onderwerpen bezighoudt. Het is aannemelijk dat de kennis over het werk of zelfs het bestaan van Rijnland en de inhoud van een waterbeheerplan bij veel burgers minimaal is. Wat daarmee samenhangt is dat veel burgers zich naar verwachting weinig betrokken voelen bij het werk van Rijnland. Omdat men zich niet realiseert dat het werk van Rijnland van grote invloed is op hun directe leefomgeving. Of simpelweg omdat het hen niet interesseert wat een waterschap doet, zolang zij veilig kunnen wonen, werken en recreëren. Deze laatste groep vertrouwt er eenvoudig op dat ‘de overheid’ zijn werk goed doet en wil daar verder niet te veel over nadenken. Om die redenen was het niet realistisch om te verwachten een volledig representatieve afspiegeling van de inwoners van het werkgebied van Rijnland te kunnen betrekken bij een (online) participatietraject. We hebben daarom gekozen voor de volgende aanpak voor het verzamelen van input voor WBP5: A. B.
Een representatieve online peiling genaamd de Water Belevings Index (WBI) onder de inwoners van het werkgebied van Rijnland. Deze peiling is uitgevoerd in november 2013 en geeft een representatief beeld van de beleving van water en waterveiligheid onder de inwoners van het werkgebied van Rijnland. Inzet van een online participatieplatform en daaromheen een (social) media campagne om bezoekers naar het platform te trekken. Het platform was online van 8 januari – 19 februari 2014. De resultaten van het participatieplatform zijn niet representatief. We kunnen deze echter afzetten tegen de resultaten van de WBI, waardoor de resultaten van het participatieplatform een meer toetsende en verdiepende functie hebben.
Van beide wordt de aanpak beschreven in hoofdstuk 2 en de resultaten in hoofdstuk 3.
9
3 Aanpak burgerparticipatietraject 3.1 Water Belevings Index (WBI) Zoals in het vorige hoofdstuk al werd gesteld, was het essentieel om de visie op een aantal relevante punten van alle inwoners van het gebied mee te nemen via een representatieve bevolkingspeiling. Inhoud peiling Op basis van een eerste aanzet van het kernteam van WBP5 werd een vragenlijst opgesteld van 38 vragen. Deze vragen hebben betrekking op: • kennis waterproblematiek • beleving waterproblematiek • kennis Rijnland • imago Rijnland, met name op het aspect van vertrouwen • bereidheid tot participatie WBP5 In essentie wilde Rijnland weten wat de beleving van water en waterveiligheid is. Onder veilig wordt hierbij verstaan: beschermd tegen overstromingen en wateroverlast en met schoon oppervlaktewater. En welke risico’s is men bereid te accepteren. Daarnaast gaat het om de verdeling van tijd en geld aan de verschillende onderdelen van waterbeheer. De complete vragenlijst is opgenomen in bijlage 1. Naam peiling In de bevolkingspeiling kwamen vragen aan de orde over kennis, informatiebehoefte, vertrouwen en acceptatie van maatregelen. Samengevat ging het om de beleving van water, waterbeheer en Rijnland. Dit komt terug in de titel van het onderzoek: Water Belevings Index (WBI). Uitvoering peiling De online peiling is in november 2013 afgenomen door TNS NIPO onder een representatieve steekproef (18 jaar en ouder) die is getrokken uit hun panelbestand. In totaal hebben 1001 respondenten de enquête ingevuld. De complete rapportage van TNS NIPO met resultaten en onderzoeksverantwoording is opgenomen in bijlage 2. In hoofdstuk 3 is een samenvatting van de resultaten opgenomen.
3.2 Online platform en (social) media campagne ‘Denk mee met Rijnland’ Het feitelijke participatietraject ging van start na afronding van de WBI. De participatie verliep via twee kanalen die sterk met elkaar verweven waren: Online participatieplatform www.denkmeemetrijnland.net Social Media campagne 3.2.1 Algemeen Participatieniveau Voor het participatietraject zijn we uitgegaan van de onderste twee treden van de participatieladder van Edelenbos en Monnikhof (2001). Dit zijn informeren en raadplegen. Redenen hiervoor zijn: • Rijnland heeft nog weinig ervaring met burgerparticipatie op corporate niveau. • Opschalen naar een hoger niveau (adviseren en hoger) is altijd mogelijk in een volgend stadium, afhankelijk van de (kwaliteit van de) uitkomsten van de eerste fase én de wensen en mogelijkheden van Rijnland. • Het waterbeheerplan waar de inbreng voor bedoeld is, is complexe materie. Nu is hiervoor vooral input nodig. • Het plan wordt eind 2015 door een nieuw bestuur vastgesteld.
10
Uitgangspunten Om te komen tot een succesvolle aanpak voor het participatietraject hebben we de volgende uitgangspunten gehanteerd:
1. Basis kennisniveau Om waardevolle input te verkrijgen is een basiskennisniveau voor iedere deelnemer van belang. Daarom kregen deelnemers aan het participatietraject deze in verschillende vormen (tekst, foto’s, animatiefilmpjes) aangereikt. Met als doel dat deelnemers de opgedane basiskennis konden gebruiken voor het afwegen van hun antwoorden en reacties. 2. Concrete voorbeelden / situaties Om burgers betrokken te krijgen en te houden bij een abstract onderwerp als WBP5 hebben we zoveel mogelijk gebruik gemaakt van concrete voorbeelden, dus (water)problematiek die daadwerkelijk speelt of kan gaan spelen in de leef- en woonomgeving van burgers. Met als doel het verhogen van de betrokkenheid en de motivatie om deel te nemen. 3. Tijdig betrekken en betrokken houden Aangezien het definitieve waterbeheerplan eind 2015 wordt vastgesteld was Rijnland ruimschoots op tijd met de start van de participatie. De uitdaging zit in het betrokken houden van de deelnemers aan het participatieproces gedurende de anderhalf jaar richting vaststelling. 4. Verwachtingen managen Door duidelijk aan te geven dat burgers waardevolle input kunnen leveren, maar dat zij (vooralsnog) geen adviserende of beslissersrol hebben, worden teleurstellingen voorkomen. Overkoepelend concept ‘Denk mee met Rijnland’ De basis voor de participatie was het concept ‘Denk mee met Rijnland’. Dit concept leende zich goed voor de participatie rondom WBP5, maar kan eventueel ook worden ingezet bij toekomstige trajecten. Het concept bestond uit twee elementen: Inhoud/kernboodschap: Om burgers betrokken te krijgen en te motiveren mee te doen, is het belangrijk om hen bewust te maken van het belang van het werk van Rijnland. Dit hebben we gedaan door in alle participatiekanalen en in de communicatie daaromheen steeds scenario’s te schetsen die kunnen optreden wanneer Rijnland zijn werk niet doet (naast een scenario waarbij Rijnland zijn werk wel doet). Deze scenario’s spelen zich bij voorkeur af in de directe omgeving van de burger. De kernboodschap daarbij is: ‘Als Rijnland haar werk niet meer doet, heeft dit ernstige gevolgen voor de kwaliteit van het water en de veiligheid van iedere burger.’ Deze kernboodschap hebben we niet letterlijk gebruikt, maar toon en inhoud van de boodschappen waren hier steeds op geïnspireerd. Een andere belangrijke boodschap is: Rijnland gaat heel ver in het zorgen voor een veilige woon- en leefomgeving, maar er is een grens aan de veiligheid die een waterschap kan bieden. Op een bepaald punt houdt de verantwoordelijkheid van Rijnland op en begint verantwoordelijkheid van de burger.
11
Vormgeving: Voor de herkenbaarheid is het concept uitgewerkt in een projectlogo dat aanvullend is op de huisstijl van Rijnland. Dit logo werd in alle communicatiemiddelen rondom het participatietraject gebruikt. Inzet animaties Ten behoeve van het participatietraject zijn drie animatiefilmpjes ontwikkeld. Een algemene, inleidende film geeft een beeld van het ontstaan en de drie hoofdtaken van Rijnland. Dit filmpje stond op de homepage van het platform en kan in de toekomst ook los van het participatietraject worden ingezet in corporate communicatie en educatieve trajecten van Rijnland.
Aanvullend hierop zijn voor de thema’s Droge Voeten en Schoon water verdiepende animaties gemaakt. Hierin werd de specifieke taak – uitgebreider dan in de algemene animatiefilm – beschreven. Vervolgens werd ingegaan op de dilemma’s waar Rijnland mee van doen heeft rondom het thema, waarna een oproep volgde om mee te denken. Deze verdiepende animatiefilmpjes stonden op een webpagina met stellingen op het platform over het betreffende thema.
12
3.2.2 Online participatieplatform Ten behoeve van de online participatie was van 8 januari t/m 19 februari de website www.denkmeemetrijnland.net online. De website was gebouwd met modules van Mett, platform voor online samenwerking. De vormgeving van de website was in lijn met de huisstijl van Rijnland, maar door toevoeging van het logo van Denk mee met Rijnland en door een iets andere indeling was het voor bezoekers wel direct duidelijk dat het een aparte website betrof.
13
De website bevatte de volgende pagina’s: •
Homepage: bovenaan stonden de meest recente stellingen, gevolgd door het algemene animatiefilmpje en uitleg over het platform. In de zijbalk stond de twitterstream. Het filmpje moest zorgen voor een algemeen beeld van het Nederlandse waterbeheer en het belang van Rijnland.
•
Discussieer mee: verdeeld over twee subpagina’s stonden hier stellingen rond de thema’s Droge Voeten en Schoon Water. Elke stelling bevatte een toelichting aan actieve toelichtende informatie over het werk van waterschappen en scenario’s over de problemen waar zij aan werken. Op beide pagina’s werden de stellingen ingeleid door een verdiepend animatiefilm pje. De stellingen werden wekelijks aangevuld, zodat er steeds iets nieuws te vinden was. Bezoekers konden reageren op stellingen en het was ook mogelijk reacties te delen via social mediakanalen. Hoofdstuk 3 bevat een samenvatting van de reacties op de stellingen. Het complete overzicht met stellingen en de reacties daarop is te vinden in bijlage 3.
•
Denk mee: op deze ideeënpagina konden bezoekers zelf ideeën plaatsen of reageren op de ideeën van anderen. Ook kon men ideeën waarderen (1-5 sterren). De inzender van het beste idee (te beoordelen door Rijnland) werd beloond met een paar regenlaarzen. Hoofdstuk 3 bevat een samenvatting van de ideeën. Het complete overzicht met ideeën en de eventuele reacties daarop is te vinden in bijlage 4. Dit overzicht bevat ook ideeën die via andere kanalen (o.a. twitter, facebook, en quête) zijn binnengekomen.
•
Lees mee: een pagina met blogs van verschillende bestuurders. Wekelijks werden nieuwe blogs geplaatst.
14
• •
Test je kennis: een kennisquiz bestaande uit tien basale vragen over waterbeheer en de taken van Rijnland. Wie het algemene animatiefilmpje had bekeken kon alle vragen juist beantwoorden. In de media: bevatte linkjes naar berichten over de campagne die in de (online) media verschenen.
De website was voor iedereen toegankelijk. Wie een idee wilde plaatsen of wilde reageren op een stelling, idee of blog moest zich eenmalig registreren. Daarbij werd gevraagd om naam, e-mailadres, cijfers postcode (om te checken of de bezoeker woont in het gebied van Rijnland), geboortedatum en geslacht. Bij het achterlaten van reacties werd alleen de gebruikersnaam getoond. Voor het gebruik van het platform werden gedragsregels opgesteld. Om ongepaste reacties te voorkomen werd dagelijks actief gemodereerd op het platform. In hoofdstuk 3.2 gaan we in op de kwantitatieve resultaten van het platform. De complete bezoekersstatistieken zijn te vinden in bijlage 7. 3.2.3 Participatie-enquête Alle geregistreerde deelnemers van de website werden via een e-mail uitgenodigd om een aanvullende online participatie-enquête in te vullen www.denkmeemetrijnland.net. Om hen te motiveren de enquête in te vullen, werden 5 atlassen verloot onder de inzenders. De enquête bestond uit 10 hoofdvragen en enkele subvragen. Vier van deze vragen kwamen ook voor in de vragenlijst van de WBI en dienden als controlevragen. Daarmee werd het mogelijk een vergelijking te maken met de resultaten van de WBI. De overige vragen hadden betrekking op de website denkmeemetrijnland.net en op het waterbeheer van Rijnland. De participatie-enquête werd 64 keer ingevuld. Hoofdstuk 3.2.4 bevat een samenvatting van de reacties. De complete vragenlijst en het overzicht met resultaten is te vinden in bijlage 5. 3.2.4 (Social) Media Campagne De volgende externe communicatiemiddelen en –kanalen zijn ingezet om het platform onder de aandacht te brengen: • Media campagne: regionale en lokale media (gedrukt en online) ontvingen bij de start van de campagne een prikkelend persbericht waarin de start van het participatietraject via www.denkmeemetrijnland.net werd belicht. De insteek van de persberichten verschilde per regio en ging steeds in op een situatie die zou kunnen ontstaan als Rijnland zijn werk niet goed zou uitvoeren. Halverwege het traject is nogmaals een persbericht verstuurd met de tussentijdse resultaten. De verzonden persberichten zijn opgenomen in bijlage 6.
• Social media (Twitter, Facebook): voor de campagne werd een speciaal twitteraccount @DMMR aangemaakt. Verder werd gebruikgemaakt van de reguliere Facebookpagina van Rijnland. Op beide social media werden diverse soorten berichten geplaatst zoals oproepen tot deelname, melding van nieuwe stellingen en blogs, de animatiefilmpjes en geplaatste reacties. Doel was uiteraard dat de berichten werden geretweet / gedeeld door de volgers, zoals bestuurders en medewerkers van Rijnland en gerelateerde organisaties. Om ongepaste reacties te voorkomen werd dagelijks actief gemodereerd op Facebook en Twitter. Een aantal geplaatste Facebookberichten is geboost, dat wil zeggen dat Facebook (na betaling) het geselecteerde bericht in de tijdlijn van een geselecteerde doelgroep liet zien (te weten personen van 18 jaar en ouder die wonen in het werkgebied van Rijnland). Hoofdstuk 3.2. toont de kerncijfers van Facebook en Twitter. Bijlage 7 bevat alle berichten die geplaatst en eventueel geboost zijn. •
Website Rijnland: op de website van Rijnland stond een button op de homepage met link naar www.denkmeemetrijnland.net en verder is hierop een nieuwsbericht geplaatst.
•
Digipanel: leden van het bestaande digipanel van Rijnland ontvingen een oproep per e-mail.
15
• Advertenties kranten: onderstaande advertentie is geplaatst in ongeveer 50 regionale of lokale kranten die verschijnen in het werkgebied van Rijnland.
16
•
Advertenties bussen: in bussen die rijden in het hele gebied van Rijnland (met als kernen Gouda, Leiden en Alphen aan den Rijn) was onderstaande advertentie op schermen te zien. Vanuit deze kernen (‘hubs’) vertrekken alle bussen (ook richting Zoetermeer, Amsterdam en Den Haag), ook om de randen van het Rijnlandse te bereiken.
•
A5 flyer: een A5 flyer met een prikkelende tekst op de voorzijde en meer informatie over het platform op de achterzijde werd verspreid naar gemeenten en intern bij Rijnland
•
Gebiedsavonden: bezoekers van gebiedsavonden gedurende de campagneperiode werden geattendeerd op participatietraject via een powerpointsheet en de A5 flyer.
•
Communicatiekanalen van gemeenten en provincies: aan gemeenten en provincies in het werkgebied is gevraagd nieuwsberichten te plaatsen via hun eigen communicatiekanalen (website, digitale nieuwsbrief, pagina in huis-aan-huis krant, Facebookpagina, Twitter)
•
Digitale nieuwsbrief: een oproep voor het participatietraject is opgenomen in de digitale nieuwsbrief van Rijnland.
•
De representatieve bevolkingspeiling (WBI): deelnemers van de WBI konden een e-mail sturen als zij interesse hadden om deel te nemen aan het participatietraject. Deze e-mailadressen hebben vervolgens een uitnodiging ontvangen.
•
Interne communicatie: om medewerkers te attenderen op de campagne heeft Rijnland flyers, posters en intranetberichten ingezet en een plenaire presentatie gegeven op de interne opleiding. Rijnland heeft haar medewerkers gemotiveerd vrienden, familie en kennissen op te roepen om mee te denken en een bezoek te brengen aan de website.
17
4 Resultaten burgerparticipatietraject In dit hoofdstuk gaan we in op de resultaten van het burgerparticipatietraject. We doen dit in drie stappen: • Resultaten WBI • Kwantitatieve resultaten platform & campagne • Kwalitatieve resultaten platform, participatie-enquête & campagne
4.1 Resultaten bevolkingspeiling Water Belevings Index (WBI) In totaal hebben 1001 respondenten de WBI ingevuld. De complete rapportage van TNS NIPO met resultaten en onderzoeksverantwoording is opgenomen in bijlage 2. De belangrijkste conclusies uit dit rapport zijn: 4.1.1 Kennis en beleving water en waterproblematiek Water is schoon genoeg, oevers zijn mooi Veel bewoners hebben een positieve beleving van het water; het water wordt als schoon genoeg beoordeeld en de oevers als mooi. Positievere geluiden hierover komen van mensen die een bepaalde mate van betrokkenheid tonen met Rijnland: goed bekend met Rijnland, gestemd bij verkiezingen, bereid om mee te denken met Rijnland. Ook mensen die te maken hebben gehad met werkzaamheden door Rijnland, zijn positiever over de staat en schoonheid van het open water. Weinig mensen maken zich zorgen. Wie zich wel zorgen maakt, is meer betrokken Een groot deel van de inwoners van Rijnland zegt te weten of hun woning onder, boven of gelijk aan NAP ligt. Weinig mensen maken zich zorgen over de waterveiligheid, en men denkt dat het woongebied voldoende is beschermd. Ondanks dat ze zich beseffen dat het gebied van Rijnland voor een groot deel onder zeeniveau ligt. Wie zich wel zorgen maakt, heeft het vooral over waterveiligheid en het risico op wateroverlast. Het aandeel van mensen dat zich zorgen maakt, is klein: 18%. Mensen die gebruik maken van water voor recreatie of te maken hebben gehad met werkzaamheden, maken zich vaker zorgen over het waterbeheer in het woongebied. De zorgen over waterbeheer in het woongebied uiten zich ook in een hogere mate van betrokkenheid bij Rijnland om mee te praten over de toekomstplannen. Er is veel begrip voor het feit dat er in het gebied van Rijnland altijd een kans op een calamiteit zal blijven en maar weinig mensen voelen iets voor een hogere waterschapsbelasting in ruil voor meer zekerheid of een lager risico op overlast. 4.1.2 Kennis over Rijnland Naamsbekendheid op verwacht niveau De naamsbekendheid van Rijnland is op een verwacht niveau: een op de drie inwoners noemt spontaan Rijnland of hoogheemraadschap van Rijnland, ruim vier op de tien geven toe niet te weten welk waterschap verantwoordelijk is voor hun woongebied. Als we voorleggen dat Rijnland het waterschap is, geeft een enkeling aan daar nog nooit van te hebben gehoord. De meerderheid geeft aan niet zo goed bekend te zijn met Rijnland, en ruim een kwart zegt goed bekend te zijn met Rijnland. In stedelijke gebieden is dit aandeel lager dan in niet-stedelijke gebieden. Vier belangrijkste taken goed bekend. Op nummer vijf: drinkwatervoorziening Spontaan uitgevraagd komen de belangrijkste vier taken van Rijnland bovenaan te staan, drinkwatervoorziening volgt op de vijfde plaats. Dit mooie resultaat wordt nog beter als we kijken naar mensen die op een bepaalde manier betrokken zijn bij Rijnland. Die betrokkenheid varieert van ‘goed bekend met Rijnland’ tot te maken hebben gehad met werkzaamheden of te hebben gestemd in 2008. Mogelijk toekomstige taken: terugwinnen energie en grondstoffen uit afvalwater op beperkte schaal Op dit moment wint Rijnland geen energie en grondstoffen terug uit afvalwater, maar mogelijk wordt dit in de toekomst een taak die Rijnland zich toe-eigent. Deze taak lijkt een grotere potentie te hebben dan het gaan beheren van vaarwegen, zeker als we kijken naar het aandeel inwoners dat bereid is hiervoor extra te betalen via de waterschapsbelasting.
18
4.1.3 Vertrouwen
Vertrouwen in deskundigheid, maar ook vanuit zekere machteloosheid Veel inwoners spreken hun vertrouwen uit in Rijnland en denken dat Rijnland deskundig genoeg is om te zorgen voor droge voeten. Het ontbreken van een keuze of een zekere machteloosheid speelt daarbij wel een rol: men kan niet anders dan Rijnland vertrouwen. Rijnland krijgt de license to operate (maar ook niet meer dan dat) en die wordt sterker als de bekendheid met of betrokkenheid bij Rijnland toeneemt. Rapportcijfer behoorlijk positief Rijnland krijgt een 7,3 van haar inwoners als het gaat om het vervullen van de taken. Betrokken mensen geven een iets hoger cijfer (7,4 of 7,5, significant hoger). Dit cijfer is behoorlijk positief te noemen, wetende dat de dienstverlening van veel overheden (bijvoorbeeld gemeentes, landelijke overheid) de 7 vaak niet halen. Inwoners van het gebied van HHNK zijn met een 7,2 even tevreden over hoe hun waterschap de taken vervult. Toename vertrouwen kan in hele kleine dingen zitten Bij maar weinig mensen is er in de afgelopen 12 maanden iets gebeurd waardoor het vertrouwen is toe- of afgenomen. Opvallend is dat dit in zowel grote als hele kleine dingen kan zitten. De nabijheid van Rijnland (werkzaamheden, zichtbaarheid in de buurt of wijk) kan een positieve uitwerking hebben op het vertrouwen dat men heeft in Rijnland. Andersom geldt echter ook: kleine nalatigheden zoals een slootje dat niet rietvrij is gemaakt, schaadt het vertrouwen in Rijnland. 4.1.4 Participatiebereidheid
Denk mee met Rijnland: een op de vijf heeft belangstelling Een op de vijf inwoners uit het werkgebied van Rijnland heeft belangstelling om met Rijnland mee te denken. De belangstelling komt voort uit een zekere mate van betrokkenheid: mensen die (al) goed bekend zijn met Rijnland, willen vaker hun steentje bijdragen aan toekomstplannen. Ook mensen die aangeven gestemd te hebben in 2008 of regelmatig gebruik maken van het water zijn vaker bereid te participeren. De participatiebereidheid komt ook deels voort uit angst. Mensen die zich zorgen maken over het waterbeheer in hun woonomgeving, hebben vaker belangstelling om mee te denken met Rijnland. Voor een op de tien inwoners hangt de participatiebereidheid af van verschillende factoren. Natuurlijk noemt men tijd, maar er wordt ook getwijfeld aan de mate waarin Rijnland de inbreng van inwoners serieus gaat nemen en of er daadwerkelijk iets zal gebeuren met de inbreng. ‘Markt’ voor opvangen regenwater Bijna de helft van de inwoners van Rijnland zou wel informatie willen ontvangen over hoe zij zelf meer aan de waterhuishouding van hun woning kunnen doen. Het zelf opvangen van regenwater is daarbij de meest logische stap. Aangegeven wordt dat kosten en wat die mogelijkheden dan zijn, belangrijke elementen moeten zijn van die informatie.
19
4.2 Kwantitatieve resultaten platform en (social) mediacampagne ‘Denk mee met Rijnland’ Voorafgaand aan de start van de campagne zijn verschillende Kern Prestatie Indicatoren (KPI’s) vastgesteld. Onderstaande tabel toont de relevante KPI’s met in de tweede kolom vooraf vastgesteld streefwaarden / streefbereik en in de rechter kolom de daadwerkelijk bereikte resultaten.
Omschrijving KPI
Streefwaarde/ bereik
Werkelijke score tot 19/2
200-1000 100-400 200-1000
2233 131 895
Platform ‘Denk mee met Rijnland’ Aantal unieke bezoekers www.denkmeemetrijnland.net Aantal registraties www.denkmeemetrijnland.net Aantal views algemene animatiefilms Aantal views verdiepende animatiefilm Schoon Water
140
Aantal views verdiepende animatiefilm Wateroverlast Aantal reacties • Stellingen totaal
162
• • •
Ideeënprikbord Reacties op ideeën Reacties op blogs
•
Totaal reacties
151 20 14 1 50-200
186
Aantal berichten verschenen in media Aantal volgers @dmmR (Twitter) Aantal volgers Facebookpagina Rijnland (189 bij start)
20-50 200-400 50-100
47 116 264
Participatie-enquête Aantal ingevulde enquêtes
50-200
64
(Social) Mediacampagne
20
Leeftijdsopbouw meedenkers
Van de 131 geregistreerden was een groot deel afkomstig ui de 50+ leeftijdscategorie, zoals te zien is in bovenstaande grafiek
Bezoekersaantallen Onderstaande grafiek toont het aantal nieuwe en terugkerende bezoekers van de website www.denkmeemetrijnland.net. Ruim een kwart van het aantal bezoekers keert nogmaals terug naar de website. Ervaring leert dat dit een gangbaar percentage is. Gezien het feit dat deze website kort (6 weken) in de lucht is geweest, is het logisch dat het percentage nieuwe bezoekers een stuk hoger ligt dan het aantal terugkerende bezoekers. 830 bezoekers waren zeer betrokken en of nieuwsgierig, aangezien zij de site meerdere malen hebben bezocht.
21
4.3 Kwalitatieve resultaten platform, participatie-enquête en (social) mediacampagne ‘Denk mee met Rijnland’ In bijlagen 3 en 4 zijn alle reacties en ideeën integraal opgenomen die via de website www.denkmeemetrijnland.net, Facebook, Twitter en de participatie-enquête zijn binnengekomen. Bijlage 5 bevat daarnaast de vragenlijst en de integrale output van de participatie-enquête. In dit hoofdstuk geven we een samenvatting hiervan. 4.3.1 Stellingen Schoon water Onderstaand worden de zeven stellingen onder het thema Schoon water opgesomd, met het aantal reacties. Per stelling wordt aangegeven hoeveel meedenkers positief, negatief of neutraal stonden tegenover de stelling. Bij elke stelling wordt een algemeen beeld geschetst van de inhoud van de reacties.
Stelling 1 (17 reacties) Eens Oneens Neutraal Rijnland moet alle milieugevaarlijke stoffen zoals 2 12 3 medicijnresten en nanodeeltjes uit het afvalwater verwijderen. Ook als dat niet verplicht is en een verhoging van de waterschapsbelastingheffing met zich meebrengt. Toelichting op stelling: Afvalwater bevat milieugevaarlijke stoffen zoals medicijnresten, nanodeeltjes en bioplastics. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat 40% van de mensen overtollige medicijnen door de WC spoelt. Rijnland is nu niet verplicht om deze stoffen te verwijderen tijdens het zuiveringsproces. Algemeen beeld reacties: Milieugevaarlijke stoffen in afvalwater moet voorkomen worden door goede voorlichting te geven aan burgers en de bron aan te spreken, zoals farmaceutische bedrijven. Het is wel belangrijk dat deze stoffen uit het water worden verwijderd. Stelling 2 (20 reacties)
Eens
Oneens
Neutraal
Schoon water in de natuur is belangrijker dan in de stad. 3 13 4 Toelichting op stelling: Het zorgen voor een optimale waterkwaliteit in het gehele werkgebied van Rijnland is erg lastig en daarmee duur. Door enkel kansrijke plekken in natuurgebieden volledig de aandacht te geven, heeft dat tot gevolg dat andere plekken minder aandacht krijgen. Algemeen beeld reacties: Schoon water is belangrijk, zowel in de stad als in de natuur. Daarnaast is het één watersysteem, dus de kwaliteit van het ene water beïnvloedt de andere. Stelling 3 (18 reacties) Eens Oneens Neutraal Ik wil op zoveel mogelijk plekken veilig kunnen zwemmen en 4 13 1 betaal hier dan ook graag extra waterschapsbelasting voor. Toelichting op stelling: Het is niet altijd en overal mogelijk om veilig te kunnen zwemmen door de aanwezigheid van gemalen, scheepvaart, ongerechtigheden op de bodem of blauwalgen en bacteriën. In het gebied van Rijnland zijn 44 officiële zwemlocaties die in het zwemseizoen worden gecontroleerd. Aan de hand van de metingen wordt bepaald of de zwemwaterkwaliteit aan de gestelde eisen voldoet en volgen indien nodig waarschuwingen of een negatief zwemadvies. Met meer geld kan Rijnland maatregelen nemen om de zwemwaterkwaliteit op meer plaatsen aan de eisen te laten voldoen. Algemeen beeld reacties: 44 locaties is voldoende om te zwemmen. Er sluiten ook zwembaden, wat zou betekenen dat er niet méér behoefte is aan zwemlocaties. Aan de andere kant is meer schoon water altijd goed.
22
Stelling 4 (11 reacties) Eens Oneens Neutraal Water is schoon als het helder en plantenrijk is. 2 3 6 Toelichting op stelling: Geen Algemeen beeld reacties: Het beeld wordt gedeeld dat water niet per definitie schoon is als het helder en plantenrijk is. Het is een complex onderwerp. Er is vanuit verschillende belangen op de stelling gereageerd, dus uiteenlopende antwoorden.
Stelling 5 (14 reacties) Eens Oneens Neutraal Inwoners van Rijnland moeten meehelpen de aanvoer van 8 4 2 regenwater naar de riolering en de afvalwaterzuivering te verminderen door al hun regenpijpen af te koppelen van het riool. Toelichting op stelling: Bij de meeste huizen is de regenpijp aangesloten op de riolering. Veel regenwater komt daardoor terecht in de riolering en vervolgens de afvalwaterzuivering, dit is inefficiënt. Door het afkoppelen van de regenpijp en door regenwater op een andere manier op te vangen, kan er efficiënter en dus goedkoper gezuiverd worden. Deze maatregel kost enkele tientallen euro’s per woning, maar heeft op termijn wel een verlaging van de waterschapsbelasting tot gevolg. Algemeen beeld reacties: Bij nieuwbouw is het verstandig om de regenpijpen al aan te sluiten, hoewel dit wel afhankelijk is van de condities (zoals hoogte grondwater). Er blijkt een bereidheid om zelf actie te ondernemen.
Stelling 6 (20 reacties) Eens Oneens Neutraal Het voeren van eendjes moet verboden worden. 7 10 3 Toelichting op stelling: Wanneer eendjes worden gevoerd, blijven er etensresten achter in het water. Dit is niet goed voor de waterkwaliteit. Algemeen beeld reacties: Niet verbieden, maar voorlichting geven waarom het niet wenselijk is op sommige locaties. Door het plaatsen van borden bijvoorbeeld.
Stelling 7 (6 reacties) Eens Oneens Neutraal Rijnland moet alleen zorg dragen voor het 1 4 1 hoofdwatersysteem. Toelichting op stelling: Rijnland draagt niet alleen zorg voor het regionale watersysteem, maar zet zich ook in voor het lokale watersysteem. Het lijkt een logische keuze om de verantwoordelijkheid voor de lokale watersystemen bij de eigenaar of gebruikers van deze systemen te leggen. Dat betekent dat burgers en bedrijven bijvoorbeeld zelf de sloot voor de deur moeten onderhouden en zelf regenwater moeten afvoeren van huizen naar het riool of het oppervlaktewater. Hierdoor worden de kosten voor Rijnland lager.
23
Algemeen beeld reacties: Wanneer de verantwoordelijkheid voor het lokale systeem bij de burger neer wordt gelegd, wordt het een chaos. De burger betaalt Rijnland om deze werkzaamheden uit te voeren. 4.3.2
Stellingen Droge voeten
Onderstaand worden de zeven stellingen onder het thema Droge voeten opgesomd, met het aantal reacties. Dit aantal reacties is een opsomming van de reacties op Facebook, Twitter en de website www.denkmeemetrijnland.net. Per stelling wordt aangegeven hoeveel meedenkers positief, negatief of neutraal stonden tegenover de stelling. Bij elke stelling wordt een algemeen beeld geschetst van de inhoud van de reacties. Stelling 1 (6 reacties) Eens Oneens Neutraal Als Rijnland de dijk langs een huis of straat versterkt, 0 2 4 moet dat zo goedkoop mogelijk, ook als het mijn eigen leefomgeving betreft. Rijnland hoeft geen rekening te houden met andere kostenverhogende belangen en wensen. Toelichting op stelling: De kosten voor het versterken van waterkeringen worden door Rijnland van belastinggeld (dus door alle inwoners) betaald. Bij ingrijpende projecten zoals dijkversterkingen in een woonomgeving, wordt nu door Rijnland zoveel mogelijk rekening gehouden met alle betrokken partijen. Maar er is een grens aan de wensen waaraan Rijnland kan voldoen, zonder extra kosten te maken. Algemeen beeld reacties: De dialoog aangaan en kostenverhogende belangen en wensen bespreken met de belanghebbenden. Dit moet wel redelijk blijven.
Stelling 2 (15 reacties) Eens Oneens Neutraal Het waterschap moet er ongeacht de kosten voor zorgen 6 8 1 dat de kans op wateroverlast of op overstromingen nagenoeg nul is. Ik wil daar per jaar best 50 euro meer waterschapsbelasting voor betalen. Toelichting op stelling: Rijnland voldoet aan de strenge normen die Rijk en provincies hebben gesteld als het gaat om het voorkomen van overstromingen of wateroverlast door regen, maar er blijft altijd een kleine kans dat het toch gebeurt. Door extra te investeren kan deze kans nog kleiner worden gemaakt. Algemeen beeld reacties: Rijnland moet eerst kritisch kijken naar de huidige inzet en efficiëntie: meer doen hoeft niet direct meer te kosten. Door ons bewust te zijn van dat we onder zeeniveau leven en daar de ruimtelijke ontwikkeling op in te richten, kunnen we al veel bereiken. Stelling 3 (6 reacties) Eens Oneens Neutraal Er moet een verzekering komen waarmee inwoners van 1 5 0 Rijnland zich tegen overstromingen kunnen verzekeren. Toelichting op stelling: Nederland is het enige land in Europa waar burgers en bedrijven zich nog niet of nauwelijks tegen de gevolgen van een overstroming kunnen verzekeren. Algemeen beeld reacties: Een verzekering heeft niet veel zin voor een ramp met zo’n grote omvang. Het is een rol van de overheid om voldoende maatregelen te treffen.
24
Stelling 4 (9 reacties) Eens Oneens Neutraal Inwoners van Rijnland moeten zelf bijdragen aan het 5 2 2 beperken van de gevolgen van wateroverlast door hun eigen huis overstromingsbestendiger te maken. Toelichting op stelling: De kans op wateroverlast in ons gebied is zeer klein, maar als het gebeurt, kan de schade groot zijn. Inwoners en ondernemers van Rijnland kunnen met kleine initiatieven zelf bijdragen aan het verkleinen van de gevolgen van wateroverlast in hun eigen woning of bedrijf door bijvoorbeeld de stopcontacten hoger te plaatsen en te kiezen voor tegels in plaats van parket. Algemeen beeld reacties: Er blijkt een bereidwilligheid om zelf actie te ondernemen. Manieren waarop inwoners zelf een bijdrage kunnen leveren op kleine schaal, is echter nog te onduidelijk voor hen.
Stelling 5 (6 reacties) Eens Oneens Neutraal Bij het bouwen van nieuwe woonwijken moet rekening 4 1 1 worden gehouden met maatregelen die schade door overstromingen beperken. De kosten hiervan moeten door de bewoners zelf worden betaald. Toelichting op stelling: Door de aanleg van nieuwe woonwijken in polders die eerst een andere functie hadden, moeten vaak de keringen worden versterkt, wat hoge kosten met zich meebrengt. De kosten voor het versterken van waterkeringen worden door het waterschap van belastinggeld (dus door alle inwoners) betaald. Zo betaalt ieder huishouden gemiddeld 3,60 euro per maand als bijdrage aan de veiligheid voor overstromingen. Door nieuwe woonwijken overstromings-/waterbestendig te maken zijn minder ingrijpende aanpassingen aan de waterkeringen noodzakelijk. Inwoners worden hiermee zelf voor een deel verantwoordelijk gemaakt om hun woning te beschermen tegen overstromingen. Algemeen beeld: De gemeenten en projectontwikkelaars moeten bij nieuwbouw inderdaad rekening houden met het leven onder zeeniveau en deze kosten verwerken in de prijs.
Stelling 6 (4 reacties) Eens Oneens Neutraal Ik maak mij zorgen over het waterbeheer in mijn 2 2 0 woongebied. Toelichting op stelling: Inwoners zouden zich bijvoorbeeld zorgen kunnen maken over de kans op een overstroming van hun huis als gevolg van een dijkdoorbraak, extreem grote regenval of de kwaliteit van het open water (bijv. van plassen, rivieren, sloten en kanalen). Algemeen beeld reacties: Het wel of niet zorgen maken hangt onder meer af van het boven of onder NAP wonen. Door goede zorgen van de overheid zijn er minder zorgen bij de inwoners.
25
Stelling 7 (3 reacties) Rijnland moet zich beperken tot de kerntaak: waterbeheer.
Eens 1
Oneens 1
Neutraal 1
Toelichting op stelling: Rijnland heeft als waterschap de kerntaak waterbeheer: de zorg voor voldoende water, schoon water en veilige keringen. Daarnaast heeft Rijnland een aantal neventaken zoals nautisch beheer (zorg voor een vlot en veilig scheepvaartverkeer) en vaarwegbeheer in een beperkt aantal vaarwegen (zorg dat een watergang bevaarbaar is). Uit onderzoek blijkt dat de twee meest populaire recreatieve activiteiten wandelen en fietsen zijn en dat deze activiteiten vaak plaatsvinden in de buurt van water en in natuurgebieden. Als beheerder van het watersysteem (en het bijbehorende culturele erfgoed) in delen van Noord- en Zuid-Holland kan Rijnland met wat aanpassingen recreanten aantrekkelijke en goede recreatiemogelijkheden bieden. Moet Rijnland hieraan aandacht besteden of zich juist beperken tot de kerntaken? Algemeen beeld reacties: Er moet gestreefd worden naar een win-win situatie waarin de betreffende overheden elkaar versterken. 4.3.3 Ideeën De ideeën die zijn achtergelaten op de website zijn allemaal serieus en hebben een positieve insteek. De onderwerpen zijn divers, maar we kunnen wel stellen dat het overgrote deel betrekking heeft op de eigen woonomgeving. De meedenkers dragen ideeën aan waarmee inwoners van Rijnland zelf zouden kunnen bijdragen aan de waterkwaliteit en het verminderen van wateroverlast. Het gaat dan veelal om waterbesparende en wateroverlast verminderende elementen (zoals bijvoorbeeld regentonnen). Hiermee motiveren zij andere meedenkers actie te ondernemen en laten zij duidelijk blijken dat het een gedeelde verantwoordelijkheid is. Voorlichting naar en bewustwording van de burgers is dus ook een veelvoorkomend thema.
4.3.4 Participatie-enquête Over platform www.denkmeemetrijnland.net Op de vraag ‘Voldeed de website aan uw verwachtingen?’ antwoordde 50% met ja en 32% gaf aan geen verwachtingen te hebben. Aan die laatste groep werd de vervolgvraag ‘Hoe waardeert u de opzet en de informatie van www.denkmeemetrijnland.net?’ gesteld. Daarop gaf 95% het antwoord ‘positief’. Bij enkele geregistreerden voldeed de website niet helemaal aan de verwachtingen. Zij hadden meer interactie verwacht en konden hun eigen inbreng niet voldoende kwijt. De website is het meest onder de aandacht gekomen via de nieuwsbrief of email van Rijnland (35%) of via een artikel in de krant of tijdschrift (20%). Deelnemers aan de enquête waren voor hun bezoek aan de website al goed of zeer goed bekend (samen 94%) met de taken van Rijnland. Wel heeft bijna driekwart van hen nog een beetje of zelfs veel geleerd van de aangeboden informatie op www.denkmeemetrijnland.net. Driekwart van de geënquêteerden maakt gebruik van open water in hun omgeving. Op de vraag met welke kenmerken zij hun droomwater zouden inrichten, antwoordden zij met name rust en stilte ( door 57% genoemd), natuurvriendelijke oever en vogels (beide door 46% genoemd), gevolgd door zeilboten en vissen (beide door 25% genoemd). Bij de vraag €100,- te verdelen over de taken van Rijnland werd het hoogste bedrag toegekend aan veilige dijken, vervolgens gemalen en waterberging, schoon en gezond water, en het minste werd toebedeeld aan het zuiveren van afvalwater. Sommige geënquêteerden waren verbaasd over de huidige verdeling van het geld door Rijnland: er wordt relatief weinig geld uitgegeven aan veilige dijken en bijna de helft aan het zuiveren van afvalwater. Zij zien veilige dijken als prioriteit en denken dat er op afvalwaterzuivering bespaard kan worden. In onderstaande tabel wordt een vergelijking gemaakt tussen de huidige verdeling van euro’s over de taken van Rijnland en de gemiddelde bedragen die voort zijn gekomen uit de resultaten van de WBI en de participatie-enquête.
26
Taken Rijnland
Huidig
Verdeling van 100 euro WBI Enquête
Veilige dijken (hoog en stevig genoeg)
€15
€35
€31
Gemalen en waterberging (niet te veel water en niet te weinig water in sloten, vaarten, plassen en kanalen)
€33
€20
€22
Schoon en gezond water (goede kwaliteit van het open water)
€6
€25
€23
Afvalwater zuiveren
€46
€20
€18
Bijna de helft maakt zich weleens zorgen over waterbeheer in hun woongebied. Het cijfer dat Rijnland van de ondervraagden krijgt is gemiddeld een 7.5. Tot slot zijn er aardig wat tips en opmerkingen ingevuld op het gebied van waterbeheer, samenwerking met andere overheden en het betrekken van inwoners. Relevante ideeën zijn toegevoegd aan het overzicht met ideeën in bijlage 4.
27
5 Gesprekken met stakeholders 5.1 Doel In het kader van het opstellen van het WBP5, heeft Rijnland in de periode oktober 2013 – februari 2014 verkennende gesprekken (interviews) gevoerd met haar belangrijkste relaties over wat zij belangrijk vinden met betrekking tot het toekomstige waterbeheer. Het doel hiervan was om (1) onze relaties te informeren dat we met het nieuwe waterbeheerplan aan de slag gaan, en (2) aan de voorkant van het planproces informatie op te halen over zaken die van belang zijn voor de stakeholders en mogelijk nog onvoldoende op het netvlies staan van Rijnland.
5.2 Vragen Tijdens deze verkennende gesprekken zijn de volgende vragen voorgelegd: 1. Welke gevolgen hebben klimaatverandering en daaraan gerelateerde onderwerpen zoals zeespiegelstijging, bodemdaling, zoetwater voor uw organisatie? 2. Welke onderwerpen vindt uw organisatie met betrekking tot bovenstaande waterbeheertaken belangrijk? En wat doet u hier al zelf aan? 3. Hoe ziet u de samenwerking met Rijnland op deze onderwerpen? 4. Aan welke zaken zou volgens u Rijnland (meer) aandacht moeten besteden?
5.3 Accounts Met de volgende stakeholders is gesproken over het WBP5: • Leiden • Katwijk • Gouda • Kaag en Braassem • Haarlemmermeer • Haarlem • Agrarische belangenorganisaties • Natuur- en milieuorganisaties • Visserijorganisaties • Schiphol Buiten de bestaande relaties zijn ook de overige gemeenten binnen het beheergebied van Rijnland via de relatiebeheerder geïnformeerd over het nieuwe waterbeheerplan en uitgenodigd om een reactie te geven op bovenvermelde vragen. De volgende gemeenten hebben input geleverd: • Alphen a/d Rijn • Heemstede • Oegstgeest • Leiderdorp • Hillegom • Leidschendam-Voorburg • Velsen • Wassenaar-Voorschoten Aanvullend is PWN (drinkwaterbedrijf) gevraagd om een reactie te geven. Daarnaast is er intensief contact over de plannen voor de komende planperiode met zowel de provincies Noord- als Zuid-Holland als de Zuid- en Noord-Hollandse waterschappen.
28
5.4 Resultaten 5.4.1 Gevolgen klimaatverandering Voor wat betreft de grote gemeenten is men zich ervan bewust dat de veranderingen in het klimaat gevolgen hebben voor het wonen en werken in met name het stedelijk gebied. Natte en droge perioden gaan elkaar vaker afwisselen en hoe richt je daar de bovengrondse en ondergrondse ruimte effectief op in. Ook de land- en tuinbouw is gebaat bij een klimaatbestendige waterhuishouding (goed peil en goede aan- en afvoer). Ook drinkwaterleidingbedrijven krijgen te maken met de gevolgen van de klimaatverandering (leidingen in keringen, temperatuurstijging drinkwater). Afhankelijk van de ligging van de gemeente (denk aan kustgemeenten) heeft de zeespiegelstijging niet direct grote consequenties voor de organisatie. Ook zoet water wordt niet direct genoemd als een relevant thema met als uitzondering de gemeente Haarlemmermeer. Dit in tegenstelling tot de land- en tuinbouw waar voldoende zoet water van vitaal belang is voor de sector (met name bollen- en boomteelt en glastuinbouw). Voor een bollengemeente als Hillegom is zoetwaterbehoud dan ook een belangrijk thema. Bodemdaling is een belangrijk thema binnen gemeenten met veenweidegrond (Gouda, Kaag en Braassem en in mindere mate Haarlem). 5.4.2 Eigen bijdragen aan het waterbeheer Gemeenten met een stedelijk waterplan investeren in het waterbeheer door bijvoorbeeld ruimte te creëren voor water en te werken aan een robuuster watersysteem. In een aantal gevallen wordt ook gewerkt aan een meer strategische samenwerkingsagenda (Leiden, Gouda, Katwijk) of is een verkenning uitgevoerd naar hoe ‘water governance’ kan worden ingevuld (Haarlemmermeer). Gemeente Katwijk noemt specifiek het landelijke Deltaprogramma en het uitwerken van de gevolgen hiervan op lokaal niveau bijvoorbeeld door klimaatbestendigheid en waterveiligheid mee te wegen in ruimtelijke plannen. Ook werken de gemeenten aan samenwerking in de afvalwaterketen door deel te nemen aan het clusteroverleg. Verder noemen een aantal gemeenten expliciet het baggeren, het saneren van riooloverstorten en het afkoppelen van regenwater als hun bijdrage aan voldoende en schoon water. In de glastuinbouw wordt geëxperimenteerd met alternatieve waterberging door middel van verschillende pilots. Schiphol denkt na over een heroriëntatie op haar zuiveringsstrategie en hoe om te gaan met meer neerslag in relatie tot de fundering van start- en landingsbanen. 5.4.3 Samenwerking met Rijnland Over het algemeen wordt de noodzaak tot samenwerken gevoeld en de samenwerking als goed beoordeeld (bijvoorbeeld m.b.t. bepaalde projecten zoals baggeren, kustwerk en het watergebiedsplan). Twee gemeenten pleiten voor samenwerking in de gehele waterketen en niet alleen in de afvalwaterketen. In een aantal gevallen kan de samenwerking ook beter, bijvoorbeeld in de afvalwaterketen waar het soms niet duidelijk is hoe de lijnen binnen Rijnland lopen. De meeste accountgemeenten hebben behoefte aan het versterken van de samenwerking bij nieuwbouwplannen (derden), in eigen plannen en projecten, onderhoudsprogramma’s, afstemming bij vergunningaanvragen en de communicatie richting de burger (één loket).
5.4.4 Aandachtspunten Er zijn verschillende aandachtspunten uit de gesprekken en contacten naar voren gekomen. In bijlage 9 is een ‘long list’ opgesteld met uiteenlopende onderwerpen. Sleutelwoorden hierbij zijn: versterken samenwerking, maatwerk kunnen leveren bij het invullen en uitvoeren van klimaatbestendig waterbeheer, scheppen van duidelijkheid richting de burger en vergroten waterbewustwording bij burgers. Niet alle onderwerpen passen direct binnen de scope van een strategisch waterbeheerplan. Bepaalde aandachtspunten kunnen dan ook verder worden opgepakt en uitgewerkt in het reguliere overleg met onze accounts en relaties.
29
6 Bevindingen, conclusies & aanbevelingen 6.1 Conclusies - inhoud De Denk Mee met Rijnland campagne geeft goed inzicht in hoe de inwoners en stakeholders denken over de toekomst van het waterbeheer in Rijnland. Ze waarderen het dat ze er aan de voorkant van het proces bij worden betrokken. Veel inwoners spreken hun vertrouwen uit in Rijnland en geven Rijnland daarvoor het rapportcijfer 7,3. Inwoners De campagne laat zien dat er – overeenkomstig het onlangs uitgekomen OESO onderzoek - sprake is van een grote ‘Awareness gap’. De inwoners zijn zich er wel van bewust dat ze onder zeeniveau leven, maar niet van de daarbij behorende risico’s. Weinig mensen weten wat er allemaal bij komt kijken om te zorgen voor droge voeten en schoon water. De reacties zijn van hoge inhoudelijke kwaliteit en getuigen van veel realiteitszin. De meeste deelnemers zien bijvoorbeeld niets in belastingverhoging om de veiligheid of waterkwaliteit nog verder te verhogen, maar geven aan dat goede voorlichting essentieel is om mensen bewust te maken van het eigen gedrag. De inwoners denken vooral mee op het niveau van eigen huis en tuin en wijzen Rijnland daar op zwakke plekken. Hiervoor zijn een aantal goede en creatieve ideeën aangedragen. “Waterbergend vermogen is ook in een particuliere tuin een issue. Het dicht straten van tuinen geeft in zekere zin op kleine schaal hetzelfde effect als het ontbossen van berghellingen”, aldus één meedenker. De inrichting van ruimte en landschap verdient eveneens aandacht. “De lager gelegen gebieden niet volbouwen, maar gebruiken als weilanden en mocht het nodig zijn, deze onder water zetten”, schrijft een ander. Ook duurzaamheid, zoals terugwinning van energie en grondstoffen uit afvalwater kan rekenen op grote steun. Bijna 50% van de inwoners is bereid zelf iets te doen aan de waterhuishouding in de directe omgeving en ongeveer 20% heeft belangstelling om met Rijnland mee te denken. Deze groep van meedenkers zijn inwoners die bekend zijn met Rijnland, gebruik maken van open water of zich zorgen maken over het waterbeheer. De ‘zwijgende meerderheid’ vindt het allemaal wel best, zolang de kosten maar niet (te veel) stijgen. Stakeholders De gesprekken met de stakeholders laten zien dat zij zich er van bewust zijn dat klimaatverandering consequenties heeft voor woon-, werk- en leefomgeving en dat zij hierop al anticiperen door bijvoorbeeld ruimte te creëren voor water. Innovatie en duurzaamheid zijn daarbij belangrijke speerpunten. De huidige samenwerking met Rijnland wordt door hen gewaardeerd, maar om de toekomstige uitdagingen te kunnen trotseren wil men graag intensiever met Rijnland aan de slag. Bijvoorbeeld over de klimaatbestendige inrichting van stad en land. Belangrijk aandachtspunt hierbij is dat het voor alle partijen helder moet zijn tot waar de verantwoordelijkheid van de overheid reikt en waar die van de andere partij begint. Een ander punt dat vaak terugkomt, is de wens van minder regels en vooral het minder star toepassen daarvan, waardoor er meer ruimte komt voor maatwerk.
6.2 Conclusies - proces Burgerparticipatietraject
Door de gecombineerde opzet van het participatietraject – eerst de WBI enquête en daarna het online platform – zijn we er in geslaagd om enerzijds een representatief beeld te krijgen hoe alle inwoners van Rijnland de beleving van water ervaren en anderzijds op interactieve wijze ideeën en reacties van betrokken inwoners op te halen. De inzet van online communicatiemiddelen is effectief gebleken, omdat snel, interactief en transparant gereageerd kon worden op actuele ontwikkelingen. Het traject heeft dan ook veel belangrijke informatie opgeleverd. De van te voren gestelde doelstellingen (zie ook bijlage 10) zijn dan ook gehaald.
30
Opvallende uitkomsten zijn: • Ondank de brede inzet van communictiekanalen, hebben aan het online particiepatietraject voornamelijk de wat oudere, mannelijke inwoners meegedaan. Om een jongere doelgroep te bereiken zou een aparte, op jongeren gerichte campagne wellicht effectiever zijn. • De deelnemers aan het platform moesten zich registeren. Dat zorgde enerzijds voor een drempel, maar anderzijds ook voor kwalitatief hoge reacties. Het was niet of nauwelijks nodig te modereren. Ter vergelijking: één van de stellingen werd als Facebookbericht geplaatst en vervolgens geboost en dat leverde meteen een aantal minder/niet genuanceerde reacties op. • Het overgrote deel van de geregistreerde deelnemers was tevreden over het platform. Degenen die niet tevreden waren noemden als minpunt met name het feit dat er weinig interactie was. Op zich bood het platform daar wel mogelijkheden voor, maar daar werd door de bezoekers niet vaak gebruik van gemaakt. • Interessant is nog dat er op Twitter gesprekken ontstonden tussen een aantal volgers die elkaar corrigeerden. Dit medium zorgt duidelijk voor veel interactie, wel op een ongecontroleerde en rommelige manier. • De communicatie was gericht op het prikkelen van inwoners van Rijnland om naar het platform te gaan en daar een reactie achter te laten. Een ambitieuze doelstelling, omdat uit WBI blijkt dat er maar beperkte bekendheid is met de taken van Rijnland en dat een groot gedeelte geen interesse heeft in participatie. Een logische tussenstap was daarom wellicht een campagne geweest om de inwoners van Rijnland bekend(er) te maken met de organisatie en haar taken. Nu was dit verwe ven in de communicatie rondom het platform. • De Denk mee met Rijnland campagne heeft Rijnland goed inzicht gegeven in welke doelgroepen wel en niet belangstelling hebben om mee te denken en welke communicatie middelen hiervoor het meest effectief kunnen worden ingezet. Uit de enquête onder de geregistreerde bezoekers bleek dat de meesten op het platform zijn geattendeerd door bestaande kana len van Rijnland (digipanel, nieuwsbrief) en door artikelen in kranten. Advertenties in bussen en Twitter scoorden het laag ste als ingang bij de mensen die zich op het platform hebben aangemeld. • Het aantal views van het animatiefilmpje (895) is hoog te noemen in relatie tot het aantal geregistreerden. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de kijkers van het filmpje weliswaar geen bijdrage hebben geleverd op het platform, maar dat zij door het filmpje wel beter bekend zijn geraakt met de taken van Rijnland. Dit was geen doelstelling op zich, maar wel een mooie bijkomstigheid. • Door het gelijktijdig lopen van twee trajecten (bekendheid genereren voor Rijnland en vragen om input) zijn Twitter en Facebook niet optimaal benut. In het ideale geval was er al een grote groep volgers op deze social media platforms geweest, waardoor deze een grotere rol hadden kunnen spelen in het vergroten van het bereik van de campagne. Twitter is wel ge schikt gebleken om discussie op gang te brengen. • De totale campagne liep van 6 januari t/m 19 februari, dus zo’n 6 weken. In de praktijk was er met name de tweede week veel activiteit en liep deze daarna langzaam terug. Achteraf bekeken was een periode van vier weken ook lang genoeg geweest. Participatietraject met stakeholders Het voeren van gesprekken met alle stakeholder was een vrij intensief proces. Met alle voorbereidingen heeft dit circa vier maanden in beslag genomen. Het aan de voorkant betrekken van de stakeholders werd wel zeer gewaardeerd. In een open gesprek hebben zij hun opmerkingen kunnen plaatsen over de gevolgen van klimaatsveranderingen, de eigen bijdrage aan het waterbeheer, hoe zij tegen de samenwerking met Rijnland aankijken en aan welke zaken Rijnland meer aandacht moet schenken. Op basis van de resultaten van de gesprekken zijn een aantal hoofdvragen en hoofdthema’s te onderscheiden. Deze vragen en thema’s worden gebruikt voor het verder vormgeven van het programma van de conferentie die in juni 2014 wordt gepland. In bijlage 10 worden de resultaten beschreven in relatie tot de doelstellingen zoals geformuleerd in hoofdstuk 1.
31
6.3 Aanbevelingen • • • • • • • •
Focus op bewustwording: Het opheffen van de kenniskloof van inwoners (de awareness gap) is van cruciaal belang voor heel Nederland. Hoe en op welke wijze verdient nadere aandacht in het nieuwe Waterbeheerplan. Samenwerking met andere partijen (zoals gemeenten) hierin is essentieel. Hoe concreter hoe beter: De campagne leert ons dat water de inwoners vooral raakt in de eigen leefomgeving. Zichtbaarheid en actieve betrokkenheid bij werkzaamheden van Rijnland in de directe woonomgeving, heeft een positieve uitwerking op zowel het waterbewustzijn als het vertrouwen in Rijnland. Tweetrapsaanpak: Wanneer Rijnland opnieuw overweegt inwoners te vragen om mee te denken, is een tweetrapsaanpak aan te bevelen. Daarbij kan bijvoorbeeld gestart met naam- en taakbekendheidscampagne om inwoners kennis te laten maken met Rijnland en de taken van een waterschap in hun eigen belevingswereld. De vervolgstap is om inwoners te vragen om hun mening en ideeën via (online) participatie. Effectiviteit: Facebook is minder geschikt voor het verkrijgen van inhoudelijk hoogwaardige reacties. Het zorgt wel voor het genereren van bereik (met namen met beeld en film). Bij een tweetrapsaanpak zoals hierboven omschreven kan in de eerste stap (bekendheidscampagne) een grote Facebookaanhang gecreëerd worden, die in de vervolgstap voor een sneeuw baleffect kan zorgen in het bereik van de online participatie. Effectiviteit: Ook voor Twitter geldt dat een hoger aantal volgers verzameld kan worden tijdens een bekendheidscampagne, die vervolgens gebruikt kunnen worden tijdens een nieuw online participatietraject. Actualiteit: Door aan te sluiten op actualiteiten zoals wateroverlast gedurende een lopende campagne kan het aantal reac ties een boost krijgen. Actualiteiten zijn uiteraard niet te plannen, maar door er op voorhand rekening mee te houden kan er wel snel op worden ingespeeld. Vervolgmeting: Een vervolgmeting van de WBI waarbij ook de campagne geëvalueerd wordt, kan meer inzicht opleveren over de effectiviteit van de campagne. Versterken samenwerking: De stakeholders willen graag de samenwerking met Rijnland versterken en verbreden, zodat toekomstige opgaven integraal, duurzaam en omgevingsgericht worden opgelost. Het goed beheren en blijven investeren in onze relaties is dan ook van belang. Het werken aan een gezamenlijke visie is een manier om deze samenwerking voor de toekomst te borgen, bijvoorbeeld via het thema klimaatbestendige stad. Niet alleen in het WBP5-proces, maar vooral in het ‘dagelijkse’ werk.
32
Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage
1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10:
Vragenlijst WBI Resultaten en onderzoeksverantwoording WBI Reacties op stellingen Ideeën met reacties Vragenlijst en resultaten participatie-enquête Verzonden persberichten Statistieken website Denk mee met Rijnland Statistieken social media Aandachtspunten stakeholders Behaalde resultaten in relatie tot de doelstellingen uit hoofdstuk 1.
33
