k w a r t a a l u i t g a v e d r i e ë n t w i n t i g s t e j a a r g a n g n r. 4 O K T O B E R

nr. 90

kwartaaluitgave d r i e ë n t w i n t i g s t e j a a r g a n g n r. 4

OKTOBER

2006

Uitgave: Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten

Het VDP Bulletin is het Verenigingsblad van de VDP en verschijnt 4 maal per jaar. Leden ontvangen het Bulletin gratis. Het lidmaatschap van de VDP kost € 23,- per jaar (voor bedrijven en organisaties € 34,- per jaar). Nadere informatie kunt u inwinnen bij het secretariaat van de VDP. Gironummer 2147118, Penningmeester V.D.P., Drunen. © copyright VDP Website: www.prentbriefkaarten.info

Voorzitter Mevr. E.T. (Eltina) Dijkstra Kerkewijk 115 3911 SC Rhenen tel mobiel: (06) 53 26 23 51 e-mail: [email protected]

Inhoud

Penningmeester/Administratie Dhr. L.H. (Leon) Zijlmans Donauring 161 5152 TE Drunen e-mail: [email protected] tel: (0416) 37 78 83 (20-22 uur) Archivaris/Redactie/Secretariaat Dhr. H. (Henk) Nieuwenhof Talmalaan 25 3761 AK Soest tel: (035) 602 25 81 e-mail: [email protected] Bestuurslid Dhr. J. (Jan) Wasmus Elzenbos 17 4191 MR Geldermalsen tel: (0345) 57 48 42 e-mail: [email protected] Bestuurslid/freecardcoördinator Dhr. A.H. (Ton) van Haaften Sleutelbloem 93 4102 VD Culemborg tel: (0345) 534 134 e-mail: [email protected] Bestuurslid Dhr. H.H. (Hans) Muller Langswater 64 1069 TR Amsterdam tel: (020) 6104111 [email protected]

Bestuursmededelingen

1

Alle voorlopers zijn doorlopers. Omgekeerd is dat nog maar de vraag.

3

Jos. Nuss en de N.V. Willfried Deyhle’s Lichtdruk en Grafische Kunstinrichting in Amsterdam.

7

Opmerkelijke freecards van Zoom Media, Canada

10

Wie weet waar

14

18e Nederlandse Freecarddag

14

Nogmaals trekrunderen

15

Het VDP-automatiseringshoekje

16

Arthur F. Krüger

17

Jiddisje teksten op prentbriefkaarten, deel I

23

Koninginnekaarten

30

Toentertijd 43

34

Agenda Algemene Ledenvergadering

38

Notulen Algemene Ledenvergadering VDP 22 april 2006

39

Het einde

41

Beursagenda nr.90

44

ADVERTENTIES Advertenties kunnen opgenomen worden voor een jaargang (= 4 nummers) of voor een individueel nummer. De tarieven bedragen: hele pagina € 57,50, halve pagina € 30,-, kwart pagina € 17,=, achtste pagina € 9,50. Voor de achterpagina bedraagt het tarief € 75,=. De tarieven gelden per nummer en zijn voor een zwart-wit advertentie. Bij opgave voor 4 plaatsingen tegelijk wordt op deze tarieven 10% korting verstrekt. Opgave en informatie bij de redactie of de penningmeester. U ontvangt voor de plaatsing(en) een factuur. AFBEELDING VOORPAGINA Een Joodse familie loopt op straat. De Jiddisje tekst vermeld dat ze naar sjoel (=synagoga) gaan. Zie het artikel over Jiddisje teksten op prentbriefkaarten van dr. C. Naaktgeboren op blz. 23 e.v.

Bestuursmededelingen 2007: de VDP bestaat 25 jaar. Op dit moment wordt hard gewerkt aan de voor bereiding van de viering van het 25 jarig bestaan. Ledenvergadering 9 december 2006 De najaarsledenvergadering wordt een latertje dit jaar. De volgende ledenvergadering zal plaatsvinden op 9 december 2006. Dit in verband met een aantal andere activiteiten zoals de Freecarddag die naar 5 november is verplaatst en een grote Prentbriefkaartenbeurs in Bunnik op 2 december en tot slot de vakantie van uw voorzitter in november. De ledenvergadering zal zoals gebruikelijk plaatsvinden in De Eenhoorn te Amersfoort. Op dit moment onderzoekt het bestuur echter of er een andere locatie voor de ledenvergadering kan worden gevonden. Er zijn veel klachten binnengekomen bij het bestuur over de hoge kosten voor het parkeren bij de Eenhoorn. Verder zijn ook de andere kosten voor het vergaderen bij de Eenhoorn hoog opgelopen. Het bestuur heeft van diverse vergaderlocatie offertes gevraagd en wil de voor- en nadelen van de diverse locaties graag met u in de Ledenvergadering bespreken De agenda voor de vergadering en het verslag van de vergadering in april treft u elders in het bulletin aan. Tijdens deze vergadering is er ook weer een Bestuursverkiezing. De bestuurstermijnen van de voorzitter (Eltina Dijkstra) en de penningmeester (Leon Zijlmans) zijn verstreken. Het blijft nog steeds dringend noodzakelijk dat zich nieuwe bestuursleden melden. Mogelijk wilt u niet direct een bestuursfunctie op zich nemen, maar wilt u ons wel helpen. Bijvoorbeeld door te helpen met het organiseren van activiteiten. Freecarddagen Verder is besloten om dit jaar nog een grote Freecard Dag te organiseren in het najaar. Op 5 november 2006 zal in Culemborg in De Lantaarn de 18e Nationale Freecard dag worden gehouden van 09.30 tot 16.00 uur. Bij dit Bulletin treft u de uitnodigingskaart hiervoor aan. Prentbriefkaarten in de Media Afgelopen zomer is in diverse media aandacht besteed aan prentbriefkaarten, of ansichtkaarten zoals ze in kranten en tijdschriften meestal worden genoemd. De Volkskrant heeft de kaart als vakantiegroet weer in ere hersteld. Aan 6 Nederlandse schrijvers werd gevraag: “Het is zomer, stuur ons alsjeblieft een ansichtkaart”. Voor en achterkant van de ontvangen kaarten werden 6 weken achtereen in het zomerkatern op ware grote afgebeeld. Er waren kaarten gestuurd door onder andere Tommy Wieringa, Margriet de Moor en Mensje van Keulen. Een leuk initiatief. In diverse tijdschriften is aandacht besteed aan tentoonstellingen over of gerelateerd aan de prentbriefkaart. In onder andere Het goede leven en Trouw hebben artikelen gewijd aan de expositie over Rie Cramer die tot begin september te zien was in Barneveld. Het Titus Brandsma Museum in Bolsward heeft deze zomer een tentoonstelling gewijd aan de reizen van Titus Brandsma aan de hand van de kaarten die hij tijdens die reizen verstuurde: “Zalig in de trein. Titus reizen in ansichtkaarten”. Het blad “Nestor” van de Unie KBO wees hierop. Wat ik jammer vind is dat wij vaak niet tijdig van dit soort initiatieven op de hoogte zijn. We zouden u er op willen attenderen vóór de tentoonstellingen afgelopen zijn. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

14e Prentbriefkaartenfestival Op 16 september heeft in de Veluwehal in Barneveld het 14e Prentbriefkaarten festival van de VDP plaatsgevonden. Het financiële resultaat is bescheiden positief. Van veel kanten hebben we positieve reacties ontvangen op het festival. Hoewel het bezoekeraantal niet veel afweek van dat van vorig jaar, lieten verschillende handelaren weten een grotere omzet geboekt te hebben. Ook de sfeer was heel goed. Dit werd zeker bevorderd doordat de koffiehoek weer in de zaal was geplaatst. Gedurende de hele dag hebben hier gezellig veel mensen gezeten. Gelukkig kon het bestuur tijdens de hele dag rekenen op de ondersteuning van veel leden. Bijna 20 mensen hebben op allerlei manier bijgedragen aan het slagen van de dag. Daarvoor onze dank! Dit keer heeft de organisatie van het festival in handen gelegen van het hele bestuur. Wel heeft het ene bestuurslid er uiteindelijk meer tijd in geïnvesteerd dan een ander. Maar het beleggen van de verantwoordelijkheid voor de organisatie en het uitvoeren van activiteiten door alle leden van het bestuur is goed bevallen. Ieder doet waar hij goed in is en de taken kunnen over meer mensen worden gespreid. Bij een grote activiteit als het festival is dat belangrijk gebleken. We hebben nu goed kunnen oefenen voor het komende jaar, waarin het 25 jarig bestaan wordt gevierd. Bericht van Uw penningmeester Na mijn redelijk positieve verhaal uit het vorige nummer kan ik deze lijn voortzetten. De inkomsten blijven zich goed ontwikkelen en het financiële resultaat van het Festival was ook tevredenstellend. Verder zien we het aantal nieuwe leden geleidelijk weer toenemen na de vakantieperiode en opvallend is dat die nieuwe leden vaak ook vrij snel nadat ze lid geworden zijn een flinke bestelling doen van de VDP uitgaven die eerder zijn verschenen. Op die manier wordt het slapende kapitaal van de VDP alsnog tot leven gewekt en resulteert dit in extra inkomsten voor de vereniging. Binnenkort moet het bestuur een knoop doorhakken over het contributie voorstel voor 2007. Op zich is het gelet op de stand van de reserves en het exploitatieresultaat voor dit jaar niet nodig om de contributie te verhogen. Maar omdat er volgend jaar een jubileum wordt gevierd zullen de kosten daarvan een flinke deuk slaan in de financiële positie van de VDP. We denken er nog over na hoe we dit gaan oplossen en we komen als bestuur in de najaarsvergadering met een voorstel wat Uw goedkeuring hopelijk kan wegdragen. Leon Zijlmans

VDP-Bulletin 90, oktober 2006

Alle voorlopers zijn doorlopers. Omgekeerd is dat nog maar de vraag. Een verslag over het ontstaan van een verzameling zwitserse kaarten. De directe aanleiding tot dit artikel zijn mijn ervaringen bij het surfen op internet langs de marktplaatsen waar kaarten worden aangeboden. Vorige maand flitste daar het volgende voorbij: “Eenmalige kaart, gestempeld 1907, ongedeelde achterzijde, voorloper”. Goed, laat dit een uitzondering zijn, maar ik merk al jaren hoe op beurzen verkopers hun waar aanprijzen met “voorloper” terwijl die kaarten dan stammen uit 1898 of zelfs 1899. Deze mensen zijn geen beginneling en weten stuk voor stuk dat de hoogtijdagen van de ansichtkaart begonnen in 1897. De gouden tijd. Van 1897 tot in het begin van de twintigste eeuw; zeg 1905. Waar vormen die z.g. voorlopers uit 1899 dan het voorspel op? Voorlopers van wat zijn ze? Wat kondigen ze aan, waar gaan ze aan vooraf? Het verhaal dat ik wil vertellen begint zo’n jaar of tien geleden. Bij de stand van Jacques Verloop aan het Gruss aus Rigi, nr.312, Lith & Verlag v.Henri Korte Voorhout in Den Haag kwam Schlumpf, Winterthur, gelopen 21-06-1892 ik een opvallende kaart uit Zwitserland tegen. Acht plaatjes en gestempeld in 1892. Gruss vom Rigi, 21 Juni 1892. Een van de eerste dus, ging het door mij heen. Zonder aarzelen betaalde ik de gevraagde 6 gulden. Het bleek een kaart te zijn van H. Schlumpf uit Winterthur (CH) en was genummerd: 312. Daar zat het ‘m in: nummer 312… In juni 1892 al meer dan 300 kaarten; in zes maanden een produktie van 300 verschillende…? Ik zat toen namelijk nog met het idee dat overal de ansicht pas sinds begin 1892 was toegestaan. Maar - leerde ik toen snel - in de ons omringende landen, Duitsland en Zwitserland voorop, werden al veel eerder ansichtkaarten gemaakt en verstuurd; dat was al wettelijk geregeld in 1885. Ik keek nog geregeld uit naar kaarten van Schlumpf, vond er enkele en had plezier in de grappige vignetjes die tussen de topo-plaatjes waren opgenomen en overduidelijk de draak staken met de toenmalige toerist. Daar bleef het een tijdlang bij. Tot ik twee jaar geleden via Henk Voskuilen een kaart van Zürich VDP-Bulletin 90, oktober 2006

Gruss aus dem Berner Oberland, Lith & Verlag Henri Schlumpf, Winterthur, no.303.

kreeg gestempeld in 1888; uitgever dezelfde Schlumpf, nou ja dezelfde, er stond nu Gebr. Schlumpf op. Toen was het geschied. Ik zat met een stevige besmetting van het Schlumpf-virus. Ik wilde meer weten; die voor mij onbekende firma verder onderzoeken. Wat doe je dan, hoe ga je te werk? Eerst een brief naar het stadtsarchief van Winterthur, gevolgd door een telefoontje, meerdere e-mails, en … de gegevens kwamen binnen. Heinrich Schlumpf (1861) leerde vanaf zijn 18e het vak in het bedrijf van zijn 4 jaar oudere broer Jacob. Lithographie in het algemeen, landkaarten in het bijzonder. Samen kwamen de broers op het idee om zich aan dat nieuwe artikel, de “prentbriefkaart”, te wagen. Daarmee staken ze hun nek uit. Want zo’n Strich-Litho (een gravure-achtige litho in één, hooguit twee kleuren) is een gewaagde investering. Over voorlopers gesproken! Over Jacob die tijdens zijn leven met verschillende nieuwe technieken rond het drukken van landkaarten naam maakte, is veel bekend. Over Heinrich en zijn ansichtkaarten zijn op internet vrijwel geen gegevens te vinden. Een onderzoek naar hem, moet het helemaal van de bewaard gebleven kaarten hebben. Zo kan tentatief 1887 als beginjaar van hun kaart-produktie genoemd worden.De vroegst gedateerde kaart tot nu is er n.l. een van Davos, gestempeld november 1887. Als je – zoals ik –een studie wilt doen naar één van de oudste uitgevers/drukkers, dan weet je dat je die klus niet alleen kunt klaren. Helmfried Luers, de uitgever van “The Postal Album” in Rastede (D) kende een verzamelaar die misschien wel te interesseren zou zijn: Antonio Fabiano (DK). Deze bleek geen enkele Schlumpf-kaart te bezitten, maar voelde zich van meet af aan uitgedaagd en beloofde mee te gaan zoeken. In korte tijd bracht hij een menigte informatie op tafel en geleidelijk aan steeds meer kaarten. We besloten een derde man te zoeken, liefst een zwitser. Nu kende ik van internet Paul Baechtiger uit Horgen (CH). Zijn indrukwek


Gruss aus Zürich, Lith. Gebr. Schlumpf, Winterthur. Gelopen 29-12-1888.

kende website bewees al dat hij een enorme verzameling moest bezitten. Aarzelend stemde Paul er mee in, geleidelijk begon hij er in te geloven en nu we ruim een jaar verder zijn hebben we een aardig overzicht van het “oeuvre” van H.Schlumpf en staan er op zijn website al zo’n 400 kaarten afgebeeld, met beschrijving en al – allemaal doorlopers en slechts 3 voorlopers. In de negentiger jaren verandert er veel bij de gebroeders Schlumpf. De broers gaan namelijk (in goede verstandhouding) uit elkaar. Jacob gaat het helemaal zoeken in de cartographie. Daarvoor heeft hij van de stokoude eigenaar de “Topographische Anstalt Winterthur” overgenomen, waar hij op 1 januari ook metterdaad gaat wonen. Heinrich blijft in het pand aan de Bahnhofstrasse en gaat zich toeleggen op ansichtkaarten. Die veranderingen zijn ten dele af te lezen aan het opschrift van de kaarten. Staat er te beginnen in 1887 ‘Lith. Gebr. Schlumpf, Winterthur’, in 1890 staat er ‘Lith. Heinrich Schlumpf’ en vanaf januari 1892 staat er op gedrukt: Lith. & Verlag Henri Schlumpf. Het zijn de laatst genoemde die een nummer hebben. 1892 Blijkt een omslagpunt te zijn. De kaarten van na 1892 zijn een stuk makkelijker te vinden, die hadden dus een veel grotere oplage. Verder hebben ze niets van een gravure, maar bestaan uit vlakjes/vlekjes in twee hoofdkleuren: sepiabruin en ultramarijnblauw. Zetten we de drie kenmerken van de na-1891 produktie op een rij, dan krijgen we: nieuwe druktechniek, grotere oplagen en genummerde kaarten. Het aarzelende is er af, de firma H.Schlumpf heeft haar weg gevonden. De vroegere kaarten waren a.h.w. proefballonnetjes. En zo kwamen we in ons driemanschap unaniem tot de slotsom: de kaarten van vóór 1892 zijn wat je noemt voorlopers, alles wat daarna komt, behoort tot de reguliere produktie, en kan je hooguit als vroege kaarten betitelen zeker wanneer ze gestempeld zijn in 1893,1894 of 1895. Zo, dat is nog eens wat anders dan “gestempeld 1907, maar een voorloper omdat het een doorloper is” zoals vermeld aan het begin van dit artikel. Met behulp van de afstempelingen dus hadden we kunnen opmaken dat de genummerde kaarten voor het eerst in 1892 het licht zagen.En zo was ik weer bij AF. Weer bij de beginvraag hoe er in enkele maanden tijd meer dan 300 verschillende litho’s waren aangemaakt. Dat kon toch niet waar zijn; daarvoor is het hele litho-proces veel te omslachtig. Maar, en het kan lang duren voordat zo’n eenvoudige oplossing bij je opkomt, dit is alleen een probleem als Schlumpf is begonnen te nummeren bij 1. Want dan zijn er ruim 300 verschenen. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

Wat als hij is begonnen bij 100, of nog verder, bij 200? Dan blijkt dat we toch verder zijn gekomen in die anderhalf jaar. Uit een groot aantal kaarten bleek dat er alleen stempelingen uit 1892 voorkwamen op nummers tussen 301 en 325. Om het nu maar kort door de bocht te zeggen: Schlumpf begon te nummeren bij 301. Toen hij bij 325 was gekomen (let wel, dat zijn allemaal die bruin/blauw kaarten) opende hij een tweede produktielijn van litho’s in veelkleuren uitvoering, duurdere kaarten dus. Die nummerde hij vanaf 380 en kwam tot 435 (verschillende kaarten van deze polychrome kaarten zijn gestempeld in 1893). Pas daarna (1896) blijkt hij bij 1 te zijn begonnen en niet verder dan 212 te zijn gekomen. Of we het “waarom?” van dit alles ooit zullen achterhalen?? Tot slot, hoeveel voorlopers hebben we in ons driemanschap boven tafel kunnen krijgen? Wel, met drie man in drie landen lukte het om in anderhalf jaar 10 voorlopers te vinden: van Basel, Bern, Berner-Oberland, Davos, Genève, Luzern, Rigi-Klösterli, St.Gallen, St.Moritz en Zürich. Tien stuks; meer niet. Mij valt dat tegen. Ik had op meer gehoopt. Maar….misschien heeft u die dit leest wel een kaart van Schlumpf van voor 1892. Als dat het geval is, zou ik dat heel graag van u horen. F.J.M.Bokelmann [email protected] Enige aanvullende informatie. 1. Ga je op internet zoeken naar kaarten van Schlumpf, dan moet je goed filteren. Want in het duits is Schlumpf een smurf en krijg je van internet in eerste instantie allerlei snoezige smurfen aangeboden. Zoek je op ‘Gebr.Schlumpf’, dan gaat het ook weer fout en opent zich een gigantisch bestand. Want de gebroeders hebben zich grote naam verworven met een indrukwekkende collectie old-timers, te bezichtigen in het nationale museum van de automobiel in Mulhouse (F).Aleen dat zijn niet de Jacob en Heinrich van dit artikel…. 2. Wilt u de Schlumpf-collectie van één van ons driemanschap bewonderen, ga dan naar www. horgen.net/baechtiger en klik in het linkermenu op historic cards (meer dan 100 Mb – downloaden kost tijd!). Daar kunt u dan tevens de lithokaarten bewonderen die H.Schlumpf door de zwitserse kunstenaar C.Steinmann liet ontwerpen (de nummers 2000 – 2294) en de iets latere zwart-wit kaarten die genummerd zijn van 1 – 720; Schlumpf doopt deze ansichten Photographie-Auto en brengt ze op de markt tussen 1901 en 1905. (Hoe Schlumpf zijn kaarten nummert zou een bespreking apart zijn). 3. Na 1905 is er van de firma niets meer te merken op kaart-gebied. Wel blijft zij in adresboeken vermeld tot 1916 voordrukwerk in het algemeen; geen kaarten. Waarom? Misschien vinden u of ik ooit nog eens het antwoord, wie weet.

Tentoonstelling “Kerstmis in de Kunst” op prentbriefkaarten 25 december - le Kerstdag 26 december - 2e Kerstdag (2006 ) R.K. Parochiekerk, O.L.Vrouw van Altijddurende Bijstand, Kerkstraat 27, Milsbeek Beide dagen open van 14.00 - 17.00 uur-De entree is vrij. Informatie: Chr. Janssen Plateel21 6596 GJ Milsbeek tel: 0485-518439


Jos. Nuss en de N.V. Willfried Deyhle’s Lichtdruk en Grafische Kunstinrichting in Amsterdam. In het vorige bulletin ben ik in het artikel over Uitgever Jos. Nuss wat snel voorbij gegaan aan de oprichting van de N.V. Willfried Deyhle’s Lichtdruk en Grafische Kunstinrichting in Amsterdam. Toch is dat bedrijf de aandacht beslist waard. De onderneming werd opgericht door de Berlijnse kooplieden Willfried Deyhle en Wilhelm Wolf. In de statuten werd het doel van de vennootschap omschreven als het exploiteren van de eigen lichtdruk- en grafische kunstinrichting, het fabriceren van prentbriefkaarten en licht-, steen- en boekdrukwerken en de handel in die producten. De oprichtingsakte passeerde op 6 november 1909 voor Amsterdamse notaris A.J.B. Blaisse. Dat was omstreeks de tijd waarop Joop Nuss het bedrijf-in-oprichting weer verliet. Statuten geven aan welke mogelijkheden een bedrijf heeft, maar van die mogelijkheden wordt lang niet altijd gebruik gemaakt. Als we lezen over het fabriceren van prentbriefkaarten, betekent dat dus niet dat het in de bedoeling heeft gelegen op korte termijn een drukkerij op te richten. Voor het bestaan van een drukkerij bestaat geen enkele aanwijzing. De gemeente Amsterdam heeft de vennootschap daar ook nooit een hinderwetvergunning voor gegeven. De onderneming begon heel bescheiden. De twee oprichters kwamen voor het passeren van de notariële akte zelfs niet uit Duitsland over, maar lieten zich vertegenwoordigen door de 31-jarige koopman Josephus I.F.M. Hendrichs en de 20-jarige Hendricus F. Fluks, die geen beroep had, maar omstreeks deze tijd bij de gemeente in dienst trad als klerk. Hendrichs is een betrekkelijk zeldzame naam. Leden van de familie waren in het begin van de eeuw in Amsterdam actief in verschillende ondernemingen die handel dreven in onder meer galanterieën, huishoudelijke artikelen e.d. Een jong bedrijf was de firma Broks & Hendrichs, waarvan H.J. Haverkate wist te melden, dat het in 1903 een kleuren kunstinrichting bezat, die dat jaar de kleurinrichting van de Gebr. Boïng overnam. Ook was de onderneming in het begin van de eeuw al agent van de Lichtdruk en Photochemische Kunstinrichting Gebr. Deyhle & Wagner in Berlijn, een grote en bekende prentbriefkaartenfabrikant. Later werd dat agentschap

Kaarten in de “Deyhle Series” hebben deze achterzijde met rijk bewerkt wapen. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

behartigd door de rechtsopvolger van Broks & Hendrichs, de agenturen- en commissiehandel Hendrichs & Stamer, die ook op het adres Singel 97 was gevestigd. Josephus I.F.M. Hendrichs, voor familie en bekenden Joop Hendrichs, was ongetwijfeld een van de vennoten. Hij woonde in 1905/1906 op hetzelfde adres. Het zal geen toeval zijn geweest dat hij bij de notaris als gemachtigde optrad. Willfried Deyhle en Wilhelm Wolf zullen directieleden van de Berlijnse onderneming zijn geweest. We weten dat Joop Nuss eerder zaken had gedaan met Deyhle & Wagner (zie in het vorige Bulletin het artikel over Jos. Nuss) en dat de onderlinge verhoudingen tussen Joop en de Deyhle & Wagner opmerkelijk goed waren gebleven, ondanks Joops faillissement en de daarmee samenhangende financiële strop voor het Berlijnse bedrijf. Aangenomen mag worden, dat Joop Nuss bij het bedrijf bekend heeft gestaan als een slecht zakenman, maar ook als iemand die in staat was mooie prentbriefkaarten te ontwerpen en die de markt kende. Blijkbaar heeft de directie van Deyhle & Wagner na Joops ontslag bij de N.V. De Tulp mogelijkheden gezien om met zijn hulp in Amsterdam een kunstinrichting op te richten waarmee een groter deel van de Nederlandse markt kon worden veroverd. Immers, ofschoon de nieuwe onderneming pas in november werd opgericht, moet het initiatief daarvoor al in de zomermaanden zijn genomen rond de tijd van Joops ontslag, want al korte tijd daarna trad hij bij de officieel nog niet bestaande onderneming in dienst. Het lijkt erop, dat de firma Deyhle & Wagner hem zo snel aan zich heeft willen binden. Naar de rol van Hendrichs & Stamer bij dit alles kunnen wij alleen maar raden. Moest die in het nieuwe bedrijf het oog houden op de financiële gang van zaken? Joop Nuss kan dan de beoogde bedrijfsleider zijn geweest. Hij werd in elk geval opmerkelijk hoog ingeschaald. Zijn salaris bedroeg al direct f 150,- in de maand, wat een fors bedrag was voor een gewone ‘reiziger’, zoals hij zich toen noemde. Een vreemde vergelijking: de gemeenteontvanger van Eindhoven verdiende in die tijd ƒ 100,- in de maand en een gewone Eindhovense politieagent ƒ 50,-. Overigens had Joop van zijn hoge salaris geen plezier. Door zijn faillissement moest hij er al snel ƒ 135,- van afstaan aan zijn curator. Als mijn veronderstelling klopt, moet Joops faillissement voor de Duitse zakenlieden een tegenvaller zijn geweest. Toch werd de naamloze vennootschap N.V. Willfried Deyhle’s Lichtdruk en Grafische Kunstinrichting - met de hulp van Hendrichs & Stamer - nog opgericht. De kunstinrichting van de ‘N.V. Willfried Deyhle’ was volgens het Amsterdamse adresboek over

Veel topografische kaarten van Deyhle hebben deze achterkant met het stadswapen van Amsterdam


het jaar 1910/1911 gevestigd op het kaart uit de adres Singel 307. Volgens Sythoffs “Deyhle-series”. adresboek over 1910 was Jos. HenGelopen 21-06-1916. drichs er directeur. In een advertentie pronkte de Amsterdamse vennootschap toen met monsterkamers in Berlijn, Parijs, Kopenhagen, Wenen, New York en Londen. Wij hoeven ons over die vestigingen niet meer te verbazen. Het zullen de monsterkamers van het Berlijnse moederbedrijf zijn geweest. Het enthousiasme was van korte duur. Al een jaar later was op het Amsterdamse adres aan de Singel een ander bedrijf gevestigd en was de naam ‘N.V. Willfried Deyhle’ weer uit het gemeentelijke adresboek verdwenen. Toch heeft het bedrijf ook daarna nog kaarten geleverd. Vermoedelijk waren de activiteiten intussen verplaatst naar het kantoor van Hendrichs & Stamer, dat in deze jaren verhuisde naar Prinsengracht 543. Het lijkt me het meest waarschijnlijk, dat de ‘Amsterdamse’ kaarten van Willfried Deyhle - ondanks het mooie handelsmerk met het Amsterdamse wapen - allemaal in Berlijn zijn gedrukt. Het is niet bekend waarom en wanneer Deyhle zijn activiteiten in Amsterdam weer heeft beëindigd. Mogelijk heeft de Eerste Wereldoorlog hiermee te maken gehad. Wel weten we dat Joop Hendrichs later voor een andere carrière heeft gekozen. Hij importeerde onder meer nog brandspuiten uit Engeland en eindigde zijn loopbaan als hoofdinspecteur bij de Hypotheekbank in Den Haag. Aan de ploeg. Een

Over de bronnen. Allereerst dank ik de heer W.A.M. de Lestrieux Hendrichs voor zijn medewerking. Verder vond ik informatie in de genealogie van het geslacht Hendrichs in Nederland’s Patriciaat, 65e jaargang (1980/1981), de adresboeken van Amsterdam, die ik kon raadplegen bij het Gemeentearchief, het faillissementdossier van Joop Nuss in het archief van de Arrondissementsrechtbank van Amsterdam, de Encyclopedie van de Nederlandse prentbriefkaart door H.J. Haverkate en de aantekeningen van H.J. Haverkate die in het bezit zijn van onze vereniging. J. Spoorenberg

Pensionaat O.L.V. v. Lourdes - Oerle bij Eindhoven, no. 93/274 R. Deyhle heeft veel topografische kaarten in een dergelijke uitvoering uitgegeven. De achterzijde is van het hiernaast afgebeelde type. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

Opmerkelijke freecards van Zoom Media, Canada

Helaas heeft Jan Lagendijk besloten zijn website www.freecardworld.com medio dit jaar op te heffen. Daarmede is een zeer waardevolle bron van gegevens over de wereldwijde gratis kaarten weggevallen. En missen we ook de vele fraaie afbeeldingen van nieuw uitgekomen kaarten. Maar na meer dan tien jaren van het intensief bijhouden van een website heb ik er wel begrip voor dat de aandacht wel eens moet verschuiven naar andere bezigheden. Zelf heb ik ook besloten te stoppen met het actief verzamelen van buitenlandse freecards omdat het gewoon teveel werd. Maar wat hebben Jan en ik van dit verzamelgebied genoten. Nu is het aan anderen om het vaandel over te nemen. Net voor het sluiten van zijn website vermeldde Jan Lagendijk dat er al 526 uitgevers van freecards in 71 landen bekend zijn. Niet al die uitgevers zijn meer actief; sommigen beëindigden de distributie van kaarten, gingen wellicht failliet of werden overgenomen door grotere uitgevers in hun land. Maar het wereldwijde verschijnsel van gratis kaarten heeft, ondanks een economische recessie, aardig stand gehouden. Het fabelachtig aantal gratis kaarten dat maandelijks wordt uitgegeven noopt m.i. wel tot een zekere specialisatie door je te richten op bepaalde thema´s. Daarom probeer ik in mijn maandelijkse bijdragen ook meestal een aantal kaarten te laten zien van één bepaald thema. Deze keer zou ik u een rekje willen laten zien van Zoom Cards, een product van Zoom Media Inc. in Canada die in ieder geval kaarten distribueert in Québec, Montréal, Toronto en Vancouver. Zo´n rekje is altijd aardig omdat je dan een verscheidenheid aan kaarten ziet. Als thema heb ik de “United Colors of Benetton” gekozen, waarvan Zoom Cards in ieder geval een achttal kaarten heeft uitgegeven en daarvan laat ik u een viertal zien. U weet waarschijnlijk dat Benetton nogal eens controversiële reclames heeft gemaakt, maar daarvoor heb ik deze keer niet gekozen. Een zwarte hengst die een witte merrie dekt en een met kleuren. De derde kaart is heel erg “Benetton” want het merk betekent per definitie kleurrijk en dat wordt verbeeld door jeugd van zeer diverse komaf. Die derde 10


kaart kwam uit ter herdenking van de 50e verjaardag van de Universele Declaratie van Mensenrechten, waarvan art.1 centraal op de kaart staat en dat ik vertaal als “Alle mensen zijn vrij geboren en gelijk in waardigheid en rechten”. Als tegenwicht heb ik als vierde kaart een vrij heftig beeld gekozen van een ter dood veroor-


11

deelde Jerome Mallett die wegens moord tot de dodelijke injectienaald is gestraft. Modekaarten van H&M, Sisley, jeansmerken e.d. worden graag verzameld; wat mij betreft horen de kaarten van Benetton daar ook bij, juist omdat ze vaak ongewoon zijn en meer dan alleen een bepaald merk vertegenwoordigen. Jan J. de Vries

12

e-mail: [email protected]



13

Wie weet waar Onderstaande fotokaart is uitgegeven door “E. Ypma Fotografie en Lijstenhandel, Culemborg”. Toch is mij niet bekend waar deze woning in Culemborg staat of stond. Mogelijk is het ook een huis in een andere plaats. De kaart is niet verstuurd, dus ook namen, adressen en stempels bieden geen houvast. Wie weet meer? Wie weet waar? Ton van Haaften, Sleutelbloem 93, 4102 VD Culemborg, tel. 0345-534134

18e Nederlandse Freecarddag ZONDAG 5 NOVEMBER 2006 van 10.00 -16.00 uur TOEGANG GRATIS VOOR VDP-LEDEN GAAT DE ZAAL OM 9:30 OPEN ! ! ! PARTYCENTRUM “DE LANTAARN”, Grote Kerkstraat 13, Culemborg ACTIVITEITEN:

- - - - -

Verloting Veiling Freecardcatalogi 1993/94 t/m 2005 verkrijgbaar Ruil, koop en verkoop Gratis Kaarten-molen

In de (informele) veiling worden kaarten per opbod verkocht. De opbrengst komt ten goede aan de kas van de VDP. Heeft U (bijzondere) kaarten dubbel of overcompleet? Gun ze de VDP; neem ze mee op 5 november 14


Nogmaals trekrunderen De heer J.W. Jellema was zo vriendelijk te reageren op mijn artikel over trekrunderen in Bulletin 89. Hij gaf een belangrijke aanvulling, want hij heeft wel Nederlandse kaarten met trekrunderen. Die waren mij niet bekend. De heer Jellema stuurde scans van negen kaarten, waarmee ik erg blij ben. Deze kaarten tonen aan dat er wel degelijk een periode is geweest dat er ook in Nederland met trekrunderen is gewerkt. Het is niet gemakkelijk uit te maken of dat regelmatig gebeurde of slechts bij wijze van uitzondering, wat dan juist fotografen zou hebben kunnen aantrekken. De kaarten komen uit Noord-Brabant, de Veluwe, Twente, Baarn en Valkenburg. Wat bijzonder is, is het feit dat op zes van de negen kaarten slechts één rund is aangespannen en dat dit dier net als een paard tussen de bomen van de wagen loopt. In één geval is een zweng aan de wagen te zien, waaraan het dier met touwen is aangespannen. Op één kaart is een juk te zien en op vier kaarten is een haam te onderscheiden. Nederland wijkt dus af van wat verder in Europa en met name in Frankrijk gebruikelijk was. In zijn algemeenheid valt de grote overeenkomst op met de manier waarop paarden aangespannen werden voor boerenwagens. Ik dank de heer Jellema van harte voor de waardevolle aanvulling. Dr C. Naaktgeboren


15

Het VDP-automatiseringshoekje De titel boven dit stuk trekt hopelijk voldoende lezers, die hun collectie met de computer bijhouden of op een andere manier hun PC gebruiken bij hun prentbriefkaarten hobby. Ik wil het dit keer hebben over het programma Picasa, dat gratis te downloaden is van de site van Google. Dit programma zorgt er voor, nadat het op Uw harde schijf geïnstalleerd is, dat alle afbeeldingen die ergens op Uw systeem zijn weggeschreven, netjes worden geïndexeerd op datum (zonder dat de afbeelding wordt gekopieerd) en dat er een kleine afbeelding van wordt getoond, die evt. ook nog (door er op te dubbelklikken) kan worden vergroot. Er is verder een mogelijkheid om traploos de omvang van deze zgn. ‘thumbnails’ in te stellen. Alle afbeeldingen, of het nu om foto’s gaat, die met Uw digitale camera zijn gemaakt of om Uw dierbare collectie prentbriefkaarten, die keurig is ingescand, alles wordt netjes virtueel in een map gestopt en bij elkaar gepresenteerd op het scherm. U kunt ook de plaatjes roteren, zowel tegen de klok in als met de klok mee en tevens is het mogelijk om de afbeeldingen via een diavoorstelling op Uw scherm voorbij te laten komen. Tevens is het mogelijk om aan elke afbeelding een zgn. label toe te voegen met de naam (van de map), de datum, de locatie en de titel van de afbeelding. In deze titel kan een enorme hoeveelheid tekst worden ingevoegd, zodat iedereen in staat is zijn of haar beschrijving zeer compleet te maken. Wat verder tot de mogelijkheden behoord is het voorzien van sommige plaatjes in een map met een ster, waar je dan vervolgens weer op kunt selecteren. Met die selectie kun je dan weer vervolgacties uitvoeren, b.v. kopiëren naar een andere map of wegschrijven op een CD Rom, maar ook een collage maken of de afbeeldingen als bijlagen meesturen met een e-mail.. Met wat ik er nu van gezien heb is mijn conclusie, dat het een heel handig en gebruikersvriendelijk programma is, waarbij Google natuurlijk zijn uitstekende zoektechniek gebruikt om eerst alle afbeeldingen te scannen en vervolgens ook bij te houden, als er nieuwe plaatjes op de harde schijf worden toegevoegd. Dit gaat overigens wel iets ten laste van de snelheid, maar daarom is deze functie ook handmatig in te schakelen in plaats van volledig automatisch. Daarnaast kan er worden geschaafd aan de conditie van de afbeeldingen en kunnen er heel wat andere bewerkingen mee worden gedaan. Kortom, een aanrader voor iedereen met afbeeldingen op zijn PC, die er meer wil uit halen dan met een simpele viewer zoals “mijn afbeeldingen” in Windows mogelijk is. Ga maar eens naar www.google.com en kies dan de optie “meer”. Dan wil ik nog even terugkomen op een eerder verhaal over Delcampe. Na mijn artikel heeft Delcampe een grote wijziging doorgevoerd door de site op te splitsen in een aantal landen sites. Er zijn nu aparte versies voor België (tweetalig), Frankrijk, Duitsland, Italië, Nederland, Engeland en Spanje, maar via www.delcampe.net kom je op de internationale site, waarop dan weer alle aanbiedingen van de lokale sites te vinden zijn. Hiermee wordt het wat gerichter zoeken en loop je ook minder tegen een evt. taalprobleem op als je de Nederlandse (en Vlaamse) site bezoekt. Het aanbod van allerhande verzamelitems blijft echter onverminderd groot en dus is ook deze site nog steeds een aanrader. Leon Zijlmans 16


Arthur F. Krüger Laat ik maar gelijk beginnen de mensen te bedanken die op het Krügerartikel in het vorige VDP-Bulletin hebben gereageerd. Aanvullingen – met tientallen nummers – op de Amsterdamlijst kwamen van Paul Harthoorn en Hans Muller. Bijna complete uitlijstingen - voor zover we kunnen nagaan - kregen we van Jan Spoorenberg over Eindhoven, van Jaques Rutten over Nijmegen en van Nico Tinga over ‘zijn’ Scheveningen (hij woont in Gouda), van Jan Wiegers over Tilburg (daar ontbreekt nog wel wat) en van Hans Albers over Deventer. Van Lodewijk van Duuren ontvingen we (2 maal) meer algemene informatie. Frans en ik ontvingen ook Krügerkaarten (Sleding, Muva, etc) van Ton van Haaften en Henk van den Berg. Van Alkmaar tot Zwolle staan er nu meer dan 100 Nederlandse plaatsnamen op onze Krügerlijst; met regio’s mee zijn het er ongeveer 130! Al vóór het artikel in Bulletin 89 kreeg ik nuttige informatie van Helmfried Luers uit Rastede in Duitsland betreffende de bedrijfsgeschiedenis. Daarin werden de gebroeders Ebert genoemd als eigenaren van het bedrijf. Later hoorden we dat Gottfried Ebert in 1978 (?) of later met de fabriek uit Hamburg naar Caracas in Venezuela is verhuisd. Er bleef nog wel enige tijd een depot in Hamburg. Sleding in Amsterdam was toen waarschijnlijk de grootste Nederlandse klant. In Caracas werd nauw samengewerkt met de grote uitgeverij “Intana”. In Hamburg hebben we contact gezocht (via een kennis van mij) met de Handelskammer. We kregen informatie over “Arthur Krüger Flechtstoffabrik und Grosshandel” over de periode februari 1946 tot 27 november 1974 : uitgeschreven en vertrokken uit Hamburg. Ik zag wel dat er niets van klopte: de gebroeders Ebert werden niet genoemd, een verkeerd adres. Maar in een kleine alinea helemaal onderaan stond dat ook “Arthur F. Krüger, Papierwarenfabrik, Erdkampsweg 134” was uitgeschreven. Ongelooflijk! Twee Hamburgse fabrieken Arthur Krüger die in dezelfde tijd in de jaren ’70 uit Hamburg vertrokken…… De man van de Handelskammer kun je eigenlijk niets kwalijk nemen. Hij vertelde later nog dat het A.F.K.-dossier niet aanwezig is. Nou ja, we zoeken verder. We willen eerst verder op het Sleding-spoor. Want ook Groningen, Antiek- en Rommelmarkt op Stadverbazingwekkend: het Krügerarchief – veel buitenland huisplein, nr. 758.16, Sleding en natuurlijk Duitsland – bevond zich grotendeels in Amsterdam bij Sleding. Het archief werd in 2000 aangekocht door Han Ruyters op de Oude Gracht in Utrecht. Hij heeft al veel direct doorverkocht, maar heeft nog genoeg aan te bieden in zijn winkel. Frans en ik waren daar kortgeleden en hebben veel kaarten – geplakt op grote enveloppen – aangeschaft, gewoon voor de nummertjes erop. Frans is nog aan het afweken …. We hebben inmiddels de lijst met landennummers kunnen uitbreiden en ook de lijst van uitgevers van Nederlandse kaarten groeit aan. Zoals nu ook de Amsterdamlijst is gevorderd tot 214 van de 308 kaarten; dat is al ruim tweederde.De hoge nummers in de 700 (van 706 tot 787) hebben we even buiten beschouwing gelaten. Hiervan kennen we er slechts een tiental. Wat er aan informatie bijkomt bewaren we voor een aparte VDP-uitgave. Voor nu beperken we ons tot een uitlijsting van zes NeVDP-Bulletin 90, oktober 2006

17

derlandse steden: Arnhem, Eindhoven, Groningen, Den Haag, Nijmegen en Utrecht. Samen hebben we daarvan ongeveer 200 titels. Rotterdam ontbreekt nog, want de lijst vertoont veel grote ‘gaten’. Ik noem we even, want wellicht kan iemand wat invullen of verklaren. Tussen 31 en 100 kennen we alleen nummer 50, Centraal Station in lang formaat ( 21 x 9,5 cm). Na 156 zien we pas weer 300 tot wel 439, met ook weer ‘gaatjes’. Veel Spanjersberg, C.J. Smout, ook V&D, later Muva en een enkele Sleding. Wie weet meer? Alvorens dit artikel af te sluiten wil ik allen die gereageerd hebben nogmaals bedanken en daarbij sluit ik nu ook Paula ter Laak in, die ik eerst niet noemde. Wij hopen dat na deze zeven stedenlijsten er nog meer reacties komen. In een volgend Bulletin komen nog een stedenserie en een reeks badplaatsen. Frans ten Bookum Anielewiczsingel 47 1069 NE Amsterdam tel. 020-6195903

Eindhoven, De Rechte Straat met op de achtergrond St. Catharinakerk, nr. 51.006.27, Sleding.

Utrecht, Vismarkt, nr. 969/4, MUVA. 18


Henk Voskuilen Onderlangs 53 B 1097 ZM Amsterdam tel. 020-6930951

Arnhem, Stationsplein, nr. 766/7, MUVA. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

19

‘s Gravenhage, Gevangenpoort, nr. 966.50, Sleding. 20



21

Nijmegen, Molenstraat, nr. 736.27, Sleding. 22


Jiddisje teksten op prentbriefkaarten, deel I

Dr C. Naaktgeboren De titel van dit artikel roept onmiddellijk de vraag: “Wat is Jiddisj?” op. Jiddisj is de taal van de Midden- en Oost-Europese joden. Het heeft als basis het vroeg-Middeleeuwse Duits, maar met invoeging van Romaanse taalelementen, want de joden waren met de Romeinen in Duitsland gekomen. Zij spraken oorspronkelijk een soort volkslatijn. Dat is nog te herkennen in Jiddisje woorden als bensjen (= zegenen) van het Latijnse bene dicere en oren (= bidden). Men denke slechts aan de Latijnse uitspraak “ora et labora” (= bid en werk) en het verband is duidelijk. Zij schreven niet met Latijnse letters, want dat was de taal van de kerk. Terwijl het gewone volk merendeels analfabeet was, gingen de joodse jongetjes wel naar school. Zij leerden het Hebreeuwse alfabet (afb. 5). Men ging dus de spreektaal schrijven met Hebreeuwse letters en ontwikkelde een eigen grammatica. In het Jiddisj werden ook Hebreeuwse en Aramese woorden geheel of verbasterd opgenomen. De joden in Polen en Rusland namen Poolse en Russische woorden uit hun omgeving over en in Amerika kwamen er Engelse woorden bij. Het Jiddisj is dus een mengtaal van de Askenazische joden (de Duitse en Oost-Europese joden en veel joden die naar Amerika zijn geëmigreerd). Voor de Tweede Wereldoorlog werd deze taal door miljoenen mensen gesproken. Dat aantal is sterk verminderd, maar het Jiddisj wordt nog wel degelijk gesproken. In sommige joodse wijken in Amerika, Israël en Antwerpen is het zelfs nog steeds de gangbare omgangstaal. De meeste mensen in Israël spreken Hebreeuws en geen Jiddisj. Een interessante bron van Jiddisje teksten zijn de joodse prentbriefkaarten uit het begin van de twintigste eeuw. Een groot deel daarvan bevat Jiddisje teksten, vaak op rijm. Sommige zijn bovendien in het Jiddisj beschreven door hun afzender. Het leeuwendeel van de joodse kaarten bestaat uit nieuwjaarskaarten. En verder valt het op dat ze allemaal uit het Asjkenazische milieu komen. De verklaring voor deze twee feiten is dezelfde. De beroemde Jaäkov ben Mosjee Möllin, ook bekend als de Maharil (1360-1427), had groot gezag in Duitsland, Oostenrijk en Bohemen. Hij zei van zijn leraar Sjalom ben Jitschak te hebben geleerd dat men vanaf het begin van de maand elloel (de laatste maand voor Rosj Hasjana = joods nieuwjaar) brieven aan vrienden moest beginnen met een zegenwens voor het nieuwe jaar. Op zijn advies werd het in de hele Asjkenazische wereld gebruik om dat te doen. Men ging zelfs apart brieven schrijven om de nieuwjaarswens te kunnen versturen, en vaak tekende men iets op de brief om deze te verfraaien. Geen wonder dat de prentbriefkaart hier een gat in de markt vond. De Sefardische joden (Spaanse, Portugese en Noord-Afrikaanse joden) deden niet aan deze gewoonte mee, want zo ver reikte het gezag van de Maharil niet. De voorstellingen op de kaarten voor Rosj Hasjana variëren van typische nieuwjaarswensen tot de afbeelding van allerlei joodse gebruiken en tradities, van voorstellingen die op joodse volksliederen betrekking hebben tot pure fantasie, en van zionisme tot emigratie naar Amerika. Vanzelfsprekend zijn er veel kaarten waarop de Hebreeuwse zegenwens voor Rosj Hasjana staat: ‘Moge u worden ingeschreven voor een goed jaar’. Wij zullen ons hier beperken tot kaarten die bovendien of uitsluitend een boodschap in het Jiddisj bevatten. Bijzonder interessant zijn de nieuwjaarskaarten van Chajim Goldberg. Hij werd in 1890 in het Poolse Łuków geboren, werd student aan een Jesjieve (= joodse hogeschool), schreef poëzie en studeerde kunst in Duitsland. Hij werkte als schilder, illustrator, karikaturist en fotograaf. Goldberg schiep elk detail van zijn prentbriefkaarten zelf. Hij fotografeerde zijn amateur-acteurs in VDP-Bulletin 90, oktober 2006

23

een gereconstrueerde studioscène, tekende details op de foto’s in en schreef er Jiddisje gedichten bij. Hij werd in 1943 vermoord door de nazi’s. Zijn kaarten werden tussen 1912 en 1918 uitgegeven door uitgeverij Jehudia in Warschau. Het album met prentbriefkaarten van Goldberg werd na de oorlog in de ruïnes van het getto van Warschau teruggevonden. De kaarten zijn in 1990 in Warschau en later in Tel Aviv geëxposeerd. Er is door de Israëlische prentbriefkaartenproducent Palphot een prentbriefkaartenboekje met 32 reproducties uitgegeven ter gelegenheid van die tentoonstelling. Op de achterzijde van de gereproduceerde kaarten staat zowel een Engelse als een Hebreeuwse vertaling. Op de originele kaarten staat geen vertaling van de Jiddisje teksten. De voorzijde van de kaarten is in beide versies gelijk. Hoewel het hier afbeeldingen betreft die nagespeeld zijn, geven deze kaarten toch een zeer interessant beeld van de levensgewoonten van de joden in Polen aan het begin van de twintigste eeuw. Het moet evenwel gezegd worden dat de voorstellingen op deze kaarten reeds ten tijde van hun publicatie nostalgisch waren, hetgeen wellicht aan het grote succes van de kaarten heeft bijgedragen. De kaarten van Goldberg vallen op door een verfijnde, minutieuze afwerking. Hij signeerde zijn kaarten met H. Goldberg, met H.G. of met Hebreeuwse letters, maar dat laatste was wel uitzonderlijk. Er zijn door anderen soortgelijke kaarten gemaakt, maar die zijn vaak van veel mindere kwaliteit en doorgaans niet gesigneerd. Veel Amerikaanse nieuwjaarskaarten uit dezelfde periode vallen op doordat de ontwerpen bonter van kleur zijn en vaak fantastische voorstellingen bevatten. Hier is een duidelijke overgang naar de pure fantasiekaart. Sommige kaarten uit Europa zijn voor de Amerikaanse markt heruitgegeven of nagetekend, soms met kenmerkende aanpassingen aan de levensstijl van veel joden in de nieuwe wereld. Zo zijn bijvoorbeeld soms de hoofddoekjes die veel vrouwen op de kaarten dragen, in de Amerikaanse versie weggelaten. De kaarten zijn in Amerika vaak door Williamsburg in New York uitgegeven, maar gedrukt in Duitsland of Polen. De ontwerpen van vrijwel alle te bespreken kaarten dateren uit de eerste twee decennia van de twintigste eeuw: de gouden tijd van de prentbriefkaart. Veel oude kaarten zijn later herdrukt. Alleen kaart 40 is een ontwerp van na de Tweede Wereldoorlog (zie VDP-bulletin 88, bladzijde 31, afbeelding 12). De Jiddisje teksten die op de nieuwjaarskaarten voorkomen, zijn al even gevarieerd als de voorstellingen op de kaarten. In veel gevallen zijn de letters zeer klein gedrukt en kan het nuttig zijn om een vergrootglas te gebruiken om de rijmpjes goed te kunnen lezen. Ik heb de teksten in een aantal rubrieken ingedeeld, maar dat is nogal arbitrair, want er zijn teksten die in diverse rubrieken ingedeeld kunnen worden. Er zijn ook kaarten die niet als nieuwjaarskaart zijn bedoeld. Zij zijn dikwijls van hetzelfde type rijmpje voorzien als de kaarten voor Rosj Hasjana. Er zijn zelfs kaarten die zijn uitgegeven met en zonder het opschrift lesjana tova ( = voor een goed jaar). Bij de indeling zullen we geen onderscheid maken tussen deze kaarten. In zijn algemeenheid kan nog gezegd worden dat een groot deel van de kaarten tegenwoordig enigszins primitief aandoet, maar dat men dat een kleine eeuw geleden vermoedelijk niet zo heeft aangevoeld. Op sommige kaarten komen getranscribeerde Jiddisje teksten voor. Doorgaans zijn ze zeer kort, bijvoorbeeld: A woil gesjeft, ( = Goede handel), havdole goete woch! (Afscheid van de sabbat, een goede week!). Of nog simpeler: Goet sjabbes (Goede sabbat). Verder bestaan er anti-joodse spotkaarten met teksten die voor Jiddisj of voor ‘joods dialect’ moeten doorgaan (maar het niet zijn). Op dit punt ga ik hier verder niet in. Heel interessant zijn de kaarten die gelopen hebben en Jiddisje correspondentie bevatten. Hoewel maar weinig van deze kaarten bewaard zijn gebleven, wil ik er toch enkele voorbeelden van bespreken. 24


Afb.1

Afb.2

Afb.3

De kaarten zijn ondergebracht in acht categorieën: I Korte opschriften. (kaarten 1-4) II Joods leven (kaarten 5-12) III Wat men zich zichzelf en anderen toewenst (kaarten 13-19) IV Zionisme en emigratie (kaarten 20-26) V Romantiek (kaarten 27-31) VI Diverse onderwerpen (kaarten 32-38) VII Revolutie en catastrofe (kaarten 39-40) VIII Kaarten met handgeschreven informatie in het Jiddisj (kaarten 41-42). In dit artikel zal ik uit elke categorie enkele voorbeelden bespreken. Alle 42 kaarten zijn, compleet met uitgetypte Jiddisje tekst en vertaling op ware grootte en in kleur op de website van de “Stichting Jiddisj” (www.grinemedine. nl) te vinden. In dit artikel is alleen een Nederlandse vertaling (vet gedrukt) van de teksten opgenomen. Om een indruk van de opzet van de website te geven, is bij wijze van uitzondering bij afbeelding 5 de Jiddisje tekst ook afgedrukt. Achter de nummers van de afbeeldingen in dit artikel zijn tussen haakjes de nummers geplaatst die op de website zijn gebruikt (afb. 10 en 22 staan niet op de website) I. Korte opschriften

Afb.1 (2) Bij een plaatje van een joodse familie die op straat loopt, staat : Naar sjoel. (sjoel = synagoge) Afb.2 (3) De dans ter gelegenheid van het huwelijk. Deze z/w-kaart, uitgegeven in 1910 in Warschau, is geen nieuwjaarskaart, maar wel een fraai voorbeeld van Goldbergs creatieve werk: Het mitzwe-dansje. II. Joods leven

Afb. 3 (6) Voor deze categorie van kaarten is de kaart, die het zegenen van de kinderen in beeld brengt, typerend. De kaart is qua beeld en gedicht helemaal betrokken op het nieuwe jaar. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

25

Moge het (nieuwe) jaar jullie kracht geven om trouw onze schepper te dienen en jullie hersenen te verlichten met de vrees voor zijn tora! (= onderwijzing) Afb.4 (10) Het begin (vrijdagavond bij zonsondergang) van de sjabbat (gewijde rustdag) is gekenmerkt door de taak van de huisvrouw twee kaarsen aan te steken en daarover de zegenwens uit te spreken ( = bensjen). De vader bereidt zich voor op de sjabbat door bij thuiskomst de handen ritueel te wassen. Zijn

dochter helpt hem door uit een kan water over zijn handen te gieten. Laat van het werk gekomen maar gelukkig en tevreden neemt hij onmiddellijk de feestdag in acht tegelijk met alle joden. Nu wast hij om en om naar behoren, nu ademt hij vrijuit! Weg de zorgen, weg het juk van de arbeid – Ach, lang leve het nieuwe jaar! Afb. 5 (11) Prachtig is de afbeelding naar een schilderij van Leopold Horowitz “In cheider” (Op school). Een oude leraar leert een kleine jongen de beginselen van het alfabet. De alef (‫ )א‬die als “aa” wordt uitgesproken verandert met het leesteken kometz ( ָ) in de klank “oo” ( ‫) ָא‬.

Afb.4

Afb.5

26


Afb.7

Afb.6

Afb.8


27

Dit toch is, jongetje, onthoud toch goed, lieve, wat je daar leert. Zeg toch een keer na en goed zo, nog een keer: kometz alef - o!

III. Wat wenst

men zich zichzelf en anderen toe-

Wie na het bovenstaande meent dat alle joodse nieuwjaarskaarten zijn doordrongen van religieus bewustzijn, vergist zich. Er zijn ook kaarten die men als heterodox zou kunnen bestempelen en talrijk zijn de kaarten, waarop de wensen hoofdzakelijk of alleen op materiële voorspoed betrekking hebben. Afb.6 (13) Vier kinderen plukken appels en doen ze in een mand. De zoete appel met honing is een traditioneel gerecht om een goed en zoet jaar te symboliseren. Op de appels staan de wensen geschreven, zoals:

Afb.9

Afb.10

leven, mazel, geluk, vreugde, eer, rijkdom, tora, wijsheid, succes, gezondheid, alle goeds, plezier. Soortgelijke kaarten bestaan er ook van een wijnkelder met de wensen op de tonnen of van een apothekerszaak waarbij de wensen op de medicijnpotten staan. Afb.7 (14) Bij deze apotheek dichtte Goldberg: O, hemelse dokter, die elke wond heelt – Geef ons nieuwe (frisse) krachten, Geef kracht en gezondheid! – Afb.8. (16) Uitgesproken bijgeloof ademt een kaart waarop een man met een zeis in de hand de handlijnen van een kind leest. De hele familie kijkt toe. Wat brengt voor haar het nieuwe jaar? Wat laat de tijdgeest horen? Hij zegt verlossing toe, men zal geholpen worden. Afb. 9. (18) Deze nieuwjaarswens richt zich in beeld en gedicht geheel en al op het materiële welzijn. Voor de kassa wachten mensen op hun beurt en er is heel wat te halen. Zakken vol geld waarop 1.000.000 staat, gaan over de toonbank van de caissière.

28


En ontbreekt het jullie aan levensonderhoud, of verlang je vurig naar geld of heb je een bruidsschat nodig voor een bruid, de hemelse kassa betaalt joden vandaag loon uit, allen worden bevredigd en verzorgd! IV. Zionisme en emigratie

Afb. 10. Aan het begin van de 20ste eeuw emigreerden veel Oost-Europese joden naar Amerika onder druk van de pogroms. Het vertrek naar de Nieuwe Wereld heeft Goldberg uitgebeeld als een huilende moeder, die haar enige zoon ziet vertrekken. Ze vraagt hem haar te schrijven. Het volkslied “A briewele der mammen” (= een briefje aan je moeder) is zeer bekend. Er zijn meerdere coupletten, maar alleen het eerste staat op de kaart.

afb.11 afb.12

Mijn kind, mijn troost, je reist weg kijk, wees een goede zoon dat vraagt met tranen en schrik je trouwe lieve moeder Je reist, mijn kind, mijn enig kind over grote zeeën ach, kom toch fris en gezond aan en vergeet niet je mamma. Afb. 11. (24) Een vader is vertrokken. Hij is vermoedelijk in Palestina. De portretten van Herzl en Nordau aan de muur wijzen op een zionistisch milieu. De moeder helpt de kinderen te schrijven. Een groet, een groet aan vadertje, Schrijft, kindertjes, er bij Wenst hem blijdschap en vele jaren, Wenst geluk en vrede en rust. Afb. 12. (25) Op een andere kaart leest de moeder het antwoord voor. “….vader schrijft in zijn brief aldus: Ik groet jullie, o, lieve kindertjes Mogen jullie gezegend zijn en sterk en gezond Ik kus jullie van top tot teen !...” Wordt vervolgd in Bulletin nummer 91. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

29

Koninginnekaarten

Lodewijk van Duuren Inleiding

In Paleis Het Loo in Apeldoorn is van 13 mei tot en met 3 september 2006 de tentoonstelling “Koningin Wilhelmina, schilderijen en tekeningen” te zien. Met toestemming van de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau kan voor het eerst na ruim 50 jaar een overzicht van de schilderijen en tekeningen van koningin Wilhelmina worden getoond. Wilhelmina Helena Paulina Maria van Oranje-Nassau, Koningin der Nederlanden (1880-1962) is een zeer verdienstelijke schilderes. Als zij haar werk aan de schilderleraar van haar dochter Juliana toont, omschrijft deze het als: ’Werk dat ver boven het gebruikelijke peil van dilettantisme uitstijgt.’Zij tekent en schildert vooral landschappen in Nederland, Noorwegen, Engeland, Zwitserland en Oostenrijk. Wilhelmina heeft 1052 schilderijen, Figuur 1. Koningin pastels, aquarellen, tekeningen en Wilhelmina geschilschetsboeken nagelaten. De eerste derd door Willy Sluiter, dateert uit 1895, de laatste uit haar uitgegeven door Art sterfjaar in 1962. Dat een schildeUnlimited. rende Koningin als een bezienswaardigheid wordt beschouwd, toont een Noorse prentbriefkaart uit 1921 met een foto van Wilhelmina schilderend in Noorwegen. De koningin is lid geweest van verscheidene kunstenaarsverenigingen, onder meer van het Schilderkundig Genootschap Pulchri Studio. Het bestuur onder voorzitterschap van Willy Sluiter (figuur 1) nodigt haar in 1932 uit werkend lid van Pulchri te worden. Een klein deel van haar werken, namelijk 24 kaarten in drie series, is als prentbriefkaart uitgegeven. Het zijn allen kaarten die voor de tweede wereldoorlog verschenen zijn. Helaas zijn er geen prentbriefkaarten met haar kunstwerken naar aanleiding van de huidige tentoonstelling verschenen. Eerste serie

Met de uitgave van vier prentbriefkaarten met tekeningen door Koningin Wilhelmina gemaakt aan het strand te Scheveningen en Katwijk in 1919 treedt de koningin voor de eerste keer met haar tekenwerk naar buiten. De opbrengst van de verkoop komt ten goede aan de nabestaanden van in de Eerste Wereldoorlog omgekomen vissers uit Scheveningen, Katwijk en Noordwijk. Er is een affiche bewaard gebleven waarop reclame wordt gemaakt voor deze kaarten (figuur 2). Op het affiche zijn de originele kaarten geplakt. Kaarten eerste serie • In zee • Toren te Katwijk • Vuurtoren te Scheveningen • Nettenboeten 30


Figuur 2. Affiche Koninginnekaarten 1919.

Tweede serie

In 1932 verschijnt een mapje met 10 prentbriefkaarten voor de prijs 50 cent, uitgegeven door Weenenk & Snel in Den Haag (figuur 3, zie voor het mapje Van Duuren en Klompmaker (2004). Het mapje is uitgegeven naar aanleiding van een tentoonstelling met kunstwerken van Koningin Wilhelmina die in 1932 een tournee door Nederland maakt. Op het affiche van de tentoonstelling in Maastricht staat te lezen: “De opbrengst dezer tentoonstelling zal overeenkomstig het verlangen van H.M. De Koningin strekken tot steunverleening aan hulpbehoevende kunstenaars.” De verkoop van de mapjes verloopt bijzonder goed, alleen al in Maastricht zijn 6779 mapjes verkocht. De opbrengsten van de tentoonstellingen gaan naar het Nederlandsch Steun Comité voor Beeldende Kunstenaars. De fotograaf van deze serie is Julius Oppenheim uit de Columbusstraat 159 in Den Haag. Deze fotograaf heeft ook voor het Gemeentemuseum in Den Haag de foto’s voor veel museumkaarten gemaakt (figuur 4).

Figuur 3. Achterzijde kaarten van Weenenk & Snel VDP-Bulletin 90, oktober 2006

31

De serie bevat afbeeldingen van landschappen in Nederland en het buitenland. De kaarten zijn zowel uitgevoerd in sepia als in grijs-zwart. Kaarten tweede serie • Late herfst in Uddel • Duinlandschap (Eigendom van H.M. de Koningin Moeder) • Zijgevel van het Oude-Loo • Vijver op het Loo in den herfstmist • Boven het Rhônedal • Boven het Rhônedal • Een holle weg in Noorwegen • Straatje in Ammerschwihr (Elzas) (Eigendom van H.K.H. Prinses Juliana) • Lichteffect Langedales • Zonder titel: winterlandschap Derde serie

In 1933 verschijnt een serie van 10 prentbriefkaarten in een oranje mapje met de tekst: “Reproducties naar Schilderijen van H.M. de Koningin. Ten bate van hen die door de crisis getroffen zijn. Aangeboden door drukkerij De Unie Batavia”. Deze serie is vervaardigd door de Koninklijke Drukkerij de Unie (figuur 5) aan het Molenvliet Oost 8 in Batavia en het cliché is van de Polygraaf. Deze serie is eveneens uitgegeven naar aanleiding van een rondreizende tentoonstelling van de schilderijen van Wilhelmina. Dit keer in 1933 in het voormalige Nederlandsch-Indië, waar de tentoonstelling 27 plaatsen in Java, Sumatra, Borneo, Celebes en de Molukken aandoet. Koningin Wilhelmina maakte en selecteerde voor deze tentoonstelling vooral schilderijen met Nederland-

Figuur 4. Kaart uitgegeven door het Gemeentemuseum in Den Haag met een portret van de hand van Willem van Konijnenburg (één van de leermeesters van Wilhelmina), Het kunstwerk is gefotografeerd door Julius Oppenheim.

Figuur 5. Logo van uitgeverij De Unie.

Figuur 6. Vroege lente in het park (Het Loo), uitgave De Unie 32


se landschappen. Ook deze serie prentbriefkaarten bevatte zowel Nederlandse (figuur 6) als buitenlandse landschappen. De opbrengst van de entreegelden en de verkoop van kaarten en catalogi komt dit keer ten goede aan het Centraal Crisis Comité. Kaarten derde serie • De Kolk aan de Waal onder Tiel • Zeegezicht vanaf de duinen van Ruigenhoek • Verdronken land voor Bergen op Zoom • Vroege lente in het park (Het Loo) • Oude schuur bij winterweer • Berken bij Kvam (Gudbrandsdalen, Noorwegen) • Titels overige vier kaarten onbekend Referenties

• •

Marieke E. Spliethoff, Emerentia van Heuven-van Nes, Mieke Jansen en Paul Rem (2006) Koningin Wilhelmina Schilderijen en tekeningen. Waanders, Zwolle. L. van Duuren en R. Klompmaker (2004) Nederlandse illustrators van prentbriefkaarten. Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten, Den Haag.

Figuur 7. Werkkamer Wilhelmina met schildersezel uitgegeven door Art Unlimited.


33

Toentertijd 43 Oud Rotterdam, de waterstokerij van C de Raat.

In de Korte Wagenstraat van wereldhaven Rotterdam stond dit water- en vuurhuisje. Een emmer heet water kostte een cent, en dit gold ook voor een paar kooltjes. Zo te zien staat heel de familie buiten, het lijkt aangenaam weer te zijn. Het winkeltje zelf zit propvol, dit geldt ook voor woonetage erboven: de geraniums verdringen elkaar. Helemaal rechts hangt nog een vrouwspersoon uit het raam. Er is van alles te koop en vele zaken worden aangeprezen als Zebra kachelglans, Pasta kachelglans, briefkaarten en een adres voor een ruwerij (het pluizig maken van stoffen). En toch mis ik nog iets: emmers, een juk en zakjes blauwsel! Want een van de belangrijkste bronnen van inkomen is de distributie van warm water op de maandagse wasdag, het grote reclamebord boven de toegangsdeur geeft dit aan. Daarop staat het volgen-de vermeld: Voor het kraaien van den haan Heb ik het water kokend staan. Brandstoffen, kolen naar maat, Korte Wagenstraat bij C de Raat.

De kaart is niet verzonden, ook een uitgever wordt niet vermeld. Het enige wat achterop de kaart staat, is Nadruk verboden en dat is al heel wat honderd jaar geleden, want het kwam regelmatig voor dat de ene uitgever het werk van de ander overnam (eufemistisch gesproken) en ermee pronkte. Er komen meer kaarten voor in deze serie Oud Rotterdam, maar deze geeft een wel heel gedateerd beeld. 34


Memento Mori

Een oud-Twentse begrafenis: Als de glasplaat met daarop deze afbeelding gemaakt door de Hengelose fotograaf G Hubers niet door een bombardement verloren was gegaan, werden er nog steeds ansichten van gemaakt. Het hierbij afgebeelde toont ons een normale begrafenisstoet van de 42-jarige Albert Breukers gewoond hebbende in Groot Driene tussen Hengelo en Enschede. Heel de buurt was bij de begrafenis betrokken, de buurman leverde de boerenkar en de paarden. Hij loopt links vooraan. Op de kar staat de kist. Ernaast de weduwe en haar twee dochters. De jongens lopen achter deze lijkwagen, een ervan (Hendrik) is duidelijk te zien. Iedereen is in het zwart gekleed. De vrouwen hebben zelfs lange zwarte doeken om het hoofd. Duidelijk valt op de ansicht nog te zien, dat de mannen meteen achter de lijkwagen lopen, daarachter volgen de vrouwen. De kaart is van voor 1905 en uitgegeven door de befaamde Hengelose fotograaf G Hubers (zie Toentertijd 35). Ruyters en Voet schrijven al in hun standaardwerk op pagina 238 dat het enige verbazing wekt dat er over dit onderwerp prentbriefkaarten zijn verschenen, nog opmerkelijker vind ik dat deze kaart door Henri verzonden wordt aan mej. Romeny.

Joop Sybrandi


35

9e 4 NOVEMBER 2006

36


9E GROTE ANSICHTKAARTENBEURS TE SCHERPENZEEL (GLD.)

Liefhebbers van oude ansichtkaarten kunnen zaterdag 4 november as. hun hart ophalen in Sporthal de HEYHORST, Hovenierslaan , Scherpenzeel (Gld.). Daar wordt van 10.00 uur tot 14.30 uur voor de 9e keer een grote prentbriefkaartenbeurs gehouden. Meer dan 30 standhouders zullen in totaal meer dan 1 miljoen (!) oude prentbriefkaarten aanbieden, waaronder dorps-/stadgezichten, molens, fantasiekaarten, filmsterren, koninklijk huis, trams en treinen, militaria, lucht- en scheepvaart. Ook kan men vele andere variëteiten bij de vele standhouders aantreffen. Gelet op de honderden bezoekers in de vorige jaren voorziet deze grootste beurs van de Gelderse vallei duidelijk in een behoefte. De bezoekers kunnen de door hen meegebrachte ansichten gratis laten taxeren. Sporthal de Heyhorst is gemakkelijk te bereiken en er is voldoende gratis parkeergelegenheid. De beurs is toegankelijk voor rolstoelen.

Voor

informatie en taxatie:

Philip van den Bosch, telefoon: 033 - 2773097 VDP-Bulletin 90, oktober 2006

37

Agenda Algemene Ledenvergadering Op

9 december 2006 aanvang 10.00 uur In Conferentieoord “De Eenhoorn” te Amersfoort (tegenover het station)

Agenda 1.

Opening

2.

Bestuursmededelingen en correspondentie

3.

Notulen ledenvergadering 22 april 2006

4.

Evaluatie 14e VDP Festival 16 september 2006

5.

Evaluatie 18e Freecarddag 5 november 2006

6.

Begroting 2007 en vaststelling contributie 2007

7.

Bestuursverkiezing

Mevrouw Eltina Dijkstra is aftredend als voorzitter. Dhr. Leon Zijlmans is aftredend als penningmeester. Leden kunnen zich overeenkomstig artikel 31 van het Huishoudelijk Reglement kandidaat stellen. De functie van secretaris is vacant.

8.

Voortgang VDP

9.

Sluiting. (van formele gedeelte)

LUNCH 10.

Veiling

In een (informele) veiling worden kaarten e.d. per opbod verkocht, welke door de leden beschikbaar gesteld zijn aan de VDP. De opbrengst van de veiling komt geheel ten goede aan de kas van de VDP. Heeft u kaarten dubbel of overcompleet? Gun ze de VDP. U kunt ze opsturen naar de Voorzitter of aanbieden op de dag van de vergadering. Na afronding van de vergadering is er gelegenheid tot het aanschaffen van de VDP uitgaven en tot het onderling ruilen van prentbriefkaarten.

38


Notulen Algemene Ledenvergadering VDP 22 april 2006 1

Opening. De voorzitter opent de vergadering om 10.00. Ton van Haaften is ernstig ziek geweest en is weer herstellende. De voorzitter wenst hem verdere beterschap toe en is blij dat hij toch alweer aanwezig kan zijn. De volgende personen zijn afwezig met bericht van verhindering: Hans Muller (bestuurslid), Jan Wasmus (bestuurslid), Jan J. de Vries, dhr. Dijkstra, Wim Kroon, Trudy Evers, John van Veen, Paula ter Laak, Hans Albers, dhr.Lem, dhr.Grijzenhout, dhr.Stutvoet, Nel de Leeuw, Els Jeuriens. De presentielijst is getekend door 31 personen.

2

Bestuursmededelingen en correspondentie. De voorzitter heeft contact gehad met de Stichting Doolhoven en Dwaaltuinen over kaarten van labyrinten.

3

Notulen ledenvergadering 29 oktober 2005. Jan Wiegers merkt op dat hij – ten onrechte – als afwezig wordt genoemd. Verder vraagt hij bij volgende verslagleggingen het aantal leden bij een ledenvergadering te melden. De notulen van de vergadering worden verder onder dankzegging van de voorzitter akkoord bevonden.

4

Jaarverslag 2005. Het jaarverslag staat afgedrukt in Bulletin 88. De nog steeds waarnemend secretaris Henk Nieuwenhof geeft daarbij een korte toelichting. De artikelen in het Bulletin vindt dhr. Sybrandi soms erg lang. Redacteur Henk Nieuwenhof belooft te zullen kijken of artikelen in afleveringen kunnen worden geplaatst. Dhr. Sybrandi vraagt verder naar het verloop van het ledental over de jaren. De aantallen zijn niet precies bekend, maar er is de laatste jaren een lichte terugloop. Opgemerkt wordt dat het tijd is voor een actievere werving van nieuwe leden. Het idee van een goedkoop jeugdlidmaatschap wordt geopperd, maar toch lijkt de contributie geen al te hoge drempel. Voor Ad van Iersel is de voorkeur van de jeugd voor Playstation een gegeven in de huidige tijd. Simon van Blokland vind de “rijpere jeugd” (40-ers) een betere doelgroep. Het ledenbestand van de VDP veroudert. Wel komen er nieuwe Freecardleden bij, maar veel opzeggingen komen ook weer van deze recent aangemelde leden. Henk Voskuilen pleit voor meer aandacht voor de jaren ’50-kaarten (bijvoorbeeld van Krüger) om zo ook leden te winnen: deze kaarten zijn nog relatief goedkoop en bereikbaar voor beginnende verzamelaars en (aspirant)leden. Simon van Blokland vreest dat aandacht voor Freecards en de jaren ’50-kaarten ten koste gaat van de aandacht voor oude kaarten. Hierop antwoord Ton van Haaften dat het nu documenteren van huidige Freecards veel efficiënter is dan een reconstructie na enkele jaren. Herman Steenman pleit voor een registratie (van topografische kaarten?!) door VDP-leden per (eigen) plaats. Alle perioden en soorten kaarten komen dan vanzelf aan de orde. Bij dit alles is en blijft het geringe aantal leden dat actief meewerkt de bottleneck.

5

Financieel verslag 2005. De penningmeester Leon Zijlmans heeft een financieel overzicht uitgedeeld en geeft daarop een toelichting. Het financieel resultaat over 2005 is volgens verwachting. De bestuurskosten zijn na een daling vorig jaar nog verder naar beneden gebracht. De financiële reserve is ruim voldoende en bedraagt nu bijna anderhalf maal de jaarlijkse contributie. Het financiële verslag zal worden gepubliceerd in het volgende Bulletin, echter zonder de handtekeningen; dit in verband met gevaar voor misbruik en fraude.

6

Verslag kascommissie en benoeming nieuwe leden. De kascommissie, bestaande uit Herman Steenman en Femmie Wierbos, heeft de financiële verslaglegging gecontroleerd is is zeer te spreken op de heldere en overzichtelijke wijze waarop alles geautomatiseerd is vastgelegd. Een opmerkelijk punt vond de commissie de hoge kosten van de Freecardcatalogus, die echter door susidies en sponsoring worden goedgemaakt. De kascommissie is akkoord met de cijfers over boekjaar 2005 en vraagt de penningmeester voorlopig op deze manier door te blijven doorgaan.


39

Volgend jaar zal de kascommissie bestaan uit Herman Steenman en Andries Hibma, het reservecommissielid voor dit jaar. Reserve voor volgend jaar is Dick Onink. Na dit agendapunt volgde een korte koffiepauze. 7

Voortgang VDP. VDP-Prentbriekaartenfestival Het bestuur heeft in maart besloten het VDP-Prentbriefkaartenfestival ook dit jaar te laten doorgaan en wel op 16 september. Het Festival zal meer dan voorgaande jaren de verantwoordelijkheid zijn van het gehele bestuur, waarbij taken worden verdeeld. Ton van Haaften genereert veel publiciteit voor de Freecards en zal zich daarom richten op de PR voor het Festival. Leon Zijlmans zal als penningmeester vooral aandacht besteden aan de verhuur van standruimte. De koffiehoek komt weer in de zaal en niet erbuiten, dit om de sfeer en de onderlinge contacten te bevorderen. Extra aandacht is er ook voor activiteiten die het festival onderscheiden van een beurs: behalve een “Freecardhoek” ook andere “themahoeken”, een diashow, computerpresentaties van verzamelingen, etc. Jelte van der Kamp meldt dat ongeveer gelijk met het Festival ook een landelijke “week van de kaart” wordt georganiseerd, waarbij we als VDP kunnen aanhaken. Andere tips uit de vergadering zijn: het Handboek voor de Media raadplegen, de uitgaanstips op de radio (bv. radio Noord Holland) op zaterdagochtend en de recreatiekrant van de V.V.V. Databasepublishing Na de presentatie door Onna Zaman (Pictura BV) over databasepublishing in de vorige ledenvergadering en een artikel in het Bulletin, zijn hierop geen reacties van leden bij het bestuur binnengekomen. Kennelijk is een dergelijke beeldbank via Internet voor veel leden nog een stap te ver. Het bestuur heeft daarom besloten de activiteiten hiervoor “op een laag pitje” te zetten. Dit is ook nodig om energie te besteden aan het volgende punt. Het bestuur zal dit nu ook aan dhr. Zaman terugmelden. 25 jaar VDP Volgend jaar bestaat de VDP 25 jaar. Het bestuur heeft voor het vieren van dit feit diverse ideeën verzameld en deze worden kort gepresenteerd, met de vraag om een reactie van de vergadering. Een eerste idee is het publiceren van een boek voor aan algemeen publiek. Basis hiervoor zou zijn de “Geschiedenis van de Nederlandse Prentbriefkaart”, maar dan beknopter en mooi uitgegeven. Er ontstaat enige discussie over de vraag of het boek meertalig moet zijn: Engels, Frans, Duits? Herman Steenman geeft aan contact te hebben met uitgeverij Elma, die boeken goedkoop in Singapore laat drukken. Daarnaast is er een idee voor een herdenkingsboek met als doelgroep de VDP-leden. Jaap Bouwman denkt dat er veel tijd nodig is voor zo’n uitgave en dat het nu dus eigenlijk al te laat is om deze tijdig te kunnen uitbrengen. Een ander idee is het uitgeven van een eigen postzegel. Ervaring met de (voormalige) PTT is dat die weinig belangstelling heeft voor de prentbriefkaart. Een tab of flapje aan een postzegel is wel een mogelijkheid.

8

Rondvraag. Eileen v.d. Berg is erg blij met de goede kwaliteit van lidmaatschapskaart naar het ontwerp van Hermanides. Hermanides heeft aangegeven door te willen gaan met het ontwerpen van kaarten voor de VDP. Overigens wordt opgemerkt dat op de website nog de lidmaatschapskaart van vorig jaar wordt afgebeeld. Simon van Blokland pleit voor meer links op de VDP-website naar andere interessante sites. Ad van Iersel meldt dat hij al enige tijd ideeën en tips verzameld voor het organiseren van een themadag. Hierover is contact met het bestuur. Het lijkt bijna zover dat een datum voor zo’n dag kan worden vastgesteld. Jan Wiegers vind de parkeerkosten bij de Eenhoorn bijzonder hoog, € 10,- voor een dag. Leon Zijlmans zal contact opnemen met de Eenhoorn om te zien of hier iets aan te doen is. Dit leidt weer tot een discussie over een andere locatie voor volgende ledenvergaderingen. Herman Steenman pleit voor Business-to-Business ondersteuning voor het Festival: sponsoring in ruil voor aandacht voor bedrijven op het Festival.

9

Sluiting. Einde formele gedeelte van de vergadering om 12:30 uur.

10

Veiling. Wederom was er onder de bezielende leiding van dhr. Klompmaker de gebruikelijke veiling van door leden ter beschikking gestelde kavels. De opbrengst kwam geheel ten goede aan de verenigingskas.

40


Het einde Het is een tijdje stil geweest voor wat betreft mijn bijdragen aan het VDP Bulletin. Uiteraard heeft dat in de eerste plaats te maken met mijn terugtreden als redacteur en later als voorzitter, maar vervolgens ook door mijn verhuizing. Een derde reden was de publicatie over de “Nederlandse Illustrators”. Al deze factoren droegen bij aan het ontstaan van een vacuüm in mijn houding jegens het fenomeen prentbriefkaart. Hoe nu verder? De basis was gelegd en de voortgang c.q. verdieping was aan anderen. Tijdens deze reflectie-periode diende zich nog een belangrijk onderwerp aan, waar ik tot op heden nog niet uit ben. Het betreft een gevoelig onderwerp, waar niet veel verzamelaars over willen of kunnen praten. Met Henk Voskuilen heb ik er telefonisch over gesproken en dit gesprek heeft er min of meer toe geleid, dat ik het item nu aansnijd. Het gaat om de vraag wat er gebeurt met mijn collectie en documentatie als ik er niet meer ben. Tijdens mijn verhuizing dook de vraag al op, want ik kon en wilde niet alles meenemen naar de kleinere en efficiëntere behuizing. Je gaat dan vragen in je directe omgeving of er belangstelling is voor hetgeen je in enkele decennia hebt vergaard. Dat blijkt zwaar tegen te vallen. Geen van de kinderen is geïnteresseerd in de collectie en een andere ervaring leert, dat kopen een stuk makkelijker is dan verkopen. Natuurlijk is verkoop altijd mogelijk maar het verschil in opbrengst kan enorm fluctueren. Omdat mijn bestuurlijke ervaring mij geleerd heeft het probleem niet te negeren, maar gericht te zoeken naar de meest bevredigende oplossing, kaart ik het probleem bij deze aan en probeer de VDP een plaats te bezorgen in het eindresultaat. Laten we eerst eens inventariseren welke visies er bestaan t.o.v. de hierboven onderstreepte stelling. 1. Struisvogel-visie

Er zijn mensen, die niet behept zijn met het verzamelvirus. Zij hebben genoeg aan de invulling van hun leven door hun middelen te besteden aan vergankelijke dingen als vakanties, uit eten gaan, culturele en sportieve uitingen e.d. Het is mij opgevallen, dat veel mensen het onderwerp -dood- mijden. Ze kunnen of willen er niet over praten. De gedachte alleen als dat het hun ook een keer zal overkomen, benauwt hen. Anderen verdringen het nonchalanter met een attitude van “Après moi Ie déluge”. Recentelijk heb ik ervaren wat de gevolgen zijn van een dergelijke “kop in het zand”-visie. Erfgenamen voelden zich onaangenaam verrast opgezadeld te worden met de afwikkeling van een omvangrijke collectie, hetgeen resulteerde in een goede deal voor een opkoper of nog erger de Gemeentereiniging. 2. Verkoop-methode

Mensen, die de visie aanhangen, dat iedere hobby geld kost en door wat voor reden dan ook besluiten te stoppen met hun verzameling, hebben er vrede mee, dat als ze hun collectie verkopen ze er nog iets voor terugkrijgen. Zij vinden, dat de vreugde van het aanleggen van een verzameling belangrijker is dan het financiële aspect. Het feit, dat ze meestal minder terugkrijgen dat wat ze geïnvesteerd hebben, is voor hen van ondergeschikt belang. 3. Museum-visie

Het gebeurt slechts hoogst zelden, dat een collectie dermate uniek is, dat ze museabel genoemd kan worden. Mijn indruk is, dat het Nederlandse erfgoed gigantisch is qua omvang en dat het een utopie is te denken, dat een museum geïnteresseerd is in een collectie prentbriefkaarten. Hooguit zullen ze enkele kaarten missen in hun collectie. Of ze over een budget beschikken om daar een passende financiële vergoeding voor te verstrekken is twijfelachtig. VDP-Bulletin 90, oktober 2006

41

4. Veiling-visie

Afhankelijk van de samenstelling van de collectie, al of niet toegespitst op een specialisatie, kan men besluiten de collectie uitgekaveld te laten veilen. Topstukken kunnen los geveild worden en de rest en masse. Hier stelt men iedereen, zowel handelaren als verzamelaars, in de gelegenheid te bieden en verkrijgt men de op dat moment reële verkoopprijs onder aftrek van veilingkosten als opbrengst. Op deze manier is men ervan verzekerd, dat de collectie een nieuwe eigenaar krijgt, die oprecht geïnteresseerd is, hetzij op verzamelgebied hetzij op financieel gebied. 5. Afbouw-visie

De visie, waartoe ikzelf geneigd ben de voorkeur aan te geven, is de afbouw-visie. Deze is evenwel arbeidsintensief en verlangt een structurele wijziging in het verzamelgedrag. Verzamelaars zijn namelijk van huis uit kopers en ze zullen zich nu moeten gaan toeleggen op een geheel andere discipline, te weten verkopen. Die omschakeling alleen al is uitermate moeilijk, los van de rompslomp, die bij het feitelijk verkopen van een collectie komt kijken. Natuurlijk is verkopen zoals bij de hiervoor omschreven punten niet zo ingewikkeld, maar voor mij is een belangrijk punt, dat de beste kaart bij de juiste verzamelaar tegen de juiste prijs terecht komt. Hèt antwoord voor deze visie is momenteel: Verkoop per kaart via Internet. Positie van de VDP

De positie van de VDP in deze materie is nog geheel blanco. Het Huishoudelijk Reglement stelt in artikel 66, dat de vereniging openstaat voor legaten en schenkingen, doch bij mijn weten is dit in de praktijk nog nooit in enige omvang voorgekomen. Toch ben ik van mening, dat het raadzaam zou zijn, dat het bestuur middels een in te stellen commissie hier aandacht aan gaat schenken. Veel van onze leden zijn al op gevorderde leeftijd. Zij dragen de VDP een warm hart toe en zullen best bereid zijn een bijdrage te leveren, in welke vorm dan ook, aan het voortbestaan van de vereniging. Als voorbeeld vermeld ik de filatelistische vereniging Po & Po. Dankzij een omvangrijk legaat enkele jaren gelegen kan deze vereniging nu specialistische publicaties financieren ten behoeve van hun leden. Een kortweg wijzen op de mogelijkheden van artikel 66 vind ik evenwel niet voldoende. In een soort protocol zou vastgelegd moeten worden waar de vereniging belangstelling voor heeft en op welke wijze de leden ervoor kunnen zorgdragen, dat hun wilsbeschikking ten uitvoer wordt

Rotterdam, Begraafplaats, uitg.: G.B. ‘t Hooft, nr.66. 42


gebracht. Zo heeft het bestuut tot dusver steeds op het standpunt gestaan, dat de VDP geen kaarten verzamelt. Maar men kan wel een collectie legateren aan de VDP met de bepaling, dat deze geveild mag worden en dat de opbrengst ten goede komt aan de verenigingskas. De VDP is voornamelijk geïnteresseerd in (documentatie)gegevens m.b.t. prentbriefkaarten, Zij wil voorkomen, dat specifieke gegevens ten aanzien van bijvoorbeeld een bepaalde uitgever verloren gaan met het verscheiden van een verzamelaar. Het is van belang zich te realiseren, als u overweegt een collectie af te bouwen of op te doeken, dat de achtergrond-informatie, welke met betrekking tot de collectie is vergaard (b.v. een simpele mancolijst) al waardevolle gegevens kan bevatten voor mede-verzamelaars. Regelmatig zie ik op beurzen fanatieke verzamelaars, die een dikke Multo-map tevoorschijn toveren om na te gaan of ze een kaart al of niet hebben. Die map is voor de VDP van grote waarde. Op m.i. eenvoudige wijze kunt U ervoor zorgen, dat dergelijke gegevens niet verloren gaan. Volgend jaar bestaat de VDP 25 jaar. Er zijn een behoorlijk aantal leden, die onze ontwikkeling nagenoeg vanaf het begin hebben meegemaakt. Laten we proberen de know how, die deze mensen bezitten, te bewaren voor de volgende generaties verzamelaars. R. Klompmaker


43

Beursagenda nr.90 De aankondigingen in deze beursagenda zijn gratis. Echter de gegevens zijn voor verantwoordelijkheid van de desbetreffende organisatie (zie laatste kolom). Indien een beurs niet - of niet correct - vermeld is in deze agenda, meld het dan aan de redactie van het VDP Bulletin. Oktober 2006 7 14-15 28

Deventer, Hof van Colmschate, Holterweg 104, A1/afrit 24 Utrecht, Grote Veemarkthallen, Sartreweg Internationale algemene verzamelmarkt Oosterbeek, Zaal Vredebergkerk, Van Toulon v.d. Koogweg 5 Centrum

NVVP Verzamelend Nederland NVVP

November 2006 1 4 5 11 18 25

Herenthout, Internationale Ruilbeurs, Cultureel Centrum GOC Ter Voncke, Vonckstraat 17, 2270 Scherpenzeel, Sporthal “De Hijhorst”, Hovenierslaan CULEMBORG, 18e Nederlandse Freecarddag Partycentrum “De Lantaarn”, Grote Kerkstraat 13 Enspijk, Restaurant De Rotonde, A2, afrit 15, Panweg 1 Woerden, Het Brediushonk, Kievitstraat 40 (bij NS) Oud-Beyerland, Kerkelijk Centr. Maranatha, Kerkstraat 57

Postkaartencl Herenthout Philip v.d. Bosch VDP NVVP NVVP NVVP

December 2006 2 2+3 3 9 16 23

Bunnik, Mercurehotel, A12 afrit 19 Internationaal Ansichtkaarten Festival 10.00 - 16.00 uur Utrecht, Verzamelaarsjaarbeurs, jaarbeursplein Keulen, Ansichtskartenbörse, Martinstrasse 27, Gürzenich, 11.00 - 16.00 AMERSFOORT, Algemene ledenvergadering VDP Conferentiecentrum ”De Eenhoorn” (t.o. het station) Zierikzee, Multi Functioneel Centrum, De Huybertstraat 35 Nieuwerkerk a.d. IJssel,, Ontmoetingscentrum

NVVP Jaarbeurs Warning (0049)021491431 VDP NVVP NVVP

2007 13+14 jan Utrecht, Internationale Verzamelmarkt, Veemarkt 24 feb Utrecht, Zalencentrum “Maresca”, Veemarkthallen, Sartreweg 4 mrt Berkel-Enschot, 17e Intern. Prentbriefkaartenbeurs, Cultureel Centrum “de Schalm”, Eikenbosch 1 (10:00-16:00) Beursinformatie vindt u ook op de VDP website : www.prentbriefkaarten.info Telefoonnummers: NVVP, Gerard van Duyn: 06 - 12277769 De Verzamelaar (Gelderland) J. Bugter: 026 - 4456195 Verzamelend Nederland, Frits Spee: 0317 - 614760 of 06 - 12918888 Th. Brekelmans: 013-5332834, e-mail: [email protected] Verzamelaars Jaarbeurs: 030 - 2952743 Han Ruyters (“Groeten Uit”) 030 - 2 343 343 Philip van den Bosch 033 - 2773097 44


Verzamelend Nederland Verzamelend Nederland Th. Brekelmans

Voor leden Voor niet-leden Geschiedenis van de Nederlandse Prentbriefkaart Deel I (1871-1900) € 11,-- € 13,50 Deel IIa (1900-1918) € 13,50 € 18,-Deel IIb (1900-1918) € 13,50 € 18,-Deel IIIa (1918-1945) € 13,50 € 18,-Deel IIIb (1918-1945) € 13,50 € 18,-Deel IVa (vanaf 1946) € 13,50 € 18,-Deel IVb (vanaf 1946) € 13,50 € 18,-Deel IVc (vanaf 1946) € 13,50 € 18,-Deel IVa t/m IVc (3 delen) € 34,-- € 45,-Compleet deel I t/m IVc (8 delen) € 90,-- € 118,- Encyclopedie van de Nederlandse Prentbriefkaart Deel I A t/m M (losbladig in ringband) € 25,-- € 31,-Deel II N t/m Z (losbladig in ringband) € 25,-- € 31,- Handleiding voor de beginnende verzamelaar € 4,50 € 5,50 Afleveringen Uitgevers Vivat € 7,-- € 9,-Vlieger Rotterdam € 7,-- € 9,-Nauta 1-1000 € 6,-- € 8,-Herz € 7,-- € 9,-Brouwer en de Veer (2e herziene druk) € 7,-- € 9,-Kotting /(A.Ost) € 12,50 € 16,-Buurman de Haas € 7,-- € 9,-La Rivière & Voorhoeve € 9,-- € 11,-Knackstedt & Näther randversieringen € 9,-- € 11,-Prentbriefkrtn v. A’dam uitgeg. door Camphuysen/Lintvelt € 4,-- € 5,- Thematische onderwerpen & Illustrators De Muinck & Co € 4,50 € 6,-De Prentbriefkaarten van Jan Toorop € 7,-- € 9,-IPA Amsterdam (1959-1987) € 7,-- € 9,-Bokkenwagens op prentbriefkaarten € 9,-- € 11,-De prentbriefkaarten van Rie Cramer € 12,50 € 15,-Inleiding in de wereld van de Joodse prentbriefkaart € 10,-- € 12,50 De prentbriefkaarten van Henriëtte Willebeek Le Mair € 10,-- € 12,50 Nederlandse Illustrators van Prentbriefkaarten € 28,-- € 34,- Moderne kaarten Deel 1 Gratis kaarten 1993-1994 € 11,-- € 13,50 Deel 2 Gratis kaarten 1994-1995 € 13,50 € 17,-Deel 3 Gratis kaarten 1995-1996 € 14,50 € 18,-Deel 4 Gratis kaarten 1996-1997 € 16,-- € 20,50 Deel 5 Gratis kaarten 1997-1998 € 13,50 € 18,-Thematische Index en Verzamelaarslijst 1993-1998 € 6,-- € 8,-Deel 6 Gratis kaarten 1998-1999 € 13,50 € 18,-Deel 7 Gratis kaarten 1999-2000 € 13,50 € 18,-Deel 8 Gratis kaarten 2000-2001 € 13,50 € 18,-Deel 9 Gratis kaarten 2001-2002 € 13,50 € 18,-Deel 10 Gratis kaarten 2002-2003 € 13,50 € 18,-Deel 11 Nederlandse Freecardcatalogus 2003 € 17,50 € 22,-Deel 12 Nederlandse Freecardcatalogus 2004 € 19,50 € 24,-Deel 13 Nederlandse Freecardcatalogus 2005 € 18,50 € 23,- Oude nrs. VDP Bulletin Vanaf nr.19 per stuk (nrs.23, 47 en 51 uitverkocht) € 2,40 € 3,50 Losse VDP ringband € 7,75 € 10,- U kunt bestellen door betaling van het verschuldigde bedrag op girorekening 2147118 ten name van Penningmeester V.D.P, Drunen met vermelding van de gewenste uitgave(n).

k w a r t a a l u i t g a v e d r i e ë n t w i n t i g s t e j a a r g a n g n r. 4 O K T O B E R

Recommend Documents