heilige boeken jodendom christendom islam

heilige boeken jodendom christendom islam Na je bezoek bezorg je ons deze bezoekersgids terug. Wil je de teksten nog eens nalezen? Je kunt ze downloaden op www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts

EHC_HBGids_NL.indd 1

29/08/2014 9:10:47


29/08/2014 9:10:47

heilige plaatsen, heilige boeken

Onder de Hoge Bescherming van Hunne Majesteiten de Koning en de Koningin


29/08/2014 9:10:47

4

heilige plaatsen, heilige boeken

Heilige Plaatsen, Heilige Boeken EHC_HBGids_NL.indd 4

29/08/2014 9:10:47

heilige boeken

5

Jodendom, christendom en islam zijn nauw verwant. Ze zijn ontstaan in het Nabije Oosten en beschouwen Abraham als een belangrijke voorvader. Eén almachtige, eeuwige God heeft de wereld geschapen en zich in w oorden geopenbaard aan de mens. Die openbaring is neergelegd in heilige boeken, die een richtlijn zijn voor het leven: Tenach, Bijbel en Koran. Tegelijk beleven gelovigen hun religie in een rijkdom van praktijken. Zo bezoeken ze sinds eeuwen heilige plaatsen, waar onder Jeruzalem, Rome en Mekka. Heilige Plaatsen, Heilige Boeken is een dubbeltentoon stelling over deze drie monotheïstische wereldreligies. In het MAS maak je kennis met de traditie van de pelgri mage. In de Nottebohmz aal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ontdek je b ijzondere exemplaren van de heilige boeken. De twee tentoonstellingen laten zien wat de heilige boeken en plaatsen voor gelovigen vroe ger en vandaag betekenen. Hier staat de betekenis van de heilige boeken van joden, christenen en moslims centraal. Waarom zijn ze zo cruciaal voor gelovigen? Je krijgt een unieke inkijk in de in houd, de vorm, het gebruik en de studie van Tenach, Bijbel en Koran. Ontdek het spanningsveld tussen een onveranderlijke, goddelijke openbaring en de betekenis sen die mensen eraan hebben gegeven, door de tijd heen.


29/08/2014 9:10:47

6

heilige boeken

Portretten galerij: Antwerpen aren over hun h eilig e boeken Heilige boeken, zoals de Tenach, Bijbel en Koran, worden wereld wijd intens gelezen en bestudeerd, sinds eeuwen. G elovigen beschouwen de boeken als een morele leidraad in hun leven of als een houvast in moeilijke tijden. Dat is vandaag de dag niet anders. Studie, het zoeken naar betekenissen en emoties gaan daarbij hand in hand. Portretten en citaten verduidelijken wat Antwerpenaren ervaren als ze hun heilig boek lezen en gebruiken.

Fotografie: Rocio Forero B.


29/08/2014 9:10:47

portrettengalerij

7

joseph blajwas

meryem aktas

Maar uiteindelijk is de hoofdbedoeling van het bestuderen van de Thora te weten wat men voor zichzelf, zijn naasten en de hele mensheid moet doen om geluk en vrede op aarde te brengen.

De Koran is voor mij een gids die mij door het leven leidt. Zonder ben ik verloren.


29/08/2014 9:10:47

8

heilige boeken

bruno aerts

david braun

Voor mij per soonlijk is de Bijbel een reisgenoot. Een compag non de route, als het ware.

Ook al lijken sommige geboden en verboden uit de Thora raar, het feit dat je je eraan houdt zonder er verdere vragen bij te stellen, geeft aan dat je met iets speciaals bezig bent.


29/08/2014 9:10:47

portrettengalerij

9

erika droogendijk

assad ben-meseoud

Ik grijp het meest naar de Bijbel in tijden van twijfel, wanneer ik niet goed weet wat ik met een situatie moet. Ook al is het een oud boek, veel situaties zijn heel herkenbaar en eigentijds.

In mijn dagelijks leven pas ik de Koran vaak toe, zowel in mijn gebed als in het dagelijkse doen, omdat je vol gens de principes van de islam probeert te leven.


29/08/2014 9:10:48

10

heilige boeken

1

Sporen van Pelgrims in Antwerpen

Maak kennis met de digitale Erfgoedtafel. Je vindt hier een selec tie van het Antwerpse erfgoed over heilige plaatsen en heilige boeken. De presentatie belicht vooral het thema ‘Pelgrimage’ dat in onze zustertentoonstelling in het MAS aan bod komt. We doen dat aan de hand van sporen in Antwerpse erfgoedcollecties over pelgrimages: naar Antwerpen, via Antwerpen en vanuit Antwer pen. Volg de erfgoedsporen van de pelgrim in en uit Antwerpen. Ontdek via die weg het rijke erfgoed in de vele schatkamers en de ‘huizen van het boek’ die de stad Antwerpen rijk is.

openbaring Jodendom, christendom en islam zijn essentieel verbond en met momenten waarop het goddelijke zich aan de mensheid heeft geopenbaard. Mozes ontving van God de stenen tafelen. Jezus van Nazareth, de zoon van God, bracht verlossing. De profeet Mohammed werd de boods chapper van Gods woord. De oudste bewaarde getuigen van deze openbaringen oefenen een grote aantrekkingskracht uit. Vroege tekstf ragmenten heb ben gelovigen, wetenschappers en verzamelaars steeds gefasci neerd. Deze oude teksten behoren ook tot de kostbaarste bronn en om te begrijpen hoe openbaringen uiteindelijk vorm krijgen in boeken. Fragmenten van de Dode Zeerollen, papyrussnippers met de


29/08/2014 9:10:48

openbaring

11

aulusbrieven en een blad van een koran uit de 1ste eeuw van P de moslimjaartelling (eind 7de – begin 8ste eeuw): ze maken het begrip ‘openbaring’ bijzonder tastbaar. Tenach, Bijbel en Koran zijn eeuwenoud en hun goddelijke bood schap blijft van fundamentele betekenis voor gelovigen.

De Tenach: totstandk oming De Tenach is een verzameling boekrollen in drie delen: het eerste is de Thora (Lering). Die vertelt het verhaal over de schepping van mens en wereld, en over de geschiedenis van het volk van Israël tot de uittocht uit Egypte. In dit deel staan ook wetten en richtlijnen. Neviim (Profeten) is het tweede deel, met verhalen over de intocht in Israël en de groei van het land. Het bevat ook de woor den van de ‘grote profeten’, zoals Jeremia en Ezechiël, en de twaalf ‘kleine profeten’. Het derde deel is Ketoevim (Geschriften). Hierin vinden we verschillende soorten teksten, zoals liederen (Psalmen), gedachten van wijzen (Spreuken), filosofische overwe gingen (Prediker) en levensverhalen (Job, Ruth). De huidige samenstelling gaat volgens de gelovige overlevering terug op de rabbijnen in Yavne (Israël), eind 1ste eeuw. Daarvóór was er geen vaste volgorde en gebruikten joden ook andere geschriften. Dat blijkt uit de oudste verzameling joodse teksten uit Qumran aan de Dode Zee, met (vooral fragmenten van) boek rollen in het Hebreeuws, Aramees en Grieks. Die bevatten soms heel andere teksten.


29/08/2014 9:10:48

12

heilige boeken |1

Bijbelfragment uit het boek Psalmen Handschrift op perkament Qumran, 1ste eeuw Musée Bible et Terre Sainte, Parijs, 4QPsq (4Q98) Dit Parijse fragment op schaapsleder bevat stukken uit Psalmen 33 en 35. Het dateert van het midden van de 1ste eeuw. Deze oudste teksten zijn van onschatbare waarde voor onze kennis van de Tenach.

De Bijbel: totstandk oming Net als de Tenach is de christelijke Bijbel een verzameling teksten. Of beter: twee verzamelingen, het Oude en het Nieuwe Testament. Het Oude Testament omvat de meeste teksten uit de Hebreeuwse Tenach. Basis was de invloedrijke Griekse vertaling daarvan, de Septuagint. Het Oude Testament bevat ook teksten die de joodse traditie uiteindelijk afwees. Die staan dan weer niet in protestant se Bijbelvertalingen omdat zij vertrokken van de Hebreeuwse versie. Volgens het vroege christendom was Jezus van Nazareth de Christus of Messias wiens komst de joodse geschriften aankondi gen. In het Nieuwe Testament brengen vier evangeliën – van het Oudgriekse woord euangelion, ‘goed nieuws’ – het verhaal van zijn leven, dood en verrijzenis. Ze worden toegeschreven aan Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes, en dateren uit de tweede helft van de 1ste eeuw. Mattheus en Johannes waren leerlingen van Jezus. Daarnaast bevat het Nieuwe Testament de Handelingen der Apostelen, dat is het verhaal van de vroegste gemeenschappen van Christus’ volgelingen, en ook de Brieven van de apostel


29/08/2014 9:10:48

openbaring

13

aulus en andere christelijke leiders aan deze gemeenschappen. P Openbaring of de Apocalyps is het slot, met Johannes’ visioen over het einde der tijden. De inhoud van het Nieuwe Testament is rond het einde van de 3de eeuw vastgelegd.

|1

Brieven van Paulus Handschrift op papyrus (fragmenten) Oxyrhynchus (Egypte), begin 3de eeuw Universiteitsbibliotheek Gent, Pap. Gent, Gent, Inv. 61 Deze papyrusfragmenten bevatten passages uit brieven van de apostel Paulus aan de christenen van Thessaloniki. Paulus’ ideeën waren doorslaggevend voor de ontwikkeling van het vroege christendom. De fragmenten dateren uit de vroege 3de eeuw. Britse archeologen ontdekten ze eind 19de eeuw in een oude afvalstortplaats bij de Egyptische stad Oxyrhynchus. Enkele van Paulus’ brieven zijn het hart van de oudste christelijke teksten.

De Koran: totstandk oming De Koran is het woord van God, zoals dat geleidelijk in het Ara bisch is geopenbaard aan Mohammed (ca. 570-632), een hande laar uit Mekka, via de engel Gabriël. De complexe neerslag van de openbaringen tot één geheel ver liep snel. De meest gezaghebbende traditie situeert dit proces in de eerste decennia na 632. In opdracht van derde kalief Oeth maan (644-656) bracht men de openbaringen samen in een boek (kitaab). Hiervan werden verschillende exemplaren (moeshaf) gemaakt. Vanuit Oethmaans hoofdkwartier in de Arabische Hijaz stuurde men die uit over het jonge rijk: Egypte, Irak, Syrië, Jemen, Iran, Azerbeidzjan.


29/08/2014 9:10:48

14

heilige boeken

De oudste nog bestaande (fragmenten van) perkamenten korans, uit de late 7de en vroege 8ste eeuw, zijn opgetekend in het rudi mentaire, naar rechts overhellende Hijazi-schrift. In het uitgebrei de wetenschappelijk onderzoek van dit en verwant materiaal overheerst de idee dat de Oethmaan-codex (moeshaf Oethmaan) al zeer vroeg de norm werd.

|1

Hijazi-achtig Koranfragment Handschrift op perkament Herkomst onbekend, ca. 650-750 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14.545 b Dit Leidse fragment op perkament is geschreven in een al meer gestileerd Hijazi-schrift uit de vroege 8ste eeuw, dat is het einde van de 1ste eeuw van de islamitische jaartelling. Het gaat om een blad uit een Parijs exemplaar dat behoort tot de oudste generatie bewaarde korans. Hun opvallende eenvormigheid toont dat de Oethmaan-codex al vroeg de norm werd.

De tekst Monotheïstische openbaringen hebben in een ver verleden gezag verworven doordat er een tekst, en vervolgens een boek van is gemaakt. In elke traditie verschenen al zeer vroeg boeken met de geopen baarde boodschap. In het jodendom is de Tenach het boek bij uit stek, een verzameling teksten met de Thora als belangrijkste en bekendste deel. De Bijbel van het christendom omvat óók de Tenach, die hier ‘Oud Testament’ heet. Daarbij komt een nieuwe verzameling geschriften waarin het leven van Jezus van Naza reth centraal staat: het Nieuwe Testament. De teksten in de Koran, het ‘Heilige Boek’ van de islam, verwoorden de relatie


29/08/2014 9:10:48

de tekst

15

tussen de almachtige Allah, Zijn schepping en de mens. De Koran bevat ook verwijzingen naar joodse en christelijke elementen. Hoewel de teksten van Tenach, Bijbel en Koran zeer verschillende goddelijke boodschappen bevatten, delen ze dus ook heel wat thema’s, personages en ideeën.

Antwerpenaren getuigen Tenach, Bijbel en Koran als dragers van goddelijke woorden 2

Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie b ieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

3

Ontdek meer! Blader zelf door de boeken

Wie nieuwsgierig wordt bij het bekijken van de heilige boeken in de tentoonstelling, kan een aantal werken hier digitaal door


29/08/2014 9:10:48

16

heilige boeken

bladeren. Op de website zijn overigens nog meer links te vinden naar boeken die volledig gedigitaliseerd zijn.

De Tenach: de tekst De Tenach kreeg pas in de 1ste eeuw min of meer zijn huidige samenstelling. De rabbijnen in Yavne in Israël namen er de teksten in op die werden toegeschreven aan de oudste schrijvers en die volgens hen zeker meer dan vijf eeuwen oud waren. Omdat de verschillende boeken van de Tenach nog op rollen werden geschreven, lag de volgorde nog lang niet vast. Dat ver anderde pas toen de joden in de middeleeuwen ook de codex, de moderne vorm van het boek, gingen gebruiken. Zo weten we uit de vondsten in Qumran dat de psalmen toen nog geen vaste volgorde hadden. Het oude Hebreeuwse schrift had geen klinkers. De klinkertekens nodig om de tekst te kunnen voorlezen, worden toegeschreven aan middeleeuwse schriftgeleerden die men ‘masoreten’ noemt. De standaardtekst van de joodse Bijbel wordt dan ook ‘de Masoretische tekst’ genoemd.

|2

Asjkenazische Pentateuch Handschrift op perkament Duitsland, ca. 1270-1320 Braginsky Collection, Zürich, BCB 214 Dit is een Asjkenazisch (of Oost-Europees) middeleeuws manuscript van de Thora (in het Grieks Pentateuch) waarbij op één pagina de klinkertekens nog ontbreken. De andere grote Sefardische traditie in Spanje, Portugal en de moslimlanden ontwikkelde een iets ander lettertype en een andere manier om de woorden uit te spreken.


29/08/2014 9:10:48

de tekst

17

|3

Spaans-Portugese Bijbel Handschrift op perkament Kopiist Isaac ben Ishai Sason Ocaña (Spanje), Evora (Portugal), 1491-1494 Braginsky Collection, Zürich, BCB 243 Dit is een prachtig verlucht Sefardisch manuscript met een turbulente geschiedenis. De kopiist begon eraan in Spanje, maar moest zijn werk voortzetten in het Portugese Evora toen Ferdinand en Isabella de joden uit Spanje verbannen hadden.

De Bijbel: de tekst De christelijke Bijbel omvat het Oude en het Nieuwe Testament. Het kortere Nieuwe Testament werd en wordt vaak ook apart verspreid. De vier evangeliën uit dat Nieuwe Testament gaan over Jezus’ leven, verkondigingen, dood en verrijzenis. Elk heeft een eigen stijl en toon, en bovendien bevat niet elk evangelie alle episodes. Daarom brachten sommige latere auteurs alle verhalen samen in één doorlopende tekst, een ‘harmonie’. Zolang de enige zichtbare structuur van de Bijbel bestond uit de opdeling in Oud en Nieuw Testament en in ‘boeken’, bleef het moeilijk er je weg in te vinden. In de 16de eeuw, onder impuls van het humanisme, ontstond de nood aan een meer gedetail leerde structurering, met hoofdstukken en genummerde verzen. De nu algemeen aanvaarde en gebruikte nummering wordt toegeschreven aan de Parijse drukker-uitgever Robert Estienne. Voortaan kon je eenduidig verwijzen naar Bijbelpassages, en kon je tekstversies en vertalingen makkelijker vergelijken.


29/08/2014 9:10:48

18

heilige boeken |2

Armenbijbel Blokboek, papier, ingekleurd Zonder plaats, ca. 1464-1465? Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Inc. B1590 De tweedeling tussen het Oude en het Nieuwe Testament is duidelijk te zien in de Biblia pauperum of ‘Armenbijbel’, een blokboek uit de 15de eeuw. Het bevat afbeeldingen met taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament die thematisch met elkaar verwant zijn.

|3

Vier Evangeliën Handschrift op perkament Zonder plaats (Monreale?, Italië), 12de eeuw Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 42 De vier evangelieteksten werden vaak in een aparte bundel samengebracht. Dit 12de-eeuwse exemplaar uit de Vaticaanse Bibliotheek toont hoe schitterend deze gebundelde evangeliën konden worden uitgevoerd.

|4

Diatessaron Leodiense Handschrift op perkament Brabant of Vlaanderen, begin 14de eeuw Université de Liège, Bibliothèque Alpha, Luik, Hs. 437 Sommige episodes uit Jezus’ leven worden in verschillende evangeliën verteld, andere slechts in één. Dat heeft sommigen ertoe aangezet om alle verhalen te combineren tot één tekst: een ‘harmonie’ of ‘diatessaron’. Het ‘Luikse Diatessaron’ (bewaard in de Luikse Universiteit) is zo’n gecombineerde tekstversie in het Middelnederlands.

|5

Bijbeluitgave van Robert Estienne Druk op papier Genève (Zwitserland), 1557 Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, R 31.4 De Parijzenaar Robert Estienne was niet alleen drukker en uitgever, maar ook een humanistisch geleerde. Hij ontwikkelde een nummering van de Bijbelverzen en paste die voor het eerst toe in zijn uitgave van 1557, die in Genève verscheen. Zijn nummering werd nadien als standaard overgenomen.


29/08/2014 9:10:48

de tekst

19

De Koran: de tekst De Oethmaan-codex reconstrueert in tekst Gods openbaring aan de mens. De aan Mohammed geopenbaarde verzen of tekenen (aaya’s) zijn er samengebracht in hoofdstukken (soera’s). D e lang ste soera’s bevinden zich vooraan, de kortere achteraan. De codex van Oethmaan telt 6236 verzen en 114 soera’s. Alleen de eerste soera vormt een uitzondering op de indelingvolgens-lengte. Het gaat om het belangrijkste hoofdstuk: moslims zeggen het dagelijks tijdens het gebed en op andere bijzondere momenten op. Deze soera — al-Faatiha, de Opener — balt de kernboodschap samen: de barmhartige almacht van de ene en enige God, wiens onderdanen beloond zullen worden als ze het door Hem uitgestippelde pad volgen. Zijn toorn is gericht tegen wie daarvan afwijkt. De andere soera’s verwoorden de kernboodschap in drie tekst types: verkondigende verzen; profetenverhalen (isra’ieliyyaat) die aan de Tenach en Bijbel verwant zijn en onder meer over Noah, Abraham en Mozes gaan; passages met concrete maatschappe lijke voorschriften, de basis van het islamitische recht.

|2

Koran uit Atjeh Handschrift op papier Atjeh (Indonesië), midden 19de eeuw Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 272304 Wie bladert in de digitale kopie van dit 19de-eeuwse handschrift uit Atjeh (Indonesië), ziet dat langere soera’s in de Koran vooraan staan en kortere achteraan. Uit de versiering van de hier getoonde bladzijden (de eerste twee van het boek, dat zijn de laatste twee voor wie boeken in Europese talen gewoon is) blijkt ook reeds hoe de eerste korte soera in elke moeshaf de grootste decoratieve aandacht krijgt. Deze soera gaat zo: (1) In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (2) Lof zij God, de Heer van de wereldbewoners,


29/08/2014 9:10:48

20

heilige boeken

(3) de erbarmer, de barmhartige, (4) de heerser op de oordeelsdag. (5) U dienen wij en U vragen wij om hulp. (6) Leid ons op de juiste weg, (7) de weg van hen aan wie U genade geschonken hebt, op wie geen toorn rust en die niet dwalen.

|3

Maghrebijns Koranfragment Handschrift op papier Noord-Afrika, ca. 1490 Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 11.243 Tekens en tussentitels — in vergulde vorm in deze laat-15de-eeuwse Marokkaanse koran — onderscheiden van oudsher verzen en soera’s. Hier zien we het einde van soera 36 en het begin van soera 37. Soera 37, ‘de Zich Opstellenden’ (al-Saaffaat), is een Mekkaanse soera van 182 verzen over de lotgevallen van Bijbelse figuren zoals Noah, Abraham, Mozes, Elias en Jonas. Dit is het begin: In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Bij de zich in rijen opstellenden, (2) de scheldend afschrikkenden (3) en een vermaning voorlezenden! (4) Voorwaar, jullie God is één, (5) de Heer van de hemelen, de aarde en wat er tussen beide is en de Heer van de plaatsen van opkomst.

|4

Zuidoost-Aziatische Koran Handschrift op papier Java (Indonesië), 18de eeuw? Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, BHSL.HS.0114 Dit handschrift uit Java (Indonesië) bevindt zich sinds 1838 in de Gentse universiteits bibliotheek. De laatste twee soera’s van de Koran, soera 113 (al-Falaq, ‘de Ochtend schemering’) en 114 (al-Naas, ‘de Mensen’), zijn prachtig versierd. Deze zeer korte hoofdstukken gaan als volgt: In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de ochtendschemering (2) tegen het kwaad dat Hij geschapen heeft (3) en tegen het kwaad van de donkere nacht wanneer hij aanbreekt (4) en tegen het kwaad van haar die op de knopen blazen (5) en tegen het kwaad van een jaloerse wanneer hij jaloers is.”


29/08/2014 9:10:48

het object

21

In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de mensen, (2) de koning van de mensen, (3) de god van de mensen, (4) tegen het kwaad van de stiekeme influisteraar (5) die de mensen in hun binnenste influistert, (6) of hij nu tot de djinn of tot de mensen behoort.”

Het object Ook boeken met een goddelijke oorsprong blijven tastbare objecten. Hun goddelijke karakter wordt in een bepaalde vorm gegoten. Dat gebeurt op uiteenlopende wijzen, afhankelijk van de normen, waarden en technieken van een periode, en steeds met de bedoeling de goddelijke boodschap te belichamen. Tenach, Bijbel en Koran zijn als object altijd bijzonder geweest, precies omdat zij een schakel vormen tussen de ene eeuwige God en de gemeenschap van gelovigen. Deze boeken werden daarom met de grootste zorg op de duurste materialen geschre ven, en met grote eerbied gehanteerd en bewaard. De woorden en de taal waarin ze geschreven zijn, en ook het b ijzondere schrift, de decoratie en de bladspiegel, kregen door de tijd heen vaak een eigen symbolische waarde. Dat was een teken van erkenning en respect voor hun bijzondere betekenis. Elke traditie ontwikkelde haar eigen vormentaal. Maar dát de sacrale betekenis vormelijk is vertaald, hebben ze gemeen.


29/08/2014 9:10:48

22

heilige boeken

antwerpenaren getuigen Tenach, Bijbel en Koran als sacrale objecten 4

Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

5

Kinderen en heilige boeken

Joodse kinderen, christelijke kinderen en moslimkinderen worden op heel jonge leeftijd vertrouwd gemaakt met de Thora, de Bijbel of de Koran. Dat gebeurt thuis, in de familiekring of in de syna goge, de kerk of de moskee. Ook op de schoolbanken, tijdens de levensbeschouwelijke vakken, worden verzen, verhalen, psalmen... gelezen en besproken. En buiten de school kunnen kinderen in hun gemeenschap extra lessen volgen. Drie kinderen vertellen wat dit voor hen betekent. Deze reportage is een productie van Ketnet, in samenwerking met de stad Antwerpen (MAS | Museum aan de Stroom en Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience).


29/08/2014 9:10:48

het object

23

De Tenach als object Voor het maken van Tenach-codices namen joden snel de uitvin ding van de boekdrukkunst over: de Antwerpenaar Daniël van Bomberghen drukte in Venetië de eerste volledige zogenaamde rabbijnenbijbel. Nog altijd hebben joden strenge regels voor het kopiëren van de rollen waaruit ze in de synagoge voorlezen, en voor de verd eling in parasja’s, de tekstfragmenten die wekelijks aan bod komen. Ook in de middeleeuwen werd de Tenach in de vorm van soms rijkelijk versierde codices verspreid. Dit geldt later nog meer voor de vaak prachtige rol (Megilla) met de tekst van het boek Esther, die belangrijk is voor het Poerimfeest, een soort van joods carna val. Esther is het enige boek in de Tenach waarin de naam van God niet voorkomt. Zoals bekend mogen gelovige joden die niet uitspreken.

|4

Rabbijnenbijbel Druk op papier Drukker Daniël van Bomberghen, Venetië (Italië), 1524 Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, B70 De eerste volledige ‘rabbijnenbijbel’. De diverse boeken werden door de katholieke censuur gecontroleerd, zoals dit exemplaar duidelijk maakt.

| STEMPELS

Stempels van Van Bomberghen Metaal Italië, 16de eeuw Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, ST 50 Deze letterstempels van Van Bomberghen komen uit Museum Plantin-Moretus. Christoffel Plantijn kocht ze van hem voor zijn eigen projecten.


29/08/2014 9:10:48

24

heilige boeken |5

Estherrol Manuscript op perkament Irak, 19de eeuw Braginsky Collection, Zürich, BCS 82 Vanaf de 16de eeuw werd de tekst van het boek Esther in Italië rijkelijk versierd, vaak door Italiaanse kunstenaars.

|6

Soncinobijbel Druk op papier Gedrukt in Berlijn (Duitsland) bij Soncino, 1929-1933 Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Ros. 3823 A 20 Een van de mooiste gedrukte moderne uitgaven van de Tenach is de Soncino-editie. De reeks werd gedrukt in Berlijn, tussen 1929 en 1933.

De Bijbel als object Door zijn codexvorm was de Bijbel reeds als handschrift een makkelijk hanteerbaar object, waarin het relatief comfortabel bladeren en lezen was. Vanaf het midden van de 15de eeuw kwam er nog een dimensie bij: door de Bijbel te drukken kon men de tekst sneller in hoge oplagen reproduceren. Het is geen toeval dat het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen een bijbel is: de 42-regelige Bijbel van Gutenberg. Dankzij de mechanische reproductie waren alle exemplaren van een oplage voortaan in principe identiek. Toch maakten miniatu ren en sierinitialen elk exemplaar weer bijzonder, net zoals bij handgeschreven boeken. Er zijn talrijke Bijbelhandschriften en gedrukte edities bekend zonder uitgesproken vormelijke verzorging. Maar er zijn óók


29/08/2014 9:10:48

het object

25

veel, vooral handgeschreven, bijbels overgeleverd waarin alle ornamenten uitdrukken dat hun eigenaar, opdrachtgever of kopiist deze tekst beschouwde als het boek der boeken.

|6

Psalterium Handschrift op perkament Italië, 15de eeuw Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 3467 De 150 psalmen van het Oude Testament werden ook uitgegeven als zelfstandig gebedenboek voor leken. Vermogende opdrachtgevers lieten ze vaak luxueus uitvoeren. Dit kostbare 15de-eeuwse handschrift uit de Vaticaanse Bibliotheek is versierd met sierinitialen en miniaturen die een vol blad beslaan.

|7

Bijbel van Joannes Gutenberg Druk op papier Zonder plaats (Mainz, Duitsland), zonder jaar (1454-1455) Université de Mons-Hainaut, Bibliothèque, Fonds Edmond Puissant, Mons Het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen was een Bijbel, in de Latijnse vertaling van de heilige Hiëronymus: de zogenaamde Vulgaat. De Duitser Joannes Gutenberg drukte hem in 1454-1455. Het exemplaar draagt de sporen van zijn hoge ouderdom, maar getuigt van Gutenbergs volmaakte beheersing van de technologie die hijzelf had uitgevonden. Dit is het enige exemplaar in een Belgische collectie.

|8

Bijbel van Anjou Handschrift op perkament Napels (Italië), eerste helft 14de eeuw Maurits Sabbebibliotheek, FTRW, KU Leuven, Collectie Grootseminarie Mechelen, Leuven, cod. 1 Dit prachthandschrift uit ca. 1340 bevat de integrale Bijbeltekst. Robert I van Anjou, koning van Napels, bestelde het als geschenk voor zijn kleindochter Johanna en haar verloofde Andreas van Hongarije. Het boek verbluft door zijn omvang en de vele uiterst verzorgde miniaturen en randversieringen. Het wordt bewaard in de Leuvense Maurits Sabbebibliotheek, die het liet conserveren. De Bijbel van Anjou, een erkend Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap, verlaat de bibliotheekkluis slechts bij hoge uitzondering.


29/08/2014 9:10:48

26

heilige boeken

De Koran als object Na de verspreiding van de Oethmaan-codex ontstaat snel een Koranische vormentaal. Kopieën van de tekst (moeshafs) onder scheiden zich van andere boeken. De riante steun van politieke elites en de betekenis van de Koran als incarnatie van Gods woord bepalen dit proces. Het almaar complexere Arabisch schrift verankert de uitspraak van (mede)klinkers en andere klankelementen. Vanaf de late 10de eeuw wordt de Koranische kalligrafie meer divers, complexer en verfijnder, parallel met ontwikkelingen in de bladspiegel en verluchting. Papier vervangt stilaan perkament. Er verschijnen meer en meer opvallend luxueuze moeshafs. Met name de laatmiddeleeuwse periode (14de eeuw) in de Levant en Egypte wordt beschouwd als een bloeitijd. Deze oogverblindende tradities zetten zich voort in vele, vaak regionaal bepaalde vormen, kleuren en materialen. Er treden ook variaties op: meerdelige moeshafs op groot formaat zijn het pro duct van een rijkelijk patronaat, en Korans in zakformaat ver schijnen massaal vanaf de 17de eeuw. Allemaal blijven het handschriften. Een verhaal apart is de late verschijning van een algemeen aanvaarde gedrukte moeshaf: in 1924 in Caïro. Deze editie is nog altijd wereldwijd dominant.

|5

Abbasidisch Koranfragment Handschrift op papier Irak-Syrië?, 11de-12de eeuw Katoen Natie, Antwerpen, inv. 752 Zogenaamde Abbasidische korans, met een eigen hoekig schrift en het gebruik van rode punten om klinkers weer te geven, zijn een opvallend product van de evolutie naar een complexer Arabisch schrift dat de uitspraak vastlegt. Dit 12de-eeuwse fragment is een voorbeeld.


29/08/2014 9:10:48

het object

27

|6

De Voedster-Koran (fragment) Handschrift op perkament Kairouan (Tunesië), 1019-1020 Archives de l’Université catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve, MO 11 Dit is het oudste Koranfragment in een Belgische verzameling. Deze pagina van de beroemde Tunesische Voedster-Koran uit de 11de eeuw illustreert de decoratieve vlucht vooruit in die periode.

|7

Koran van Barqoeq (deel 15) Handschrift op papier Caïro (Egypte), 1387 Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 19.991 Dit exemplaar, deel 15 van een 30-delige Koran van de Egyptische sultan Barqoeq (1382-1399), is een voorbeeld van de bloei in luxueuze moeshafs tijdens de late middeleeuwen in Egypte. Het komt uit een Belgische collectie.

|8

Koning Foe’ad I-Koran Druk op papier Caïro (Egypte), 1923-1924 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, BP100 1923 Ondanks tal van experimenten verschijnt pas in 1924 in Caïro een eerste officiële druk van de Koran, goedgekeurd door Koranspecialisten en onder toezicht van de Egyptische koning Foe’ad I. Uit de hier getoonde openingspagina van die eerste druk blijkt hoe getrouw men de handschriftentraditie heeft gevolgd in de keuze van bladspiegel, schrift en decoratie. Dat is ook in de huidige gedrukte Korans vaak nog het geval.

| KORANSTANDAARD

Koranstandaard Hout Privécollectie

Het respect voor het sacrale karakter van de Koran als neerslag van Gods woord leidde tot specifieke middelen om korans te bewaren en lezen. Meerdelige korans werden bewaard in speciale kisten, enkelvoudige moeshafs in stoffen zakken. Met een draagbare houten koranstandaard als deze kon je, in kleermakerszit op de grond, de tekst consulteren zonder hem te veel aan te raken.


29/08/2014 9:10:48

28

heilige boeken |9

West-Afrikaanse Koran Handschrift op papier Nigeria?, 19de eeuw Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14605 Losbladige moeshafs worden meestal gelinkt aan West-Afrika, zoals dit exemplaar. Samen met het Soedani-schrift en de zeer Afrikaanse decoratie met geometrische motieven en aparte kleuren illustreert deze openingspagina het eigen karakter van de West-Afrikaanse moeshaf-traditie.

De praktijk De tekst en het boek als object staan centraal in tal van rituele en aanverwante praktijken die hun bijzondere, goddelijke betekenis levend houden. De eredienst, liturgie en andere symbolische con texten maken tastbaar hoezeer Tenach, Bijbel en Koran leiding geven aan gelovigen. Reciteren, voorlezen of lezen zijn een essentieel deel van de geloofspraktijk. Daarnaast hechten de drie tradities veel belang aan de verspreiding van Gods woord vanuit de geopenbaarde teksten. Hun betekenis wordt zo uitgedragen en doorgegeven aan de gemeenschap, jong en oud. De boeken kregen ook een ruimere symbolische functie. Zo zwe ren gelovigen met de hand op de Bijbel. Zo gelooft men ook dat bepaalde passages uit Tenach, Bijbel en Koran kunnen helpen om het kwade af te wenden, de toekomst te voorspellen of een wens te vervullen. Ze zijn een leidraad en richtlijn, en een hou vast waarmee de gelovige steeds opnieuw de band met zijn God kan herstellen.


29/08/2014 9:10:48

de praktijk

29

Antwerpenaren getuigen Tenach, Bijbel en Koran in het dagelijkse leven van gelovigen 6


7

Ontdek meer! Voorlezen en reciteren

Reciteren, voorlezen en lezen vormen een essentieel deel van de geloofspraktijk. Dat geldt met name voor joden en moslims. Zo memoriseren joodse jongens voor hun bar mitswa een passage uit de Thora en dragen ze die voor, bijna zingend. Dit is voor hen een belangrijk overgangsritueel. Ook in de islam is de voordracht van de Koran niet alleen voorbehouden voor volwassenen, maar zijn er wereldwijd prestigieuze recitatie wedstrijden voor jongeren.


29/08/2014 9:10:48

30

heilige boeken

De Tenach in de praktijk Het jodendom hecht veel waarde aan bepaalde verzen uit de Tenach, zoals het gebed Shema Yisraël met de centrale geloofs punten. Gelovige joden binden met gebedsriemen doosjes met Thora-verzen aan hun voorhoofd, armen en handen vast. Wekelijks luisteren ze in de synagoge naar een vastgesteld deel (parasja) van de Thora, gevolgd door een haftara, een stuk uit de profeten. Het voorlezen daarvan is een eer. Gods naam uitspreken is verboden. Een tekst waarin die voor komt mag niet vernietigd worden. Dergelijke boekrollen, brieven of zelfs fragmentjes moeten worden begraven of worden bewaard in speciale kamertjes in de synagoge, de geniza. Het rabbijnse jodendom was vanaf de eerste eeuwen van onze jaartelling altijd de grootste traditie, maar niet de enige. Toen de rabbijnen naast de Tenach ook de mondelinge Thora of Talmoed neerschreven, weigerden bijvoorbeeld de Karaïten, een kleine stroming binnen het jodendom, die te aanvaarden. Hun naam betekent ‘lezers van de Hebreeuwse geschriften’. Hun interpre tatie van de Tenach wijkt op belangrijke plaatsen af.

|7

Mezoeza. Gebed Shema Yisrael Handschrift op perkament Nederland, 19de eeuw Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Hs. Ros. 687 (1-3) Soms werd het gebed Shema Yisraël op perkament geschreven en dan opgerold bewaard in een mezoeza, een houdertje dat aan de deurpost wordt aangebracht. Op de achterzijde staat het woord Sjaddai, een van Gods namen.


29/08/2014 9:10:48

de praktijk

31

|8

Palimpsest uit de geniza van de synagoge Handschrift op perkament Caïro (Egypte), 9de-10de eeuw Taylor-Schechter, Cambridge, AD. 4320(b) In de synagoge in Caïro vonden onderzoekers in de geniza, een speciaal kamertje, een schat aan oude joodse teksten, zoals dit stukje perkament uit de 9de of 10de eeuw.

|9

Samaritaanse Pentateuch Handschrift op perkament Midden-Oosten, 14de eeuw Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 6 (Heb 100) De Samaritanen waren vertegenwoordigers van de belangrijkste oudere alternatieve traditie, naast het rabbijnse jodendom. Zeker vanaf de 4de eeuw voor onze jaartelling hadden zij een iets andere versie van de Thora en ook hun eigen tempel, niet in Jeruzalem.

| 10

Karaïtische commentaar op de Thora Handschrift op perkament Osmaanse rijk, eind 15de eeuw Braginsky Collection, Zürich, BCB 189 Dat de Karaïten de Tenach anders interpreteren dan de rabbijnen, blijkt ook in hun commentaren.


29/08/2014 9:10:48

32

heilige boeken

Een thorarol met een verhaal Over de herkomst van deze perkamenten thora die bewaard wordt in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience was er lange tijd onzekerheid. Een onbekende joodse man zou de rol tijdens de Tweede Wereldoorlog naar de bibliotheek hebben gebracht om hem in veiligheid te brengen voor de nazi’s. Dat de rol zwaar beschadigd is, versterkte dit verhaal: wellicht ging de redding gepaard met schermutselingen. Na de oorlog werd de thorarol nooit weer opgehaald. Ook dat kon men – jammer genoeg – gemakkelijk verklaren. Het verhaal leek geloofwaardig, tot na grondig onderzoek van de archieven de waarheid aan het licht kwam. De rol werd pas na de oorlog, in de jaren 1950, aan de bibliotheek bezorgd door een Antwerpse sasmeester. Maar we weten nog altijd niet hoe, waar en wanneer die man de thorarol verworven heeft, waarom hij ze aan de bibliothecaris bezorgd heeft en waarom hij de rol nooit is komen ophalen.

| 11

Thorarol Handschrift op perkament Zonder plaats, zonder jaar Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, ongenummerd De thorarol in de nis is een voorbeeld van de exemplaren die nog altijd in synagogen worden gebruikt om uit voor te lezen. Hij is van perkament en de tekst is met de hand geschreven, volgens strikte regels. De tekst is in 54 parasja’s verdeeld, die in de loop van één jaar worden voorgelezen. De rol wordt bevestigd aan houten dragers en in de synagoge wordt hij bewaard in een ark, de Aron Kodesh.


29/08/2014 9:10:48

de praktijk

33

De Bijbel in de praktijk Binnen de christelijke traditie was het al in middeleeuwse hand schriften gebruikelijk de Bijbeltekst te illustreren of te ‘verluch ten’. Zodra men dankzij grafische technieken afbeeldingen in een hoge oplage kon reproduceren, samen met de tekst, nam het belang van Bijbelillustraties toe. Soms kregen de afbeeldingen zelfs de bovenhand, zoals in de Biblia pauperum. Ook in boeken die van de Bijbel zijn afgeleid kon het beeld een prominente rol krijgen, zoals in de meditatieteksten bij de evangeliën door de 16de-eeuwse Spaanse jezuïet Hieronymus Natalis. Zijn Adnotationes et meditationes in evangelia zijn g eïllustreerd met een honderdtal kopergravures die een volledig blad beslaan. Verschillende momenten uit één verhaallijn zijn daarin gecombineerd tot één afbeelding, met een legende. De illustraties werden ook vaak zonder tekst afgedrukt en g ebundeld. Dat bleken handige instrumenten te zijn om de evangelieverhalen ‘aanschouwelijk’ te onderwijzen aan de inheemse bevolking van de Spaanse kolonies op het Amerikaanse continent.

|9

Geïllustreerde meditatieteksten bij de Evangeliën Druk op papier Antwerpen (België), 1595 Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, A 2682 De Spaanse jezuïet Hieronymus Natalis schreef meditatieteksten bij de Evangeliën. Ze verschenen in Antwerpen vanaf 1594 en werden uitvoerig geïllustreerd. De prachtige gravures werden ook apart gebundeld en onder meer gebruikt bij de prediking door jezuïetenmissionarissen in verre landen.


29/08/2014 9:10:48

34

heilige boeken | 10

Eedboek van het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel Handschrift op perkament Antwerpen (België), 15de eeuw Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, Antwerpen, Capsa 2 Dominorum, nr. 26 (5) In de 15de eeuw legde het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel een eedboek aan. Elke nieuwgekozen kanunnik moest voortaan een eed afleggen op de beginwoorden van het Johannesevangelie, die samen met een fraaie miniatuur vooraan in het boek stonden. Dit gebruik illustreert de symbolische functie van de Bijbel.

De Koran in de praktijk Koran, Qur’aan, betekent ‘recitatie’ of ‘voordracht’: de Koranische tekst bestaat allereerst als recitatie van Gods geopenbaarde woord. Bij veel liturgische gelegenheden speelt recitatie daarom een centrale rol. Zo is er de korte openings-soera, de Faatiha, die elke gelovige meermaals per dag tijdens het rituele gebed uitspreekt. Ook de Koranrecitatie door een specialist, in de publieke moskeesfeer of elders, is van oudsher wijdverspreid. Zo’n voordracht gebeurt vaak vanuit een speciaal gefabriceerde en luxueuze moeshaf, de geschreven vorm van Gods openbaring. Verschillen in vocalisatie en toonhoogte resulteerden al vroeg in variante voordrachtsystemen of ‘lezingen’ (qiraa’aat). Tot vandaag staan het ambacht en de wetenschap der ‘lezingen’ centraal in de ervaring van de Koran. Ook in het onderwijs krijgt het aan dacht. Competities voor jong en oud blijven een geliefde, prestigieuze én vrome bezigheid. Ook uit een meer symbolische praktijk blijkt de continue dyna miek tussen moeshaf en qiraa’aat, de materiële en immateriële Korantekst. Het opzeggen van bepaalde verzen of passages en het dragen van amuletten in de vorm van een miniatuur-moeshaf


29/08/2014 9:10:48

de praktijk

35

worden beide vaak als een efficiënt middel beschouwd voor bescherming.

| 10

Osmaanse Koran Handschrift op papier Istanboel (Turkije), 1561 Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. II. 1256 Een opdracht aan het eind van deze prachtig versierde 16de-eeuwse moeshaf uit Istanboel, sinds 1890 in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, geeft aan dat reciteren het doel was van dit topstuk. De Osmaanse grootvizier Mehmet Soqollu schonk het aan de moskee die hij in 1577 liet bouwen, opdat er continu uit gereciteerd kon worden.

| 11

Houten plankje met Koranfragmenten Ivoorkust, 20ste eeuw Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. IV.390 Houten plankjes waarop men verzen schreef en ook snel weer kon uitvegen, deden vaak dienst als geheugensteun voor de memorisatie van de tekst.

| 12

Miniatuurkoran Lithografie op papier Schotland (David Bryce & sons), ca. 1900 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, 820 F 28 Deze miniatuurkoran met een houder in messing en een vergrootglas werd aan een kettinkje om de hals gedragen. Een dergelijke moeshaf was nauwelijks leesbaar, maar kreeg wel de kracht toegedicht dat hij de drager ervan tegen het Kwaad beschermde.

| AUDIO

Koranrecitatie (fragment) Opname op wasrol Djedda (Saoedi-Arabië), 1909 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, ongenummerd Een van de oudste opnames van een Koranrecitatie werd omstreeks 1909 geregistreerd op een wasrol in de Arabische kuststad Djedda. Ze wordt in Leiden bewaard. Hier kun je een fragment beluisteren met de recitatie van de laatste twee soera’s en van het openingshoofdstuk, al-Faatiha.


29/08/2014 9:10:48

36

heilige boeken

De studie Tenach, Bijbel en Koran zetten aan tot reflectie. Gelovigen gebrui ken de teksten als leidraad en richtlijn in hun leven. Maar die tek sten zijn zelden eenduidig. Ze waren daarom altijd het voorwerp van studie, binnen de eigen geloofsgemeenschap en daarbuiten. Spoedig ontstond de behoefte om de teksten te verhelderen. Tekststudie hield vaak in dat je een andere taal moest kennen, aangezien de boeken geschreven zijn in een taal of taalvorm die niet (langer) die van de gebruikers was. Daarom werden met name de Tenach en de Bijbel ook vertaald, om ze voor een b reder publiek toegankelijk te maken. Vertaling en interpretatie gingen hand in hand. Zowel religieuze als wetenschappelijke overtuigingen hebben de commentaartradities gevoed. Die commentaren namen verschil lende vormen aan. Soms werden ze in de marge geschreven, soms leidden ze een eigen leven en werden ze zélf als morele richtlijn gebruikt. Vooral in het jodendom en de islam spelen ze een centrale rol.


29/08/2014 9:10:48

de studie

37

Antwerpenaren getuigen Tenach, Bijbel en Koran als bron van reflectie 8


De Tenach als studieobject De Tenach-teksten werden altijd nauwkeurig bestudeerd en van commentaar voorzien. Dat proces was al bezig toen de latere teksten nog werden geschreven. Aangezien de joden Aramees waren gaan spreken, moesten de oude Hebreeuwse versies ver taald worden. Deze vertaling, Targoem, leest soms meer als een interpretatie dan als een vertaling. Sommige commentaren gingen later als notities in de marges deel uitmaken van de tekst. Dat is het geval bij het werk van de grote middeleeuwse Bijbelcommentator Rashi. Diens voetnoten worden later ook in christelijke bijbels geciteerd.


29/08/2014 9:10:48

38

heilige boeken

In het rabbijnse jodendom werd de studie van de Talmoed, de mondelinge Thora, gaandeweg belangrijker. Orthodoxe joden besteden vaak uren per dag aan de gedetailleerde studie van deze oude teksten. Maar de Tenach blijft cruciaal voor iedere jood: jongens worden pas op hun 13de volwaardig lid van de synagoge na hun bar mitswa: dan laten ze voor de gemeenschap zien dat ze hun onderdeel van de Thora-tekst juist kunnen recite ren en interpreteren.

| 12

Rashicommentaar op de Pentateuch Handschrift op perkament La Matrice? (Italië), 1457 Braginsky Collection, Zürich, BCB 225 Soms werd een commentaar over bepaalde boeken (hier de Thora) afzonderlijk uitgegeven, zoals in dit manuscript op perkament, dat christenen gedeeltelijk hebben gecensureerd.

| 13

Leusdenbijbel Druk op papier Uitgever Johannes Leusden, gedrukt in Amsterdam (Nederland) door Immanuel ben Joseph Athias, 1667 Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, RON A-5384 Een revolutionair initiatief was de Tenach die de protestantse hoogleraar Johannes Leusden en de joodse drukker Joseph Athias in 1667 uitgaven. Dit boek konden zowel joden als christenen gebruiken. De titelpagina is een bewuste variant op die van de protestantse Statenbijbel.

| 14

Micrografische commentaren Handschrift op perkament Zuid-Duitsland, 1260-1280 Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek, Deventer, 74 A 4 KL Heel soms, zoals in dit prachtige manuscript uit Zuid-Duitsland, schreef men de commentaren in heel kleine letters, in de vorm van dieren en andere figuren.


29/08/2014 9:10:48

de studie

39

| 15

Commentaar op de Thora door Samuel Oven (15 jaar) Handschrift op papier Den Haag (Nederland), 1766 Collectie Ets Haim-Livraria Montezinos, Amsterdam, EH 47 E 35 Uit de bibliotheek van de Portugese synagoge in Amsterdam is dit een voorbeeld van een commentaar op de Thora. Hij is geschreven door een erg jonge man in het midden van de 18de eeuw.

De Bijbel als studieobject Door het veelvuldige kopiëren en drukken van de Vulgaat, de Latijnse standaardvertaling van de Bijbel, ontstonden tekstvarianten. Vooral in de 16de eeuw onderzocht men de vraag welke versie het dichtst aansloot bij de oorspronkelijke. Tijdens het Concilie van Trente (1545-1563) schreef de Kerk één versie voor. Een goedgekeurde editie daarvan verscheen in Leuven. Elke vertaling is een interpretatie en ‘kleurt’ de tekst. In de chris telijke traditie voelde men dat sterk aan in de 16de eeuw, toen Maarten Luther de Bijbel in het Duits vertaalde op basis van een andere versie dan de Vulgaat. Dat leverde hem een kerkelijke veroordeling op. Toch verschenen algauw andere vertalingen, rechtstreeks gebaseerd op Luthers werk. Met name Antwerpen werd een centrum voor Franse, Nederlandse en Engelse Bijbel vertalingen. Van bij het begin voelde men ook de behoefte om de niet altijd duidelijke en makkelijke Bijbeltekst met notities te verhelderen. En in het humanisme groeide het gebruik om een zogenaamd tekstkritisch apparaat toe te voegen, het resultaat van taalkundig en historisch onderzoek. In deze discipline speelden de Zuidelijke Nederlanden in de 16de eeuw een eersterangsrol.


29/08/2014 9:10:48

40

heilige boeken | 11

Bijbel van Jacob van Liesvelt Druk op papier Antwerpen (België), 1542 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 20766 In de eerste helft van de 16de eeuw ontpopte Antwerpen zich tot een belangrijk productiecentrum van Bijbeledities in de volkstaal. De Antwerpse drukker Jacob van Liesvelt baseerde zijn Nederlandse vertaling op de Duitse van Maarten Luther, die door de Kerk was veroordeeld. Van Liesvelt overtrad hierdoor de keizerlijke verordeningen en werd onthoofd.

| 12

Index van verboden boeken Druk op papier Leuven (België), 1546 Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, 1M14 In 1546 verscheen voor het eerst een officiële index van verboden boeken. De Habsburgse keizer Karel V had de samenstelling ervan opgedragen aan de Leuvense theologische faculteit. De lijst bevat onder meer vele Antwerpse Bijbeluitgaven in de volkstaal.

| 13

Polyglotbijbel van Plantin Druk op papier Antwerpen (België), [1568–1573] Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 3873 Christoffel Plantijns monumentale Polyglotbijbel uit 1572 was een hoogtepunt van wetenschappelijke Bijbelstudie, en een huzarenstuk op het vlak van typografische vormgeving. De lay-out moest het mogelijk maken verschillende versies van de Bijbeltekst vlot met elkaar te vergelijken.

| 14

Bijbel met glossa ordinaria Handschrift op perkament Parijs (Frankrijk), 1ste helft 13de eeuw Archief Grootseminarie, Brugge, hs. 7/43 In de middeleeuwen werden aan de Bijbeltekst de zogenaamde ‘glossa ordinaria’ toegevoegd: algemeen aanvaarde glossen of tekstcommentaren die vaak in de marges of in een parallelle kolom werden neergeschreven.


29/08/2014 9:10:49

de studie

41

| 15

Erasmus’ uitgave van het Nieuwe Testament Druk op papier Bazel (Zwitserland), 1516 Bibliotheek Grootseminarie, Brugge, A2147 De belangrijkste humanist die de Bijbel wetenschappelijk benaderde, was Erasmus. In 1516 bracht hij met zijn Novum Instrumentum een nieuwe Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament. Ze verscheen bij de Bazelse drukker Joannes Froben.

De Koran als studieobject Voor moslims is de Koran Gods woord, en dat is van een onna volgbare want bovenmenselijke complexiteit. Maar de Koran is tegelijk een instrument dat mensen het enige juiste te volgen pad aanwijst. Deze spanning tussen onnavolgbaarheid en norm inspi reerde moslims steeds tot reflectie, studie en vertaling. Het geloof in de goddelijke oorsprong ervan maakt dat de Arabische tekst de norm bleef. Slechts een weergave van de betekenis in een andere taal — geen vertaling — kan anders taligen een begin van inzicht in die betekenis bieden. Nog altijd zoekt men naar gepaste nuances in tal van talen. In het Neder landse taalgebied zijn er momenteel twee standaardweergaves: die van Leemhuis en Kramers. Ook de correcte omzetting van Gods richtlijn naar het menselijke denken en doen blijft voorwerp van onderzoek. Dat leidde tot een rijke traditie van Korancommentaren (tafsier). Met marginalia voorzien specialisten de tekst van commentaren: historisch, taalkundig, theologisch, juridisch... Ook buiten de islamitische gemeenschap fascineerde de Korani sche tekst mensen. Joodse en christelijke commentaren hebben


29/08/2014 9:10:49

42

heilige boeken

moslimgeleerden van oudsher aangezet tot studie, reflectie en polemiek. In Europa ontstond in de latere middeleeuwen belang stelling voor de Koranstudie: eerst in een context van confront a tie, maar meer en meer ook in een humanistisch-wetenschapp e lijke sfeer.

| 13

Arabisch-Turkse Koran Handschrift op papier Gallipoli (Turkije), 1520 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 504 Vroeger werd in meertalige Koranedities vaak gebruik gemaakt van een interlineaire techniek, zoals deze moeshaf laat zien. Deze kopie uit Leiden, voltooid in 1520 te Gallipoli, bevat een woord-voor-woordvertaling in het Oudturks, met hier en daar een commentaar.

| 14

Laat-Safaviedische Koran met commentaar Handschrift op papier Herat? (Afghanistan), 1714 Bayerische Staatsbibliothek München, München, Cod.arab. 1118 Een mooi voorbeeld van een editie met commentaar in de marge is deze bijzondere moeshaf uit München met Nieuwperzische commentaren. Ze plaatsen deze vroeg-18deeeuwse Koran in de sjiitische traditie. Hij komt uit de omgeving van Herat (Afghanistan). De Arabische tekst van de Koran wordt omgeven door historische stukken over het leven van de Profeet, en door commentaren van de zesde sjiitische imam.

| 15

Noord-Afrikaanse Koran (fragment) van Masius Handschrift op papier Tunis? (Tunesië), 15de eeuw? Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 241 Een getuige van de groeiende Europese interesse voor de Koran is dit fragment van een moeshaf. Die is van oorsprong Maghrebijns en maakte vanaf ca. 1530 deel uit van de bibliotheken van vooraanstaande 16de-eeuwse geleerden uit de Lage Landen. Zij waren ook betrokken bij Christoffel Plantijns Polyglotproject.


29/08/2014 9:10:49

een levende traditie

43

Een levende traditie De studie van Tenach, Bijbel en Koran houdt nooit op. De godde lijke boodschap wordt nog steeds verspreid en toegelicht. De b lijvende wil om deze eeuwenoude boeken te begrijpen, na te volgen, te beleven of te consulteren maakt dat ze betekenisvol blijven. Deze tentoonstelling laat zien hoe gelovigen uit jodendom, christendom en islam, in verschillende tijdperken en op verschil lende plaatsen, steeds opnieuw betekenis geven aan hun Heilige Boeken.

Ontdek meer! Heilige boeken in een levende traditie 9

Het vervaardigen en het restaureren van religieuze handschriften vergen een ongelooflijke precisie. Kijk hier met welke zorg en materiaalkennis een manuscript tot leven komt.


29/08/2014 9:10:49

44

heilige boeken

De Tenach als levende traditie Het jodendom heeft heel wat tradities, met een eigen geschiede nis en interpretatie van grotendeels dezelfde teksten. We weten uit de Tenach-teksten zelf en uit de Qumran-verzameling dat de verscheidenheid minstens 25 eeuwen oud is. De selectie en volgorde van de Tenach-teksten dateert waar schijnlijk van de eerste eeuwen, toen de joden zich in het Romeinse Rijk meer gingen onderscheiden van de christenen. Dat de relatie met de christenen en later met de moslims niet altijd hartelijk was, is bekend. De pogingen tot christelijke censuur in joodse boeken op deze tentoonstelling zijn daar een voorbeeld van. Vanaf de Reformatie in de 16de eeuw neemt het respect voor de joodse traditie toe. Zo grepen protestanten naar het joodse origi neel, niet naar Latijnse of Griekse vertalingen. In de 19de eeuw zorgden de tekststudie en opgravingen in het Midden-Oosten voor een wetenschappelijke studie waarin de rol van dogma’s steeds kleiner werd. De schat aan materialen uit Qumran wordt vandaag bestudeerd door wetenschappers die zoeken naar de oorspronkelijke context van de teksten. De betekenis toen hoeft niet los te staan van de betekenis die sommigen vandaag nog aan de Tenach-teksten geven.


29/08/2014 9:10:49


45

De Bijbel als levende traditie De Bijbel blijft christenen inspireren en fascineren, ongeacht de historisch gegroeide verschillen tussen katholieken, protestanten, anglicanen en orthodoxen. Nog altijd is het Heilig Boek een bron van geloof en meditatie, en worden de teksten verder bestu deerd, met nieuwe historische inzichten. Digitale technieken maken het mogelijk om het grote tekstcorpus in een vernieuwde vormgeving beschikbaar te stellen en nog verder te analyseren. Kinderbijbels maken de verhalen toegankelijk voor een jeugdig publiek. Bijbelse thema’s blijven ook musici en kunstenaars inspireren. Schrijvers met zeer verschillende achtergronden geven de Bijbel verhalen een nieuwe, zeer persoonlijke interpretatie. De Bijbel behoort allang niet meer uitsluitend toe aan de gelovige gemeen schap: het is een gemeenschappelijk cultureel referentiekader voor een veel breder publiek.

| DE SCHEPPING

Bart Moeyaert, De Schepping Druk op papier Amsterdam-Antwerpen, 2004 (4de druk) Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, 725864 In 2003 publiceerde de Vlaamse auteur Bart Moeyaert De Schepping, een speelse, persoonlijke versie van het scheppingsverhaal in het boek Genesis, met illustraties van Wolf Erlbruch. Het boek maakt deel uit van een samenwerkingsproject met het Nederlands Blazers Ensemble en werd in 2004 bekroond met talrijke prijzen.


29/08/2014 9:10:49

46

heilige boeken

De Koran als levende traditie Vele eeuwen scheiden moslims van het openbaringsmoment en het ontstaan van hun geloofsgemeenschap. Toch werd en wordt Gods openbaring, de Koran, steeds opnieuw beleefd, in een con tinue dynamiek tussen onnavolgbaarheid en praktische norm. Zoals de tentoonstelling laat zien, leidde deze dynamiek meteen tot een rijke verscheidenheid aan vormen, praktijken en opvattin gen. Tegelijk bleef de nood om te zoeken naar een verbindende uniformiteit, een eenduidigheid die Gods woord, zoals Hij dat openbaarde aan Mohammed, kan benaderen, vastgrijpen en verankeren. Voor de materiële moeshaf betekende de 7de-eeuwse editie van Oethmaan een grote stap in die vastlegging. Voor de immaterië le qiraa’aat verwijst men soms naar de gedrukte versie van 1924 als een even belangrijke stap richting eenvormigheid. Die versie is gebaseerd op een van de vele qiraa’aat- of lezingentradities: door haar te drukken werd ze tot norm verheven. Het project van kalief Oethmaan om tot een algemeen aanvaar de tekst te komen beleefde zo in de 20ste eeuw zijn eindpunt. De tijdloze verbondenheid tussen gedrukte koran, Oethmaan-codex en openbaring wordt vandaag nauwelijks in vraag gesteld.


29/08/2014 9:10:49


47

| MOESHAF OETHMAAN

Moeshaf Oethmaan Druk op papier Istanboel (Turkije), 2007 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen Al-Mushaf al-Sharif attributed: to ‘Uthman bin ‘Affan, Istanbul 1428 / 2007. Het blijvende belang van het tijdloze Koranische project en de levende traditie die de Koran is, worden uitstekend geïllustreerd door de recente facsimile-uitgave van een handgeschreven moeshaf. Ze wordt rechtstreeks aan Oethmaans redactiewerk toegeschreven. Hoewel vandaag vaststaat dat het gaat om een bijzondere moeshaf van de eerste generatie, maar niet om een originele Oethmaan-codex, verbinden de zorg en aandacht die aan de facsimile werden besteed toch duidelijk verleden en heden, openbaring en beleving.


29/08/2014 9:10:49

heilige boeken www.consciencebibliotheek.be

+32 (0)3 338 87 10

erfgoedbibliotheek hendrik conscience Het colofon van de tentoonstelling vind je in de opstelling en op onze website www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts

Braginsky Collection


29/08/2014 9:10:49

heilige boeken jodendom christendom islam

Recommend Documents