Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. M.J. Paul | 33 Dit artikel is geschreven ter voorbereiding op de lezing van prof. dr. M.J. Paul, die 10 december 2015 Deo Volente zal worden uitgesproken. De lezing draagt de titel “Meent niet dat Ik gekomen ben, om de wet of de profeten te ontbinden; (…) maar te vervullen” en zal gaan over de offers van het Oude Testament en het Offer van Christus.
Jodendom: een gedachtenisreligie Gedenk aan de dagen van ouds, merk op de jaren van elk geslacht (Deut. 32:7a) “Forgetfulness leads to exile, while remembrance is the secret of redemption” (Baal Shem Tov). Dit zijn woorden die geschreven staan op de muur van het herdenkingsmuseum Yad Vashem in Jeruzalem. “Vergeten is ballingschap, gedenken verlossing.” Eeuwenlang al wordt de joodse traditie met haar feest- en gedenkdagen overgedragen aan de volgende generatie. Eeuwenlang al vormen deze dagen de ademhaling van het joodse jaar. Tekst: Nellieke Oudijn In dit voorbereidingsartikel wil ik stilstaan bij de joodse feestdagen en de viering daarvan door zowel joden als Messiasbelijdende Joden. Wie en wat zijn de mensen die bij deze laatste groep horen? Hebreeuwse christenen De term Messiasbelijdende Joden is pas ontstaan na 1967 en wordt gebruikt om hedendaagse joden mee aan te geven (Siebesma, 2013). Wat leren deze joden? De vereniging Hadderech, de oudste vereniging van Messiasbelijdende Joden, wil de band met Jezus versterken, getuigen van de verlossende kracht die van Hem, de meest geliefde Zoon van God, de Koning der Joden, uitgaat, het besef wekken of versterken van de bijzondere plaats die Israël inneemt in Gods plan en de band versterken met in het buitenland wonende Messiasbelijdende Joden. Dit wil zij onder andere bereiken door gezamenlijk de uittocht uit Egypte te herdenken op de zaterdagavond voor het christelijke paasfeest en op zondagochtend de opstand van Jezus
uit de doden te vieren (Hadderech, z.d.). Een andere bekende gemeente van Messiasbelijdende Joden is Beth Yeshu’a te Amsterdam. In Beth Yeshu’a wordt het joodse geloof gepraktiseerd, zoals dat in de eerste eeuw in Israël werd gedaan door zowel joden als niet-joden, die toen al begrepen dat het mogelijk is om joods te zijn en toch in Yeshua als de Messias te geloven (Beth Yeshu’a, 2015). Beide verenigingen stralen een levend geloof uit in Jezus de Messias, die al gekomen is. Veel joodse feesten krijgen daardoor een andere invulling. Joodse feesten Er zijn veel verschillende joodse feesten. De wekelijks terugkerende feestdag is de sjabbat. Er zijn vier pelgrimsfeesten, namelijk Pesach (Pasen), Sjawoe’ot (het Wekenfeest), Soekot (het Loofhuttenfeest) en Simchat Tora (Vreugde der Wet). Vervolgens zijn er twee hoge feestdagen, namelijk Rosj Hasjana (Nieuwjaar) en Jom Kippoer (Grote Verzoendag). Daarnaast zijn er twee historische feestdagen, genaamd Chanoeka (het Inwijdingsfeest) en Poerim (het Lotenfeest). Ten vierde is er de Toe Bisjwat (het Bomenfeest) en zijn er verschillende gedenkdagen: de gedenkdagen van rouw (Tisja Be’aw (tempelverwoesting) en Jom Hasjoa (Holocaustdag)) en de gedenkdagen van vreugde (Jom Ha’atsmaoet (Onafhankelijkheidsdag) en Jom Jeroesjalajiem (Jeruzalemdag)) (Van Voolen, 1991). Uit deze rij feesten wil ik er een paar nemen en toelichten, namelijk de bekende feestdag sjabbat en het Chanoekafeest. Sjabbat, omdat
34 | Jodendom: een gedachtenisreligie
de joden net als wij een rustdag kennen, maar ze die zo anders in lijken te vullen en Chanoeka, omdat dat ten tijde van het uitspreken van de lezing wordt gevierd.
Sjabbat
Daar staan in de kamer twee kaarsen; Die zijn er door Moeder gezet. En zijn ze een poosje aan ’t branden Dan dansen hun lichtjes van pret! (Pinkhof, 1980, p. 28)
Tijdens sjabbat worden zowel het scheppingsproces als de verlossing uit Egypte herdacht. Dit komt terug in de twee versies van het vierde gebod uit de Tien Geboden. Exodus 20:8-11 bevat het gebod tot het houden van de sjabbat omdat “de HEERE den hemel en de aarde gemaakt [heeft] (…) en Hij rustte ten zevenden dage”. Deuteronomium 5:12-15 bevat het gebod tot het houden van de sjabbat omdat “gij zult gedenken, dat gij een dienstknecht in Egypteland geweest zijt, en dat de HEERE, uw God, u vandaar heeft uitgeleid”. De functie van sjabbat is dat de mens zich gedurende een dag ervan onthoudt belangrijke wijzigingen in zijn materiële omgeving aan te brengen en zich daardoor concentreert op zijn opdracht de schepping te helpen voltooien. De centrale thema’s van de sjabbatviering zijn schepping, openbaring en verlossing (Van Voolen, 1991). De sjabbat wordt in de synagoge begroet met woorden uit een lied van Salomo Alkabets: “Kom mijn vriend, om de bruid te begroeten, laat ons de sjabbat verwelkomen”. Op vrijdagavond, bij zonsondergang, begint de sjabbat met het ontsteken van twee kaarsen. Dan wordt de dag ingewijd met de kidoesj over een beker wijn, het symbool van de vreugde. De sjabbat wordt bezongen als een herinnering aan de schepping met de woorden uit Genesis 2:1-2. Vervolgens worden de jongens gezegend - dat zij mogen worden als Efraïm en Manasse; daarna worden de meisjes gezegend - dat zij mogen worden als Sara, Rebecca, Rachel en Lea. De man eert zijn vrouw met het uitspreken van woorden uit Spreuken 31:10-31. Na de
zegeningen worden de challes, de twee gevlochten broden, aangesneden en begint een feestelijke maaltijd. De challes herinneren de joden aan de dubbele portie manna die de joden op vrijdag in de woestijn ontvingen. Op sjabbatochtend wordt in de synagoge uit één van de vijf boeken van Mozes gelezen. Dan staat de openbaring centraal. Na thuiskomst uit de synagoge wordt de tweede maaltijd genuttigd en ook deze maaltijd gaat gepaard met feestelijke liederen. Als er ’s avonds drie sterren zichtbaar zijn, rond zes uur, wordt de laatste maaltijd gegeten. Tijdens deze maaltijd wordt er afscheid genomen van de sjabbat. Dit afscheid wordt genomen met een ceremonie waarin havdala, scheiding, tussen sjabbat en de rest van de week wordt gemaakt. Dit gebeurt met een kaars, wijn en zoete kruiden. Ten slotte wordt de profeet Elia bezongen, die de verkondiger was van de toekomstige vrede. Zo wordt de sjabbat afgesloten met een belofte van uiteindelijke verlossing (Van Voolen, 1991). Rabbijn Erwteman, de voorganger van de gemeente Beth Yeshu’a, schrijft in het artikel ‘De rol van sjabbat voor Messiasbelijdende Joden’ het volgende over de sjabbat: “Sjabbat vieren is geven, jezelf aan de Almachtige geven, je aan Hem overgeven, je aan Zijn genade uitleveren, je één maken met Israël, Zijn volk. Sjabbat vieren is een deur openen en binnen mogen kijken in de Troonzaal van de Eeuwige” (2005, p. 11). Op de vraag hoe Messiasbelijdende Joden de sjabbat vieren, schrijft hij dat zij dit voornamelijk doen als een feest, omdat ze immers Koningskinderen zijn in Zijn Koninkrijk. De gebruiken op sjabbat zijn hetzelfde: de kinderen worden gezegend, Adonai wordt gezegend en gedankt voor Zijn gaven, er wordt wijn gedronken en challes gegeten. De challes herinneren echter niet aan de dubbele portie manna die de joden op vrijdag in de woestijn kregen, maar aan het Brood des Levens, Dat Zelf verbroken werd. ’t Wordt al wat donkerder, buiten en binnen; Moeder gaat haast voor Havdolo beginnen. Dan komt de flesch en het kaarsje er bij... Eventjes nog, dan is Sjabbos voorbij.
Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. M.J. Paul | 35
Vader heeft ’t kaarsje in zijn handen genomen, Zingt van de volgende week, die gaat komen. ’t Knappende licht geeft zoo’n aardig geluid... Sst - zegt het kaarsje, en dan is het uit. Clara Pinkhof (1980, p. 32).
Chanoeka
Ze zijn toch zoo aardig, die Channoeko-lichtjes; Ze kijken ons aan, net als kleine gezichtjes, Zoo vroolijk en blij. Zoo mooi, dat we telkens er naar moeten kijken, Zoo licht, dat ze haast wel op zonnetjes lijken, Die vlammetjes-rij. (Pinkhof, 1980, p. 14)
Het prachtige verhaal over het ontstaan van het Chanoekafeest is te lezen in de apocriefe boeken Makkabeeën 1 en 2. Dit Chanoekafeest wordt gevierd ter gedachtenis aan de herinwijding van de tempel na de overwinning van Judas de Makkabeeër op de Syrische koning Antiochus in het jaar 165 B.C.E.1 Deze koning had namelijk het Toraonderwijs, de sjabbat en de besnijdenis verboden. Naar aanleiding van deze inperking van de joodse grondwet brak de Makkabeeën-opstand uit. Drie jaar na het uitbreken van deze opstand werd de tempel heroverd, gereinigd van afgoderij en werd de Joodse grondwet hersteld. Toen wilden de joden de tempel inwijden met feesten. Er werd echter maar één kruikje reine olie gevonden dat nodig was om de Menora, de achtarmige kandelaar, te laten branden. Dit was slechts genoeg om de kandelaar één dag te laten branden. Er gebeurde echter een wonder: van dat kleine kruikje olie bleef de Menora precies acht dagen branden, even lang als de inwijdingsfeesten duurden. Zo werd het een feest van de herinwijding van de tempel, een lichtjesfeest. Tijdens het Chanoekafeest wijden de joden zich aan de vervulling van de belofte dat de Messias komen zal. Hij is het Licht van de tempel, de 1
(B.)C.E.: (Before) Common Era; de onder joden gebruikelijke jaartelling. Zij zien in Christus (als in voor en na Chr.) namelijk niet de beloofde Messias. Vanwege het gebruik van een boek van een joodse schrijver, heb ik er ook voor gekozen hier de joodse jaartelling te gebruiken.
neer tamied, en Hij zal de duisternis verdrijven. Door in de donkerste maand van het jaar elke dag een lichtje meer te ontsteken, laten zij zien dat deze belofte nog verwezenlijkt moet worden (Van Voolen, 1991). Tijdens het acht dagen durende feest wordt elke dag een extra kaarsje van de Menora, die herinnert aan de neer tamied in de tempel, aangestoken. Dit wordt gedaan met behulp van de negende arm van de Menora, de sjammasj, de bediende. Het Chanoekafeest is ingesteld in een tijd van oorlog en geweld, maar tijdens de viering van dit feest is alles behalve wapengekletter te horen. Zacharia zegt immers: “Niet door kracht, noch door geweld, maar door Mijn Geest zal het geschieden, zegt de HEERE der heirscharen” (Zacharia 4:6b). Zo wordt Chanoeka vooral een feest van persoonlijke toewijding aan het jodendom. Dit feest doordringt de jood ervan dat in hem een ware joodse geest moet wonen (Van der Molen, 1987). Chanoeka heeft voor Messiasbelijdende Joden echter vooral een christologische betekenis: zij vieren Chanoeka niet alleen om te herdenken hoe de Menora acht dagen bleef branden op één klein kruikje olie toen de tempel werd gereinigd door de Makkabeeën, maar herdenken ook hoe Jezus de tempel reinigde van handelaren en kooplieden (Lukas 19:45-46). De Messias is voor hen niet de neer tamied, het Licht dat nog komen moet, maar Hij is het Licht Dat al gekomen is (Wallet, 2009). “Dit was het waarachtige Licht, Hetwelk verlicht een iegelijk mens, komende in de wereld” (Johannes 1:9). En wij? En wij? In dit voorbereidingsartikel hebben we stilgestaan bij ‘de ademhaling van het joodse jaar’, de joodse feest- en gedenkdagen. Dan rest nog één vraag: en wij? Dan doel ik niet zozeer op de vraag wat onze visie moet zijn op deze joodse feestdagen, wat wij ervan moeten onderstrepen en wat we moeten afkeuren, al zijn dat geen verkeerde vragen. Nee, dan worden we stilgezet bij de vraag wat wij met onze feestdagen doen. Wij hebben geen feestdagen, gevuld met rituelen en
36 | Jodendom: een gedachtenisreligie
vaststaande gebeden. Hoogstens zingen we met Kerst vaker ‘Ere zij God’ dan met Pasen, al zou dat lied ook dan gepast zijn. Maar wat betekenen de feestdagen voor ons? Kunnen wij ten diepste niet zonder Kerst, omdat Jezus voor ons mens werd? Kunnen we niet zonder Goede Vrijdag, omdat Hij voor onze zonden stierf? Kunnen we niet zonder Pasen, omdat wij met Hem weer op mogen staan? Kunnen we niet zonder Hemelvaart en Pinksteren omdat Hij nu
voor ons bidt en als troost voor Zijn weggaan ons Zijn Geest heeft gegeven? Kunnen we niet zonder deze feestdagen omdat ze onze ademhaling zijn? “Hallelujah! Looft, gij knechten des HEEREN! looft den Naam des HEEREN. De Naam des HEEREN zij geprezen van nu aan tot in der eeuwigheid. Van den opgang der zon af tot haar nedergang, zij de Naam des HEEREN geloofd” (Psalm 113:1-3).
Literatuur Beth Yeshu’a (2015). Wat is een Joodse Messiasbelijdende gemeente. Geraadpleegd op 2 augustus 2015, Beth Yeshu’a:
. Erwteman, L.S. (2015, januari). De rol van Sjabbat voor Messiasbelijdende Joden. Vrede over Israël, p. 11. Hadderech (z.d.). Doelstelling. Geraadpleegd op 2 augustus 2015, Hadderech:
. Molen, H. van der (1987). Met de joden op weg. Meppel: Edu’Actief. Pinkhof, C. (1980). Joodsche kinderliedjes. Amsterdam: Amphora Books. Siebesma, P.A. (2013). Profetisch licht bij Messiasbelijdende Joden in de negentiende en twintigste eeuw. In Hoek, J. (red.), Profetisch licht: Toekomst voor Israël en de Kerk (pp. 151170). Heerenveen: Groen. Voolen, E. van (1991). Joods leven thuis en in de synagoge. Baarn: Ten Have. Wallet, B. (2009). Feesten als identiteit. Messiaanse Joden en het vieren van de joodse feesten. Vrede over Israël, p. 11. Aan de lector zijn de volgende vragen gesteld: 1. Op welke wijze vormde de tabernakel- en tempeldienst een afschaduwing van Christus? 2. Waren dit tijdsgebonden rituelen of heeft deze dienst ons nog iets te zeggen? 3. Is er een verschil tussen de symboliek in het Oude Testament en het volmaakte offer van Christus in het tonen van Gods eigenschappen? 4. Staan wij in de tijd na Christus dichter bij het Evangelie dan voor de komst van Christus?
Ruimte voor aantekeningen
Voorbereidingsartikel lezing prof. dr. M.J. Paul | 37
