jaarverslag Onderzoeksinstituut
OTB
2004
Jaarverslag 2004 Onderzoeksinstituut OTB
Colofon Druk Drukkerij NIVO, Delft Vormgeving Cyril Strijdonk Ontwerpburo, Gaanderen Foto’s Onderzoeksinstituut OTB
Inhoud Het jaar 2004 in vogelvlucht .................................................................................................................................... 5 1 1.1 1.2 1.3 1.4
Bestuur, organisatie en financiën ............................................................................................................................ Bestuur .......................................................................................................................................................................... Programmaraad .......................................................................................................................................................... Organisatie .................................................................................................................................................................. Financiën ......................................................................................................................................................................
2 2.1 2.2 2.3
Onderzoekscholen en kennisoverdracht ................................................................................................................ 11 Onderzoekscholen ...................................................................................................................................................... 11 Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht .............................................................................................................. 12 Onderwijs ...................................................................................................................................................................... 13
7 7 7 8 9
3 Delft Centre for Sustainable Urban Areas .............................................................................................................. 16 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
Onderzoeksprogramma Housing Studies ................................................................................................................ 17 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 17 De ontwikkeling van huisvestingssystemen .......................................................................................................... 17 Financiële en economische aspecten van de woningmarkt ................................................................................ 18 Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren ........................................................................ 20 Woningbouwmarkt ...................................................................................................................................................... 21
5 5.1 5.2 5.3 5.4
Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations .......................................................................... 24 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 24 Duurzaam en gezond wonen .................................................................................................................................... 24 Strategisch woningvoorraadbeleid en technisch beheer .................................................................................... 26 Bouwregelgeving en kwaliteitszorg .......................................................................................................................... 28
6 6.1 6.2 6.3
Onderzoeksprogramma Urban and Regional Development ................................................................................ 30 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 30 Ruimtelijke ontwikkeling ............................................................................................................................................ 30 Ruimtelijke sturing ...................................................................................................................................................... 32
7 7.1 7.2 7.3 7.4
Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance .................................................................................. 35 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 35 Stedelijke vernieuwing .............................................................................................................................................. 36 Sociale en ruimtelijke integratie .............................................................................................................................. 38 De organisatie van de stedelijke vernieuwing (Urban policy and governance) .............................................. 40
8 Onderzoeksprogramma Mobility Studies ................................................................................................................ 43 8.1 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 43 8.2 Bundeling en intermodaliteit van goederenvervoer ............................................................................................ 43 9 9.1 9.2 9.3
Onderzoeksprogramma Geo-information and Land Development .................................................................... 46 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 46 Grondbeleid .................................................................................................................................................................. 46 Geo-informatievoorziening ........................................................................................................................................ 49
10 10.1 10.2 10.3 10.4
Onderzoeksprogramma GIS-technology ................................................................................................................ 51 Het onderzoeksprogramma ...................................................................................................................................... 51 Geo-Database Management Systemen (DMBS) .................................................................................................... 52 Gedistribueerde geo-informatieverwerking en -semantiek ................................................................................ 52 Ruimtelijk-temporeel modelleren ............................................................................................................................ 54
10.5 Computationele geometrie ........................................................................................................................................ 55 10.6 GIS-toepassingen ........................................................................................................................................................ 55 Bijlage 1 Output ............................................................................................................................................................................ 57 Bijlage 2 Dissertaties in voorbereiding .................................................................................................................................... 89 Bijlage 3 Personeel ...................................................................................................................................................................... 93 Bijlage 4 Maatschappelijke dienstverlening en nevenactiviteiten ...................................................................................... 96
l5l
Het jaar 2004 in vogelvlucht Het jaar 2004 was voor het Onderzoeksinstituut OTB de start van een aantal grote onderzoeksprogramma’s. Op basis van het Besluit Subsidies Investeringen Kennisinfrastructuur (Bsik) werden diverse deelprogramma’s, waaronder het door de stichting Habiform gecoördineerde programma Vernieuwend Ruimtegebruik, zowel qua personeel als qua onderzoeksprogrammering opgestart. Voor het ons betekende dit een forse uitbreiding van het personeel, van 88 medewerkers eind 2003 naar 125 medewerkers eind 2004. Deze uitbreiding werd bovendien mogelijk gemaakt doordat per 1 januari 2004 het personeel van de voormalige Geodesie-secties Geo-informatie en Grondbeleid en GIS-technologie officieel bij het Onderzoeksinstituut OTB werd aangesteld (24 medewerkers). De implementatie van de Bsik-programma’s zorgde er samen met de start van het Delft Centre for Sustainable Urban Areas voor dat het aantal OTBers dat aan een promotie werkt, flink is toegenomen. Zoals uit bijlage 2 van dit jaarverslag kan worden opgemaakt, heeft dat geleid tot een voor OTB-begrippen recordaantal van 56 promovendi. Mede dankzij de inspanningen van de beide ex-Geodesiesecties was 2004 ook sinds jaren weer een goed promotiejaar. Zo behaalden via ons instituut de volgende vijf personen de doctorstitel: Harry Boumeester, Daniëlle Groetelaers, Jantien Stoter, Arbind Tuladhar en Micha Werner. Mede op basis van het grote aantal huidige promovendi is onze verwachting dat dit aantal de komende jaren gestaag zal groeien. Ook financieel betekende 2004 een breekpunt met de afgelopen jaren. Sinds twee jaar was er namelijk weer sprake van een dit maal fors positief jaarresultaat. Wij verwachten overigens ook voor de komende jaren een dergelijk positief resultaat te genereren. De gerealiseerde en verwachte baten worden ingezet om in 2006 een extra promovendi-impuls mogelijk te maken. Hierdoor wordt het mogelijk om ook na 2009, wanneer de Bsik-programma’s worden afgesloten, het aantal promoties op peil te houden. Verder wordt een deel van de reserve ingezet om extra investeringen na 2009 mogelijk te maken en worden de onderzoekssecties uitgenodigd om meer buitenlandse gastonderzoekers aan te trekken. Uitbreiding intellectueel leiderschap Een jarenlang gekoesterde OTB-wens was om het aantal aan het instituut verbonden hoogleraren uit te breiden. Diverse visitatie- en adviescommissies hebben in dit kader het belang van een uitbreiding van het intellectueel leiderschap van de onderzoeksprogramma’s geagendeerd. Mede dankzij de inspanningen van de decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management, prof. dr. ir. Hugo Priemus, is het Onderzoeksinstituut OTB er in geslaagd om in 2004 het aantal hoogleraren te laten groeien van twee tot maar liefst zes. Nadat eerder al prof. dr. Willem Korthals Altes en prof. dr. Peter van Oosterom tot het bij het OTB betrokken hooglerarencorps waren toegetreden, konden daar in 2004 prof. dr. Frans Dieleman, prof. mr. Jaap Besemer en prof. mr. dr. Jitske
de Jong aan worden toegevoegd. Begin 2005 treden prof. dr. Andreas Faludi en prof. dr. Talja Blokland in hun voetsporen, waardoor het aantal aan het Onderzoeksinstituut OTB gelieerde hoogleraren dan zal zijn opgelopen tot maar liefst acht. Verheugend is nu ook dat bij alle onderzoeksprogramma’s een of meer hoogleraren zijn betrokken. Voor de programma’s Sustainable Housing Transformations en Mobilty Studies geldt overigens dat nauw wordt samengewerkt met twee uit de constituerende faculteiten afkomstige hoogleraren. Sterke uitbreiding onderwijsinzet Een van de belangrijkste aanbevelingen uit het adviesrapport van de Commissie Verruijt, de commissie die eind 2001 advies uitbracht over de positionering van ons instituut binnen de TU Delft, was dat onze onderzoekers een zwaardere inbreng in het onderwijs van de constituerende faculteiten zouden moeten hebben. Een aanbeveling die overigens door ons al enkele jaren van harte wordt onderschreven. Voor de realisatie hiervan is het instituut echter geheel afhankelijk van deze faculteiten. Het is belangrijk dat de verkregen onderzoeksresultaten ook worden ingezet in het reguliere TU-onderwijs. Wij streven ernaar om ongeveer 20% van de personele inzet aan onderwijsactiviteiten te besteden. Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven, zijn onze medewerkers inmiddels bij een groot aantal onderwijsactiviteiten betrokken, zowel binnen als buiten de TU. De start van een nieuw vierde domein binnen de BScopleiding Technische Bestuurskunde Ruimte: gebruik en ontwikkeling die grotendeels door aan het Onderzoeksinstituut OTB verbonden personeelsleden verzorgd wordt, zal de komende jaren voor een verdere versterking van de onderwijsbijdrage zorgen. Ook de mogelijke instelling van de master Geomatics bij Lucht- en Ruimtevaart en de interfacultaire MSc(-variant) Spatial Development and Geo-infomation Engineering bieden hiertoe voor de nabije toekomst uitgelezen mogelijkheden. Een tweede onderzoeksvisitatie Nadat eerder in 2003 alle zeven onderzoeksprogramma’s al voor de periode 1997-2002 door een externe visitatiecommissie waren beoordeeld, werden in 2004 de programma’s Housing Studies, Sustainable Housing Transformations en Urban and Regional Development in het kader van de Bouwkundevisitatie opnieuw voor de periode 1997-2002 door een buitenlandse commissie beoordeeld. De eerste twee programma’s worden in samenwerking met de Faculteit Bouwkunde uitgevoerd, terwijl het derde programma direct aansluit op het onderzoek dat in de afdeling Urbanism van Bouwkunde wordt uitgevoerd. Opnieuw was het eindoordeel dat de visitatiecommissie uitsprak bevredigend. Op alle onderscheiden classificatieonderdelen scoorden de drie genoemde programma’s goed tot zeer goed. De extra onderwijsinspanningen zijn niet ten koste gegaan van het onderzoek dat het Onderzoeksinstituut OTB in opdracht
l6l
van derden uitvoert. Zo werd in 2004 voor een recordbedrag van €3.732.000 aan derdegeldstroomonderzoek verricht, een bedrag dat de totale begroting van 1999 benadert. Het totale aandeel contractonderzoek is inmiddels vrijwel op het gewenste aandeel van ongeveer 50% uitgekomen. De overige inkomsten worden door de TU Delft gegenereerd. Deze situatie maakt ook dat een consolidatie van het instituut de komende jaren voor de hand ligt. Een verdere uitbreiding van het contractonderzoek zou immers betekenen dat de door het instituut voorgestane verhouding van 50%/50% eerste-/derdegeldstroominkomsten onder druk zou komen te staan. Het is juist deze combinatie van onderzoeksprojecten die voor alle betrokken partijen een meerwaarde realiseert. Ook dit jaar zijn we de vele publieke en private organisaties zeer erkentelijk voor het vertrouwen dat zij in ons instituut
hebben getoond. Dit vertrouwen stelt ons ieder jaar weer in staat om onze missie te volbrengen en onze ambities weer iets hoger bij te stellen. In dit kader draagt met name de groei van het aantal meerjarige onderzoeksprojecten die wij voor diverse partijen mogen uitvoeren, een belangrijke bijdrage aan de continuïteit van ons instituut. Ten slotte dank ik alle medewerkers voor de inspanningen en de kwaliteit die zij ook dit jaar weer hebben geleverd. Ik hoop dat alle nieuwe medewerkers zich snel bij het instituut zullen thuisvoelen en hun (en onze) ambities kunnen waarmaken.
prof. dr. P.J. Boelhouwer (wetenschappelijk directeur)
l7l
1 Bestuur, organisatie en financiën Het Onderzoeksinstituut OTB is een interfacultair onderzoeksinstituut van de TU Delft, met een zelfstandige beheerstatus. Het instituut is gelieerd aan de zogeheten ‘constituerende’ faculteiten, te weten: de faculteit Bouwkunde, de faculteit Techniek, Bestuur en Management en de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen. Met deze faculteiten worden nauwe onderzoeks- en onderwijsrelaties onderhouden. Deze relaties komen onder meer tot uiting in de leerstoelverankering tussen het Onderzoeksinstituut OTB en de constituerende faculteiten. Omdat een onderzoeksinstituut binnen de TU-organisatie strikt genomen geen eigen leerstoelen kent, gaat het daar waar in dit jaarverslag melding gemaakt wordt van OTB-hoogleraren, om leerstoelen bij een van de constituerende faculteiten. Een aantal van deze hoogleraren is vanuit de constituerende faculteit geheel of gedeeltelijk gedetacheerd bij het Onderzoeksinstituut OTB.
1.1 Bestuur Het OTB-bestuur bestaat uit de decanen van de drie constituerende faculteiten binnen de TU Delft:
Prof. ir. H. Beunderman (faculteit Bouwkunde), voorzitter Prof. dr. ir. H. Priemus (faculteit Techniek, Bestuur en Management) Prof. ir. L. de Quelerij (faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen)
Mw. drs. E. Philipsen is secretaris van het bestuur.
1.2 Programmaraad De OTB-programmaraad bestaat uit vooraanstaande collega-onderzoekers en uit personen die een belangrijke rol spelen in het contractonderzoeksveld. De Programmaraad heeft een adviserende en meedenkende rol. De leden adviseren het instituut over belangrijke strategische lijnen die op programmaniveau worden uitgezet. Hun advies richt zich dus niet op afzonderlijke projecten, maar omvat de gehele onderzoeksportfolio. Op 12 november 2004 trad een nieuw samengestelde raad aan. De leden van de Programmaraad hebben tevens zitting in de SUA-gebruikersraad die dit jaar is ingesteld (zie ook hoofdstuk 4).
Hoogleraren In 2004 is het aantal aan ons instituut gelieerde hoogleraren met drie uitgebreid. Per 1 april was Frans Dieleman werkzaam als hoogleraar Methoden en Technieken van systeeminnovatie ruimtelijke ontwikkeling. Hij was afkomstig van de faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de Universiteit Utrecht. Jaap Besemer werkt vanaf 1 augustus als hoogleraar Geo-informatie Infrastructuur bij de sectie Geo-informatie en Grondbeleid. Voorheen was hij voorzitter van de Raad van Bestuur van het Kadaster. Jitske de Jong is hoogleraar Onroerendgoedrecht bij de sectie Geo-informatie en Grondbeleid. De hoogleraren zijn alle drie in dienst van de faculteit Techniek, Bestuur en Management (TBM) en volledig gedetacheerd bij het Onderzoeksinstituut OTB.
Prof. dr. Besemer
Prof. dr. Dieleman (11-04-2005)
Prof. dr. de Jong
l8l
Dit jaar hebben de volgende mutaties plaatsgevonden: Op 31 december 2004 bestond de Programmaraad uit de volgende leden: In dienst per Uit dienst per G.M.M. Alink (nieuw toegetreden, ministerie van Verkeer en Menno van der Veen 15-02-2004 Kees Korse 20-01-2004 Waterstaat) Martijn Arnoldus 01-03-2004 Reijnt Jan Sluis 19-02-2004 mw. drs. Th.A.J. Burmanje (nieuw toegetreden, Kadaster) Wendy Bohte 01-03-2004 Anneke van Cooten prof. dr. W. Derksen (nieuw toegetreden, Ruimtelijk PlanHenk Jan van Mossel 01-03-2004 van den Bos 01-04-2004 bureau) Demetrio Muñoz Gielen 01-03-2004 Jantien Stoter 01-05-2004 dr. ir. R.C.V. Feron (nieuw toegetreden, Rijkswaterstaat) Linda Leber 22-03-2004 Claudia Boon 01-08-2004 prof. dr. ir. R.E.C.M. van der Heijden (Radboud Universiteit, Friso Penninga 01-04-2004 Johan Visser* 01-08-2004 faculteit Beleidswetenschappen) Jan Willem Smid 01-04-2004 Bonnie van der Sluijs 01-09-2004 drs. A.C. Hordijk (Stichting ROZ Vastgoedindex) Janneke van Bemmel 01-04-2004 Maarten van Ham 01-10-2004 prof. dr. L.A. de Klerk (Universiteit van Amsterdam) Maaike Muller 01-04-2004 Astrid Zwarts 01-11-2004 ir. C. Lever (nieuw toegetreden, ministerie van VolkshuisvesKoen Mulderij 19-04-2004 Henri Aalders 01-11-2004 ting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer) Maarten van Ham 01-05-2004 prof. dr. H.F.L. Ottens (Universiteit Utrecht, faculteit der Elma Bast-Gast 01-06-2004 Ruimtelijke Wetenschappen), voorzitter Sylvia Jansen 15-08-2004 ir. H. Pluckel (Bureau Regio Randstad) Karin Soldaat 01-09-2004 ir. C.E.C. de Reus (Johan Matser Projectontwikkeling) Tessa Mulder 13-09-2004 drs. N. Rietdijk (nieuw toegetreden, NVB Vereniging voor Paul Metzemakers 13-09-2004 Ontwikkelaars & Bouwondernemers) Laure Itard 15-09-2004 drs. R. Scherpenisse (nieuw toegetreden, Stichting StuurJanine Meesters 15-10-2004 groep Experimenten Volkshuisvesting) Evelien van Rij 25-10-2004 drs. J.G.C.M. Schuyt (De Alliantie, Huizen) Janneke Toussaint 01-12-2004 drs. H.B.H.G. Wilke (Aedes vereniging van woningcorpora* Onbezoldigde aanstelling per 1 augustus 2004. ties) Mw. drs. C. Faber is secretaris van de Programmaraad.
Nieuwe gedetacheerde medewerkers: Gedetacheerd
1.3 Organisatie
Per
Ben Stuivenberg
01-01-2004
Frans Dieleman
01-04-2004
Jaap Besemer 01-08-2004 Het Onderzoeksinstituut OTB bestaat uit Jitske de Jong 01-09-2004 zeven onderzoekssecties en twee ondersteunende secties. De onderzoekers zijn verdeeld over de secties: Duurzaam WoningIn 2004 zijn de volgende stagiaires werkzaam geweest: voorraadbeleid en Kwaliteitszorg; Vervoer en Infrastructuur; Stedelijke Vernieuwing en Wonen; Stedelijke en Regionale Stagiaire Periode Ontwikkeling; Volkshuisvesting en Woningmarkt; Geo-informaRob Klaassen 08-03-2004 tot 08-11-2004 tie en Grondbeleid en GIS-technologie. De secties Beheer en Pieter Klompe 01-10-2004 tot 01-04-2005 Methodologie & Informatica zorgen voor de ondersteuning. Maaike Vegter
01-11-2004 tot 01-07-2005
Bijlage 3 bevat een volledig overzicht van de personeelssamenstelling in 2004.
l9l
1.4 Financiën Ontvangsten en uitgaven 1999-2004 1999
2000
2001
2002
2003
2004
3.412
BATEN (x €1.000) Eerstegeldstroom
1.636
1.496
1.977
1.973
1.988
Tweedegeldstroom
79
54
47
68
42
53
Derdegeldstroom
2.294
2.126
2.365
2.101
2.346
3.732
Interne TU
266
289
308
330
461
682
Rente
131
129
110
109
80
50
TOTAAL
4.406
4.094
4.807
4.581
4.917
7.929
Eerstegeldstroom
37
37
41
43
40
43
weedegeldstroom
2
1
1
1
1
1
Derdegeldstroom
52
52
49
46
48
47
Interne TU
6
7
7
7
9
8
Rente
3
3
2
2
2
1
TOTAAL
100
100
100
100
100
100
5.276
BATEN (in %)
LASTEN (x €1.000) Personeel
2.831
2.970
3.339
3.725
3.832
Personeel van derden
255
447
481
507
439
508
Duurzame goederen
88
22
196
292
196
176
Verbruikslasten
893
999
772
995
852
1.482
TOTAAL
4.067
4.438
4.788
5.519
5.319
7.442
71
LASTEN (in %) Personeel
70
67
70
68
72
Personeel van derden
6
10
10
9
8
7
Duurzame goederen
2
0
4
5
4
2
Verbruikslasten
22
23
16
18
16
20
TOTAAL
100
100
100
100
100
100
Onderzoeksinstituut OTB doet mee aan Bsik-onderzoek In 2004 participeerden de verschillende onderzoeksprogramma’s binnen het instituut in het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik, tot voor kort bekend als het Bsik-programma Systeeminnovatie Ruimtegebruik en Gebiedsontwikkeling. In de hoofdstukken 4 tot en met 10 van dit jaarverslag komen de specifieke onderzoeken aan bod. Het programma heeft een belangrijk deel van onze werkzaamheden kleurgegeven. Binnen het programma zijn onder andere samenwerkingsrelaties tot stand gebracht met corporaties (Corpovenista) en SBR. Voor het programma Vernieuwend Ruimtegebruik is een groot aantal promovendi in dienst van het instituut getreden. Bijlage 2 geeft een overzicht van de dissertaties in voorbereiding.
l 10 l
Organisatiestructuur College van Bestuur
Bestuur
Programmaraad
Directie
Coördinatieteam
Beheer
Methodologie & Informatica
Stedelijke & Regionale Ontwikkeling
Stedelijke Vernieuwing & Wonen
Duurzaam Woningvoorraadbeleid & Kwaliteitszorg
Vervoer & Infrastructuur
Geo-informatie & Grondbeleid
Volkshuisvesting & Woningmarkt
Geografische Informatie Systemen technologie
l 11 l
2 Onderzoekscholen en kennisoverdracht 2.1 Onderzoekscholen
Dr. T. Kauko Prof. dr. W.K. Korthals Altes Mw. dr. H.M. Kruythoff Dr. F.M. Meijer Prof. dr. ir. H. Priemus Mw. dr. ir. M. Spaans Dr. ir. A. Straub Dr. ir. G.A.M. Vijverberg Dr. ir. ing. H.J. Visscher Mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen Dr. W.A.M. Zonneveld
0,4 0,1 0,4 0,4 0,2 0,4 0,4 0,2 0,4 0,4 0,8
fte fte fte fte fte fte fte fte fte fte fte
Binnen de universitaire wereld wordt hoogwaardig onderzoek steeds meer geconcentreerd in onder- zoekscholen. Daarbij streeft men naar een omvang van ten minste vijftig promovendi en een substantieel aandeel senior- onderzoekers. Aan onderzoekscholen wordt een landelijke betekenis toegekend. Het ligt daarom voor de hand dat het Onderzoeksinstituut OTB participeert in initiatieven waarbij met andere groepen wordt samengewerkt in een onderzoek school van landelijke allure. Het Onderzoeksinstituut OTB heeft ervoor gekozen te participeren in een aantal van zulke De volgende OTB-promovendi voeren hun dissertatieonderinitiatieven: de Netherlands Graduate School of Housing and Urban Research (NETHUR) en de Onderzoekschool voor Trans- zoek in NETHUR-verband uit: Mw. drs. C.C.M. Adriaanse port, Infrastructuur en Logistiek (TRAIL). In de onderzoekschool NETHUR participeren op 31 december 2004 35 OTB’ers, Mw. drs. J. van Bemmel Mw. drs. W. Bohte onder wie 26 promovendi. In TRAIL participeren 7 OTB’ers, Mw. ir. A. van der Bos onder wie 4 promovendi. Daarnaast participeren 2 OTB’ers in Drs. H.J.F.M. Boumeester (gepromoveerd op 28 september onderzoekschool Ins Commune. 2004) Drs. ing. J.H. de Greef NETHUR Mw. ir. D.A. Groetelaers (gepromoveerd op 12 oktober 2004) In NETHUR participeren de Universiteit Utrecht (penvoerder), Drs. J.S.C.M. Hoekstra de Universiteit van Amsterdam, de Technische Universiteit Drs. R.J. Kleinhans Delft, de Rijksuniversiteit Groningen, de Technische Universi Mw. ir. G. Klunder teit Eindhoven en de Radboud Universiteit Nijmegen. Vanuit de TU Delft nemen onderzoekers van de faculteit Bouw- Mw. drs. L. Leber Ir. B. van Loenen kunde en het Onderzoeksinstituut OTB deel. Drs. C. Maat De doelstellingen van NETHUR zijn: Een goed gestructureerde en hoogwaardige opleiding voor Mw. ir. J. Meesters Drs. E.J. Meijers jonge onderzoekers in stand houden en uitbouwen op het terrein van het stedelijk en huisvestingsonderzoek dat door Drs. P.A.J. Metzemakers Drs. J.H. van Mossel NETHUR wordt bestreken. Kwalitatief hoogstaand onderzoek van de stad en de stede Drs. D. Muñoz Gielen Drs. P. Neuteboom lijke samenleving handhaven en versterken, waarbij de samenhang van het onderzoek vanuit de verschillende disci- Mw. mr. ir. H.E. van Rij Ir. J.W. Smid plines in NETHUR een belangrijke rol speelt. Het algemene programma van onderzoek uitvoeren alsmede Mw. ir. K. Soldaat Drs. F.A.G. Wassenberg een speciaal programma rond een specifiek thema, dat het algemeen bestuur van de onderzoekschool voor enkele jaren Drs. B. Waterhout Ir. H.W. de Wolff vaststelt. Mw. drs. A.J. Zwarts (tot november 2004) Prof. dr. H.F.L. Ottens fungeert als wetenschappelijk directeur. TRAIL Prof. dr. S. Musterd is voorzitter van het bestuur. Prof. dr. ir. H. Priemus was tot september 2003 plaatsvervangend voorzit- In 1994 werd de Netherlands Research School for Transport, ter. Ook prof. dr. P.J. Boelhouwer en prof. dr. W. Korthals Altes Infrastructure and Logistics (TRAIL) als onderzoekschool maken namens de TU Delft deel uit van het NETHUR-bestuur. gevormd. Hierin participeren de TU Delft, de Erasmus UniversiHet Onderzoeksinstituut OTB brengt in NETHUR het promotie- teit Rotterdam en sinds 1999 ook de Rijksuniversiteit Groninonderzoek, de nadoctorale opleiding Housing, Urban and Mobi- gen. Vanuit de TU Delft participeren het Onderzoeksinstituut OTB en een aantal faculteiten in TRAIL. Prof. dr. ir. P.H.L. Bovy lity Studies en senioronderzoekscapaciteit in. is wetenschappelijk directeur en dr. ir. A.J. van Binsbergen is In NETHUR worden ingebracht: Prof. dr. P.J. Boelhouwer 0,4 fte zakelijk directeur. Dr. R.W. Goetgeluk 0,4 fte TRAIL wordt gevormd door wetenschappers die zich gespecia Mw. dr. M.E.A. Haffner 0,4 fte liseerd hebben in transport, infrastructuur en logistiek. Het
l 12 l
doel van TRAIL is de wetenschapsbeoefening te bevorderen. Het heeft een geïnstitutionaliseerde opleiding tot zelfstandig onderzoeker en ontwerper op het gebied van transport, infrastructuur en logistiek. De onderzoekschool omvat alle vervoermodaliteiten. Verder behoren zowel de technische en economische als de veiligheids- en milieuaspecten en de juridische en sociale aspecten van verkeer en vervoer tot het terrein van de onderzoekschool. Men streeft naar algemene theorievorming en naar de ontwikkeling van toepasbare technologie vanuit deze algemene theoretische kaders. De volgende OTB-onderzoekers participeren in TRAIL: Dr. M. Janic 1,0 fte Dr. J. Vleugel 1,0 fte Dr. ir. J.G.S.N. Visser 0,2 fte (tot 1-8-2004) Mw. ir. Y.M. Bontekoning 0,4 fte/promovendus Drs. J.W. Konings 0,4 fte/promovendus Ir. E. Kreutzberger 0,2 fte/promovendus Drs. J.J. Trip 0,4 fte/promovendus Ze voeren onderzoek uit op het terrein van het stedelijk goederenvervoer, multimodale netwerken en terminals en de benutting en de ruimtelijke inpassing van infrastructuur. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Bouwkunde De decaan van de faculteit Bouwkunde, prof. ir. H. Beunderman, is sinds november 2002 voorzitter van het OTB-bestuur. De samenwerking heeft verschillende gezichten. Sinds het begin van de jaren negentig wordt samengewerkt met prof. ir. H. de Jonge en de afdeling Real Estate & Housing. In 2004 verrichtten dr. ir. G.A.M. Vijverberg (0,3 fte) en dr. E. Louw (0,4 fte) onderzoek naar huisvestingsmanagement en locatieontwikkeling. Hun onderzoeksoutput voor dit onderwerp wordt aan de faculteit Bouwkunde toegerekend. Prof. dr. P.J. Boelhouwer is Anthoni van Leeuwenhoekhoogleraar bij de faculteit Bouwkunde en geeft colleges over het onderwerp housing systems (hij is voor 0,2 fte in dienst bij Bouwkunde). Hij begeleidt diverse afstudeerders binnen de afdeling Real Estate & Housing. Hij is medeverantwoordelijk voor het housing-onderwijs in de mastervariant van deze afdeling en geeft diverse colleges in de bacheloropleiding van Bouwkunde. In het Delft Centre for Sustainable Urban Areas wordt samengewerkt met diverse onderzoekers van de faculteit Bouwkunde. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Op het gebied van onderwijs (zie hoofdstuk 2) wordt veelvuldig samengewerkt met deze faculteit. De secties GIS-technologie en Geo-informatie en Grondbeleid leveren inbreng in de opleiding Geodesie van de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen. Daarnaast verzorgt deze sectie het vak Geoinformatie voor eerstejaarsstudenten bij de opleiding Civiele Techniek. In de onderzoekschool TRAIL werken OTB-onderzoekers samen met prof. dr. ir. P.H.L. Bovy en prof. dr. ing. I.A. Hansen. Prof. dr. ir. H. Priemus maakt deel uit van de Raad van Toezicht van TRAIL. Prof. ir. L. de Quelerij is decaan van de faculteit, lid van het OTB-bestuur en voorzitter van de Raad
van Toezicht van TRAIL. Ook in het Delft Centre for Sustainable Urban Areas vindt samenwerking met de faculteit CiTG plaats. Samenwerking Onderzoeksinstituut OTB en de faculteit Techniek, Bestuur en Management Prof. dr. ir. H. Priemus is decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management en lid van het OTB-bestuur. Het Onderzoeksinstituut OTB werkt nauw samen met de sectie Systeeminnovatie Ruimtelijke Ontwikkeling van prof. dr. ir. H. Priemus, die 0,2 fte aan onderzoeksactiviteiten in het Onderzoeksinstituut OTB uitvoert. Prof. dr. W.K. Korthals Altes (sectie Geo-informatie en Grondbeleid) en prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom (sectie GIS-technologie) zijn vanuit de faculteit TBM gedetacheerd bij het Onderzoeksinstituut OTB, evenals drie nieuw gedetacheerde hoogleraren. Het gaat om prof. dr. F.M. Dieleman, prof. mr. J.W.J. Besemer en prof. mr. dr. J. de Jong (zie kader hoofdstuk 1). Ook in het Delft Centre for Urban Areas wordt samengewerkt met onderzoekers van de faculteit TBM.
2.2 Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht Het Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht coördineert de tweejarige postdoctorale opleiding Housing, Urban and Mobility Studies. Cursussen, studiedagen, congressen, colloquia en de postdoctorale opleiding worden door het Onderzoeksinstituut OTB verzorgd.
Nieuwe stand voor studiedagen Tijdens de studiedag Klant kiest die op 29 januari 2004 plaatsvond in de Aula van de TU Delft, is de nieuwe OTB-stand in gebruik genomen. Deze stand is geheel aangepast aan de vernieuwde TU-huisstijl.
foto: Henk Heeger
l 13 l
In 2004 volgden achttien cursisten deze opleiding. Eén OTB’er en drie oud-OTB’ers hebben in 2004 hun opleiding afgerond en ontvangen begin 2005 het diploma: Amarins van der Bos, Claudia Boon, Reynt Sluis en Astrid Zwarts. Het Onderzoeksinstituut OTB organiseert jaarlijks een aantal cursussen over actuele thema’s op het terrein van volkshuisvesting, ruimtelijke inrichting en ruimtelijk beheer. In 2004 waren dat de volgende cursussen: 1-daagse cursus Introductie in de woonruimteverdeling 2-daagse cursus Actuele thema’s in de woonruimteverdeling 4-daagse cursus Strategisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties 4-daagse cursus Herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken.
OTB-internetsite in nieuw jasje Op 13 mei is de nieuwe OTB-internetsite gelanceerd. Deze website heeft een nieuwe, overzichtelijke vormgeving en diverse interactiemogelijkheden. Zo kan men vanaf deze site diverse onderzoeksrapporten en presentaties van OTB-studiedagen downloaden. Ook is via deze site digitaal informatie op te vragen en kan men zich aanmelden voor OTB-cursussen en -studiedagen. Ons adres is www.otb.tudelft.nl.
Tevens is in 2004 de incompanyopleiding Vastgoedeconomie van de Rijksoverheid gestart die het Onderzoeksinstituut OTB in opdracht van de Raad voor Vastgoed Rijksoverheid (het secretariaat valt onder het ministerie van Financiën) organiseert. Er wordt kennis overgedragen aan rijksambtenaren van vastgoeddiensten waaronder de Dienst Landelijke Gebieden, de Rijksgebouwendienst, Domeinen, Rijkswaterstaat, de Belastingsdienst en de dienst Werken Gebouwen en Terreinen. Deze cursus, die voor 24 deelnemers gehouden wordt, is in november 2004 gestart en loopt tot de zomer van 2005. Een andere incompany-cursus is verzorgd voor regio- en sectiemanagers van BouwNed in de herfst van 2004. De kern van Project Ruimte voor water (ge2732) de cursus vormde kennis van locatieontwikkeling in relatie tot Grondgebruikplanning (ge2812). ruimtelijk beleid, grondexploitaties en het juridisch instrumen- Voor derdejaarsstudenten heeft het Onderzoeksinstituut OTB in 2004 de volgende vakken verzorgd: tarium. In 2004 stond de studiedag Klant kiest; een programma om de GIS ontwerp & praktijk (ge3602) Kadasters (ge3822) keuzevrijheid van bewoners te vergroten, op het programma. Tevens heeft de landelijke startconferentie Corpovenista (Cor- Geodesie in duurzame ontwikkeling (ge3251/ge3252) GIS-toepassingen (ge3601) poraties vernieuwen de stad) plaatsgevonden met als titel: Stedelijke herstructurering: deel van de oplossing of deel van Inrichtingsinstrumenten (ge3862) Geo-informatievoorziening (ge3892). het probleem? Ruim 200 deelnemers waren aanwezig om te praten over opgedane ervaringen in de stedelijke vernieuwing en na te denken over nieuwe oplossingen en aanpakken. Corpovenista maakt deel uit van het Habiforum-project Vernieuwend Ruimtegebruik, waarbij wordt samengewerkt met KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing en SBR. Meer informatie over het onderzoeksprogramma Corpovenista is te vinden op www.corpovenista.nl.
2.3 Onderwijs Opleiding Geodesie De secties Geo-informatie en Grondbeleid en de sectie GIStechnologie verzorgen diverse vakken in de opleiding Geodesie (BSc-opleiding en MSc-opleiding) van de Faculteit CiTG. In september 2003 zijn geen nieuwe studenten meer tot de BScGeodesie toegelaten; de opleiding Geodesie wordt afgebouwd; bestaande studenten kunnen hun opleiding afmaken. Voor het 2e jaar zijn in 2004 de volgende vakken verzorgd: Geo-informatietechnologie (ge2672) Informatie & Organisatie (ge2682)
Op 2 juni vond in De Doelen te Rotterdam het eerste van drie Corpovenistacongressen plaats.
l 14 l
Daarnaast worden vakken gegeven binnen de MSc-opleiding Geodesie. Het Onderzoeksinstituut OTB participeert in twee mastervarianten, Geo-information Engineering and Land Management en Geomatic Engineering. Het gaat in 2003 om de volgende vakken: Research Project/Onderzoeksvaardigheden (ge4072) Geo database management systems (ge4642) Spatial information management (ge4662) Land management (ge4842) Land administration (ge4872) Quality of geoinformation (ge4622) Spatial information in utilities (ge4732) Geoinformation infrastructure technology (ge4612) Land economics and valuation (ge4752) Legal aspects of geo-information (ge4852) Location bases services (ge4592) (samen met docenten van de faculteit Luchtvaart- en ruimtevaarttechniek) Individual assignment (ge4632) Verder begeleiden medewerkers van het OTB studenten bij hun stage en afstuderen. In 2004 zijn de volgende studenten afgestudeerd als geodetisch ingenieur die vanuit het Onderzoeksinstituut OTB begeleid zijn: Sectie Geo-informatie en Grondbeleid: Debbie Bruinsma; Bovenwijkse voorzieningen, kunnen ze wel worden toegerekend aan grondexploitaties? (begeleider: drs. ing. J.H. de Greef, afstudeerhoogleraar prof. dr. W.K. Korthals Altes); Klaas Bakker; Naar een gefundeerde aanpak van funderingsherstel. Aanschrijving als instrument voor de aanpak van funderingsherstel bij de particuliere woningvoorraad in Schiedam-Oost (begeleider: ir. H.W. de Wolff, afstudeerhoogleraar prof. dr. W.K. Korthals Altes); Madelon van Leeuwen; Gebruiksregulering van winkel- en horecapanden. De (on)mogelijkheden van het publiekrechtelijk instrumentarium (begeleider: ir. H.W. de Wolff, afstudeerhoogleraar prof. dr. W.K. Korthals Altes); Joep Hermans; Transparantie van gemeentelijk grondbeleid (begeleider: drs. ing. J.H. de Greef, afstudeerhoogleraar prof. dr. W.K. Korthals Altes); Martin Stout; Proceskosten in de grondexploitatie, geen probleem! (begeleider: drs. ing. J.H. de Greef, afstudeerhoogleraar prof. dr. W.K. Korthals Altes). Sectie GIS-technologie: Jildou Louwsma; Constraints in geo-information models. Applied to geo-VR in landscape architecture (begeleider: dr. S. Zlatanova MSc, afstudeerhoogleraar prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom); Thijs Brentjens; OpenGIS web feature services for editing cadastral data. Analysis and practical experiences (begeleider: drs. M.E. de Vries en drs. C.W. Quak, afstudeerhoogleraar prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom); Marco Baars; Moving objects in a geo-DBMS. Structuring, indexing, querying and visualizing moving point objects in a geo-DBMS context (begeleider: ir. E. Verbree; afstudeerhoogleraar prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom); Marcel de Rink; Synchronisation of ‘Work Processes’ vs. ‘Geoinformation’, a RWS case (begeleider: dr. ir. M.J.P.M. Lemmens, afstudeerhoogleraar prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom);
Arno van der Most; An algorithm for overlaying 3D features using a tetrahedral network (begeleider: ir. E. Verbree; afstudeerhoogleraar prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom).
In het verslagjaar hebben acht buitenlandse studenten colleges binnen de Geodesieopleiding gevolgd in het Erasmus/Socrates Programma. Het ging hierbij om studenten uit Polen, Tsjechië en Slowakije. Opleiding Bouwkunde De sectie Volkshuisvesting en Woningmarkt en de sectie Methodologie en Informatica verzorgen diverse vakken in de opleiding Bouwkunde (BSc-opleiding en MSc-opleiding Real Estate and Housing). Het gaat om: Methoden en Technieken 3b (BKM3R06) Methoden en Technieken 3b (AR3R060) Methodological Program 2 Prof. dr. P.J. Boelhouwer was in 2004 hoofdmentor van de volgende studenten: Bouchra El Maroudi; Hulp in nood door overschot. Een onderzoek naar de transformatiepotentie van leegstaande kantoorpanden tot woningen, faculteit Bouwkunde, Housing. Willem van der Kooij; Over- en onderbewoning. Naar een evenwichtige verdeling van de woningvoorraad, faculteit Bouwkunde, Housing. Tevens was prof. Boelhouwer mentor van de volgende studenten: Alexander Scholtz; Wederopbouw Enschede. De implementatie van particulier opdrachtgeverschap, faculteit Bouwkunde, Bouwmanagement en Vastgoedbeheer. Ruben Karel; Risico-analyse van een herstructureringsproject vanuit het oogpunt van een woningcorporatie, faculteit Bouwkunde, Housing. BSc-Opleiding Technische Bestuurskunde Het Onderzoeksinstituut OTB is betrokken bij het onderwijs binnen de opleiding Technische Bestuurskunde. Deze opleiding kent vier zogenaamde toepassingsdomeinen. Er worden enkele bijdragen geleverd in vakken binnen het zogenaamde toepassingsdomein Transport, Infrastructuur en Logistiek (het TIL-domein). In 2004 is vanuit de secties Vervoer en Infrastructuur en Stedelijke en Regiolnale Ontwikkeling aan de volgende vakken een beperkte bijdrage verleend: Aan het eerstejaarsvak Transportsystemen 1 (SPM1610) Aan het tweedejaarsvak Transportsystemen 2 (SPM2620) Aan het tweedejaarsvak Logistiek Management (SPM2610) Aan het derdejaarsvak Transport- en logistieke modellen (SPM3610) Aan het mastervak From business logistics to supply chain (MOT1610) Aan het mastervak Ontwerp en sturing van multimodale logistieke ketens (SPM9400) In 2004 zijn de werkzaamheden van de Taskforce Geo/SIRO, waarin de bijdrage van het Onderzoeksinstituut OTB aan het
l 15 l
2004 zitting in diverse promotiecommissies. TBM-onderwijs wordt verkend, afgesloten. Als resultaat is Prof. dr. ir. H. Priemus, prof. dr. P.J. Boelhouwer en prof. dr. besloten om een nieuw vierde domein binnen de opleiding F.M. Dieleman waren promotoren van Harry Boumeester. De Technische Bestuurskunde ‘Ruimte: Gebruik en ontwikkeling’ promotietitel luidde: Duurdere koopwoning en wooncarrière. (RGO-domein), te ontwikkelen. Het onderwijs binnen dit Een modelmatige analyse van de vraagontwikkeling aan de domein wordt grotendeels verzorgd door medewerkers van het bovenkant van de Nederlandse koopwoningenmarkt. Het Onderzoeksinstituut OTB en start in februari 2005. Binnen het proefschrift werd op 28 september in Delft verdedigd. domein staan locatieontwikkeling en gebiedsontwikkeling cen Prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom en prof. mr. dr. J. de Jong traal. waren promotoren van Jantien Stoter. Zij promoveerde op 13 september 2004 op het proefschrift 3D Cadastre over de Overig onderwijs binnen TU Delft zakelijke rechten boven én onder de grond. Het onderzoek Daarnaast wordt binnen de TU Delft bijgedragen aan andere werd in samenwerking met het Nederlandse Kadaster uitgeopleidingen. In 2004 is opnieuw het vak Geo-informatie voor voerd. Prof. dr. P.J. Boelhouwer had zitting in de promotieciviel technici (CT1130) verzorgd, samen met de sectie MGP commissie. van de faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek. Prof. dr. W.K. Korthals Altes was promotor van Daniëlle In 2004 heeft overleg plaatsgevonden over twee mogelijke Groetelaers. Zij promoveerde op 12 oktober 2004 aan de TU nieuwe masteropleidingen, waar het onderzoeksinstituut bij Delft op het onderwerp Instrumentarium locatieontwikkeling. betrokken zal worden: Een MSc-opleiding Geomatics samen met de faculteiten Sturingsmogelijkheden voor gemeenten in een veranderde Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek, Civiele Techniek en marktsituatie. Prof. mr. dr J. de Jong had zitting in de proGeo-wetenschappen en Techniek, Bestuur en Management. motiecommissie. Een MSc-opleiding(svariant) op het terrein van Spatial deve- Prof. dr. Frans Dieleman was promotor van Stephan Krijgslopment, samen met de faculteiten Bouwkunde, Civiele man. Hij promoveerde op 24 mei 2004 aan de Universiteit Techniek en Geowetenschappen en Techniek, Bestuur en Utrecht op het onderwerp Activity and Travel Choice(s) in Management. Multimodal Transport Systems (medepromotor was prof. H.P.J. Timmermans). Opleiding GIMA Prof. Boelhouwer was lid van de promotiecommissie van Ana In 2003 is een nieuwe MSc-opleiding GIMA (Geographical Maria Fernandez-Maldonado: ICT-related transformations in Information Management and Applications) gestart. Aan deze Latin American Metropolises (promotor prof. dr. P. Drewe, gezamenlijke opleiding van de Universiteit Utrecht (penvoerTU Delft, 6 december 2004). der), de TU Delft, Wageningen Universiteit en het ITC wordt vanuit Delft door de sectie Geo-informatie en Grondbeleid en Prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom nam deel aan de volgende de sectie GIS-technologie van het instituut een bijdrage gele- promotiecommissies: Tang Xinming, Spatial object modeling in fuzzy topological verd. spaces: with applications to land cover change (ITC DisserIn 2004 zijn vanuit het Onderzoeksinstituut OTB de volgende tation 108, PhD thesis Universiteit Twente, 9 januari 2004). vakken verzorgd: Bijdrage aan Introduction Arbind Tuladar, Parcel-based geo-information system: con Module 1: Methods and Tools for Geo-information managecepts and guidelines (promotor prof. dr. ir. M.J.M. Bogaerts, ment and application ITC Dissertation 115, PhD thesis TU Delft, 11 oktober 2004). Bijdrage aan Module 2: Basic application Ook mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen maakte deel uit van de pro Bijdrage aan Module 3: Management in organisations motiecommissie. Overig onderwijs buiten de TU Delft Prof. F.M. Dieleman was lid van de volgende promotiecommisVanuit de sectie GIS-technologie worden twee vakken aan de sies: KU Leuven voor de opleidingen Architectuur, Bouwkunde/Civie- Chang Hoy Joh, Measuring and predicting adaptions in multi-dimensional activity patterns (promotor prof. dr. H.P.J. le Techniek en Gebouwentechniek (5e jaars) en MijnbouwkunTimmermans, Technische Universiteit Eindhoven, 8 januari de (3e jaars) verzorgd: Topografie 2004). Aanvullingen topografie Tuna Tusan-Kok, Budapest, Istanbul and Warsaw, Institutional and spatial change (promotor prof. dr. J. van Weesep, Ook op ad-hoc basis geven we onderwijs bij andere universiUniversiteit Utrecht, 7 oktober 2004). taire opleidingen buiten de TU Delft. Door de sectie Geo-infor- Maciej A. Orzechowski, Measuring housing preferences using virtual reality and Bayesian belief networks (promotoren matie en grondbeleid zijn in 2004 twee incompanycursussen prof. dr. H.P.J. Timmermans en prof. dr. B. de Vries, Techniverzorgd. Voor de Raad voor Vastgoed Rijksoverheid is gestart sche Universiteit Eindhoven, 1 november 2004). met een cursus Vastgoedeconomie voor de rijksoverheid. Voor BouwNed is een cursus Ruimtelijk beleid en voortgang bouw Emeritus hoogleraar prof. dr. ir. M.J.M. Bogaerts was co-proverzorgd. motor van Micha Werner. Hij promoveerde op 14 december 2004 op het onderwerp Spatial Flood Extent Modelling: A perPromotiecommissies formance-based comparison. Een aantal hoogleraren en universitair hoofddocenten had in
l 16 l
3 Delft Centre for Sustainable Urban Areas De wereld verstedelijkt. Leefbaarheid, economische vitaliteit, sociale samenhang, bereikbaarheid en het milieu mogen hierdoor niet in het gedrang komen. De juiste voorwaarden moeten daarom geschapen worden voor de toekomst en we moeten nadenken over duurzame stedelijke gebieden waarin wonen, werken en recreëren worden gecombineerd. Dit vraagt om multidisciplinair onderzoek zoals dat plaatsvindt in het Delft Centre for Sustainable Urban Areas. Inzichten in bijvoorbeeld woningmarkt, ruimtelijk beleid, stedelijke bedrijvigheid, vrijetijdsbesteding en wijkontwikkeling leiden tot een toepasbare en duurzame vernieuwing van de gebouwde omgeving. Het Delft Centre for Sustainable Urban Areas (SUA) is een van de dertien Delft Research Centres van de TU Delft. SUA bundelt onderzoek van het Onderzoeksinstituut OTB en de drie constituerende faculteiten Bouwkunde, Civiele Techniek en Geowetenschappen en Techniek, Bestuur en Management. Het Onderzoeksinstituut OTB vormt de kern. Prof. dr. Peter Boelhouwer is de wetenschappelijk directeur en dr. ir. Marjolein Spaans de programmacoördinator van SUA. Er worden tien onderzoeksprogramma’s onderscheiden: Vastgoed- en Projectmanagement Duurzaam woningvoorraadbeleid Netwerksteden
Multi-actor systemen Materiaalkunde en duurzame constructie Volkshuisvestingssystemen Stedelijke en regionale ontwikkeling Stedelijke vernieuwing en wonen Geo-informatie en Grondbeleid GIS-technologie
Het onderzoek dat in de Delft Research Centres wordt uitgevoerd, is multidisciplinair van aard. Het toponderzoek vormt in het algemeen de katalysator voor extern gefinancierd onderzoek. Behalve financiering vanuit de TU Delft, wordt het onderzoek ook vanuit het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik, NWO, Europese projecten en overige externe contracten gefinancierd. In SUA is ruim 80 fte aan onderzoekscapaciteit ondergebracht, van wie 11 Ph.D.’s en 5 postdoc’s specifieke financiering ontvangen vanuit het Delft Centre. Na het formele startsein van het Delft Centre for Sustainable Urban Areas medio 2003 is vanaf het eind van datzelfde jaar een start gemaakt met de opbouw van de overkoepelende activiteiten. Begin 2004 waren alle onderzoeksposten bemenst. Ook werd er een colloquiumreeks gestart waarbij kruisbestuiving tussen de afzonderlijke programma’s voorop staat. Een gezamenlijk onderzoekskader is uitgewerkt dat mede als kapstok moet dienen voor profilerend onderzoek door gezamenlijke onderzoeksprogramma’s. Marketing- en communicatieactiviteiten als een website, brochure en een wetenschappelijke serie bij de Delft University Press werden voortvarend ter hand genomen. In 2004 vonden binnen SUA de volgende promoties plaats: Jantien Stoter (GIS-technologie, Onderzoeksinstituut OTB): 3D Cadastre Daniëlle Groetelaers (Geo-informatie en Grondbeleid, Onderzoeksinstituut OTB): Instrumentarium locatieontwikkeling; sturingsmogelijkheden voor gemeenten in een veranderende marktsituatie Harry Boumeester (Volkshuisvestingssystemen, Onderzoeksinstituut OTB): Duurdere koopwoning en wooncarrière Ana Maria Fernandez-Maldonado (Netwerksteden, Bouwkunde): ICT-related transformations in Latin American Metropolises. Het Delft Centre for Sustainable Urban Areas heeft een afzonderlijk jaarverslag 2004 uitgebracht. Dit is op aanvraag beschikbaar.
Marjolein Spaans en Peter Boelhouwer.
l 17 l
4 Onderzoeksprogramma Housing Systems Programmaleiders: Peter Boelhouwer en Marja Elsinga 4.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma Housing Systems richt zich op de ontwikkelingen op de woningmarkt. Leidraad vormen de doelstellingen van het woonbeleid en de ontwikkelingen op de woning(bouw)markt. Naast de woningmarktprocessen richt het onderzoek zich eveneens op de interactie tussen het huisvestingssysteem en zijn omgeving. Hierbij gaat het zowel om de wijze waarop woningmarktprocessen andere maatschappelijke ontwikkelingen beïnvloeden, als om de invloed van deze maatschappelijke ontwikkelingen op het functioneren van de woningmarkt. Zo is er de komende jaren vooral spanning te verwachten tussen de ontwikkelingen op de woningmarkt en die van de verzorgingsstaat, het milieubeleid en de ruimtelijke ordening in het algemeen en het verstedelijkingsbeleid in het bijzonder. De belangrijkste leidraad in het programma is de vraag hoe huisvestingssystemen gekarakteriseerd kunnen worden, hoe ze veranderen en of ze duurzaam zijn. Immers, ook voor volgende generaties moeten in de complexe constellatie van markt, instituties, regels en subsidies voldoende betaalbare en gewenste woningen en een vitale leefomgeving gegarandeerd zijn.
Omdat veel publicaties in het Engels verschijnen en er jaarlijks diverse artikelen in internationale tijdschriften gepubliceerd worden, weten ieder jaar veel buitenlandse onderzoekers de weg naar het instituut te vinden. In 2000 ontvingen we een vierjarige bonus voor excellent onderzoek op dit gebied van de TU Delft. Met behulp hiervan konden we in de afgelopen jaren het internationaal vergelijkend onderzoek verder ontwikkelen. Het internationaal vergelijkend volkshuisvestingsonderzoek is voor een belangrijk deel theoriegestuurd. Harry van der Heijden en Joris Hoekstra werken aan twee proefschriften op dit terrein. Harry van der Heijden onderzoekt of diverse bestaande wetenschappelijke inzichten en theorieën bruikbaar zijn om verschillen en overeenkomsten tussen de volkshuisvestingssystemen in zeven West-Europese landen te beschrijven en te verklaren. Het proefschrift wordt op basis van de bundeling van een aantal deels al verschenen internationale artikelen in 2005 afgerond.
In het onderzoeksprogramma onderscheiden we de volgende thema’s: De ontwikkeling van huisvestingssystemen (4.2) Financiële en economische aspecten van de woningmarkt (4.3) Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren (4.4) Woningbouwmarkt (4.5)
4.2 De ontwikkeling van huisvestingssystemen Themaleider: Marja Elsinga Themagroep: Peter Boelhouwer Marietta Haffner Harry van der Heijden Joris Hoekstra Jan Kersloot André Mulder (faculteit Bouwkunde) Hugo Priemus (faculteit TBM) Janneke Toussaint (vanaf 1 december 2004) Arjen Wolters De ontwikkeling van huisvestingssystemen in internationaal Het onderzoek naar de ontwikkeling van perspectief, zoals in Glasgow (geheel boven) en New York (boven), vormt al meer dan een decennium een belangrijk huisvestingssystemen vormt al meer dan een decennium een belangrijk onderzoeksthema van het Onderzoeksinstituut OTB. onderdeel van het onderzoeksprogramma Housing Systems.
l 18 l
Joris Hoekstra zette in 2004 zijn internationaal vergelijkend promotieonderzoek naar de woningkwaliteit in West-Europa voort. In dit project wordt niet alleen gekeken naar de kenmerken van woningen, maar ook naar het kwaliteitsbeleid van de overheid en de woonsatisfactie van bewoners. Kennis hierover maakt een meer evenwichtige vergelijking van volkshuisvestingssystemen mogelijk. De resultaten van het gevoerde volkshuisvestingsbeleid krijgen immers pas betekenis wanneer ze worden gerelateerd aan de kwaliteit van de woningvoorraad en de tevredenheid van bewoners. In 2004 is een start gemaakt met een volgend internationaal vergelijkend project. Marietta Haffner, Harry van der Heijden en Joris Hoekstra bestuderen hiertoe de ontwikkelingen in de afgelopen tien jaar op het terrein van wonen in onder meer Nederland, Duitsland, België en Groot-Brittannië. Doel is om na te gaan hoe de woonlasten(quotes) van verschillende groepen huishoudens uitgesplitst naar eigendomssector en naar huishoudinkomen, zich hebben ontwikkeld. Deze ontwikkelingen worden beschreven aan de hand van veranderingen op de woningmarkt en in het woonbeleid en fiscaal beleid. Dit project wordt, evenals enkele andere projecten, uitgevoerd in samenwerking met de themagroep Financiële en economische aspecten van de woningmarkt.
den moeten presteren in de stedelijke vernieuwing, wie dat bepaalt en hoe dat gewaarborgd zou kunnen worden. Er is gewerkt aan een literatuurstudie, er zijn expertinterviews afgenomen en er is een casestudie in Den Haag uitgevoerd. Wisselwerking theorie- en probleemgestuurd onderzoek Hoewel het internationaal vergelijkend onderzoek vanuit een fundamentele benaderingswijze is opgezet, vormt het contractonderzoek een niet te verwaarlozen onderdeel van dit thema. De wisselwerking die het Onderzoeksinstituut OTB voorstaat tussen theorie- en probleemgestuurd onderzoek komt binnen dit thema dan ook goed uit de verf. Veel artikelen in internationaal wetenschappelijke tijdschriften vinden bijvoorbeeld hun oorsprong in het contractonderzoek. In 2004 heeft Marja Elsinga een essay over betaalbare en risicoarme koopwoningen in het kader van het DGW/Nethur-partnership afgerond, in samenwerking met de themagroep Financiële en economische aspecten van de woningmarkt. Zij geeft een historisch overzicht van de ontwikkeling van nieuwe eigendomsvormen in Nederland. De vraag waarom nieuwe vormen werden ontwikkeld en welke omstandigheden voor falen of slagen hebben gezorgd, staan daarbij centraal. Daarnaast staat zij stil bij de ontwikkeling van nieuwe eigendomsvormen in andere landen. De studie gaat in op de achtergronden en randvoorwaarden voor de ontwikkeling van nieuwe eigendomsvormen in de Verenigde Staten, Engeland en Finland. Ten slotte hebben Marja Elsinga en Joris Hoekstra een essay geschreven voor de VROM-raad over de betekenis van eigenwoningbezit. Basis voor het essay is de recente internationale literatuur over dit onderwerp. In dit essay staat de vraag centraal of een eigen woning zodanige voordelen heeft voor burgers en/of maatschappij dat stimulering en subsidiëring van de koopsector wenselijk is. Het essay gaat in op theorieën over de meerwaarde van de eigen woning zoals die in Engeland en de Verenigde Staten (American Dream) ontwikkeld zijn en de empirische toetsing daarvan. Ook wordt een beeld gegeven van de betekenis die het eigenwoningbezit in een aantal Europese landen heeft aan de hand van het European Community Household Panel.
Een relatief nieuw accent binnen de themagroep vormt het onderzoek dat zich bezighoudt met de vraag of ontwikkelingen in Nederland kunnen worden verklaard met bestaande algemene woontheorieën uit de internationale literatuur. Een voorbeeld hiervan is het project Toekomst sociale huursector dat in 2004 is gestart. Marja Elsinga, Marietta Haffner en Harry van der Heijden gaan in dit project na in hoeverre de theorie van Kemeny over een ‘unitary rental market’ opgeld zou kunnen doen in Nederland. Met de ‘unitary rental market’ duidt Kemeny op de situatie dat de sociale huursector genoegen neemt met een lager rendement, maar verder marktconform opereert. Volgens hem kunnen de sociale en de commerciële huurmarkt op deze wijze duurzaam met elkaar concurreren. Dit project wordt in samenwerking met de themagroep Financiële en economische aspecten van de woningmarkt uitgevoerd. Het confronteren van de theorie van Kemeny met de basisbegrippen uit de economische theorie vormt een belang4.3 Financiële en economische rijk onderdeel van dit project. aspecten van de woningmarkt Een ander voorbeeld is het onderzoek van Arjen Wolters naar de ontwikkelingen in de sociale huursector in Nederland. De Themaleider: Marietta Haffner Nederlandse sociale huursector is internationaal gezien uitzonThemagroep: Peter Boelhouwer derlijk. Niet alleen vanwege de omvang van de sociale woningHarry Boumeester voorraad, maar ook door de grote financiële en bestuurlijke Kees Dol zelfstandigheid die de Nederlandse sociale huursector sinds de Marja Elsinga jaren negentig kenmerkt. Deze zelfstandigheid betekent dat Tom Kauko prestaties niet meer rechtstreeks door de overheid gestuurd Peter Neuteboom en getoetst worden. Vanuit een bestuurskundige invalshoek Hugo Priemus (faculteit TBM) geeft Arjen Wolters invulling aan zijn promotieproject, dat de Guido van Steen prestaties van woningcorporaties in een netwerkomgeving Paul de Vries bestudeert, met Hugo Priemus als promotor. In 2004 is Arjen Wolters gewerkt aan het deelproject Prestaties van woningcorporaties in de stedelijke vernieuwing. Het onderzoek wordt uitgevoerd Binnen dit thema bestuderen we de binnen het Corpovenista-programma en wordt vanaf 2004 ondergebracht in het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtege- woningmarkt vanuit een financiële of economische invalshoek. bruik. Dit onderzoek gaat in op de vraag wat corporaties zou- Het begrip financieel duidt aan dat de groep zich bezighoudt
l 19 l
met aan het wonen gerelateerde geldstromen. De economische invalshoek impliceert dat een economisch begrippen- en analysekader wordt toegepast. Dit kader heeft betrekking op de wijze waarop in de economie ‘de woning’ wordt ontleed, te weten als een investeringsgoed dat woondiensten levert. De relaties tussen de woondienstenmarkt en de huizenmarkt staan dan ook centraal. Het onderzoeksdomein van de themagroep heeft een ontwikkeling doorgemaakt die ingezet werd door de terugtrekkende beweging van de overheid. In de jaren tachtig stonden in het onderzoek van de groep met name de effecten van het overheidsingrijpen op de betaalbaarheid centraal. Nu zien we dat de trend van ‘meer markt’, die is ingeluid door de Nota Wonen in 1989, doorzet: de gewijzigde rol van de overheid in het woonbeleid, de eigen verantwoordelijkheid van de burgers, de verzelfstandigde woningcorporaties en de grote interesse voor de eigenwoningsector. De trend van ‘meer markt’ leidde in 2004 bij de themagroep tot meer aandacht voor (de prijsvorming in) de koopsector en tot meer aandacht voor de toegenomen risico’s die het gevolg zijn van de herverdeling van de risico’s op de woningmarkt tussen overheid, markt en eigenaar-bewoners, alsmede de toegenomen grip van de conjunctuur op het wonen. Daarnaast werden nog studies op andere terreinen verricht (capita selecta), bijvoorbeeld naar de vermogensvorming in de eigen woning van senioren, het korte- en langetermijnevenwicht op de koopwoningmarkt en een mogelijk systeem van huursubsidie in Vlaanderen.
dan het nationale niveau. Zo hebben Boelhouwer en De Vries gewerkt aan een DGW/Nethur-studie naar het effect van het nieuwbouwaanbod op de koopprijsontwikkeling in een bepaald gebied. Met het project Housing markets, property prices and locational preferences – comparison between European metropolitan areas, zorgt Tom Kauko voor een nieuwe inbreng op het terrein van koopprijsmodellen. Methodenontwikkeling (neural network techniques, Saaty method) om de koopprijzen in verschillende stedelijke gebieden in verschillende landen te verklaren aan de hand van omgevingskenmerken, vormt een belangrijke component van het project. Onder leiding van Paul de Vries is het Onderzoeksinstituut OTB in 2004 begonnen met een nieuw te ontwerpen prijsindexcijfer dat gecorrigeerd wordt voor de kwaliteit van woningen. Dit gebeurt in opdracht van het Kadaster. Methoden die hierbij in beschouwing worden genomen, zijn de hedonische prijsanalyse, de repeat-salesmethoden en de hybridemethoden.
Risico’s van eigenwoningbezit In het kader van het promotietraject Risico’s van het eigen woningbezit, stelt Peter Neuteboom zich de vraag of de recente stijging van de hypothecaire kredietverlening in Nederland en elders in Europa, in combinatie met toegenomen onzekerheden ten aanzien van de economie en demografie, daadwerkelijk een stijging van de individuele risico’s voor eigenaarbewoners heeft betekend. Nauw hiermee verbonden is de vraag of de bestaande verschillen -in niveau en ontwikkelingbinnen Europa een verschil in risicoattitude van eigenaarbewoners weerspiegelt of slechts een reflectie vormt van verKoopprijsontwikkeling schillen in institutionele context en in economische en demoOm de koopprijsontwikkeling te voorspellen hebben Peter grafische onzekerheden. Boelhouwer en Paul de Vries een model ontwikkeld dat in de loop van de jaren steeds verder geperfectioneerd is (NVB-ther- Marja Elsinga en Peter Neuteboom hebben samen met RIGO mometer). Een nieuwe onderzoeksrichting voor de themagroep een studie verricht naar de positie van het Waarborgfonds vormt het verklaren van koopprijzen op een lager schaalniveau Sociale Woningbouw en het Waarborgfonds Eigen Woningen in
Vraag naar duurdere koopwoning nauwkeurig in beeld gebracht Harry Boumeester, lid van de themagroep Financieel-economische aspecten van de woningmarkt, is in 2004 gepromoveerd op het onderzoek naar de ontwikkeling in de vraag (potentieel en gerealiseerd) naar duurdere koopwoningen in Nederland gedurende de periode 1975-2000. De keuze van huishoudens voor een (duurdere) koopwoning, ingekaderd in de theorie van nutsmaximalisatie op basis van hun positie in de huishoudens- en arbeidsmarktcyclus, staat hier centraal. Geconcludeerd kan worden dat de ‘career/lifecycle-theory’ niet toereikend is voor de verklaring van de vraagontwikkeling aan de bovenkant van de koopwoningmarkt. De dynamiek van de woningmarkt zelf blijkt minimaal even veel invloed uit te oefenen op deze vraag.
l 20 l
De zekerheid en onzekerheid van eigenwoningbezit In een Europees project onder leiding van de University of Birmingham bestuderen Kees Dol, Marja Elsinga, Peter Neuteboom en Janneke Toussaint samen met onderzoekers uit verschillende landen de factoren van zekerheid en onzekerheid van het eigenwoningbezit. Het gaat hier om het analyseren van de factoren die van invloed zijn op de positie van eigenaar-bewoners op huishoudensniveau. Ook wordt onderzocht hoe huishoudens in de verschillende landen patronen van (on)zekerheid en de voor- en nadelen van verschillende vormen van eigenwoningbezit percipiëren en hoe deze percepties de woonstrategieën van deze huishoudens beïnvloed hebben. Ook de strategieën ten aanzien van onderwijs, werk, gezinsformatie en pensioenen zijn onderwerp van studie. Het gaat hier om een samenwerkingsproject van de thema’s Financiële en economische aspecten van de woningmarkt en De ontwikkeling van huisvestingssystemen.
Nederland ten opzichte van fondsen elders. Het accent ligt hier op de betekenis van de garantiefondsen voor het woonbeleid. Hypotheekgarantiefondsen is tevens het onderwerp van de dissertatie van Liou Ciao van het MIT. Zij vergelijkt garantiefondsen in de USA, Mexico en Nederland. Hugo Priemus is een van haar promotoren en Marja Elsinga begeleidt haar vanuit de themagroep. Een soort risico-indicator voor het eigenwoningbezit is de Eigen Huis Marktindicator voor de koopwoningmarkt die het Onderzoeksinstituut OTB (Harry Boumeester, Paul de Vries) samen met de Vereniging Eigen Huis (VEH) heeft ontwikkeld. Dit instrument meet de ‘gevoelstemperatuur’ op de koopwoningmarkt, vergelijkbaar met de index voor het consumentenvertrouwen van het CBS. De bedoeling is het oordeel van de woonconsument over de ontwikkelingen op de (koop)woningmarkt te meten en daarmee het vertrouwen in de koopwoningmarkt op maandbasis in beeld te brengen.
Marja Elsinga en Guido van Steen participeerden in een onderzoek van het Vlaams Kenniscentrum voor Duurzaam Woonbeleid. In dit project werden de mogelijkheden voor de introductie van huursubsidie in Vlaanderen onderzocht. Na een verkenning van de situatie op de Vlaamse woningmarkt en van huursubsidiestelsels in een aantal Europese landen, werden de criteria opgesteld waaraan een Vlaams huursubsidiestelsel moet voldoen. Dit is uitgewerkt in een aantal varianten die zijn doorgerekend op hun financiële consequenties. Het onderzoek is enthousiast ontvangen door de Vlaamse minister die verantwoordelijk is voor het woonbeleid.
4.4 Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren Themaleider: Peter Boelhouwer (tot 1 december 2004) Harry Boumeester (vanaf 1 december 2004) Themagroep: Henny Coolen Marja Elsinga (vanaf 1 september 2004) Roland Goetgeluk Joris Hoekstra Sylvia Jansen (vanaf 15 augustus 2004) Tom Kauko Gust Mariën Janine Meesters (vanaf 15 oktober 2004) Astrid Zwarts (tot 1 november 2004)
Het vaststellen van woonvoorkeuren en de verhuisgeneigdheid is een weerbarstige materie die op verschillende manieren te benaderen is. Het uiteindelijke doel van de onderzoeksinspanningen is om meer betrouwbare metingen van woonvoorkeuren te krijgen en de relatie met het woningmarktgedrag te kunnen aangeven. Daartoe zijn bestaande methoden en technieken voor woningmarktonderzoek op hun bruikbaarheid getoetst; we bewerken methoden uit andere wetenschapsdisciplines en passen ze toe. Ook onderzoek naar consumentenbesluitvorming biedt interessante aanknopingspunten om het keuzegedrag op de woningmarkt te modelleren. Capita selecta In het verlengde van de enorme prijsstijging op de Nederland- Speciale aandacht gaat uit naar het bepalen van de verhuisgeneigdheid en de voorspellende waarde hiervan. De uitdaging se koopwoningmarkt, in combinatie met de toename van het eigenwoningbezit en de vergrijzing van de samenleving, is de ligt in het ontwikkelen van instrumenten en profielen die een vermogensvorming van senioren op de woningmarkt als nieuw, betere indicatie kunnen geven voor het uiteindelijke verhuisgedrag. actueel onderwerp in de belangstelling komen te staan. In 2004 heeft Marietta Haffner gewerkt aan een DGW/Nethur-stuDe betekenis van woon(milieu)voorkeuren die met als centrale vraag hoe senioren dit vermogen op terHet onderzoek naar de betekenis van woonvoorkeuren is het mijn besteden dan wel plannen te besteden. Met name de opties onttrekken en zelf opsouperen versus sparen en verer- afgelopen jaar voortgezet door Henny Coolen, Astrid Zwarts (tot 1 november) en Janine Meesters (per 15 oktober). Dit ven worden in deze studie onder de loep genomen. Ten slotte kan ook de huursector rekenen op interesse van de onderzoek vormt een onderdeel van het door NWO gefinancierde project Woonbeleving en Woningkeuze en zal uitmonthemagroep. Marja Elsinga, Cor Lamain en Gust Mariën voerden in twee promotieonderzoeken naar de achterliggende den een onderzoek uit naar de mogelijke effecten van de waarden, motieven en doelstellingen van woonvoorkeuren, en modernisering van het huurbeleid zoals voorgesteld door naar de specifieke conceptuele en methodologische aspecten minister Dekker van VROM. Aan de hand van het woningbevan onderzoek naar de betekenis van woonvoorkeuren. hoefteonderzoek worden de effecten van een ruimer huurbeHet doel van het onderzoek is om de betekenis van woonvoorleid verkend. Daarnaast verschaffen kwalitatieve interviews inzicht in de mogelijke veranderingen in het zoek- en keuzege- keuren in termen van functies, doelstellingen en waarden in kaart te brengen, waardoor er meer inzicht ontstaat in de drag van huurders.
l 21 l
misch haalbaar is. Het onderzoek bevindt zich daarmee op het snijvlak van drie Voortbordurend op het al ontwikkelde conceptuele en metho- onderzoeksterreinen: het vaststellen van woonvoorkeuren met dologische kader en de pilotprojecten die in voorgaande jaren de nadruk op de locationele component (themagroep Woonvoorkeuren), het vertalen van deze voorkeuren naar zoekruimzijn uitgevoerd, is het afgelopen jaar vooral gewerkt aan een tes van potentiële locaties met behulp van Geografische Inforverdere uitwerking van het conceptuele en methodologische matie Systemen (werkgroep Ruimtelijke Analyse) en het ecokader en zijn ook verschillende aannamen van dit model nomisch waarderen van deze locaties (themagroep Financiële getoetst. In de eerdere pilotprojecten is vooral gezocht naar en economische aspecten van de woningmarkt). manifeste en latente functies van woningkenmerken, waarbij met name de rol van cultuur is opengelaten. In een van de nu In 2004 stonden de activiteiten rond het schrijven van artikelen en het formuleren van de Bsik-voorstellen centraal. Zo is in uitgevoerde projecten wordt ingegaan op de analytische rol van het verschijnsel cultuur. Cultuur, gedefinieerd als een ver- oktober een interview in het ROM-magazine verschenen over Bouwen op Water. Ook bij het Journal of Environmental Planzameling betekenissystemen, blijkt met name van belang als ning and Management is een artikel aangeleverd en geaccepcontextueel kader voor de interpretatie van de waargenomen latente en manifeste functies. Deze rol van cultuur werd zowel teerd (begin 2005 verschenen). Daarnaast is het Bsik-project Drijvende Stad goedgekeurd en wordt het ingediende voorstel conceptueel als ook empirisch aannemelijk gemaakt. voor Ruimte voor Geoinformatie in maart 2005 beoordeeld. In een ander project is voor het eerst gebruik gemaakt van Voor het programma Meervoudig Ruimtegebruik (Habiforum) is netwerkanalyse voor het analyseren van de betekenisstructueen ontwerpinstrument voor een bestaand dynamische GISren van woningkenmerken. Verschillende netwerkanalytische representaties van deze betekenisstructuren (grafische presen- grondgebruik en Multi-Criteria Model (Leefomgevingsverkentaties, adjacentiematrixen) leverden waardevolle inzichten op ner) ontwikkeld. Het wordt getoetst in een concrete case: Rijnenburg in de gemeente Utrecht. Hiervoor wordt samengeover de betekenisstructuren. Verder werd empirisch aangetoond dat de veronderstelde hiërarchische structuur van bete- werkt met de gemeente Utrecht en zijn de BRU (Bestuur Regio Utrecht) en de provincie Utrecht gesprekspartners. kenisstructuren ook daadwerkelijk aanwezig is, en blijkt men met behulp van netwerkanalyse beter inzicht te krijgen in de Lokaal en regionaal woningmarktonderzoek betekenissen van woningkenmerken. Naast theoriegestuurd onderzoek wordt eveneens contractonderzoek uitgevoerd. Zo vormt het lokale en regionale woningKwalitatieve woningmarktanalyse marktonderzoek sinds de oprichting van het OnderzoeksinstiEind 2004 zijn de voorbereidingen begonnen van het project Kwalitatieve Woningmarktanalyse, dat valt binnen het project tuut OTB een van de kernactiviteiten. In 2004 heeft de themagroep enkele lokale en regionale woningmarktanalyses afgeWoon(milieu)preferenties individuen en huishoudens (project 5.1) in het cluster Woningmarktdynamiek, woon(milieu)prefe- rond, te weten voor de gemeenten Waddinxveen en Vlissingen. Voor de gemeente Waddinxveen is ook een aanvullend renties, portfoliobeleid en duurzaamheid (cluster 5) van het onderzoek naar de positie van starters op de gemeentelijke onderzoeksprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik. In dit onderzoeksproject gaat het niet zozeer om het vaststellen van woningmarkt uitgevoerd. Daarnaast is aan het eind van 2004 gestart met een verhuisketenanalyse in opdracht van de algemene representatieve woonvoorkeuren, maar gaan we wederom op zoek naar het begrip achter deze voorkeuren. Het gemeente Vlissingen. Ook de langdurige detachering van Roland Goetgeluk als inteonderzoek concentreert zich op twee specifieke en markante nieuwbouwlocaties, die zowel het publiek als de bouwonderne- rim-programmacoördinator Wonen bij het Samenwerkingsorgaan Duin- en Bollenstreek valt onder de praktijkgerichte toemers aanspreken: Haverleij in Den Bosch en Sveaparken in Schiedam. Daarbij worden de oorspronkelijke uitgangspunten passing van regionale woningmarktanalyse. en doelstellingen van beide projecten geëvalueerd onder de huidige en potentiële bewoners en afgezet tegen onderliggen4.5 Woningbouwmarkt de betekenis- en waardestructuren van deze woonconsumenten. Themaleider: Harry van der Heijden Bij de uitvoering van het onderzoek wordt een beroep gedaan Themagroep: Peter Boelhouwer op kwalitatieve onderzoekstechnieken waarmee het OnderKees Dol zoeksinstituut OTB de afgelopen jaren een ruime ervaring Cor Lamain heeft opgedaan: de inzet van focusgroups en van de diepteGust Mariën interviewtechniek laddering. Peter Neuteboom Paul de Vries Wonen met water Het wetenschappelijk doel van dit onderzoeksproject, dat uitDe themagroep Woningbouwmarkt is gevoerd wordt door Roland Goetgeluk samen met onder meer Dura Vermeer in het kader van het Bsik-programma Leven met gestart in 2004 en kan worden beschouwd als de opvolger van Water, is om meer inzicht te verkrijgen in de partiële (locatio- de themagroep Marktsignaleringssystemen. In de nieuwe thenele) waardering van water als een onderdeel van de ‘housing magroep krijgt naast het ontwikkelen, uitvoeren en beheren van monitorings- en signaleringssystemen ook het uitvoeren bundle’ van woonconsumenten en het bepalen of ‘waterrijk’ van fundamenteel onderzoek naar de werking van de woningbouwen als meervoudig ruimtegebruik ruimtelijk en economotieven die ten grondslag liggen aan de woningkeuze.
l 22 l
bouwmarkt een plaats. De directe aanleiding voor deze verdieping van het thema is dat de verstrekte informatie voor diverse monitoring- en signaleringssystemen over ontwikkelingen op de woning(bouw)markt in toenemende mate vragen oproept omtrent mogelijke verklaringen voor de gesignaleerde ontwikkelingen. Dit hangt samen met de veranderende positie van de overheid op de woningbouwmarkt.
modaal en hoger. Naast verslagen voor heel Nederland (Huizenkopers in profiel en Huurders in profiel), waarvan in 2004 weer publicaties verschenen, zullen in 2005 aparte deelrapportages worden uitgebracht voor de vier landsdelen. De informatie uit dit project levert ook een belangrijke inbreng voor het onderzoeksthema Theorie en methodologie van het meten van woonvoorkeuren.
Marktsignaleringssystemen Sinds eind jaren tachtig zijn de aanbodsubsidies afgebouwd, waardoor de overheidssturing op de woningbouwmarkt is afgenomen en waardoor de overheid niet langer beschikt over uitgebreide informatie omtrent de woningproductie. Via marktmonitoring en marktsignaleringssystemen wordt relevante marktinformatie voor overheden en marktpartijen periodiek verzameld en verwerkt (vaak door middel van indicatoren) tot een beeld van de situatie op de woningbouwmarkt. Zo hebben Harry van der Heijden, Cor Lamain en Kees Dol in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Projectontwikkelingsmaatschappijen (Neprom), het ministerie van VROM, het Algemeen Verbond Bouwbedrijf (AVBB) en Aedes vereniging van woningcorporaties in 1997 een begin gemaakt met het opzetten van een voortgangsmeting van het aanbod, de afzet en de oplevering van nieuwe koopwoningen: de Monitor Nieuwe Woningen. Elk kwartaal worden ontwikkelingen in het aanbod, de afzet en de oplevering van nieuwe koopwoningen in beeld gebracht. Daarnaast is in 2002 gestart met het (op jaarbasis) in beeld brengen van kosten- en kwaliteitskenmerken van nieuwe koopwoningen en wordt, mede voor de Bouwprognoses, op basis van informatie uit de Monitor Nieuwe Woningen jaarlijks een raming gemaakt van de woningbouwproductie. In 2004 is het Jaarboek Monitor Nieuwe Woningen 2003 verschenen, en zijn er twee versies uitgebracht van het Regionaal Informatiesysteem (RIS). Met het RIS kunnen gebruikers zelf per gemeente en per regio de door hen gewenste tabellen samenstellen omtrent (de prijs van) aangeboden, verkochte en opgeleverde nieuwe koopwoningen. Via de internetsite www.monitornieuwewoningen.nl zijn resultaten van de monitor beschikbaar. Naast de nieuwbouwproductie houdt het Onderzoeksinstituut OTB tevens de vinger aan de pols bij de markt van bestaande koopwoningen. Hiertoe ontwikkelden Peter Boelhouwer en Paul de Vries in opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars een marktsignaleringssysteem voor koopwoningen. Voor dit systeem werd een aantal marktindicatoren opgesteld, dat inzicht verschaft in de ‘gezondheid van de koopwoningmarkt’: de zogenaamde thermometers van de koopwoningmarkt. Daarnaast werd tevens een geïntegreerde thermometer samengesteld die op basis van ontwikkelingen uit het verleden, inzicht geeft in de mogelijke veranderingen op de markt van koopwoningen. Ook in 2004 verschenen bij de NVB twee ‘thermometers’. In het signaleringssysteem Huizenkopers en huurders in profiel, dat door Harry Boumeester, Henny Coolen en Gust Mariën eveneens in opdracht van NVB Bouwondernemers en Ontwikkelaars wordt uitgevoerd, worden de veranderingen gemeten in de woonvoorkeuren van potentiële kopers en huurders. Hiervoor worden periodiek de woonwensen geïnventariseerd van zo’n 3.000 verhuisgeneigden met een jaarinkomen rond
Functioneren van de woningbouwmarkt De werking van de woningbouwmarkt heeft de afgelopen jaren voor nogal wat onduidelijkheid gezorgd. Zo bleef de woningproductie niet alleen achter bij wat er beleidsmatig werd verwacht, maar ook bij wat er gezien de vraagontwikkeling voor mogelijk werd gehouden. Met name de situatie aan het eind van de vorige eeuw, waarbij een economische hoogconjunctuur en een grote effectieve vraag naar koopwoningen samengingen met forse prijsstijgingen en een afname van de productie, zorgde voor veel vragen. In de loop van 2004 is een start gemaakt met de wetenschappelijke verdieping binnen het thema Woningbouwmarkt in vier projecten, die zijn gericht op het functioneren van de woningbouwmarkt. Deze projecten zijn voor een belangrijk deel gefinancierd door het ministerie van VROM. Voor het onderzoek Marktimperfecties in de Woningbouw, dat in 2004 in samenwerking met RIGO is uitgevoerd, hebben Harry van der Heijden en Harry Boumeester het functioneren van de woningbouwmarkt geanalyseerd, waarbij wordt ingezoomd op de ontwikkeling van het overheidsbeleid, de relatie tussen conjunctuur, verkoopprijzen en woningproductie, de relatie tussen de markt voor bestaande en nieuwe koopwoningen en de ontwikkeling van verhoudingen tussen vraag en aanbod op de koopwoningmarkt. Daarnaast hebben Paul de Vries en Erik Louw de markt voor (nieuwe) kantoren vergeleken met de woningbouwmarkt. Centrale vragen zijn in hoeverre het institutionele kader voor beide sectoren verschilt, wat de rol is van de verschillende actoren en of er tussen beide sectoren verschillen zijn in de wijze waarop de productie reageert op conjuncturele ontwikkelingen. Achterliggende vraag is of er wellicht concurrentie is tussen beide sectoren bij de inzet van bouwcapaciteit. De eindrapportage van deze studies verschijnt in 2005. Eveneens in samenwerking met RIGO, en gefinancierd door het ministerie van VROM, is in 2004 gestart met het onderzoek Prijskolom woningproductie. Deze studie, waarbij namens het Onderzoeksinstituut OTB Harry van der Heijden, Paul de Vries en Johan de Greef betrokken zijn, is gericht op het verkrijgen van inzicht in de aard van de woningproductie: de prijsopbouw en prijs/kwaliteitsontwikkeling van nieuwe koop- en huurwoningen. Daarbij zijn drie markten van belang: de grondmarkt (grondprijzen), de bouwmarkt (aanneemsommen) en de vastgoedmarkt (verkoopprijzen en huurprijzen). Voor wat betreft de vastgoedmarkt wordt via hedonische prijsanalyses de prijs/ kwaliteitsverhouding van nieuwe woningen vergeleken met die van woningen in de bestaande voorraad. Tevens wordt aandacht besteed aan het kader waarbinnen de prijskolom van nieuwe woningen tot stand komt. Daartoe wordt via casestudies kwalitatieve informatie verzameld, gericht op specifieke locaties. In de eerste helft van 2005 wordt het onderzoek afgerond. Ten slotte hebben Peter Neuteboom en Harry van der Heijden
l 23 l
in 2004 gewerkt aan het via het DGW/Nethur-programma gefinancierde project Korte en middellange termijnontwikkelingen op de woningbouwmarkt. Dit project wordt uitgevoerd in samenwerking met de themagroep Financiële en economische aspecten van de woningmarkt. Doel van het project is de historische ontwikkelingen op de woningbouwmarkt te ontleden in een korte- en langetermijnontwikkeling van zowel de vraag als het aanbod. Voor dit project is een dynamisch evenwichtsmodel ontwikkeld (geïnspireerd op een model van Dipascuale
en Wheaton, 1994), waarin de dynamiek op de woningmarkt centraal staat. Het model beschrijft het proces naar een evenwicht, waarbij het evenwicht continu verschuift door veranderingen in de exogene variabelen. Getracht wordt om de verklaringskracht van het model voor de Nederlandse situatie te vergroten door de specifieke omstandigheden waarin de Nederlandse woningbouwmarkt functioneert, in het model te verwerken. In 2005 verschijnt een rapportage met de resultaten van deze studie.
l 24 l
5 Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations Programmaleider: Henk Visscher 5.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations (SHT) wordt uitgevoerd in de sectie Duurzaam Woningvoorraadbeleid en Kwaliteitszorg (DWK) en bestaat uit drie thema’s: Strategisch woningvoorraadbeleid en technisch beheer (5.2) Duurzaam en gezond wonen (5.3) Bouwregelgeving en kwaliteitszorg (5.4) Het is een gezamenlijk onderzoeksprogramma van het Onderzoeksinstituut OTB en van de sector Housing van de afdeling Real Estate and Housing van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en richt zich hoofdzakelijk op de innovatie van processen voor het verbeteren en instandhouden van de kwaliteit van woningen. Hierbij vormen strategische afwegingen, kwaliteitsbeheersing en -sturing, certificering en prestatieconcepten belangrijke aandachtspunten. Bij het voorraadbeleid ligt het accent op het besturen en beheren. Het beleid (het instrumentarium en de ontwikkelingen daarin) dat beheerders in de woningbouw voor hun woningvoorraad voeren, staat hierbij centraal. Bij het onderwerp duurzaam en gezond wonen wordt gewerkt aan de ontwikkeling en toepassing van instrumenten en beleid voor milieuvriendelijke, energiezuinige en gezonde woningen. Bij de bouwregelgeving wordt vooral aandacht besteed aan de implementatie van kwaliteitsnormen in de woningbouw en de ontwikkeling van beleidsinstrument en voor de kwaliteit van de bestaande woningvoorraad. Het onderzoeksprogramma maakt vanaf 2003 deel uit van het Delft Research Centre for Sustainable Urban Areas van de TU Delft. Dit programma bood in 2004 financiering voor de proefschriftprojecten van Gerda Klunder en Minna Sunikka en het post doctoraal onderzoek van Frits Meijer. Gerda Klunder heeft medio 2004 haar concept-proefschrift afgerond. Na een voorfase in 2003 is in 2004 aan acht grote projecten in het kader van het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik van Habiform gewerkt. In sommige projecten wordt door verschillende onderzoekers, zowel promovendi als postdocs, gewerkt. Het overgrote deel van de onderzoekers in de sectie DWK heeft op deze wijze een aandeel in dat programma. Van deze projecten maken zeven tevens deel uit van het Corpovenistaprogramma waarin acht woningcorporaties en Aedes participeren. Tevens wordt in dit kader intensief samengewerkt met SBR.
5.2 Duurzaam en gezond wonen Themaleiders: Gerda Klunder en Milou Beerepoot (tot 15 september 2004) Laure Itard (na 15 september 2004) Themagroep: Claudia Boon (tot 1 augustus 2004)
Jan van Ginkel Evert Hasselaar Minna Sunikka Jan Willem Smid (vanaf 1 april 2004 Karin Soldaat (vanaf 1 september 2004) De nationale en internationale aandacht voor een duurzaam gebouwde omgeving neemt toe. Ook binnen ons instituut is dit merkbaar. Zo doet de themagroep bijvoorbeeld onderzoek naar en adviseert zij over het bouwen en beheren van woningen met een hogere milieukwaliteit en een geringer gezondheidsrisico dan tot nu toe gebruikelijk is. De ontwikkeling van methoden en instrumenten daarvoor speelt een belangrijke rol. Ook beleidsontwikkeling op het gebied van duurzaam en gezond wonen in het algemeen en energiebesparing en duurzame energie in het bijzonder heeft onze aandacht. Alle mogelijke schaalniveaus komen daarbij aan bod, van Europa tot de individuele organisatie. De themagroep richt zich met het onderzoek naar duurzaam en gezond wonen op het beheer, maar ook op de verbetering van woningen en op de herstructureringsopgave van na-oorlogse wijken. Onderzoek en advies omvat beleid, proces en techniek en is bestemd voor alle partijen in de bouw: overheden, woningcorporaties, projectontwikkelaars en aannemers. Verder participeert de groep in verschillende Europese projecten en voert ze diverse promotieonderzoeken uit. De bestaande woningvoorraad stond in 2004 centraal in het onderzoek van de themagroep. De aandacht voor duurzaamheid in de bestaande woningvoorraad blijft nog steeds achter bij de nieuwbouw. Stedelijke vernieuwing in de vorm van grootschalige herstructurering van naoorlogse wijken is de opgave voor het komende decennium. Deze herstructureringsoperaties bieden uitgelezen kansen om de milieu- en gezondheidskwaliteit van het woningbezit te verhogen. Het gaat om 30% van het woningbezit, dat wil zeggen bijna twee miljoen woningen, waarin een forse inhaalslag gemaakt kan worden, tegenover een relatief bescheiden nieuwbouwproductie van hooguit 70.000 woningen per jaar. Binnen de themagroep staat de vraag centraal op welke wijze de milieubelasting en gezondheidsrisico’s van de huidige en toekomstige woningvoorraad kunnen worden teruggebracht. Deze vraag valt uiteen in de volgende deelvragen: Welke beleidsmaatregelen kunnen (Europese, rijks-, provinciale en gemeentelijke) overheden inzetten om de milieu- en gezondheidskwaliteit van de huidige en toekomstige woningvoorraad te vergroten? Welke instrumenten kunnen partijen die betrokken zijn bij de woningbouw en het woningbeheer, ondersteunen bij het nemen van duurzame beslissingen over hun woningnieuwbouw en voorraadbeheer? Veel onderzoek van de themagroep is ingebed in het program-
l 25 l
ma Vernieuwend Ruimtegebruik. Verder heeft de themagroep haar participatie in Ecobuild Research en de Europese projecten Build-On-RES en EPA-ED gecontinueerd. Het project Ecobuild Research is in 2004 gecontinueerd met cofinanciering van ITHO en ECN. Het Onderzoeksinstituut OTB was penvoerder van Build-On-RES, dat gaat over harmonisering van de energieprestatieregelgeving in Europa. Het project werd uitgevoerd in het Altener-programma van de Europese Unie. Daarnaast is er tevens gewerkt in het Altener-programma als onderzoekspartner in EPA-ED, een project over het Energie Prestatie Advies (EPA). Beide projecten zijn eind 2004 afgerond. Eind 2004 is een start gemaakt met een nieuw Europees project: Demohouse. Ten slotte heeft het onderzoek naar indicatoren voor de levensduur van woningen, in opdracht van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) en in samenwerking met de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en IVAM EnvironmenGoed ventileren bevordert de gezondheidskwaliteit van tal Research, geresulteerd in het boek Bouwen met Tijd. woningen. Vernieuwend Ruimtegebruik energieprijzen daarop een positieve invloed. De economische Claudia Boon voerde binnen het programma Vernieuwend haalbaarheid van duurzame energie-alternatieven wordt ook Ruimtegebruik, in samenwerking met Corpovenista en SBR, een project uit over prestatieafspraken voor duurzaam bouwen beperkt door onzekerheden in de toekomst, zoals de ontwikkebij stedelijke herstructurering. Daarin stond de vraag centraal ling van de energieprijs en de energiemarkt en de uiteindelijke welke rol prestatieafspraken kunnen spelen bij de implementa- kosten van de infrastructuur op wijk- en straatniveau, wanneer centrale energievoorzieningen geplaatst worden. Extra beleidstie van duurzaam bouwen in het planvormingsproces van de maatregelen zijn nodig voor de grootschalige implementatie herstructurering van naoorlogse woonwijken. Het blijkt dat van duurzame energie. Men kan daarbij denken aan belastingnog nauwelijks ervaring is opgedaan met prestatieafspraken voor duurzaam bouwen, maar dat daarvoor wel degelijk draag- vermindering of lagere grondprijzen ter compensatie van het gebruik van duurzame energie. Prestatieafspraken kunnen ook vlak aanwezig is bij gemeenten en woningcorporaties. Dit heeft te maken met de veranderde verhouding tussen die twee daarbij helpen, mits er een win-winsituatie ontstaat voor de partijen, waarbij het steeds meer voorkomt dat de woningcor- verschillende partijen en indien de relatie tussen prestatie en poratie niet alleen voor de bouwexploitatie, maar ook voor de kosten duidelijk is. Een groot deel van dit onderzoek heeft plaats gevonden bij Oxford University, waar Minna Sunikka grondexploitatie verantwoordelijk is. Deze resultaten zijn gedetacheerd was. Het onderzoek heeft in 2004 geresulteerd onder andere vastgelegd in een publicatie (samen met Minna in een concept-proefschrift, een boek en enkele artikelen. Sunikka) in de serie Sustainable Urban Areas. Als vervolg van het werk van Claudia Boon is Karin Soldaat in september 2004 Gerda Klunder verrichtte in samenwerking met SBR onderzoek begonnen met een promotieonderzoek over prestatiemeting voor duurzaamheid bij de herstructurering van naoorlogse wij- naar de milieueffecten van transformatie van woningcomken. Naast een uitgebreide literatuurstudie is het onderzoeks- plexen. Hiertoe zijn casestudies uitgevoerd naar MorgenstondMidden in Den Haag en Poptahof in Delft. Er is een methode voorstel aangescherpt tot drie thema’s: Het ontwerpen van een systeem van prestatiemeting voor ontwikkeld om de milieueffecten van ingrepen in de bestaande duurzaamheid bij wijkherstructurering woningvoorraad te kwantificeren en te vergelijken. Met deze Het bestuderen van het effect van dat systeem op actoren, methode worden diverse ontwerpvarianten voor galerij- en gebied en processen portiekwoningen doorgerekend op de milieuprestatie. Daarbij Het bestuderen van veranderingen in het context (actoren, worden de veronderstellingen getoetst dat ingrepen in de gebied en processen) op het systeem van prestatiemeting bestaande woningvoorraad minder milieubelasting veroorzazelf. ken dan slopen en nieuw bouwen en dat renovatie tot minder milieubelasting leidt dan niet ingrijpen. Het onderzoek heeft in Minna Sunikka onderzocht in samenwerking met Corpovenista 2004 geresulteerd in een concept-proefschrift, een boek en en SBR of er voor de thema’s verlenging van de functionele drie artikelen. Het onderzoek wordt voortgezet door Laure levensduur en energie-efficiëntie, alternatieven zijn voor de Itard, die in 2004 gewerkt heeft aan de verdere aanscherping grootschalige sloop van woningen, waardoor de huidige prak- van het onderzoeksvoorstel voor de komende jaren. Het tijk wordt gekenmerkt. Twee casestudies zijn uitgevoerd (Wes- onderzoek zal zich toespitsen op de volgende thema’s: telijke Tuinsteden en 40% House in Oxford). Het onderzoek is Hoe kan de levenscyclusanalyse (LCA) gebruikt worden als hulpmiddel bij het vastleggen van beleid en bij het vroege daarbij uitdrukkelijk gericht op de kosten en de relatie met het herstructureringontwerp? beleid op verschillende schaalniveaus. Belangrijke conclusie Hoe kunnen gezondheidsindicatoren gekoppeld worden aan van het onderzoek is dat kosten een knelpunt blijven, ook al milieuindicatoren? hebben ontwikkelingen als het Kyoto Protocol en de stijgende
l 26 l
Hoe moet er omgegaan worden met het grote aantal milieuindicatoren en zijn er wetenschappelijke methoden om dit aantal terug te brengen?
Evert Hasselaar en Jan van Ginkel werkten in samenwerking met SBR en Corpovenista aan een instrument om de gezondheid van woningen te toetsen en te verbeteren. Dit project heeft tot doel dat woningverhuurders, onderhoudsbedrijven, architecten en anderen op een doeltreffende manier de gezondheidskwaliteit van een woning kunnen vaststellen, zodat bij beheer en verbetering en daarvan afgeleid ook bij nieuwbouw gezond wonen kan worden bevorderd. Nadat de positie van gezondheidsaspecten in de regelgeving en in hulpmiddelen voor planvorming en beheer en het potentiële gebruik van het instrument gezondheidstoetsing onderzocht werd, heeft het onderzoek geresulteerd in een concept Toetslijst Gezond Wonen, die in 2005 verder getest zal worden.
EPA-ED De themagroep is ook betrokken in een tweede Europees project van het Altener-programma, namelijk EPA-ED (Energy performance assessment method for existing dwellings to stimulate rational use of energy and renewable energy resources). Centraal in het onderzoek staat het ontwikkelen van een Europese energieprestatiemethode om de bestaande woningbouw te stimuleren. Projectcoördinator is EBM consult. Het Onderzoeksinstituut OTB is samen met drie buitenlandse organisaties partner in het onderzoek. Dit project is eind 2004 afgerond. De rapporten van alle deelnemende landen zijn te vinden op de website www.epa-ed.org. Voortbordurend op Build-On-RES en EPA-ED werkt Milou Beerepoot aan een proefschrift rond energieregelgeving. Het doel is om een geschikt beleidsinstrumentarium te ontwikkelen voor de realisatie van CO2-reductiedoelstellingen voor de woningbouw.
Ecobuild Research: energiezuinig, duurzaam en betaalbaar 5.3 Strategisch woningvoorraadbeleid Sinds 2003 is Ecobuild Research een samenwerkingsverband en technisch beheer tussen Itho bv (binnenklimaatsystemen), het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en het Onderzoeksinstituut OTB. Itho Themaleider: Ad Straub is penvoerder. In Ecobuild Research staat de ontwikkeling cenThemagroep: Henk Heeger traal van energiezuinige, duurzame en betaalbare nieuwbouwLinda Leber (vanaf 22 maart 2004) woningen. In de testwoningen op het terrein van ECN in Petten Nico Nieboer is in 2004 een meetprogramma uitgevoerd in woningen met Henk Jan van Mossel (vanaf 1 maart een EPC van 0,6. Dit had als doel de kwaliteit van het binnen2004) milieu te bepalen in relatie met de bouwfysische eigenschapGeert Vijverberg pen van de woningen en het ventilatiesysteem. Er zijn microVincent Gruis (faculteit Bouwkunde) biologische, stof-, chemische en geluidsmetingen uitgevoerd en er is een begin gemaakt aan de modelvalidatie voor de groeiOnderzoekers en adviseurs strategisch condities van huisstofmijt. Dit project wordt uitgevoerd door woningvoorraadbeleid en technisch beheer richten zich op het Jan van Ginkel en Evert Hasselaar. De activiteiten sluiten aan beleid van professionele woningbeheerders en de uitvoering op het proefschrifttraject van Evert Hasselaar. daarvan. Vanuit een integrale visie op marktontwikkelingen, doelgroepenbeleid, bouw- en woontechnische kwaliteit en Build-On-Res financiële positie bepalen verhuurders de gewenste investerinBuild-On-RES staat voor Benchmarking energy performance building regulation on incorporation of renewable energy sour- gen, het technisch beleid, de prijs, het verhuurbeleid en andere beheermaatregelen van afzonderlijke woningcomplexen, ces (RES) for a RES oriented EU Model Building Code. In het project wordt onderzocht welke mogelijkheden er zijn om be- productgroepen en de totale voorraad. Het Onderzoeksinstileidsinstrumenten als de energieprestatiemethode en duurza- tuut OTB adviseert woningbeheerders hierbij en onderzoekt me energietoepassingen in de woningbouw, op grotere schaal methoden en technieken voor strategisch voorraadbeleid in Nederland en het buitenland. te implementeren. In vijf landen zijn beleidsinstrumenten op dit gebied geïnventariseerd. Op basis van succes- en faalfacto- Technisch beheer betreft het beleid van woningbeheerders over de prestaties, de kosten en de duurzaamheid van onderren van bestaande instrumenten wordt gepoogd een beleidshoud en aanpassingen en de daartoe in te zetten methoden en instrumentarium te ontwikkelen, waarmee grotere schaalsprongen bewerkstelligd kunnen worden. Het project is begin instrumenten. Het Onderzoeksinstituut OTB benadert technisch beheer in advies en onderzoek als afgeleide van het stra2002 gestart. Milou Beerepoot is de projectcoördinator. De partners in de vijf landen (ervaren met energieprestatieregel- tegisch voorraadbeleid. Door een prestatiegerichte benadering van het onderhoud en de aanpassingen zijn de gewenste presgeving) zijn: EBM Consult (NL), Danish Building and Urban Research (DBUR, Denemarken), Centre Scientifique et Techni- taties te sturen. De terugkoppeling en informatievoorziening que du Bâtiment (CSTB, Frankrijk), 3E (België) en de University van het technisch beheerproces naar het strategisch voorraadbeleid kunnen hierdoor gestalte krijgen. of Liverpool (UK). De eindresultaten van dit onderzoek zijn in 2004 gepubliceerd in boekvorm. De resultaten tonen aan dat Strategisch woningvoorraadbeleid energieprestatieregelgeving wordt gezien als een beginpunt Om het strategisch voorraadbeleid van een woningcorporatie voor meer stimulans voor hernieuwbare energie. Een label of commerciële verhuurder te ontwikkelen, moet een aantal ‘Duurzame Energie’ dat samen met het in 2006 verplichte energielabel afgegeven zou kunnen worden, zou een efficiënte procesfasen doorlopen worden. Het Onderzoeksinstituut OTB maakt hierbij gebruik van een procesmodel voor strategisch stimulans kunnen zijn.
l 27 l
deeronderzoek voor Bouwkunde, afdeling Real Estate & Housing, laboratorium Sustainable Housing Transformations. Voor het onderzoek is een begeleidingscommissie gevormd, waarin medewerkers van SBR en de woningcorporaties Vestia, Staedion, De Key, Ymere en Kristal/Het Oosten participeren. In 2004 is Nico Nieboer gestart met zijn promotieonderzoek naar de effecten van vormen van voorraadbeleid op met name de sociale doelen van de herstructurering. Linda Leber en Maaike Vegter werken aan een onderzoeksdeel over de rol van de huisvesting voor ouderen in het totale voorraadbeleid van sociale en commerciële verhuurders. In 2003 is ook een theoretisch inventarisatie gemaakt van mogelijke en zinvolle indicatoren van financieel en maatschappelijk rendement. Daarbij is verkend welke indicatoren corporaties gebruiken in hun voorraadbeleid. In 2004 heeft Vincent Gruis samen met twee corporaties gewerkt aan de ontwikkeling van een ‘balanced score card’ voor het voorraadbeleid. Op 26 november 2004 is een discussiebijeenkomst gehouden over de ‘balanced score card’ in het voorraadbeleid en de bepaling van prestaties van corporaties, samen met het onderzoeksproject Bepaling en In 2004 is het SRG-project Strategisch voorraadbeleid en her- bevordering van prestaties van corporaties (onderzoeksprostructurering van start gegaan met steun van Corpovenista en gramma Housing Systems). SBR. Centraal staat op welke wijze sociale en commerciële ver- Nico Nieboer en Vincent Gruis hebben in 2003 een workshop huurders via hun woningvoorraad inspelen op de dynamiek in georganiseerd over voorraadbeleid van woningbeheerders op het ENHR-congres in Albanië. Dit heeft in 2004 geresulteerd in de woningmarkt. Daarbij wordt gedacht aan het tegengaan van sociaal-economisch verval van buurten en het inspelen op een boek met landbeschrijvingen over strategisch voorraadbedemografische ontwikkelingen zoals de vergrijzing. Er is zowel leid: Asset Management in the Social Rented Sector; Policy and Practise in Europe and Australia. Nieboer en Gruis werken aan aandacht voor de effecten van het huidige beleid als voor het oprichten van een nieuwe ENHR-werkgroep Housing renemethoden en technieken om het beleid te structureren en te wal and maintenance. In 2005 organiseren zij een workshop systematiseren. Het algemene deel van het onderzoek levert over dit onderwerp tijdens het ENHR-congres in Reykjavik. basisinformatie, waarin hoofdzakelijk wordt ingegaan op de Verder is in april 2004, in samenwerking met het SRG-project institutionele context van het woningvoorraadbeleid. In 2004 bestond het team onderzoekers uit Nico Nieboer, Lin- Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch da Leber en Vincent Gruis. Maaike Vegter is in 2004 binnen dit beheer van woningen, een enquête via internet uitgezet onder onderzoekskader begonnen aan het uitvoeren van haar afstu- woningcorporaties over de stand van zaken met betrekking tot de ontwikkeling van voorraadstrategieën. De rapportage hierover is in handen van onderzoekers van dat project. voorraadbeleid dat Van den Broeke in zijn proefschrift in 1998 heeft uitgewerkt en later door verschillende onderzoekers is aangescherpt en verfijnd. Het procesmodel past het Onderzoeksinstituut OTB toe in contractonderzoek voor woningcorporaties en commerciële verhuurders. In 2004 gebeurde dit voor Woningstichting De Goede Woning in Apeldoorn en de Woonunie in Deventer. De onderzoeksresultaten ondersteunen beheerders bij de evaluatie van bestaand en de ontwikkeling van nieuw beleid en de daarbij te hanteren methoden en technieken. Het nieuwe beleid betreft bijvoorbeeld productgroepen, kwaliteitsaspecten, prijsbeleid, onderhoudsbeleid en beleidslabels per complex. Ook woningcorporatie Vidomes is in 2004 ondersteund in de ontwikkeling en uitwerking van haar voorraadbeleid. In 2004 heeft Henk Heeger een vierdaagse OTB-cursus Strategisch voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties georganiseerd. Er is bij woningcorporaties en adviesbureaus veel belangstelling voor de cursus. In 2005 staat deze cursus weer tweemaal geprogrammeerd.
Het Onderzoeksinstituut OTB ondersteunt woningcorporaties bij het strategisch voorraadbeleid.
Technisch beheer Het Onderzoeksinstituut OTB ziet onderzoek en advies over het technisch beheer in relatie tot het strategisch voorraadbeleid van woningcorporaties. In 2004 heeft onderzoek naar prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen woningcorporaties en onderhoudsbedrijven in het technisch beheer van de woningvoorraad een centrale plaats gekregen. Er is contractonderzoek verricht voor onder meer woningcorporatie Staedion. Voor Staedion is benchmark van de onderhoudskosten uitgevoerd door de onderhoudskosten te vergelijken met die van collega-corporaties in de Aedex/IPD. Tevens is kritisch gekeken naar de onderhoudsprocedures en naar de methoden en instrumenten om de meerjarenplanning te sturen, prioriteiten te stellen en over de inhoud ervan te communiceren. Opdrachtgevers, onderhoudsbedrijven en betrokken adviseurs denken verschillend over de invulling en uitwerking van nieuwe prestatiegerichte samenwerkingsvormen, de te gebruiken meetmethoden en -instrumenten en de wijze waarop het proces moet worden georganiseerd. Ondanks deze verschillen hebben deze partijen een gezamenlijk belang bij een verdere
l 28 l
ontwikkeling van prestatiegerichte samenwerkingsvormen en het daarbij passend instrumentarium voor prestatiemeting. In 2004 is het project Prestatiegerichte samenwerkingsvormen in het technisch beheer van woningen in het kader van het Habiforumprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik van start gegaan. Ook dit project vindt plaats in het kader van Corpovenista en wordt daarnaast gesteund door SBR en WVB Vastgoed Onderhoudsbedrijven. Doelstelling van het project is het ontwerp van procesmodellen en procesbenodigdheden voor een prestatiegerichte aansturing en uitvoering van onderhoud en aanpassingen van de woningvoorraad. De centrale vraagstelling luidt: Hoe kunnen prestatiegerichte samenwerkingsvormen tussen professionele opdrachtgevers en opdrachtnemers zodanig worden ingericht dat onderhoud en aanpassingen effectief, efficiënt en duurzaam worden aangestuurd, uitgevoerd en gemonitord? In 2004 bestond het onderzoeksteam uit Ad Straub, Geert Vijverberg en Henk Jan van Mossel. In de begeleidingscommissie van het onderzoek participeren medewerkers van SBR en de woningcorporaties Staedion, Ymere, De Woonplaats, WoonbronMaasoevers/Delftwonen en Vestia (alle Corpovenista), Portaal en Vivare. In 2004 is gewerkt aan het ontwikkelen van Bouwstenen voor prestatiegericht samenwerken. De Bouwstenen bieden een houvast bij het samenstellen en inrichten van een prestatieovereenkomsten tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers. Begin 2004 worden twee publicaties opgeleverd: Algemene Bouwstenen voor prestatiegericht samenwerken bouwkundig onderhoud en een uitwerking, Prestatie-eisen buitenwandopeningen en afwerkingen: kozijnen, ramen, deuren en puien met ondergronden van hout, metaal en kunststof. Vervolgens zal worden gewerkt aan prestatie-eisen voor andere gevelelementen. Henk Jan van Mossel heeft binnen de kaders van het onderzoeksproject gewerkt aan zijn promotieonderzoek Effective procurement of housing associations’ technical management. Met vastgoedonderhoudsbedrijven en WVB is in 2004 een onderzoek uitgevoerd naar de financiële onderbouwing van resultaatgericht samenwerken. Deze onderbouwing vindt plaats door de directe en indirecte kosten van resultaatgericht werken en traditioneel werken op projectniveau met elkaar te vergelijken. Dit onderzoek loopt nog door in 2005. In mei 2004 is samen met SBR de studiedag Prestatiegericht Samenwerken bij Onderhoud georganiseerd. Deze studiedag krijgt in het voorjaar van 2005 een vervolg met een symposium over prestatiegericht gevelonderhoud. In november 2004 is een discussiebijeenkomst georganiseerd met de leden van de begeleidingscommissie en de onderhoudsbedrijven van het aanpalende onderzoek. Onder alle woningcorporaties is in april 2004 een enquête uitgezet naar de ontwikkelingen in het technisch beheer en strategisch voorraadbeleid bij woningcorporaties. De enquête richt zich op de wijze waarop het technisch beheer is georganiseerd en wordt afgestemd op strategisch voorraadbeleid, de omvang en wijze van uitbesteding, de mate waarin onderhoud prestatiegericht wordt uitbesteed, de aanwezigheid en het takenpakket van een eigen uitvoerende onderhoudsdienst, de methoden en instrumenten die worden gebruikt en de wijze waarop de informatisering en automatisering plaats vindt. Over de enquête wordt begin 2005 gerapporteerd.
5.4 Bouwregelgeving en kwaliteitszorg Themaleider: Frits Meijer Themagroep: Amarins van der Bos Henk Visscher Het werkgebied van de themagroep wordt gevormd door de stelsels van bouwregels en kwaliteitszorgsystemen voor de woningbouw. Via de bouwregelgeving wil de overheid de kwaliteit van de gebouwde omgeving waarborgen en de veiligheid en gezondheid van de burgers beschermen. De bouwregelgeving is volop in beweging. Tal van maatschappelijke, technologische en internationale ontwikkelingen oefenen invloed uit op de Nederlandse regelgeving. Daarnaast vinden er continu afwegingen plaats tussen de behoefte om kwaliteitseisen te stellen en de wens het bouwproces zo min mogelijk te belemmeren en de bouwkosten zoveel mogelijk te beperken. De mogelijke inzet van privaatrechtelijke kwaliteitszorg wordt overwogen om op een kostenen tijdsefficiënte manier de publiekrechtelijke kwaliteitseisen te waarborgen. De vraagstelling van de themagroep is vierledig: In hoeverre is het noodzakelijk dat de overheid regels en eisen stelt aan de minimumkwaliteit van woningen? Wat is de meest effectieve, efficiënte en transparante wijze waarop die eisen geformuleerd zouden moeten worden? Via welke methoden en procedures kan op een effectieve en efficiënte wijze gewaarborgd worden dat de minimale kwaliteitseisen ook daadwerkelijk in de praktijk gerealiseerd worden? Op welke wijze kunnen de taken en verantwoordelijkheden bij het formuleren, controleren en handhaven van de regels het best verdeeld worden over de overheid, eigenaren, beheerders, bewoners en het bouwbedrijfsleven? De themagroep heeft op basis van deze vragen in 2004 contract- en fundamenteel onderzoek verricht rond het thema kwaliteitsbeleid voor de bestaande woningvoorraad en de mogelijkheden van de toepassing van kwaliteitszorginstrumenten voor publiekrechtelijke doeleinden. Meer aandacht voor de voorraad De kwaliteit van de bestaande woningvoorraad krijgt binnen het onderzoeksprogramma van de themagroep de komende jaren een belangrijk accent. De Nederlandse bouwregelgeving is vrijwel volledig gericht op nieuwbouw, terwijl die nieuwbouw jaarlijks minder dan één procent bijdraagt aan de totale woningvoorraad. Hoewel het Nederlandse Bouwbesluit ook kwaliteitseisen stelt aan bestaande woningen (en in die zin redelijk uniek is in Europa), zijn die eisen laag en liggen ze ver beneden de eisen die de huidige bewoners stellen. Samen met vertaalbureau van de VU Amsterdam hebben we in 2004 overigens een eerste aanzet gedaan voor een Engelstalige versie van het Bouwbesluit (in opdracht van het ministerie van VROM). Het huidige regelgevingsstelsel heeft al met al een marginaal effect op de kwaliteit van de bestaande woningvoorraad. Dit wordt des te nijpender wanneer bedacht wordt dat – tenminste een deel van – die voorraad een forse kwaliteitsimpuls behoeft, zoals bijvoorbeeld de omvangrijke aantallen na-
l 29 l
oorlogse appartementcomplexen en galerijflats. Gezien deze kwaliteitsachterstanden en de lopende herstructureringsoperatie, waarvan het grootste deel nog voor ons ligt, is een kwaliteitsbeleid voor de bestaande voorraad noodzakelijk. Amarins van der Bos is gestart met een internationaal vergelijkend promotie-onderzoek naar kwaliteitsinstrumenten voor de bestaande woningvoorraad. Het onderzoek valt binnen het Delft Centre for Sustainable Urban Areas en is tevens ingebracht in het Corpovenista samenwerkingprogramma, dat onderdeel uit maakt van het Bsik-project Vernieuwend Ruimtegebruik. Een van de aanknopingspunten van ons werk op dit gebied is het (voorgenomen) beleid van de Nederlandse overheid. Een mogelijke toekomstige beleidswijziging behelst de introductie van het gebouwdossier; een dossier waarin alle bouwtechnische gegevens van een bestaand gebouw worden verzameld. Het ministerie van VROM heeft diverse projecten geïnitieerd om het idee van het gebouwdossier te toetsen op haalbaarheid en mogelijke implementatie voor de (bestaande) woningsector. Het begrip gebouwdossier werd mede daardoor al gauw omgedoopt tot ‘woningprofiel’. De themagroep heeft in dit kader aan twee projecten gewerkt die mede gefinancierd werden door het ministerie van VROM. In een aantal Europese landen hebben Amarins van der Bos en Frits Meijer geïnventariseerd of er een instrument bestaat dat vergelijkbaar is met het woningprofiel en welke andere instrumenten er in die landen zijn om de kwaliteit van de bestaande woningvoorraad te handhaven en te verbeteren. Een rapportage is in het voorjaar van 2004 gepubliceerd. Het onderzoek zal in de jaren daarna nog doorlopen, waarbij verschillende onderwerpen verder zullen worden uitgediept. Daarnaast hebben Henk Visscher en Frits Meijer gewerkt aan een discussiedocument over het woningprofiel. In dit discussiedocument wordt het concept van het woningprofiel beknopt beschreven en wordt de mogelijke maatschappelijke betekenis van dit instrument verkend. Het discussiedocument is als input gebruikt voor panelbijeenkomsten die in de eerste maanden van 2004 zijn gehouden met verschillende partijen (zoals woningbeheerders en gemeenten). In een separaat project heeft Frits Meijer in opdracht van een groot consortium van opdrachtgevers (Vereniging Eigen Huis, Vastgoedbelang, VVE-belang, SVn, BouwNed, NVM, NHG en het AVBB) in kaart gebracht wat de onderhoudsinspanningen en -achterstanden in de particuliere woningsector zijn. Hierbij werd samengewerkt met prof. ing. André Thomsen (TU Delft, faculteit Bouwkunde, sector Housing) en NIB-consult. De resultaten zullen naar verwachting in het voorjaar van 2005 worden gepubliceerd. Taken en verantwoordelijkheden Een tweede thema dat de komende jaren verhoudingsgewijs veel aandacht zal krijgen, is de verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen publieke en private partijen voor de bouwregelgeving. Hierbij wordt verder voortgebouwd op de resultaten en inzichten die we hebben verkregen uit onze recente internationaal vergelijkende onderzoeken naar stelsels van bouwvoorschriften en systemen van bouwtoezicht. We zullen inzoomen op de vraag op welke wijze de verantwoordelijkheden en taken voor de toetsing, het toezicht en de handhaving van de bouwregelgeving het best vormgegeven kan wor-
den. Aspecten die daarbij aan de orde komen, zijn onder meer het publiekrechtelijke raamwerk, maar ook de privaatrechtelijke infrastructuur voor certificering, aansprakelijkheid, verzekeringen, garanties en (kwaliteits)waarborgen. We zullen ons tevens richten op de onderzoek en evaluatie van bouwtoezicht en -controle procedures en hulpmiddelen (bijv. de rol van certificering en ICT-toepassingen) en de toekomstige rol en positie van het gemeentelijk bouw- en woningtoezicht. Het onderzoek kent een sterk internationaal vergelijkend karakter. Het project valt onder het Delft Centre for Sustainable Urban Areas en maakt tevens onderdeel uit van het Bsikprogramma Proces- en Systeem Innovatie in de Bouwnijverheid (PSIB). Hoewel dit laatste programma inhoudelijk is goedgekeurd, is het nog steeds onduidelijk of er daadwerkelijk financiële middelen vrijkomen voor de uitvoering van het project. Ook in PSIB-verband is een project geformuleerd dat is gericht op het vernieuwen van het institutionele kader voor een besteding in het bouwproces. Hugo Priemus heeft in dit verband diverse publicaties geschreven naar aanleiding van de bevindingen van de parlementaire enquête bouwnijverheid. In 2004 is Frits Meijer met OTB-financiering gestart met een internationaal vergelijkend onderzoek naar de digitalisering van de bouwvergunningaanvraag. Een tussenrapportage wordt waarschijnlijk in de eerste maanden van 2005 gepubliceerd. Tevens hebben Henk Visscher en Frits Meijer – binnen de kaders die hiervoor zijn geschetst – kortlopende onderzoeksprojecten geformuleerd. Een onderzoek naar de mogelijke herverdeling van controle en toezichtstaken voor kleine bouwactiviteiten zal (met financiële ondersteuning van het ministerie van VROM) binnenkort starten. Voor internationaal vergelijkend onderzoek wordt samengewerkt met een netwerk van contactpersonen, waarvan het Consortium of European Building Control een onderdeel is. Tevens participeren de themaleden in verschillende werkgroepen van het CIB en ENHR. De resultaten van de onderzoeksactiviteiten worden via nationale en internationale wetenschappelijke artikelen en papers onder de aandacht van anderen gebracht.
l 30 l
6 Onderzoeksprogramma Urban and Regional Development Programmaleider: Wil Zonneveld Binnen het programma Urban and Regional Development (SRO) wordt onderzoek gedaan naar veranderende stedelijke structuren en de wijze waarop sturing aan deze veranderende maatschappelijke werkelijkheid kan worden gegeven. Bij de ruimtelijke ontwikkelingen ligt de nadruk op de trend richting netwerkconfiguraties van zowel stedelijke structuren als de onderliggende activiteitenpatronen. Bij de sturingskant (governance) staat centraal dat besluitvormingsstructuren een steeds groter aantal publieke en private actoren omvatten. In het onderzoek worden verschillende schaalniveaus betrokken, van lokaal tot Europees.
6.1 Het onderzoeksprogramma
overheidsactoren en private actoren, over verschillende schaalniveaus. De ruimtelijke trend naar meer geprononceerde vormen van polycentrisme leidt als vanzelf naar een groter pluricentrisme: het spectrum aan relevante actoren bij governance wordt namelijk navenant groter. Omgekeerd kan beweerd worden dat pluricentrische governance een meer verspreide en daardoor meer polycentrische stedelijke ontwikkeling in de hand werkt. Conceptueel is er dus een zeer sterke samenhang tussen de thema’s binnen het programma SRO. Sleutelconcepten in dit verband zijn onder meer stedelijke netwerkvorming (binnen en tussen steden) en schaaldynamiek.
In 2003 werd de subsidie-aanvrage voor het Bsik-programma Vernieuwend Ruimtegebruik door het kabinet gehonoreerd, Tot een jaar geleden kende het SRO-pro- waarin het programma sterk betrokken is. Het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik vormt een sterke basis gramma geen indeling in themagroepen. Om meer gericht en met meer diepgang aan de voortgang van het onderzoekspro- voor verdere verdieping van het SRO-onderzoeksprogramma gramma te werken zijn begin 2004 twee themagroepen aan de en beide onderzoeksprogramma’s delen een aantal hoofdthema’s: polycentrische verstedelijking, activiteitenpatronen van slag gegaan. Het thematisch onderscheid dat binnen het prohuishoudens, multilevel-governance en ontwikkelingsplanologramma SRO wordt aangehouden berust op een onderscheid qua invalshoek en niet op verschillen in onderzoeksonderwer- gie, zie hiervoor ook hoofdstuk 3. Sterk hiermee verbonden is pen. Inhoudelijk kunnen de beide thema’s als volgt getypeerd de deelname aan het Delft Centre for Sustainable Urban Areas (SUA), dat eveneens bijdraagt in de financiering van verschilworden: Ruimtelijke Ontwikkeling richt zich op empirische analyse en lende onderzoeksprojecten. (Meer informatie over het Delft verklaring van stedelijke structuren en ruimtegebruik (zoals Centre for Sustainable Urban Areas is te lezen in hoofdstuk 3). polycentrische en netwerkverstedelijking, meervoudig ruimtegebruik, bedrijfslocatiekeuze en -inrichting) in relatie tot het ruimtelijk gedrag van huishoudens, bedrijven en institu6.2 Ruimtelijke ontwikkeling ties, waaronder activiteiten- en mobiliteitspatronen. In de analyse worden zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoThemaleider: Kees Maat den ingebracht. De basis van de themagroep ligt in het proThemagroep: Wendy Bohte (vanaf 1 maart 2004) gramma SRO, maar ook uit andere secties worden deelneFrans Dieleman (vanaf 1 april 2004) mers uitgenodigd. Erik Louw Ruimtelijke Sturing richt zich op de analyse van vigerend Evert Meijers beleid (werking) en beleidsdefinities (inhoud, waaronder Paul Metzemakers (vanaf 13 september concepten), de beoordeling van de relevantie van achterlig2004) gende theoretische noties (bijvoorbeeld innovatieclusters) Arie Romein en het ontwikkelen van voorstellen tot verbetering van Jan Jacob Trip beleid. De onderzoeksmethoden zijn talrijk, met een accent Wil Zonneveld op kwalitatief onderzoek. Er ligt een sterk accent op Europees en internationaal vergelijkend onderzoek. Ruimtelijke inrichting en grondgebruik Stedelijke structuren veranderen onder invloed van de regio’s De thema’s hebben een zeer sterke onderlinge samenhang en waarbinnen ze liggen en de plaats van de steden in die strucdat vormt ook een belangrijke kracht van het programma. Een tuur. Een manier om het draagvlak van die structuren te veraantal onderzoeksprojecten wordt dan ook uitgevoerd vanuit groten is meervoudig gebruik maken van ruimte. Bij meervoubeide themagroepen. Een aantal sleutelbegrippen binnen de dig ruimtegebruik (MR) gaat het erom hoe divers en intensief thema’s vormen als het ware een pendant van elkaar. Dit is mensen gebruik (kunnen) maken van specifieke locaties en bijvoorbeeld het geval bij polycentrisme, dat verwijst naar het gebieden. De hoofdvraag is wat de mogelijkheden en barrières meerkernig en gelaagd worden van stedelijke structuren, en zijn om verschillende functies ruimtelijk en in tijd te combinepluricentrisme, dat aangeeft dat het vermogen tot sturing van ren. Daarnaast wordt onderzocht in hoeverre maatschappelijke stedelijke ontwikkelingen verdeeld is geraakt over tal van trends doorwerken in functionele gebruiksrelaties.
l 31 l
Sinds een aantal jaren wordt binnen het onderzoeksconsortium Conceptvorming, evaluatie en optimalisering van meervoudig ruimtegebruikprojecten vanuit het Onderzoeksinstituut OTB promotieonderzoek uitgevoerd. In dit consortium werkt het instituut samen met onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Het onderzoek wordt mede gefinancierd door het Expertisenetwerk Meervoudig Ruimtegebruik Habiforum (ICESKIS 2). De deelnemende OTB-onderzoekers zijn Jan Jacob Trip en Roland Goetgeluk (de laatste vanuit het OTB-onderzoeksprogramma Housing Studies). Erik Louw participeert als senioronderzoeker in dit programma. Het project van Jan Jacob Trip – Quality of place bij de (her)ontwikkeling van HST-stationsgebieden – slaat een brug tussen stedelijk-economische concepten en de concrete inrichting van de stedelijke ruimte. De komst van de hogesnelheidstrein is veelal aanleiding voor grootschalige (her)ontwikkeling van stationsgebieden. Doel van het onderzoek is meer inzicht te verkrijgen in de vraag hoe de ontwikkeling van deze locaties kan bijdragen aan de stedelijke concurrentiekracht, door het scheppen van een aantrekkelijk stedelijk klimaat of ‘quality of place’. De Amsterdamse Zuidas, Rotterdam Centraal en Euralille worden bestudeerd. Het onderzoek wordt verricht in het kader van programma’s van NWO-Connekt en Habiforum. In Habiforumverband is het afgelopen jaar een bijdrage geleverd als input voor een mogelijke ‘proeftuin’ over de identiteit van de Zuidas. In samenhang met het project is, in samenwerking met prof. dr. Robert Kloosterman (Universiteit van Amsterdam) een bijdrage geleverd aan het jaarboek van de Wiardi Beckmanstichting, met als thema ‘Rotterdam’. Hiervoor zijn de economische structuur en quality of place van die stad bestudeerd en vergeleken met die van Amsterdam. In 2004 is promovendus Paul Metzemakers begonnen aan het onderzoek Spatial efficiency of production processes, dat door Bsik-gelden via de Radboud Universiteit wordt ondersteund. In dit onderzoek staat de mate waarin economische activiteiten grond gebruiken centraal. Grond wordt daarbij gezien als een productiefactor. Anders dan meestal gebruikelijk is, staat niet de locatie maar de benodigde hoeveelheid grond centraal. Bij dit onderzoek wordt samengewerkt met prof. Needham van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Vooruitlopend op dit ‘spatial efficiency’ onderzoek hebben Erik Louw, Yvonne Bontekoning (OTB-onderzoeksprogramma Mobility Studies) en Han Olden (STOGO Onderzoek + Advies) een methode ontwikkeld waarmee de ruimteproductiviteit van bedrijventerreinen kan worden berekend. Naar analogie van de arbeidsproductiviteit wordt hieronder de hoeveelheid toegevoegde waarde per oppervlakte-eenheid verstaan. Erik Louw heeft zijn deelname gecontinueerd aan het onderzoek Integrale gebiedsontwikkeling van de afdeling Real Estate & Housing van de faculteit Bouwkunde. Samen met Han Olden van STOGO heeft hij tevens de plannen en onderzoeken geanalyseerd die dienen als onderbouwing van het bedrijventerrein Moerdijkse Hoek. Het betrof hier een opdracht van Milieudefensie. De onderzoeksconclusies hebben zeer veel publiciteit gekregen, vooral omdat de gangbare motivering van uitbreidingen van bedrijventerrein ter discussie worden gesteld. Met Barrie Needham (Radboud Universiteit), Han Olden (STOGO) en Cees-Jan Pen (Rijksuniversiteit Groningen) is gewerkt aan
Met een nieuwe methodiek is de economische waarde van bedrijventerreinen vast te stellen. een bundel over de planning van bedrijventerreinen, die in 2004 bij Sdu Uitgevers is verschenen. Polycentrische stedelijke regio’s Binnen het SRO-programma wordt al jaren onderzoek gedaan naar ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsontwikkelingen in polycentrische stedelijke regio’s. Naar aanleiding van een Europees onderzoek dat in 2002 is afgesloten is in 2004 een speciale aflevering van het tijdschrift European Planning Studies verschenen, gewijd aan een viertal polycentrische stedelijke gebieden in Noordwest-Europa. Dit nummer werd geredigeerd door Hugo Priemus, Wil Zonneveld en Andreas Faludi (de laatste was destijds nog werkzaam bij de Radboud Universiteit). Momenteel lopen er twee grotere onderzoeksprojecten. Het onderzoek Complementary development in Polycentric Urban Regions van Evert Meijers, een vanuit het SUA-programma ondersteund project, stelt de ruimtelijke structuur van polycentrische stedelijke gebieden aan de orde. Vaak wordt impliciet aangenomen dat de steden elkaar aanvullen binnen dergelijke gebieden, bijvoorbeeld in de Randstad. Dit zou erop wijzen dat de ruimtelijke structuur van dit gebied overeenkomt met wat in de theorie wel het netwerkmodel van ruimtelijke organisatie wordt genoemd. Ruimtelijke beleidsconcepten zoals het ‘stedelijk netwerk’ refereren aan dit netwerkmodel. Het onderzoek stelt die verwachte complementariteit ter discussie, en daarmee ook het netwerkmodel. In 2004 is verder gegaan met het onderzoeken van de vraag in hoeverre dichtbij elkaar gelegen steden elkaar aanvullen, in het bijzonder voor wat betreft hun voorzieningenstructuur. Daarnaast stelt het onderzoek de vraag wat de waarde van complementariteit is en in hoeverre het zinvol is om een beleidsstrategie voor het bevorderen van complementariteit te ontwikkelen. De resultaten werden gerapporteerd in diverse papers en artikelen. In 2004 is Arie Romein binnen het Habiforumprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik begonnen met het Bsik-project Leisure en de ruimtelijke dynamiek van polycentrische stedelijke netwerken. Binnen het raamwerk van de samenhangende
l 32 l
6.3 Ruimtelijke sturing dynamiek van aanbod (productie), gebruik (consumptie) en beleid – met name stedelijk beleid – voltrekt zich een indrukThemaleider: Dominic Stead wekkende ruimtelijke dynamiek van vrijetijdsfuncties en omgeThemagroep: Marjolein Spaans vingen in binnensteden en op suburbane en ex-urbane c.q. Kees Maat niet-stedelijke locaties. Tevens is de omvang van vrijetijdsgeEvert Meijers bonden mobiliteit sterk toegenomen en zijn de ruimtelijke Bas Waterhout patronen daarvan veel complexer geworden. De steeds Wil Zonneveld belangrijker rol van vrije tijd in de ontwikkeling van polycentriJan Jacob Trip sche stedelijke netwerken is in het onderzoek tot nu toe echter onderbelicht gebleven. Het project van Arie Romein onderESPON-projecten zoekt deze thematiek in twee Nederlandse stedelijke netwerOnder deze noemer vallen verschillende onderzoeksactiviteiten ken: de Randstad en Brabantstad. die deel uitmaken van het ESPON 2006 programma: het European Spatial Planning Observation Network. Dit netwerk komt Verstedelijking en mobiliteit Bepalen de stedelijke structuur en inrichting het verplaatsings- voort uit het Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief (EROP), een beleidsdocument opgesteld door de Europese gedrag van mensen, dus hoe vaak zij zich verplaatsen, naar welke bestemmingen, hoe ver en met welke vervoermiddelen? Unie en de Europese Commissie. Het onderzoeksgebied van het ESPON-programma omvat 29 Europese landen: de EU25, Het proefschrift van Kees Maat behandelt de relatie tussen de toetredingslanden Bulgarije en Roemenië en de twee ‘buurstedelijke inrichting en dagelijkse activiteiten- en verplaatsingspatronen. Er wordt onderzocht hoe dagelijkse behoeften landen’ Noorwegen en Zwitserland die aan veel EU-onderzoeks- en beleidsprogramma’s deelnemen. Bij het ESPON zijn van invloed zijn op activiteitenpatronen, hoe deze leiden tot tientallen onderzoeksinstituten met enige honderden onderverplaatsingsgedrag en wat de invloed is van de ruimtelijke zoekers betrokken. mogelijkheden en beperkingen op dit proces. De dissertatie In 2004 zijn twee projecten afgesloten die in 2002 gestart zijn. maakt deel uit van het NWO-programma Amadeus, waarin Het eerste project (ESPON-thema 1.1.1) gaat over de vraag of wordt samengewerkt met de universiteiten van Amsterdam, Eindhoven en Utrecht. Het programma wordt geleid door prof. er in Europa een polycentrische stedelijke en economische dr. H.J.P. Timmermans (TU Eindhoven). In de loop van 2004 is ontwikkeling is of, anders geformuleerd, kunnen ook andere regio’s buiten Noordwest-Europa zich opwerpen tot mondiaal gewerkt aan diverse congrespapers en tijdschriftartikelen. concurrerende stedelijke regio’s? Een consortium dat onder In 2004 is Wendy Bohte begonnen aan haar promotieonderzoek naar de rol van attitudes en preferenties in de relatie tus- leiding stond van Nordregio, gevestigd in Stockholm, heeft het sen stedelijke inrichting en het verplaatsingsgedrag van indivi- project uitgevoerd. Het Onderzoeksinstituut OTB was een van de hoofdpartners. Vanuit het programma SRO hebben Wil Zonduen. De focus van dit onder Bsik vallende onderzoek ligt op neveld, Evert Meijers en Bas Waterhout aan dit project de wijze waarop huishoudens zelf tot een selectie van hun gewerkt. Het Onderzoeksinstituut OTB was verantwoordelijk woonlocatie komen: in hoeverre houden zij rekening met het effect van de ruimtelijke structuur van potentiële woonlocaties voor de verzameling en analyse van data die betrekking hadden op Nederland en een aantal omringende landen. Daarop hun (toekomstige) dagelijkse verplaatsingsgedrag? naast heeft Onderzoeksinstituut OTB een ‘work package’ uitgevoerd dat wil laten zien hoe in de verschillende landen van het Korte projecten De uitbreiding van het stedelijk ruimtebeslag zet zich voort en ESPON-onderzoeksgebied het EROP-concept van polycentricimonocentrisch georganiseerde steden maken plaats voor com- teit wordt toegepast: in hoeverre wordt een beleid gevoerd of nagestreefd dat zich richt op de (her)verdeling van economiplexe stedelijke structuren. In het reeds in 2003 gestarte sche ontwikkeling over het stedelijke systeem? Het eindraponderzoek Monitoring stedelijk ruimtegebruik zijn stedelijke port is in de zomer van 2004 afgerond en is beschikbaar via de milieus geanalyseerd voor wat betreft hun dichtheid en funcinternetsite van het ESPON-programma (www.espon.lu). In tiemenging. Dit landsdekkende onderzoek werd verricht in opdracht van het ministerie van VROM. Het betrof hier een co- 2004 is gestart met de voorbereiding van een themanummer van het tijdschrift Built Environment dat in de loop van 2005 productie met de Universiteit Utrecht. Kees Maas en Roland zal verschijnen. Goetgeluk waren hierbij betrokken. Het tweede project (ESPON-thema 1.1.2), ook in 2004 afgesloEen ander project had betrekking op knooppunten. Ook dit ten, was gericht op de sterk wijzigende relaties tussen stedelijproject is al in 2003 van start gegaan. In de ruimtelijke ordening wordt steeds meer uitgegaan van de concepten stedelijke ke en landelijke gebieden in Europa. Een consortium onder leiding van de Technische Universiteit van Helsinki voerde het netwerken en knooppunten. Voor Bouwfonds Ontwikkeling project uit. Het Onderzoeksinstituut OTB was ook hier een van heeft het Onderzoeksinstituut OTB, samen met Bureau Wissing, de ontwikkelingspotenties van een aantal nieuwe en ver- de hoofdpartners. Vanuit de sectie zijn Wil Zonneveld, Dominic der te ontwikkelen knooppunten onderzocht. Nagegaan is wat Stead en Bas Waterhout betrokken geweest. Het Onderzoeksde programmatische ontwikkelingspotenties van vier geselec- instituut OTB was verantwoordelijk voor één work package dat, anders dan de rest van het project dat vooral gericht is op teerde knooppunten zijn en hoe de concrete ontwikkeling ter ruimtelijke analyses en het ontwikkelen van kaartbeelden, hand zou kunnen worden genomen. Vanuit het programma SRO waren hierbij Kees Maat, Marjolein Spaans, Evert Meijers meer beleidsmatig en conceptueel georiënteerd was. Daarnaast is een aantal casestudies uitgevoerd. Ook voor dit proen Hugo Priemus betrokken.
l 33 l
ject geldt dat het eindrapport via de website van het ESPONprogramma voor een breder publiek beschikbaar is. Eind 2004 zijn drie nieuwe ESPON-project van start gegaan, waaraan eveneens door het Onderzoeksinstituut OTB wordt deelgenomen. De projecten worden uitgevoerd door Dominic Stead, Bas Waterhout en Wil Zonneveld. Het ESPON-project 2.3.1 Application and Effects of the ESDP in Member States wil onderzoeken wat de effecten zijn van het in 1999 in Potsdam vastgestelde Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief. De beleidseffecten op het niveau van de EU en op het niveau van de lidstaten worden onderzocht met de bedoeling om het potentieel van het EROP vast te stellen en om te bepalen waar sprake is van de beste voorbeelden van toepassing. Naast het Europese en het nationale schaalniveau gaat het hier ook om het vinden van voorbeelden op regionaal en lokaal niveau. ESPON project 2.3.2 is gericht op de Governance of territorial and urban policies from EU to local level. De doelstelling van dit project is het ontwikkelen van een gemeenschappelijke aanpak voor het onderzoeken van de institutioneel-organisatorische en instrumentele aspecten van de implementatie van ruimtelijk en stedelijk beleid in Europa. Het project is met name gericht op de vraag hoe effectief verschillende beleidsstelsels zijn. In de praktijk betekent dit dat onder meer gekeken zal worden naar ruimtelijkeordeningsbeleid (dat in de diverse landen vaak verschillend georiënteerd is), bevoegdheden van lagere overheden en nationale belastingregimes. ESPON project 3.3 is gericht op de territoriale dimensie van de veelbesproken Lissabon/Gothenburg- strategie. Het belangrijk-
Het toevoegen van een territoriale dimensie aan bestaand EUbeleid is bepaald geen eenvoudig proces.
ste doel van deze studie is het bepalen van de wijze waarop territoriale cohesie onderdeel kan worden van deze strategie. Daarnaast is dit project erop gericht om te bezien in hoeverre deze strategie geïntegreerd kan worden in de wijze waarop de Europese structuurfondsen werken. Een zwaar accent wordt gelegd op het identificeren van additionele, ruimtelijke indicatoren, naast de indicatoren die nu gehanteerd worden om de voortgang van de Lissabon/Gothenburg- strategie vast te stellen. Ook voor dit ESPON-project geldt dat de voortgang gevolgd kan worden via de website van het programma. In november 2004 verscheen het boek Policy Integration in Practice. The integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany. Het boek verkent de voorwaarden waaronder de integratie van ruimtelijk, transport- en milieubeleid tot stand kan komen, het belang daarvan in de praktijk, de ervaringen van beleidsmakers met beleidsintegratie en instrumenten en werkwijzen die beleidsintegratie bevorderen. Het regionale schaalniveau stond hierbij centraal. Naast diverse bijdragen van de drie redacteuren – Dominic Stead en Evert Meijers en Harry Geerlings van de Erasmus Universiteit – hebben verschillende buitenlandse experts een bijdrage geleverd. Overig Europees en internationaal vergelijkend onderzoek Onder deze noemer vallen twee langer lopende projecten alsmede een qua tijd beperkter onderzoek, verricht in opdracht van het ministerie van VROM. Het promotie-onderzoek van Bas Waterhout betreft de totstandkoming en toepassing van het al eerder genoemde Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief (EROP) en het daaruit voortvloeiende proces dat zich richt op een verbeterde ‘territoriale governance’ in de Europese Unie. Het onderzoek wil het ‘post-EROP’-proces in Nederland en op Europees niveau in beeld brengen en probeert dit proces te verklaren met recente planning-theoretische inzichten waarin institutievorming en communicatieve processen een belangrijke rol spelen. In 2004 is het accent komen te liggen op de uitvoering van diverse ESPON-projecten, omdat deze belangrijke empirische bijdragen (kunnen) leveren aan het promotie-onderzoek. Promotor is prof. dr. Andreas Faludi (in 2004 nog Radboud Universiteit, maar vanaf januari 2005 TU Delft) met Wil Zonneveld als dagelijkse begeleider. In 2004 is Marjolein Spaans begonnen met het Bsik-project Ruimtelijke ontwikkelingsplanologie van (regionale) knooppunten: buitenlandse inspiratiebronnen voor Nederland. In 2004 was het onderzoek gericht op de nationale planningsstelsels van zowel Nederland als Engeland, waar momenteel nogal wat veranderingen worden doorgevoerd om de stelsels meer aan te passen aan de eisen van de huidige maatschappij. De voortgang van het onderzoek in 2004 is vastgelegd in enkele papers en artikelen. In 2004 hebben Wil Zonneveld en Bas Waterhout een onderzoek uitgevoerd naar de praktijk van transnationale visievorming in Europa, een opdracht van het Directoraat-Generaal Ruimte van het ministerie van VROM en een vervolg op een al eerder uitgevoerd onderzoek hiernaar. Het project dat in 2004 is uitgevoerd betrof een analyse van een aantal aanvullende trajecten van transnationale visievorming. Maar het accent lag vooral op het geven van praktische aanwijzingen voor het opstellen van en het werken met transnationale ruimtelijke
l 34 l
Buitenlandse gasten In 2004 heeft het Onderzoeksinstituut OTB drie buitenlandse gasten in zijn midden. Professor Hui Sun en professor Jiang Liang van de Technische Universiteit uit Dalian (China) verrichten bij de sectie Stedelijke en Regionale Ontwikkeling onderzoek naar de economische invloed van de veranderingen in de ruimtelijke structuur in Nederlandse steden om deze vervolgens te kunnen vergelijken met die van China. De Chinees Yunqiang Du van de Technische Universiteit van Wuhan doet onderzoek naar een inzichtelijke manier om ondergrondse leidingen in China met behulp van driedimensionale applicatie in kaart te brengen. Hij verricht zijn onderzoek bij de sectie GIS-technologie.
Prof. Sun
Prof. Jiang Liang
Yunqiang Du
gebruik van pregnante metaforen en ruimtelijke beelden. In dit onderzoek, dat medio 2005 zal worden afgesloten, staan drie vragen centraal. Ten eerste: Hoe wordt ruimte geconceptualiseerd en welke patronen zijn zichtbaar in de ontwikkeling en het gebruik van ruimtelijke concepten de laatste vijftien Ruimtelijk beleid in Nederland In 2004 is Wil Zonneveld als gastonderzoeker bij het Ruimtelijk jaar en hoe kunnen deze patronen worden verklaard? Ten Planbureau aan de slag gegaan met het project Tussen droom tweede: Hoe kan de huidige situatie in de Nederlandse ruimteen retoriek: De conceptualisering van ruimte in de Nederland- lijke ordening worden beoordeeld, gezien vanuit het gezichtspunt van de inhoud van het (voorgestane) beleid: zijn bepaalse planning. In de Nederlandse traditie van ruimtelijke ordede sleutelconcepten niet langer meer geldig en waarom? Ten ning hebben ruimtelijke planconcepten altijd een belangrijke plaats gehad. Dit komt onder meer omdat Nederland geen hië- derde: Welke soorten van ruimtelijke concepten kunnen voor de toekomst van belang zijn en op welke fundamentele noties rarchisch geordend plansysteem kent, waardoor overheden voortdurend met elkaar moeten overleggen. Zij maken hierbij voor wat betreft ruimtelijke inrichting zijn deze gestoeld? visies. In de loop van 2005 zal een tweetal artikelen verschijnen in respectievelijk European Planning Studies en Environment & Planning C.
l 35 l
7 Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance Programmaleider: André Ouwehand 7.1 Het onderzoeksprogramma De stadswijk is het centrale focuspunt in het onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance. We richten ons op de ontwikkeling van stadswijken: hoe functioneren ze op de woningmarkt, hoe functioneren ze als woonomgeving voor hun bewoners. We besteden veel aandacht aan het ‘doen en laten’ in stadswijken: hoe gaan de bewoners met elkaar en met de wijk om. De derde invalshoek heeft betrekking op hoe actoren handelen in stadswijken: hoe organiseren ze het proces om veranderingen teweeg te brengen in stadswijken. Het onderzoeksprogramma richt zich op het proces van het veranderen en vernieuwen van stadswijken, waarbij relaties naar hoger schaalniveau, denk aan de regionale dimensies die daar aan vastzitten, en naar het lager schaalniveau van het leven in de straat en woning, ook aan bod kunnen komen. Enkele decennia geleden werd de stadsvernieuwing nog vooral gedefinieerd als een inhaaloperatie, maar sinds het midden van de jaren negentig worden het permanente karakter en de integraliteit sterk benadrukt. Stedelijke vernieuwing is zowel een fysieke, een sociale als een economische opgave, net zoals de veranderingen die zich in stadswijken voordoen het gevolg zijn van fysieke, sociale en economische ontwikkelingen. Het gaat daarbij niet alleen om daadwerkelijke veranderingen, maar ook om hoe die veranderingen gepercipieerd worden, welke waardering bewoners en andere actoren daaraan verbinden en welke handelingen daarop volgen. De geografische positie van een wijk is weliswaar niet aan veranderingen onderhevig, maar de positie in de stad kan door diverse invloeden sterk wijzigen. Door toevoeging van nieuwe wijken zijn de ‘uitleggebieden’ van de jaren vijftig en zestig veranderd in veel meer centraal gelegen woonwijken. Door nieuwe ontsluitingen zijn wijken die weggestopt lagen ineens veel beter bereikbaar met dientengevolge een sterk verbeterde positie op de woningmarkt. De soms snelle veranderingen in de bevolkingssamenstelling van
grote delen van de steden heeft ook een grote invloed gehad op het welbevinden en de waardering van deze wijken. De maatschappelijke realiteit heeft de laatste jaren veelvuldig de politieke agenda bepaald, waarbij sociale conflicten en incidenten veelvuldig worden gerelateerd aan de fysieke omstandigheden en de oplossingen evenzo in fysieke vorm worden gezocht. Het onderzoeksprogramma beweegt zich binnen het spanningsveld dat gevormd wordt door wetenschap, beleid en praktijk. Het streeft ernaar om een bijdrage te leveren aan het internationale wetenschappelijke debat op dit gebied en een vooraanstaande bijdrage te leveren aan het nationale debat, zowel in de wetenschappelijke als maatschappelijke fora. Dit geschiedt vanuit een drievoudige thematische benadering. De eerste groep heeft als gemeenschappelijk kenmerk dat ze deterministisch is. In deze groep plaatst men onder andere de ‘filtering’ theorieën. De tweede groep kent minder waarde toe aan deze organische ontwikkelingen, maar ziet de wijk juist als een sociaal-cultureel speelveld waarbij niet-economische factoren als sociale netwerken een belangrijke rol spelen. De derde categorie start vanuit de politieke economie waarin juist de instituties een grote rol spelen die schaarse middelen zo inzetten dat hun eigen doelen het beste gerealiseerd worden. We onderscheiden drie thematische invalshoeken: Stedelijke vernieuwing (7.2) Bij dit onderzoeksthema gaat het om vragen als hoe en waardoor wijken veranderen en door middel van welke ingrepen deze verandering is te sturen. Op welke wijze geven actoren vorm en inhoud aan een duurzame vernieuwing van de fysieke leefomgeving? En wat zijn de effecten van vernieuwing op korte en lange termijn? Sociale en ruimtelijke integratie in woonwijken (7.3) De duurzaamheid van een buurt of een wijk wordt, behalve door fysieke omstandigheden, sterk bepaald door de wijze waarop bewoners daar met elkaar samenleven (sociale integratie). Dit onderzoeksthema richt zich op de betekenis van de
2004: nieuwe ambities in daden omzetten Het jaar 2003 hebben wij eerder gekenschetst als een overgangsjaar waarin de onderzoeksprogramma’s binnen het Onderzoeksinstituut OTB opnieuw zijn gegroepeerd. In 2004 is het grote onderzoeksprogramma ‘Vernieuwend Ruimtegebruik’ van start gegaan met deelname van verschillende universiteiten en Habiforum. Dit onderzoeksprogramma is voor het onderhavige deelprogramma van grote betekenis. Daarbinnen is het deelprogramma Corpovenista (Corporaties vernieuwen de stad) gestart. Daarin participeren acht grote woningcorporaties (Alliantie, de Key, Kristal, Staedion, Vestia, Woonbron, de Woonplaats en Ymere) en Aedes, brancheorganisatie van woningcorporaties. Het programma wordt geleid door een Stuurgroep waarin de acht corporaties en Aedes zijn vertegenwoordigd, voorgezeten door Hugo Priemus. Voor de kennisuitwisseling wordt intensief samengewerkt met Kei, Kenniscentrum Stedelijke Vernieuwing waar ook de website is ondergebracht: www.corpovenista.nl. Het programma heeft ertoe geleid dat in 2004 vier nieuwe onderzoekers konden worden aangetrokken, waaronder twee promovendi. 2004 markeert ook de start van drie andere promotietrajecten van onderzoekers die al participeerden in dit deelprogramma. De projectleiding van Corpovenista wordt verzorgd door André Ouwehand en Suzanne Davis (projectsecretaris).
l 36 l
woonbuurt voor de identificatie, maatschappelijke participatie, beleving, binding en sociale interacties van haar bewoners in samenhang met stedelijke veranderingsprocessen, en de wijze waarop beleidsmakers hierop reageren of anticiperen. Urban governance (7.4) Herstructurering van woonwijken krijgt vorm in een beleidsproces waarbij vele actoren zijn betrokken met ieder hun eigen positie en belangen, maar onderling van elkaar afhankelijk zijn voor het bereiken van de gewenste resultaten. Dit vindt plaats in een marktomgeving, waardoor de interactie van vraag en aanbod mede bepalend is voor de uitkomsten. Vanuit dit perspectief wordt onderzoek gedaan naar een adequate procesarchitectuur voor de realisering van een duurzame stedelijke herstructurering. Opgemerkt moet worden dat de scheidslijnen tussen de drie thema’s niet altijd precies zijn aan te geven. Net zoals bij de verandering van wijken de processen onderling elkaar beïnvloeden, zullen de thematische invalshoeken elkaar raken.
7.2 Stedelijke vernieuwing Themaleider: Frank Wassenberg Themagroep: Carlinde Adriaanse Martijn Arnoldus (vanaf 1 maart 2004) Suzanne Davis Jan den Draak (gast) Reinout Kleinhans Helen Kruythoff Marco van der Land André Ouwehand Leeke Reinders Het accent ligt bij het thema stedelijke vernieuwing op het schaalniveau van wijk en buurt, waarin de
fysieke leefomgeving centraal staat. Belangrijk zijn de interne en externe factoren die veranderingen in stadswijken bewerkstelligen. Het gaat om verouderingsprocessen, om handelingen van mensen of organisaties, om beleid en om algemene maatschappelijke ontwikkelingen die het proces van veroudering en vernieuwing beïnvloeden. Het gaat om de factoren die daarbij een rol spelen en de perceptie van deze veranderingen. Vervolgens zullen actoren, iedereen die bij die wijk is betrokken, handelingen verrichten of juist achterwege laten. Hierbij maken we onderscheid tussen gebruikers van een wijk, zoals bewoners, maar ook winkeliers, klanten, passanten, bezoekers, etc., en beleidsmakers als gemeente, corporatie of investeerders. Stedelijke vernieuwing kan zeer ingrijpend zijn, zoals bij sloop, nieuwbouw of herbestemming. Dan is er sprake van een actieve wijkaanpak. Maar er zijn ook maatregelen mogelijk die meer in de sfeer van beheer liggen. Stedelijke vernieuwing kan louter fysiek zijn, maar ook sterke sociale, economische en culturele invalshoeken hebben. Stedelijke vernieuwing speelt zich af op lokaal niveau, maar wordt mede bepaald door beleid en ingrepen op landelijk niveau en is een belangrijk onderdeel van het rijksbeleid. Het is een proces dat ook in andere landen aan de orde is. Internationale verdieping en analyse van internationale ervaringen vormt nadrukkelijk onderdeel van het thema. Op diverse congressen en andere fora zijn Nederlandse ervaringen met stedelijke vernieuwing besproken met buitenlandse collega’s. Hieronder is het werkveld van de themagroep ingedeeld in vier subthema’s. Hoe wijken zich ontwikkelen Binnen het grotere onderzoeksprogramma Corpovenista gaan twee projecten over de ontwikkeling van wijken gedurende een langere tijd. Het ene richt zich op wijken die al een aanpak door middel van herstructurering hebben ondergaan, het
In de ogen van beleidsmakers en bewoners is de wijk Mariahoeve succesvol.
l 37 l
Hoogbouw in Europa De hoogbouwflat kan beschouwd worden als de meest in het oog springende uiting van Europese planning. Overal in Europa werden vanaf de jaren zestig vergelijkbare flatwijken gebouwd, met de Bijlmermeer internationaal gezien als een van de bekendste voorbeelden. In 2004 leverde het Onderzoeksinstituut OTB in samenwerking met de universiteiten van Utrecht en Leicester (GrootBrittannië) een boek op, waarin hoogbouw in vijftien Europese landen werd vergeleken. Samen goed voor 25 miljoen appartementen. In West-Europa hebben hoogbouwwijken te kampen met een slecht imago, en worden ze ingrijpend vernieuwd. In ZuidEuropa is stedelijk hoog wonen daarentegen veel meer geaccepHoogbouw in Berlijn. teerd. Het boek sluit goed aan bij de hernieuwde internationale aandacht voor hoogbouwwijken, een problematiek die vooral uit de nieuwe EU-lidstaten naar voren komt. Zo uniform als hoogbouw was in de beginjaren, zo groot zijn echter de verschillen op dit moment. De diversiteit in kwaliteit, woningmarktsituatie en maatschappelijke ontwikkelingen dwingt tot het maken van keuzes. Deze zijn door de samenstellers op een rij gezet en voorzien van commentaar.
andere project richt zich juist op wijken die het tot op heden hebben kunnen stellen zonder grootschalige ingrepen. Het eerste project wordt uitgevoerd door André Ouwehand en Suzanne Davis en is al in 2003 gestart met uitgebreide casestudies in zes naoorlogse wijken die in de eerste helft van de jaren negentig zijn vernieuwd: Bouwlust (Den Haag), Kleinpolder (Rotterdam), Paauwenburg (Vlissingen), Selwerderwijk (Groningen), Wielwijk (Dordrecht) en Zuidwijk (Rotterdam). In het voorjaar werd de rapportage van deze eerste fase van casestudies afgerond, met als titel Operatie geslaagd, vervolgingreep noodzakelijk. Over deze eerste resultaten is veelvuldig geschreven in vaktijdschriften, waaronder een themakatern in Vitale Stad, het vakblad voor de stedelijke vernieuwing en zijn enkele conferentiebijdragen geschreven. In 2005 wordt de volgende fase van dit project ter hand genomen. Het tweede project Succesfactoren van probleemloze wijken in problematische wijktypen, dat door Carlinde Adriaanse wordt uitgevoerd, is de factoren beschrijven en verklaren die ervoor zorgen dat wijken van problematische wijktypen probleemloos of zelfs succesvol zijn. Per partij worden factoren onderscheiden. Kennis van succesfactoren kan worden benut voor nieuwbouwwijken, recent geherstructureerde wijken en ter preventie van problemen in bestaande wijken. Deze studie vormt daarmee een spiegelbeeld van de meeste onderzoeken op dit gebied. Het accent ligt op wijken met naoorlogse portiekflats, een type dat als risicovol wordt beschouwd. In 2004 is de rapportage van de eerste module gerapporteerd en op een internationale conferentie gepresenteerd. Ook is met medewerking van Martijn Arnoldus gestart met de tweede module van het onderzoek, die een kwantitatieve analyse van bestaande register- en surveybestanden bevat met gegevens over Nederlandse wijken. Frank Wassenberg publiceerde samen met de universiteiten van Utrecht (UU) en Leicester (Groot-Brittannië) een boek over een internationaal vergelijkend onderzoek naar de huidige positie en de toekomstperspectieven voor grootschalige hoogbouwwijken in vijftien Europese landen (zie kader). Deze studie past binnen zijn proefschrift, dat zal handelen over de aan-
pak van grootschalige woonwijken. In dit kader verschenen ook een internationale publicatie over de aanpak van Nederlands bekendste voorbeeld, de Bijlmermeer, en een themanummer van het Journal of Housing and the Built Environment over Stigma and Large Housing Estates. Veel grootschalige wijken in verschillende landen kampen met een negatief imago, dat ze maar zeer lastig weer kunnen kwijtraken. Beleid voor stedelijke vernieuwing Stedelijke vernieuwing krijgt op rijks- en lokaal niveau veel aandacht sinds in 1997 de gelijknamige nota verscheen. Later is dit beleidsmatig uitgewerkt in de Investeringsbudgetten 2000-2004 (ISV-1) en 2005-2009 (ISV-2). Nu dit beleid geruime tijd wordt uitgevoerd ontstaat enerzijds de behoefte aan reflectie en anderzijds de behoefte om verder vooruit te kijken. André Ouwehand leverde een bijdrage aan de publicatie Nieuw cement, een tussenstand van de wijkvernieuwing in Groningen, waarbij hij de ontwikkeling van het stedelijke vernieuwingsbeleid en de aandacht voor het sociale tegen het licht houdt en het perspectief voor de sociale wijkvernieuwing schetst. Het is voor het Rijk op dit moment de vraag welke opgave er na 2010 nog ligt op het gebied van stedelijke vernieuwing, en in hoeverre dit nog bemoeienis van het Rijk vergt. Martijn Arnoldus, Helen Kruythoff en Frank Wassenberg startten eind 2004 een verkennend onderzoek om aan te geven hoe de behoefte aan stedelijke vernieuwing voor de periode 20102020 kan worden geraamd, en wat hierin de opgave is voor het Rijk, en meer specifiek, het ministerie van VROM. Stedelijke vernieuwing wordt concreet in buurten en wijken. In de wijk Holtenbroek in Zwolle voerden Frank Wassenberg en Yvonne Bontekoning een bewonersonderzoek uit naar de toekomst van de Trapjeswijk. Corporatie SWZ stelde samen met de bewonersgroep een vernieuwingsplan op, maar hiertegen rees verzet. Het Onderzoeksinstituut OTB peilde het draagvlak onder de bewoners voor het vernieuwingsplan. De Borgerbuurt in Amsterdam Oud-West kenmerkt zich door nieuwbouw uit de jaren tachtig, in tegenstelling tot de omringende buurten.
l 38 l
Ondanks de nieuwe woningvoorraad zijn er veel signalen die wijzen op problemen op het gebied van leefbaarheid, overlast, verpaupering en een geringe betrokkenheid van bewoners. Gelske van Daalen en Frank Wassenberg voeren een bewonersonderzoek uit om te achterhalen in hoeverre bewoners deze problemen ervaren, en hoe zij deze willen verbeteren. Over de inhoud van het landelijk en lokaal beleid van stedelijke vernieuwing werd door Hugo Priemus geschreven in Journal for Housing and the Built Environment en door André Ouwehand in Vitale Stad en ROM. In het afgelopen jaar organiseerde het Onderzoeksinstituut OTB over het onderwerp herstructurering en beheer van naoorlogse woonwijken, inmiddels voor de tiende keer, een vierdaagse cursus. Aan de cursus nemen mensen uit de praktijk deel van onder meer gemeenten, woningcorporaties, projectontwikkelingsbedrijven, bewonersorganisaties, adviesbureaus, welzijnsinstellingen en provincies. Fysiek en sociaal Op initiatief van het ministerie van VROM heeft het Onderzoeksinstituut OTB met het Verwey-Jonker Instituut in 2001 een concept uitgewerkt van een sociale wijkvisie. Nadat het concept uitvoerig werd besproken op diverse KEI-ateliers in 2002, werd in 2003 de Leidraad Sociale Wijkvisie geschreven door André Ouwehand (OTB) samen met Kees Fortuin (Verwey-Jonker Instituut) en gepubliceerd in de reeks van de sociaal fysieke wijkaanpak van het ministerie van VROM en het ministerie van VWS. Het gedachtegoed is verder uitgewerkt in verdere publicaties in deze reeks, waaronder in 2004 Herstructurering en sociale opgave: State of the art, waarvan Ton van der Pennen een van de auteurs was. Marco van der Land en Reinout Kleinhans deden onderzoek naar de sociale effecten van fysieke ingrepen in Leiden Noord. André Ouwehand schreef over de sociale wijkvisie en wijkaanpak verder in S&RO, VHV-bulletin en Vitale Stad en leverde bijdragen over dit onderwerp aan diverse workshops en bijeenkomsten (Transurban Hogeschool Rotterdam, AIR/RKS debatreeks Rotterdam).
cepten zijn in omloop, waarmee getracht wordt achterstandswijken te positioneren in de regionale woningmarkt. Het negatieve stigma, dat aan dergelijke plekken kleeft, dient vervangen te worden door een nieuw profiel, dat ook bij kapitaalkrachtigen in de smaak moet vallen. Het onderzoek Merkwaardige wijken: de rol van identiteit bij de transformatie van wijken, gaat na hoe dergelijke identiteitstrategieën in de praktijk uitwerken. Waaruit bestaat de identiteit van een wijk of buurt? In hoeverre vormt de identiteit van een wijk of buurt een planbaar en afzetbaar product? En hoe verhouden de door beleidsmakers geproduceerde identiteiten zich tot de meer alledaagse concepties van bewoners en gebruikers van een wijk? Dit onderwerp komt terug in het promotieonderzoek van Leeke Reinders, dat ook behoort tot het onderzoeksprogramma Corpovenista, dat voor het Bsik-project is ontwikkeld. In 2004 is een voorstudie verschenen, waarin op basis van literatuur en drie casestudies een inventarisatie is gemaakt van identiteitstrategieën, zoals deze binnen de stedelijke vernieuwing worden ingezet. Tot 2007 wordt deze voorstudie empirisch en theoretisch verdiept.
7.3 Sociale en ruimtelijke integratie Themaleider: Helen Kruythoff Themagroep: Carlinde Adriaanse Gelske van Daalen Jan den Draak (gast) Reinout Kleinhans Marco van der Land Leeke Reinders
Het thema sociale en ruimtelijke integratie houdt zich bezig met menselijke relaties en interacties tussen bewoners in een bepaalde woonomgeving, maar ook met relaties tussen bewoners en die woonomgeving zelf. Deze relaties en interacties zijn voortdurend aan verandering onderhevig. Bewoners die zich altijd geborgen voelden in een buurt waar ‘iedereen iedereen kende’ worden geconfronteerd met de instroom van nieuwe mensen die zij niet begrijpen en waar zij Identiteit van wijken angstig van worden. Straten die altijd zo netjes waren, ‘zien er Hoewel de aandacht voor kwantitatieve woningtekorten opnieuw op de politieke agenda’s staat, liggen veel problemen niet meer uit’ vanwege de troep en de vernielingen. Anderen van mensen met hun woonsituatie dikwijls op het kwalitatieve zien een buurt die zij altijd zo saai vonden, opleven. De cafeetjes en winkeltjes die overal als paddestoelen uit de grond vlak en daarbij speelt de woonomgeving een belangrijke rol. schieten, vormen voor hen een reden om naar zo’n buurt te De waardering van hun woonsituatie in de buurt heeft te verhuizen. Om maar een paar voorbeelden te noemen. Het maken met de beleving van bewoners. Het Onderzoeksinstituut OTB werkt aan een project in opdracht van het ministerie onderzoek concentreert zich op het lokale schaalniveau (dikvan VROM om te komen tot een woonmilieu-indeling die aan- wijls de buurt of wijk). De sociale veranderingen die er plaatssluit bij de woonbeleving van (de meeste) bewoners, bruikbaar vinden, hebben echter niet altijd alleen te maken met procesis bij het ontwikkelen van beleid en die voor heel Nederland in sen in de buurt, maar soms ook met ontwikkelingen buiten het kaart kan worden gebracht op basis van beschikbare data. Aan woongebied. dit project werken Frank Wassenberg, Leeke Reinders, Martijn De centrale vraag binnen het thema luidt: Hoe ontstaan, bestaan en veranderen lokale sociaal-ruimtelijke constellaties? Arnoldus, Roland Goetgeluk en Friso Penninga. De laatste jaren groeide identiteit uit tot een pregnant thema Welke betekenis hebben deze constellaties en veranderingen daarin voor maatschappelijke participatie, beleving, binding, van stedelijk en ruimtelijk beleid. Beleidsmakers hechten in identificatie en sociale interactie van bewoners? Welke beteketoenemende mate aan sociaal-culturele factoren bij het ontwerp, de inrichting en het beheer van de stedelijke ruimte. Zo nis hebben deze verschijnselen -omgekeerd- voor lokale conheeft in recente opvattingen binnen de stedelijke vernieuwing stellaties en hoe hangen zij samen met bovenlokale verandede idee van de buurt- of wijkidentiteit postgevat. Diverse con- ringsprocessen?
l 39 l
De term constellatie vat de complexe realiteit samen van relaties, eigenschappen en processen op het lokale niveau. Wat voor mensen er in een buurt wonen, wat zij vinden van hun woning, de buurtbewoners, het aanzien en de uitstraling van hun woonomgeving, of zij zich in de buurt thuisvoelen, hoe de bewoners met elkaar omgaan, welke activiteiten zij in de buurt ontplooien en of zij zich mentaal verbonden voelen met de buurt en zo ja, waardoor dan? Bovenlokale processen zijn bijvoorbeeld beleidsveranderingen, woningmarktprocessen en maatschappelijke veranderingen, zoals individualisering en secularisering. Deze processen hebben soms dezelfde, maar soms ook een heel verschillende uitwerking op verschillende buurten. Sociale effecten van herstructurering Sociale interactie tussen bewoners is een belangrijk onderwerp binnen het thema Sociale en Ruimtelijke Integratie. Deze wordt vaak afgemeten aan de contacten tussen buurtbewoners, de kwaliteit daarvan en de vraag of er sprake is van een ‘netwerk’. Voor het samenwonen in een bepaalde lokale constellatie zijn echter niet alleen sociale netwerken en de intensiteit van sociale contacten van belang. De niet altijd direct uitgesproken verstandhoudingen tussen buren en buurtgenoten worden vaak onderschat als factor voor het wel of niet goed functioneren van een buurt of wijk. Het gaat daarbij over gedeelde waarden, met name over het woongedrag, of de herkenning bij anderen van kenmerken en achtergronden die men zelf ook heeft. Sociale interacties kunnen worden verstoord, of mogelijk juist verbeterd, door ingrepen van bovenaf. Als een wijk op de schop gaat, kunnen we verwachten dat ook de sociale kenmerken van die wijk veranderen. Deels zal dit zelfs de bedoeling zijn van de hele operatie, maar er kunnen ook onbedoelde en onvoorziene effecten optreden die zich zelfs tot andere wijken uitstrekken. De probleemstelling van het promotieonderzoek van Reinout Kleinhans luidt: wat zijn de gevolgen van herstructurering voor de bevolkingsstructuur van een wijk en de positie in de woningcarrière van bewoners? Welke rol speelt keuzevrijheid daarin? Wat is de invloed van de verhuisdynamiek en de al dan niet gewijzigde bevolkingsstructuur op het sociale klimaat van de buurt? Met het begrip sociaal klimaat wordt het samenstel bedoeld van sociale interacties, (buren)hulp, organisatiegraad, (mogelijke) samenwerking, sociale controle, (on)gedeelde opvattingen over het wonen en samenleven in de buurt, onderling vertrouwen en buurtwaardering. In het onderzoek worden vier categorieën bewoners onderscheiden van wie de woonsituatie direct beïnvloed wordt door herstructurering: blijvers, doorstromers en nieuwkomers in de buurt alsmede vertrekkers uit de buurt. Het onderzoek is al enkele jaren in uitvoering, met onder meer casestudies van Pathmos (Enschede), de Horsten (Zuidwijk, Rotterdam) en Digna Johanna Noord en Westpunt (Hoogvliet, Rotterdam), wijken waar herstructurering al enkele jaren geleden is afgerond. In 2004 verscheen in de serie rapportages over het Corpovenistaprogramma De sociale impact van herstructurering en herhuisvesting. Koepelrapport en een deelrapport over de Horsten. In Journal for Housing and the Built Environment verscheen een artikel over Social implications of housing diversification in urban renewal. Ook verschenen er publicaties in Agora en VHV-bulletin. Het promotieonderzoek wordt in 2005 afgerond.
Beleving en binding Gedeelde waarden zijn ook van belang voor de manier waarop mensen hun woonomgeving beleven, naast tevredenheid met hun woning en de waardering van de fysieke woonomgeving. Buurtbeleving heeft te maken met de betekenis die aan sociale en fysieke kenmerken wordt gegeven. Ook symbolen kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. Men kan een bepaald gevoel hebben bij het zien van bepaalde gebouwen, of het ervaren van natuurlijke elementen zoals een rivier, of het opslurpen van de sfeer op een bepaald plein. Dit gevoel maakt voor iemand een buurt ‘mijn buurt’ of een stad ‘mijn stad’. Het gevoel verbonden te zijn met een bepaalde plaats kan in drie componenten uiteengelegd worden: sociale relaties en instituties, de ruimtelijke patronen van die relaties en emotionele of cognitieve aspecten van binding aan een plaats. Deze drie aspecten van binding zijn ook gebruikt in de dissertatie Vluchtige verbondenheid, stedelijke bindingen van de Rotterdamse nieuwe middenklasse van Marco van der Land. Hij onderzocht hoe deze nieuwe middenklasse, hoog opgeleide jonge mensen, de stad beleven en als het ware consumeren. In 2004 publiceerde hij over dit onderzoek in Agora en Vitale Stad. Interviews met de onderzoeker verschenen in Ideaal, informatie- en discussiemagazine PvdA Rotterdam en in Metro Rotterdam. Een driedelige serie radio-interviews over de creatieve klasse in Heerlen, Zoetermeer en Amsterdam werd in augustus uitgezonden door Radio 1. Hoe kinderen een veilig, attractief en speciaal voor hen aangelegd voetpad beleven en wat voor effect dit op hun actieradius heeft, is onderwerp van een evaluatieonderzoek voor het Amsterdamse stadsdeel Westerpark dat in 2004 door Carlinde Adriaanse is gestart. De concepten beleving en binding duiden op relaties tussen bewoners en hun woonomgeving met een sterke mentale component. Ze spelen een belangrijke rol bij de vraag of mensen ergens graag zijn, wonen, of investeren, of juist niet. In toenemende mate wordt erkend dat dit aspect van ook van belang is voor het gebruik en, uiteindelijk, ook voor de ontwikkeling van woongebieden. Begrippen als identiteit, status, imago, reputatie en stigma worden echter nog altijd meer ‘aangevoeld’ dan begrepen, voor wat betreft hun inhoud en werking. Om meer inzicht te krijgen in dit begrippenkader en om hierover in internationaal verband te kunnen debatteren is de themagroep in 2004 begonnen met de voorbereiding van het internationaal symposium Residential environments in people’s minds dat in de herfst van 2005 zal worden gehouden. Woonruimteverdeling en keuzevrijheid Het Onderzoeksinstituut OTB is een voortrekker van onderzoek naar de ontwikkeling en evaluatie van woonruimteverdelingsystemen. Het systeem van woonruimteverdeling beïnvloedt de keuzemogelijkheden van grote groepen bewoners en woningzoekenden. Het onderzoek Woonkeuze, keuzebeperking en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden start vanuit de discussie over de rol van keuze versus de rol van gebrek aan keuze in het ontstaan van (inkomens)concentratiewijken in steden. Marco van der Land, Gelske van Daalen en Helen Kruythoff voeren dit meerjarig onderzoek uit binnen het Corpovenistaprogramma. Het onderzoek gaat in op de volgende vragen: In
l 40 l
welke mate leiden keuzes aan de ene kant en beperkingen aan de andere kant tot de vestiging van nieuwkomers in wijken? Hoe beleven verschillende bewoners deze wijken? Wat is de rol van het woonruimteverdelingssysteem in zowel de concentratie van lage-inkomensgroepen als de (on)tevredenheid van bewoners in concentratiewijken en hoe sluit dit systeem aan bij de binding van bewoners aan de wijk? Het onderzoek is gestart in 2003 met een pilot-onderzoek in twee buurten: Groenenhagen/Tuinenhoven in de Rotterdamse deelgemeente IJsselmonde en de Amsterdamse Spaarndammerbuurt. In 2004 verscheen hierover de rapportage Keuzevrijheid en tevredenheid als centrale concepten van woonkeuze. In 2004 is ook het tweede deel van het onderzoek uitgevoerd. In dit deelonderzoek is met behulp van bestaande databestanden een profiel van de gemiddelde (inkomens)concentratiewijk in Nederland geschetst en is het verschil in beleving tussen concentratiewijken en niet-concentratiewijken (postcode-4 gebieden) in kaart is gebracht voor enkele belevingsaspecten. Op buurtniveau zijn in de vier grote steden concentratiebuurten geïdentificeerd, op dezelfde wijze beschreven en met elkaar vergeleken. De rapportage van dit deelonderzoek verschijnt in 2005. In 2004 voerden Gelske van Daalen, Suzanne Davis en André Ouwehand in opdracht van de SEV een uitvoerig evaluatieonderzoek uit naar de toepassing van lotingmodellen voor de woonruimteverdeling in Rotterdam, Doetinchem, Enschede en de Achterhoek en Velsen. Het onderzoek is in 2005 afgerond met het rapport Gelijke kansen voor iedereen: het is een loterij. Linda Leber en Frank Wassenberg evalueerden voor woningcorporatie De Woonplaats de ervaringen van hun huurders met de woonruimteverdeling.
onderzoek wordt medegefinancierd door Stichting Habitat Platform. Informatie en deelrapportages zijn te vinden op (http://srz-gmbh.com/coop/).
7.4 De organisatie van de stedelijke vernieuwing (Urban Policy and Governance) Themaleider: Ton van der Pennen Themagroep: Janneke van Bemmel (vanaf 1 april 2004) Maaike Muller (vanaf 1 april 2004) André Ouwehand Reynt Sluis (tot 19 februari 2004) Willem Korthals Altes
De term ‘urban governance’ die de laatste jaren veel gebruikt wordt in de internationale literatuur, laat zich slecht vertalen in het Nederlands. ‘Governance’ staat als begrip tegenover ‘government’. De laatste term duidt op een zekere hiërarchie waarbij de overheid haar wil kan opleggen aan andere partijen en haar beleid in veel situaties ook topdown ontwikkelt en andere partijen daarmee confronteert. Dat is echter al lang geen goede karakterisering meer van de feitelijke situatie. Na de terugtredende beweging van de overheid, waarbij steeds meer processen worden overgelaten aan de markt en anderzijds de overheid geen grote geldstromen meer inzet om haar beleid uit te voeren, is beleid steeds meer een kwestie van onderhandelen tussen partijen en wederzijds afspraken maken over te leveren prestaties. Hoewel de verschillende actoren meerdere rollen kunnen vervullen, kunnen zij zelden of nooit alleen een proces tot een goed einde brengen. Ze zullen moeten samenwerken en zijn wederzijds afhanDe onderkant van de woningmarkt Bepaalde groepen zijn niet in staat om huisvesting te vinden of kelijk. De actoren, hun interacties en hun afhankelijkheidsrelate behouden met behulp van de reguliere voorzieningen die er ties zijn verschillend in elk beleidsproces. Daardoor zijn telkens ook de doelen die de publieke sector nastreeft en de voor de ‘doelgroepen van volkshuisvestingsbeleid’ op de omgeving waarbinnen ze dat doet anders. woningmarkt bestaan. Dit geldt niet alleen voor Nederland, Dat geldt ook sterk voor het woonbeleid en de stedelijke vermaar ook voor andere Europese landen. In veel Europese stenieuwing. Het blijkt daarbij dat er meer gebeurt dan alleen het den zijn strategieën ontwikkeld om toch aan de noden van deze risicogroepen tegemoet te komen en zo dak- en thuisloos- maken van nieuwe woningen en een woonomgeving. Er is tegelijkertijd een nieuwe institutionele structuur geconstrueerd heid te bestrijden en te voorkomen. Dit vergt de coördinatie waarbinnen de actoren opereren, die de invloed van de vervan hulpverlening door de verschillende betrokken instanties. Helen Kruythoff en Reinout Kleinhans voeren samen met colle- schillende actoren stuurt. Er is een cyclisch proces aan de gang dat naast een fysieke uitkomst, de woningen en de ga’s van onderzoeksinstituten in zes andere Europese landen woonomgeving, ook een immateriële uitkomst heeft: nieuwe een project uit dat zich richt op de ‘samenwerkingsdriehoek’ die lokale overheid, zorginstellingen en aanbieders van woon- relaties tussen de verschillende partijen. Het thema heeft raakvlakken met andere OTB-thema’s als stedelijke vernieuwing, ruimte vormen, om zich voor groepen aan de uiterste onderwoonvoorkeuren, woningmarktonderzoek en volkshuisvestingskant van de woningmarkt in te zetten. Het gaat daarbij zowel om de preventie van woningverlies als om de begeleiding van systemen. Het verschil met deze thema’s is dat urban goverdak- en thuislozen naar een min of meer zelfstandige woonsi- nance zich richt op het proces en op sturingsvraagstukken en niet zozeer op de inhoud. tuatie. Samen met nationale partners die binnen de ‘samenwerkingsdriehoek’ opereren, worden er praktijkvoorbeelden De organisatie van de vernieuwing geïnventariseerd en geëvalueerd in Rotterdam, Wenen, Duisburg, Hannover, Leeds, Brussel, Krakow en Praag. Een belang- In aansluiting op de studie Samenwerking bij stedelijke vernieuwing (Verhage en Sluis, 2003) is door Ton van der Pennen, rijke vraag is in hoeverre de samenwerkingsvormen die als voorbeeld dienen ook in andere contexten (landen) toepasbaar Reynt Sluis en André Ouwehand een verkennende studie verricht in twee stedelijke gebieden: Hoogvliet (Rotterdam) en de zijn. Het project loopt tot eind 2005 en wordt uitgevoerd met Czaar Peterbuurt (Amsterdam). Deze studie is in het voorjaar subsidie van de Europese Commissie in het kader van het van 2004 afgesloten. In Hoogvliet analyseerden zij het ‘schaTransnational Exchange Programme. Het OTB-aandeel in het
l 41 l
kelen tussen schalen’. Hierbij gaat het enerzijds om de organisatie van de samenwerking en de besluitvorming tussen partijen op verschillende niveaus (wijk, deelgemeente, stadsdeel, stad en regio). Anderzijds om het ‘schakelen’ binnen één partij ofwel de relatie tussen de gebiedsgerichte/projectgerichte medewerkers en de lijnorganisatie. In de Czaar Peterbuurt spitste de analyse zich toe op de vraag hoe de samenwerking en de besluitvorming verloopt tussen partijen die werkzaam zijn in verschillende sectoren (fysiek en sociaal) bij het realiseren van een gezamenlijk project; het zogenoemde ‘schakelen van sectoren’. In mei 2004 is de publicatie van deze studie, die is uitgevoerd binnen het onderzoeksprogramma Corpovenista, verschenen. Wil er sprake zijn van succesvolle samenwerking tussen de fysieke en sociale pijler bij de herstructurering, dan zal men zich bewust moeten zijn van de knelpunten die spelen. Van daaruit kan gezocht worden naar oplossingen om ‘fysiek’ en ‘sociaal’ dichter bij elkaar te brengen. Dit vormde het uitgangspunt voor een onderzoek in 26 (middel)grote gemeenten. Knelpunten zijn gevonden in de verschillende positioneringen van de partijen in het besluitvormingsproces, de onderlinge afstemming, de verschillende middelen die ingezet kunnen worden en de verschillen in cultuur en werkwijzen. Naar de mate waarin deze knelpunten spelen zijn sleutelpersonen uit de G-26 ondervraagd en zijn in workshopverband oplossingsrichtingen besproken. Het onderzoek is uitgevoerd door Ton van der Pennen, Janneke van Bemmel en Maaike Muller. De onderzoeksresultaten zijn in twee landelijke congressen gepresenteerd en zijn neergelegd in boekvorm: Schakelen tussen fysiek en sociaal; op zoek naar succesvolle samenwerking bij stedelijke vernieuwing. Dit onderzoek wordt voortgezet in 2004, deels mede gefinancierd door Corpovenista. Het draagt bij aan een promotietraject waarin drie vormen van lokaal beleid worden onderzocht (stadsvernieuwing, sociale vernieuwing en herstructurering). In de afgelopen vijfentwintig jaar is ieder met zijn karakteristieke aanpak en organisatie gericht geweest om de leefbaarheid van de stedelijke leefgemeenschappen een nieuwe positieve impuls te geven. Richting voor het onderzoek is de vraagstelling in hoeverre de lokale beleidsnetwerken de veronderstellingen hebben kunnen waarmaken die aan decentralisatie ten grondslag liggen. Dat wil zeggen in hoeverre het lokale beleid probleemgericht/vraaggericht werkt, de mate waarin sprake is van integraliteit, de mate waarin tussen actoren wordt samengewerkt, en de mate waarin burgers/bewoners betrokken zijn bij het lokale beleid. Dit onderzoek is in 2004 van start gegaan en moet resulteren in een proefschrift van de hand van Ton van der Pennen.
verschuiving van (financiële) middelen op gemeentelijk niveau. Als gevolg hiervan is er op dit moment een aantal onduidelijkheden ontstaan op het gebied van het lokale woonbeleid. De volgende vragen stonden centraal in dit onderzoek: Over welke onderwerpen vindt afstemming plaats tussen gemeente en corporatie? Hoe is de beslissingsmacht verdeeld? Moet het per se de gemeente zijn die de regie voert over de samenwerking? Welke knelpunten doen zich voor in de samenwerking tussen gemeente en corporatie? Met semi-gestructureerde interviews in vijf steden zijn antwoorden gezocht. Daarnaast is gebruik gemaakt van bestaande literatuur en onderzoeksresultaten. Hugo Priemus schreef diverse artikelen over de organisatie van de stedelijke vernieuwing, onder andere in Tijdschrift voor de Volkshuisvesting. Bewonersparticipatie De aard en werking van de relatie tussen een verhuurder en zijn huurders(organisaties) werd uitgediept in een evaluatie van de participatieovereenkomst die de Rotterdamse woningcorporatie De Nieuwe Unie in juni 2001 had afgesloten met haar huurdersorganisaties. Het onderzoek richtte zich primair op het overleg op corporatieniveau, maar besteedde ook aandacht aan het overleg op wijk- en op complexniveau en op de schakeling tussen deze niveaus. Helen Kruythoff en Ton van der Pennen voerden de evaluatie uit en bedienden zich vooral van diepte-interviews en groepsgesprekken met betrokkenen. In 2004 zijn de conclusies op een studieconferentie met alle deelnemers besproken. Het onderzoekstraject is afgerond met een boekpublicatie. In de deelstudie Bewonersparticipatie van het Corpovenista onderzoeksprogramma wordt nagegaan over welke zaken bewoners wel en over welke zij niet kunnen meepraten. Hoe zoiets praktisch vorm wordt gegeven en wanneer bewoners betrokken worden. De groep participanten moet een goede afspiegeling zijn van de (multiculturele) samenstelling van de bewoners van de wijk. Deze zaken staan centraal in deze deelstudie die vorm krijgt door middel van twee casussen. Het doel is, door inzicht te geven in twee specifieke gevallen, voorbeelden te geven van valkuilen en kansrijke manieren van bewonersparticipatie. De opzet van dit deelonderzoek is besproken met de begeleidingscommissie, het onderzoek zal begin 2005 tot uitvoering komen. Deze is in handen van André Ouwehand, Maaike Muller, Vera van den Bos en Janneke van Bemmel.
Lerend vermogen en kennis binnen de stedelijke vernieuwing Het promotieonderzoek waarmee Janneke van Bemmel in 2004 gestart is, richt zich op het lerend vermogen van lokale samenDe rolverdeling tussen gemeente en corporatie is het onderwerkingsnetwerken binnen de stedelijke vernieuwing. Hiermee werp geweest van een voorstudie voor twee promotietrajecten wordt gedoeld op de capaciteit van samenwerkingsnetwerken die binnen het kader van Corpovenista zullen plaatsvinden en de organisaties die daarin participeren om op basis van over het thema van de organisatie van de stedelijke vernieujuiste informatie beslissingen te nemen en hun functioneren wing. Deze deelstudie, die de knelpunten inventariseert ten constant te verbeteren. Voor het netwerk én voor de afzonderaanzien van de samenwerking tussen gemeente en corporalijke organisaties is het van belang dat hun functioneren ties, is in 2004 afgerond met een conceptrapportage die in het zoveel mogelijk onafhankelijk is van individuele werknemers begin van 2005 in definitieve vorm zal verschijnen. De posities die komen en gaan; zij moeten informatie vast kunnen houen rollen van gemeenten enerzijds en woningcorporaties den, ‘organisational memory’ opbouwen. anderzijds zijn de laatste vijftien jaar sterk veranderd, met De volgende vraagstelling staat in dit onderzoek centraal: In name vanwege de verzelfstandiging van corporaties en een welke mate en op welke wijze wordt kennis ontwikkeld, opge-
l 42 l
slagen, gedeeld en benut binnen lokale samenwerkingsnetwerken in het veld van stedelijke vernieuwing en hoe beïnvloedt dit de samenwerking in de lokale vernieuwingspraktijk? In 2004 is het promotieplan ontwikkeld met een aanzet voor een conceptueel model, een uitwerking van geschikte methoden voor dataverzameling en een planning voor de uitvoer van het onderzoek en het schrijven van daarbij behorende publicaties. Het promotieonderzoek heeft een looptijd tot 2008. Een van de middelen die de afgelopen jaren veelvuldig door het Rijk is ingezet om zijn doelstellingen te bereiken en dit niet meer kan door ouderwets ‘government’, is het beschikbaar stellen van kennis die als haarlemmerolie kan dienen in de lokale beleidsprocessen. Het Rijk stelt zich op als faciliterende instantie in plaats van dwingend of toetsend. Bij de lancering van de 56-wijken aanpak door minister Kamp, werden ook de
impulsteams gelanceerd die door lokale partijen ingeschakeld kunnen worden om problemen bij het op gang brengen van de stedelijke vernieuwing op te lossen. Eind 2004 startten Gelske van Daalen, Maaike Muller en André Ouwehand een evaluatie van de werking van de impulsteams stedelijke vernieuwing in opdracht van het ministerie VROM. Lokaal en landelijk woonbeleid Reynt Sluis en Frank Wassenberg startten in 2003 met voorbereidend werk voor een lokale woonvisie voor de gemeente Waddinxveen. In 2004 werd deze visie afgerond. In de zomer van 2004 maakte André Ouwehand deel uit van een team deskundigen dat in opdracht van het ministerie van VROM in ZuidAfrika een bijdrage leverde aan de herijking van het volkshuisvestingsbeleid.
l 43 l
8 Onderzoeksprogramma Mobility Studies Programmaleider: Milan Janic 8.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma wordt uitgevoerd door onderzoekers van de sectie Vervoer en Infrastructuur. Binnen deze sectie waren in 2004 zes onderzoekers actief. Het centrale thema van het onderzoeksprogramma was bundeling en intermodaliteit van goederenvervoer. Vorig jaar werd het onderzoeksprogramma verbreed met de thema’s duurzaamheid en betrouwbaarheid. Themaleider: Milan Janic Themagroep: Yvonne Bontekoning Rob Konings Ekki Kreutzberger Johan Visser (tot 1 augustus 2004) Jaap Vleugel
8.2 Bundeling en intermodaliteit van goederenvervoer Een belangrijk deel van de activiteiten binnen dit thema is gericht op innovaties in netwerken en terminals. Netwerken en terminals vormen de ruggengraat van een intermodaal vervoersysteem. Om de concurrentiepositie van intermodaal vervoer ten opzichte van het wegvervoer te verbeteren is het noodzakelijk zowel op het netwerk als in de terminals een kwaliteitssprong te maken. Dat betekent een vernieuwde blik op de bundelingsmogelijkheden van goederen en een goedkopere en snellere overslag. De prestaties op het netwerk en in de terminal zijn bovendien wederzijds afhankelijk, wat vraagt om een integrale benadering van dit vraagstuk. Netwerken en terminals Yvonne Bontekoning, Ekki Kreutzberger en Rob Konings werken elk aan een promotieonderzoek. Yvonne Bontekoning concentreert zich op terminals. De analyse van deze uitwisselingsprocessen en de relaties met andere terminalprocessen (zoals opslag en intern transport) en de betekenis hiervan voor de prestaties van terminals vormen de kern van dit promotieonderzoek. Yvonne Bontekoning heeft verder gewerkt aan de modellering van rail-railuitwisselingsprocessen op hub-knooppunten in hub-en-spoke-netwerken voor intermodaal goederenvervoer in Europa. In het onderzoek worden vier typen overslagsystemen voor het hub-knooppunt vergeleken: vlak rangeren, rangeren middels een heuvel, terminaloverslag op conventionele railwegterminals en terminaloverslag op nieuwe terminals die speciaal voor rail-railoverslag zijn ontworpen. In 2004 heeft Yvonne Bontekoning vier scenario’s doorgerekend met behulp van zes simulatiemodellen (ARENA software). Het doel van de scenariostudies is om te achterhalen onder welke netwerkomstan-
digheden in termen van volume, batchgrootte, aankomstpatroon van treinen een nieuwe generatie hub-terminal ertoe kan bijdragen dat intermodaal goederenvervoer nieuwe markten (tijdkritische en hoogwaardige goederen) kan bedienen. De afronding van het proefschrift wordt begin 2005 verwacht. De netwerkanalyse wordt voor railtransport (en andere modaliteiten) uitgewerkt door Ekki Kreutzberger en voor de binnenvaart door Rob Konings. Hierin staan de bundeling van goederenstromen en de circulatie van transporteenheden (treinen, schepen en vrachtauto’s) centraal. Beide zijn sturende grootheden voor de kosten en kwaliteit van intermodale transportdiensten. Het doel van deze analyse is de prestaties van verschillende netwerken te evalueren voor verschillende transportmarkten. Op basis hiervan kunnen aanbevelingen worden gedaan over de meest wenselijke netwerken om de concurrentiekracht van intermodaal vervoer in verschillende marktsegmenten te versterken. Rob Konings heeft een conceptueel model ontwikkeld dat de kenmerken van de transportmarkt en de vaarweginfrastructuur in verband brengt met de mogelijkheden van verschillende vormen van diensten in de containerbinnenvaart. Tot op heden kent de binnenvaart vrijwel uitsluitend lijn- en directe diensten, maar er zijn ook andere netwerkvormen zoals trunk-feederdiensten, collectie-distributiediensten en hub-and-spokediensten, waarvan de mogelijkheden nog nauwelijks onderkend zijn. Met dit model is het mogelijk om de prestaties van deze verschillende typen netwerken met elkaar te vergelijken in termen van kosten, doorlooptijd en frequenties van diensten. In 2004 is het eerder toegepast in twee casestudies waarbij de specifieke mogelijkheden van het trunk-feedernetwerk en collectie-distributienetwerk zijn bestudeerd. Het trunkfeedernetwerk blijkt een aantrekkelijk concept om goedkope binnenvaartdiensten naar bestemmingen aan kleinere vaarwegen te kunnen aanbieden. Dit biedt voor de binnenvaart kansen om nieuwe geografische markten te ontwikkelen. Het collectie-distributienetwerk zou zinvol kunnen worden toegepast voor een efficiëntere afhandeling van binnenvaartschepen in de Rotterdamse haven. Zodoende zou invoering van een dergelijk netwerk kunnen bijdragen tot een sterke positie van binnenvaart in het achterlandvervoer. Momenteel richt het onderzoek zich op de haalbaarheid en toepassingsmogelijkheden van hub-and-spoke-netwerken in de containerbinnenvaart. Ter afronding van het proefschrift worden de resultaten van de casestudies bijeen gebracht om te generaliseren welk type netwerk het beste past bij een bepaald marktsegment. Ekki Kreutzberger heeft een conceptueel model ontwikkeld, de zgn. bundelingsdriehoek, dat de (kwantitatieve) relatie tussen transportvolume, transportfrequenties en transportschaal in transportnetwerken beschrijft. Wanneer de waarden van twee van deze entiteiten worden vastgesteld, volgt daaruit – gegeven een bepaald bundelingsconcept en een bepaald aantal
l 44 l
Ruimtelijk-economische Hoofdstructuur Binnen het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik houdt Jaap Vleugel zich bezig met een project dat zich richt op de operationalisering van de Ruimtelijk-Economische Hoofd Structuur (REHS). Bedrijfsclusters zijn belangrijke elementen in de REHS. De vraag is nu of en hoe de stimulering van (bepaalde) bedrijfsclusters bij kan dragen aan het bereiken van overheidsdoelstellingen op het gebied van de regionale economie (zoals behoud of uitbreiding van de regionale werkgelegenheid), de ruimtelijke ordening (zoals zuiniger omgaan met schaarse ruimte) en verkeer en vervoer (zoals betere benutting bestaande netwerken, minder uitgaven voor nieuwe wegen). Een strategische vraag hierbij is in hoeverre ruimtelijke ordening bedrijven kan aanzetten tot zuiniger ruimtegebruik zonder de economische dynamiek (die gepaard gaat met bedrijfsverplaatsingen) negatief te beïnvloeden. Hoewel de meeste aandacht uitgaat naar Nederland, zullen ook relevante voorbeelden uit andere landen in het onderzoek meegenomen worden. In een nog uit te brengen paper wordt hiervan verslag Het collectie-distributienetwerk zou zinvol kunnen worden toe- gedaan. gepast voor een efficiëntere afhandeling van binnenvaartschepen in de Rotterdamse haven. Toekomst Ons onderzoek bestudeert de duurzaamheid en betrouwbaarheid van multimodale en unimodale transportsystemen voor begin-en-eind-terminals – de waarde van de derde entiteit. goederen en passagiers. Dit houdt in: het begrip duurzaamIn de praktijk wordt de schaalbenadering veel toegepast. Op zo’n moment vormen transportvolumina en frequenties het uit- heid begrijpen, de technologische, operationele, economische, omgevingsgerichte (en ruimtelijke) en sociale prestaties van gangspunt van netwerkontwerpen, terwijl de schaalgrootte het transportsysteem beoordelen, gebruik maken van bestaan(grootte van het voertuig en/of beladingsgraad) varieert. De de en ontwikkeling van nieuwe kwalitatieve en kwantitatieve hoogste schaalgrootte en de laagste transportkosten worden methodes en instrumenten, duurzame beleidsmaatregelen ontbij sommige volumina behaald in netwerken met directe verwikkelen en toetsen. bindingen, bij andere volumina in hub-and-spoke-netwerken, weer bij andere volumina bij lijn-, trunk-vork- of trunk-feeder- Met name hub-and-spoke-netwerken in zowel multimodale als unimodale transportsystemen zullen hier worden bestudeerd. netwerken. Het gaat om het ontwikkelen van een flexibele opzet van transDe bundelingsdriehoek is een hoofdmodule binnen een inteportoperaties en het ontwerpen van vaste infrastructuur die graal rekenmodel dat ook rekening houdt met de omloopkaopgewassen is tegen steeds veranderende omstandigheden, op rakteristieken van voertuigen en gevoed wordt door vier kostenmodellen (spoor, binnenvaart, weg, voor- en natransport). een dusdanige wijze dat operaties en infrastructuur duurzaam, efficiënt, effectief en vriendelijk voor de omgeving zijn. Binnen het onderzoeksveld intermodaal vervoer hebben Yvon- Betrouwbaarheid kan beschouwd worden als een aparte specine Bontekoning en Hugo Priemus een special issue samenge- ficatie die deel uitmaakt van het begrip duurzaamheid. steld voor het tijdschrift Transportation Planning and Techno- Betrouwbaarheid krijgt dan de betekenis van handhaving van de geplande prestaties over een bepaalde tijdshorizon. Daartelogy, waarin veelbelovende innovatierichtingen voor intermogenover suggereert onbetrouwbaarheid geleidelijke of onmiddaal goederenvervoer zijn belicht. Deze uitgave is in 2004 dellijke degradatie van deze prestaties ten opzichte van voorgepubliceerd. Rob Konings, Hugo Priemus en Peter Nijkamp hebben als edi- geschreven grenzen. Het geplande functioneren van het systors gewerkt aan twee boeken over innovaties in goederenver- teem en de verwachte kwaliteit van de diensten voor de gebruikers wordt dan in gevaar gebracht. Onderzoek moet voer. In één van deze boeken worden de perspectieven voor intermodaal vervoer nader onder de loep genomen, het andere inzicht geven in de oorzaken van degradatie van prestaties van boek geeft een beschouwing over de ontwikkelingsmogelijkhe- multimodale en unimodale transportnetwerken voor verschilden van geautomatiseerd goederenvervoer. Beide boeken zul- lende modaliteiten en de gevolgen ervan. Verder wordt gekeken naar strategieën voor het herstel van verstoorde translen in 2005 in Engeland worden uitgegeven. portoperaties. Het onderzoeksnetwerk NECTAR (Network on European ComEen deel van dit type onderzoek wordt uitgevoerd in langlomunication and Transportation Activities Research) biedt via het cluster Freight Transport and Intermodality een uitstekend pende onderzoeksprogramma’s die door de TU Delft in zogeplatform voor internationale wetenschappelijke kennisuitwisse- heten Delft Research Centers (DRC) zijn ondergebracht en worden gefinancierd. Het betreft hier met name het onderling over intermodaal vervoer. In 2004 vond opnieuw een bijeenkomst van dit onderzoekscluster plaats, waarin met buiten- zoeksprogramma Towards Reliable Mobility binnen het DRC landse deskundigen van gedachten werd gewisseld over inter- Mobility of Persons and Transport of Goods en het onderzoeksprogramma Design and Management of Multifunctional Inframodaal vervoer.
l 45 l
sociale en beleidsmatige prestaties. Betrouwbaarheid kan direct of indirect van invloed zijn op deze prestaties. De algemene doelstelling van onderzoek op het gebied van duurzaamheid en betrouwbaarheid van netwerken voor goederen- en personenvervoer is de ontwikkeling van methoden. Het gaat om: Methodes om de duurzaamheid en betrouwbaarheid van analysemethoden voor de mate waarin bepaalde prestaties netwerken voor goederen- en personentransport te bepalen een rol spelen bij het functioneren van netwerken in normaDuurzaam en betrouwbaar goederentransport en dito mobilile of verstoorde situaties; teit van personen zijn uitgegroeid tot eerste vereisten voor verdere ontwikkeling van de moderne maatschappij in de toe- methoden ter inschatting van de gevolgen van bepaalde verstorende factoren, zowel ten aanzien van de bijbehorende komst. Binnen een dergelijke context houdt duurzaamheid in kosten als van de kwaliteit van de dienstverlening aan klandat de toenemende positieve sociale effecten van transportacten; tiviteiten gelijk opgaan met de vermindering van de negatieve tactische, strategische en beleidsmatige herstelmethoden gevolgen van deze activiteiten voor de maatschappij en het om de gevolgen van dergelijke verstoringen te verlichten. milieu, zoals files, verkeersongelukken, ruimtegebruik, geluidsMilan Janic heeft een trekkersrol in de ontwikkeling van deze overlast en luchtvervuiling. Vanuit een dergelijk perspectief methoden. kan ‘betrouwbaarheid’ worden beschouwd als de eigenschap van een transportsysteem, gebruikers te voorzien van efficiënEr dient onderzoek te worden gedaan op het gebied van luchtte, veilige en milieuvriendelijke voorzieningen op grond van vooruitstrevende planningen. Beide eigenschappen, en de met en railverkeer, binnenlandse waterwegen en intermodale transportnetwerken voor goederen- en personenvervoer, danwel hen gepaard gaande planning, kunnen teniet worden gedaan door interne en externe verstorende factoren. Daarom zijn de gedeelten daarvan (zoals knooppunten en onderlinge verbindingen). Hierbij moet worden uitgegaan van de logistieke gevolgen van dergelijke verstoringen en de capaciteit van ketens waarmee deze systemen werken en van de prestaties transportsystemen om efficiënt en effectief op dergelijke van deze ketens onder normale en abnormale omstandigheden. invloeden in te spelen van steeds groter belang voor hen die De sectie V&I onderhoudt nauwe banden met de onderzoeksonderzoek doen op het gebied van transport. groep Transportbeleid en Logistieke Organisatie van de faculHet onderzoek beoogt het concept van betrouwbaarheid van teit TBM, die geleid wordt door prof. dr. G.P. van Wee. Er is transportnetwerken (transportsystemen) voor goederen en samenwerking op het terrein van onderzoeksacquisitie en passagiers te koppelen aan de duurzaamheid van dergelijke voorzieningen, door betrouwbaarheid te zien als onderdeel van onderwijs. Het streven is deze samenwerking verder te intensiveren en ook de onderzoeksprogrammering nader tot elkaar te duurzaamheid. Duurzaamheidsconcepten omvatten meestal brengen. De samenwerking moet ertoe leiden dat het goedeeen wijze van aanpak voor prestaties van verschillende renvervoeronderzoek in beide onderzoeksgroepen wordt veromvang en onderlinge samenhang die transportnetwerken sterkt en dat specifieke OTB-kennis in het goederenvervoeronresp. -systemen eigen zijn, zoals technische/technologische, derwijs van TBM wordt geïntegreerd. operationele, economische, milieugerelateerde, ruimtelijke, structures binnen het DRC Next Generation Infrastructures. De onderzoeksprojecten die binnen deze programma’s worden uitgevoerd, worden deels ook gefinancierd uit de Bsik-programma’s Transumo en NGI.
l 46 l
9 Onderzoeksprogramma Geoinformation and Land Development Programmaleider: Willem Korthals Altes 9.1 Het onderzoeksprogramma Het onderzoeksprogramma Geo-informatie en grondbeleid kent sinds 2002 twee onderzoeksthema’s, het grondbeleid en de geoinformatievoorziening. Het onderzoeksprogramma is geplaatst binnen het Delft Centre for Sustainable Urban Areas (SUA). In het onderzoeksprogramma SUA wordt grondbeleid omschreven als een doelgerichte overheidsinterventie in de grondmarkt. Het onderzoek heeft betrekking op de instrumenten en werkwijzen binnen dit grondbeleid. Centraal staat de uitvoering van plannen door veranderingen aan te brengen in eigendoms- en zeggenschapsverhoudingen over grond en vastgoed. De context waarin grondbeleid wordt vormgegeven is aan het veranderen. Er is een heroriëntatie op de rolverhouding tussen overheid en markt op het terrein van ruimtelijke ontwikkeling. Bij deze heroriëntatie komt een ontwikkelingsgerichte aanpak steeds vaker in beeld (ontwikkelingsplanologie). Ook het beleid van de EU heeft steeds meer invloed op de interventiemogelijkheden. Daarnaast is de opgave aan het veranderen. Naast enkelvoudig ruimtegebruik kennen plannen steeds vaker vormen van meervoudig grondgebruik, waardoor andere zeggenschapsverhoudingen in beeld komen. De veranderende context zorgt voor nieuwe uitdagingen in het vakgebied; bestaande instrumenten en werkwijzen moeten heroverwogen worden. Wetenschappelijke uitdagingen in het vakgebied liggen onder meer op het terrein van de kennisontwikkeling: de relatie tussen wettelijke systemen en de manier waarop grond- en vastgoedmarkten functioneren, kennis over de effecten van beleidsinstrumenten rond het grondbeleid (deze kennisontwikkeling kan ook een bijdrage leveren aan methodische kennis over ontwerpen en evaluatie van beleidsinstrumenten) en de verdieping en fundamentalisering van deze kennis door internationale vergelijking. Bij de geo-informatievoorziening gaat het om het (be)sturen van beschikbaarheid en toegankelijkheid van ruimtelijke informatie, waarbij de informatievoorziening over vastgoed een grote rol speelt. Hoe gekomen kan worden tot een goed functionerende geo-informatie-infrastructuur, zodat gebruikers van geo-informatie die niet steeds opnieuw behoeven op te sporen Samenhang onderzoek Grondbeleid en Geo-informatievoorziening Grondbeleid
Geo-informatie-
of zelfs in te winnen, is een belangrijk onderwerp van onderzoek. Daarnaast gaat aandacht uit naar de registratie van rechten op vastgoed in grondboekhoudingen en kadasters. Steeds vaker wordt daaraan ook informatie over de (belasting)waarde en het grondgebruik toegevoegd. Soms wordt de horizon ook letterlijk verlaten en is het mogelijk om eigendom en vergelijkbare rechten te hebben op in de derde dimensie afgescheiden ruimtes of objecten binnen die ruimtes. Het gaat dan niet alleen om appartementen in flatgebouwen, maar ook om bijvoorbeeld (verkeers)tunnels en andere vormen van meervoudig ruimtegebruik zoals gestapeld bouwen op een tweede maaiveld. Wetenschappelijke uitdagingen liggen in het ontwikkelen van modellen, en methodes om tot modellen te komen, waarmee (delen van) de geo-informatievoorziening kunnen worden beschreven, geanalyseerd, gekwalificeerd en verbeteringsrichtingen kunnen worden aangedragen. Hiervoor dienen de (soms onzichtbaar geworden) onderliggende principes en uitgangspunten boven water te worden gebracht. Het onderzoek op beide terreinen kent soms een nauwe samenhang. Binnen het onderzoeksprogramma worden zes subprogramma’s onderscheiden, die vaak een bijdrage leveren aan beide onderzoeksthema’s. In een schema kan dit als volgt worden weergegeven, waarbij met plusjes is aangegeven in welke mate het onderzoek bijdraagt aan de thema’s (zie schema Samenhang onderzoek Grondbeleid en Geo-informatievoorziening). In 2004 is het onderzoeksprogramma als geheel versterkt door een aantal uitbreidingen van het personeelsbestand. Meest in het oog lopen de benoemingen van prof. mr. Jaap Besemer (per 1 augustus 2004) en prof. mr. dr. Jitske de Jong (per 1 september 2004) tot respectievelijk hoogleraar geo-informatieinfrastructuren en hoogleraar onroerend goedrecht. Beide hoogleraren zijn voor twee dagen in de week benoemd bij de faculteit Techniek Bestuur Management en voor deze tijd volledig gedetacheerd bij het Onderzoeksinstituut OTB. Daarnaast is het programma uitgebreid met drie promovendi, namelijk Menno van der Veen (per 15 februari 2004), Demetrio Muñoz Gielen (per 1 maart 2004) en Evelien van Rij (per 25 oktober 2004).
9.2 Grondbeleid
voorziening Geo-informatievoorziening Kadaster en vastgoedinformatie in Europa
++++ +
++
Juritectuur van meervoudig ruimtegebruik
+
+
Grondbeleid en stedelijke herstructurering
++++
Ordening grondmarkt en mogelijkheden grondbeleidsintrumentarium Instrumenten voor verweving planning stad en land
++++++ +
+
Themaleider: Willem Korthals Altes Themagroep: Terry van Dijk Johan de Greef Daniëlle Groetelaers Jitske de Jong (vanaf 1 september 2004) Demetrio Muñoz Gielen (vanaf 1 maart 2004)
l 47 l
Hendrik Ploeger Evelien van Rij (vanaf 25 oktober 2004) Menno van der Veen (vanaf 15 februari 2004) Herman de Wolff Jaap Zevenbergen Binnen het thema grondbeleid staat de interventie in de onroerend goedmarkt centraal. In het onderzoek wordt hier vanuit bestuurlijke, juridische en (grond)economische invalshoek naar gekeken. In het thema wordt zowel eerste geldstroomonderzoek uitgevoerd als contractonderzoek. Vanaf 1 januari 2004 is een deel van het onderzoeksprogramma bekostigd vanuit het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Ordening grondmarkt en mogelijkheden van het grondbeleidsintrumentarium Dit is het centrale onderzoek binnen het onderzoeksthema. In dit veld onderzoeken we de gevolgen van (verwachte) veranderingen in grondbeleidsinstrumenten en werkwijzen. We evalueren (voorgestelde) wijzigingen in het instrumentarium en formuleren voorstellen voor nieuwe instrumenten en de wijziging van bestaande instrumenten. Meest centrale aandachtspunt is het grondbeleid voor rode functies (steden), maar er wordt ook aandacht besteed aan grondbeleid voor groene functies. Daniëlle Groetelaers heeft in 2004 haar promotieonderzoek afgerond. Het onderzoek had betrekking op instrumenten voor de locatieontwikkeling, in het bijzonder inzake de zogenaamde VINEX-locaties. Alhoewel uit het onderzoek van Daniëlle Groetelaers blijkt dat het steeds aanpassen van het grondbeleidsinstrumentarium het voor gemeenten niet makkelijk maakt om een adequaat grondbeleid te voeren, kan er nog wel wat verbeterd worden, omdat zowel een actief als een faciliterend
gemeentelijk grondbeleid onvoldoende instrumenteel ondersteund worden. Voor financiering uit de speerpuntgelden voor het SUA-programma is een promotieonderzoek gestart gericht op stedelijke vernieuwing en rechtssystemen. Op basis van complexe stedelijke vernieuwingsprojecten wordt geanalyseerd welke verschillen er in de praktijk optreden tussen een continentaal rechtssysteem en een Angelsaksisch rechtssysteem. Zo wordt door dit nieuwe onderzoek, uitgevoerd door Menno van der Veen en begeleid door Hendrik Ploeger, inzichtelijk in hoeverre de basis van een rechtssysteem structurerend werkt voor de grondmarkt. In samenwerking met de secties Stedelijke en Regionale Ontwikkeling en Verkeer en Infrastructuur is in 2004 in opdracht van het ministerie van VROM een onderzoek uitgevoerd naar regionale verevening en bovenlokaal kostenverhaal. In dit onderzoek werd een groot aantal projecten gericht op ontwikkelingsplanologie geanalyseerd. Het ministerie van VROM heeft dit rapport eind 2004 aan het parlement gezonden, alwaar het rapport een rol speelt in de discussie over de Nota Ruimte. Uit het onderzoek blijkt dat bij de onderzochte projecten regionaal kostenverhaal en verevening meestal wel lijken te lukken, met name doordat de betrokken partijen op minnelijke wijze tot overeenstemming zijn gekomen. Ook blijkt uit het onderzoek dat een actief grondbeleid nog steeds de beste mogelijkheid biedt voor het regelen van kostenverhaal en verevening. De geïnterviewden geven wel aan dat aanvullende instrumenten nodig zijn. Een tweede onderzoek dat ruim door de pers is aangehaald vormt een inventarisatie en analyse van de bij het Kadaster ingeschreven opties op grond, die vanwege de Wet voorkeursrecht gemeenten zijn geregistreerd en thans volgens overgangsrecht nog kunnen worden uitgeoefend, hoewel de wet in 2002 is gewijzigd. Uit dit door Herman de Wolff en Daniëlle
Daniëlle Groetelaers promoveert op onderzoek naar sturingsmogelijkheden gemeenten in veranderde marktsituatie Het onderzoek rond het thema grondbeleid richt zich veelal op de ontwikkeling en de inzet van instrumenten, waardoor het grondbeleid vorm krijgt. Een voorbeeld daarvan is het promotieonderzoek naar het instrumentarium voor locatieontwikkeling dat Daniëlle Groetelaers op 12 oktober 2004 verdedigde. Bij de beleids- en instrumentenontwikkeling moet er volgens Groetelaers meer aandacht komen voor de complexiteit van locatieontwikkeling voor gemeenten. Het steeds aanpassen van instrumenten maakt het voor gemeenten niet gemakkelijk om een adequaat grondbeleid te voeren. Bij verdere aanpassingen moeten de doelstellingen van het grondbeleid centraal staan: het moet vooraf duidelijk zijn of een instrument bedoeld is om een faciliterend of een actief grondbeleid te ondersteunen. Via een integrale aanpak kan inzichtelijk worden gemaakt dat verschillende instrumenten en activiteiten gebruikt worden om dezelfde doelstellingen te realiseren. Het grondbeleidsinstrumentarium wordt daardoor overzichtelijker, flexibeler en transparanter, zodat de gemeentelijke praktijk beter ondersteund wordt.
l 48 l
Het is de vraag of private partijen een grotere rol zouden kunnen spelen in de ontwikkeling van de groene open ruimte.
Grondbeleid en stedelijke herstructurering De grond- en vastgoedmarkt in stedelijke herstructureringsgebieden is complex. Veel partijen hebben zeggenschap over onroerend goed. Binnen dit project wordt onderzoek gedaan naar instrumenten en werkwijzen, naar (mogelijke) effecten van voorgenomen wijzigingen van instrumentarium (o.a. de Nota Grondbeleid) en naar nieuwe instrumenten en strategieën om in de veranderende context de herstructurering van de grond te krijgen. Bij locatieontwikkeling is de nadruk de laatste jaren erg op grondposities komen te liggen en traditioneel belangrijke sturingsinstrumenten zoals het bestemmingsplan hebben een andere rol gekregen. Veel ontwikkelingen krijgen vorm door het gebruik van artikel 19 WRO en het bestemmingsplan wordt niet flexibel genoeg gevonden voor een sturende rol in de huidige locatieontwikkelingspraktijk. Op het gebied van de sturingsmogelijkheden van het bestemmingsplan is echter nog niet veel onderzoek verricht. In maart is Demetrio Muñoz Gielen daarom (onder begeleiding van Herman de Wolff) begonnen met een promotieonderzoek naar de mogelijkheden om het bestemmingsplan strategisch in te zetten gericht op waardeverandering bij stedelijke vernieuwing. Dit onderzoek maakt deel uit van het Habiforum-programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Daarnaast bestaat binnen dit Habiforum-programma ook een project gericht op herstructurering van bedrijventerreinen. In dit project vormt, evenals in het promotieproject van Herman de Wolff, de betrokkenheid van rechthebbenden een belangrijk aandachtsveld. Het onderzoek naar een Vastgoedontwikkelingsmaatschappij als instrument voor stedelijke herinrichting en stedelijk beheer dat in opdracht van de gemeente Delft is uitgevoerd, sluit nauw aan bij dit onderzoeksprogramma.
Groetelaers uitgevoerde onderzoek blijkt dat er bijna 5.300 ha aan grondposities in de vorm van optie- en koopovereenkomsten is ingenomen. Op de oppervlakte kan circa 1,8 keer de jaarproductie aan woningen worden gerealiseerd. Ook dit onderzoek werd gedaan in opdracht van het ministerie van VROM. De samenwerking vanuit deze onderzoeksgroep met de andere programma’s van het Onderzoeksinstituut OTB krijgt ook gestalte doordat vanuit dit programma, met name door Johan de Greef, een bijdrage wordt geleverd aan het in het programma Volkshuisvesting en Woningmarkt uitgevoerde onderzoek woningmarkt-grondmarkt. Deze inbreng sluit aan bij het thema van het promotieonderzoek van Johan de Greef. Binnen dit veld speelt ook de invloed van processen van Europeanisering op de grondmarkt een rol. Binnen het programma systeeminnovatie bouwnijverheid (PSIB) is daarom een verkenning uitgevoerd naar de invloed die Europese regelgeving op het gebied van staatssteun en openbare aanbesteding Juridische architectuur van meervoudig ruimtegebruik heeft op de praktijk van het maken van exploitatieovereenDe meeste ontwikkelingen in dit veld vonden in 2004 plaats komsten in diverse Europese landen. binnen het thema geo-informatievoorziening.
Het bestemmingsplan wordt niet flexibel genoeg gevonden voor een sturende rol in de huidige locatieontwikkelingspraktijk.
Instrumenten voor verweving planning stad en land In Nederland zijn er aparte planningssystemen voor de inrichting van stedelijke gebieden en landelijke gebieden. Men vraagt zich de laatste jaren steeds meer af of deze scheiding wenselijk is. In dit onderzoeksproject wordt geprobeerd om wetenschappelijke inzichten te verbinden met maatschappelijk relevante vraagstellingen. Het gaat dan met name om een combinatie van kennis over het ruilverkavelingsinstrumentarium en kennis van het stedelijk inrichtingsinstrumentarium. Gezamenlijk met de universiteit van Wageningen (als penvoerder) en de Vrije Universiteit Amsterdam is ter financiering van dit onderzoek een programma ingediend bij NWO binnen het aldaar bestaande programma GAMON (Gamma-onderzoek op het gebied van Milieu, Omgeving en Natuur). Dit is met succes gebeurd en per 25 oktober 2004 is Evelien van Rij het onderzoeksprogramma komen versterken. Zij is (onder begeleiding van Jaap Zevenbergen) begonnen met een onderzoek naar instrumenten om landschappelijke waarden die niet in reguliere markttransacties worden vertaald, toch te kunnen internaliseren. Dit onderzoek is ingepast in het Habiforumprogramma Vernieuwend Ruimtegebruik als geaffilieerd onderzoek.
l 49 l
9.3 Geo-informatievoorziening
Onroerendgoedrecht (0,4 fte; te verdelen over het gehele onderzoeksprogramma Geo-informatie en Grondbeleid). Het onderzoek concentreert zich op de toegankelijkheid van de Themaleider: Jaap Zevenbergen geo-informatie, in het bijzonder de financieel-economische en Themagroep: Jaap Besemer (vanaf 1 augustus 2004) bestuurlijk-juridische belemmeringen die daarbij kunnen Terry van Dijk Jitske de Jong (vanaf 1 september 2004) optreden. Kern van het onderzoek wordt gevormd door het promotieonderzoek van Bastiaan van Loenen onder de titel Aegidius Kap The development of National Spatial Data Infrastructures: the Willem Korthals Altes role of access policies. Daarnaast vervullen Bas Kok en hij een Bastiaan van Loenen vooraanstaande positie binnen de Working group on legal and Bas Kok economic aspects of Global Spatial Data Infrastructure (GSDI). Ad van der Meer In 2004 schreven zij twee internationale artikelen hierover. Hendrik Ploeger Daarnaast verscheen het door hen geredigeerde boek Spatial data infrastructure and policy development in Europe and the Geo-informatievoorziening United States. Dit boek is tijdens de 7e GSDI-Conferentie te Het onderzoek Spatial Information Management richt zich op Bangalore (India) begin februari aangeboden, en goed ontvande bestuurlijk-organisatorische en de bestuurlijk-juridische aspecten van geo-informatie-infrastructuren. Hierbij is kennis gen. Nader onderzoek op dit terrein, in nauwe samenwerking van de informatiekunde en de toepassingen van groot belang. met het Centre for Geo-information van de WUR, is voorzien in twee RGI-voorstellen. Binnen het thema wordt nauw samengewerkt met de sectie GIS-technologie. In het thema wordt zowel eerste geldstroom- Op het terrein van de privacy, een belangrijke juridische randonderzoek uitgevoerd als contractonderzoek. In de eind 2004 voorwaarde van de geo-informatievoorziening, is in augustus 2004 geparticipeerd in de Location Privacy Workshop georgaingediende onderzoeksvoorstellen voor de eerste twee tranniseerd door de universiteit van Maine (VS), waarbij met name ches van het Bsik-programma Ruimte voor Geo-informatie naar de privacy-aspecten van Location Based Services is geke(RGI) is in vier consortia geparticipeerd (waarbij de omvang van de inbreng zeer gevarieerd is). De kleuring en omvang van ken. De in het verlengde hiervan ingediende vooraanmelding voor het NWO-programma Netwerk van Netwerken is positief het onderzoek binnen het thema voor de komende jaren zal sterk worden beïnvloed door het al dan niet uitgevoerd worden ontvangen. Begin 2005 zal een volledig uitgewerkte aanvraag voor de beoogde postdocpositie bij NWO ingediend worden. van deze onderzoeksvoorstellen. Geo-informatie-infrastructuren De themagroep doet onderzoek naar nationale geo-informatieinfrastructuren (ook op Europees en wereldniveau) en naar de rol van enkele belangrijke grootschalige basisregistraties (authentieke registraties) daarbinnen (gebouwenregistratie, adressenregistratie, gemeentegrenzenbestand). Deze laatste is het onderwerp van het promotieonderzoek van Ad van der Meer: vaststelling en vastlegging van gemeentegrenzen in Nederland. Toenemende aandacht is er voor de kabels- en leidingeninformatie, waarbij het om een groot aantal uiteenlopende partijen gaat, waarvan een gedeelte (vooral de nutsbedrijven) de laatste jaren zijn omgevormd van (semi-)overheid tot marktpartijen. De reden voor de behoefte aan de informatie verschilt ook sterk tussen de verschillende actoren, waarbij de belangen omtrent toegankelijkheid van bepaalde informatie ook sterk uiteenlopen. De vele facetten van de problematiek maken het zoeken naar oplossingen hiervoor tot een echt infrastructuurprobleem. In 2004 is in toenemende aandacht besteed aan deze problematiek. Zo draagt met name Hendrik Ploeger bij aan de gedachtevorming omtrent de juridische aspecten bij de ministeries van Economische Zaken en Justitie, en is Aegidius Kap in 2004 gestart met promotieonderzoek naar de kwaliteit van deze informatie en de bijbehorende werkprocessen (dat naar verwachting zal worden ingebracht in een RGI-onderzoeksvoorstel voor de volgende tranche). Het onderzoek naar de geo-informatie-infrastructuren heeft in 2004 een enorme impuls gekregen door de detachering van Jaap Besemer als praktijkhoogleraar Geo-informatie-infrastructuur (0,4 fte) en van Jitske de Jong als deeltijdhoogleraar
Kadaster en vastgoedinformatie in Europa Om de informatievoorziening over percelen te verbeteren moeten de bestuurlijk-juridische inkadering en de administratieve uitvoering van grondgebonden (overheids)processen op orde gebracht worden om geschikte en werkende instituties te creëren. Naast de vastlegging van (privaatrechtelijke) eigendomsgegevens, vooral via kadasters, gaat het steeds meer om het kunnen vastleggen van publiekrechtelijke beperkingen voor de planning van grondgebruik en gebruiksverhoudingen. Daarbij ligt ook een uitdaging in complexere structuren, zoals meervoudig ruimtegebruik (zowel 3D als timesharing). Het onderzoek richt zich ten eerste op de ondersteuning van de overdracht van onroerend goed, waarbij goed inzicht in de beperkingen van de onroerende zaak van groot belang is (zoals die volgen uit publiekrechtelijke beperkingen en gebruiksrechten). Ten tweede richt het zich op de beschikbaarheid van beleidsinformatie. Daarbij gaat het uitdrukkelijk ook om de Europese context. Er is steeds meer belangstelling voor (eerlijke) vergelijking en afstemming binnen de (huidige) Europese Unie, juist ook van transacties waarbij verschillende lidstaten betrokken zijn. Toch is er nog veel werk te verzetten voor een veilige en efficiënte overdracht van onroerend goed in veel landen buiten Noordwest-Europa. In 2004 is hard gewerkt aan de COST-action G9 Modelling Real Property Transactions, dat er op gericht is grondtransacties systematisch te kunnen beschrijven. Hierbij speelt het modelleren in de modelleertaal UML een belangrijke rol. Deze taal wordt ook gebruikt voor een kadastraal basisdatamodel. Samen met de sectie GIS-technologie, het ITC en de Universiteit van Bamberg is over dat laatste in december de workshop
l 50 l
evaluatie betreft een onderdeel van het bredere vraagstuk van de kenbaarheid van publiekrechtelijke beperkingen. Na een lange voorbereiding, waaraan de sectie middels onderzoek en advisering heeft bijgedragen, is wetgeving om die kenbaarheid te verbeteren in 2004 in het Staatsblad verschenen. Daadwerkelijke invoering wacht nog op aanvullende wet- en regelgeDe toevoeging ‘in Europa’ aan dit onderzoek bleek in 2004 wat ving. ongelukkig gekozen. In het voorjaar is namelijk een forse bijDe derde dimensie drage geleverd aan het Kadaster-project Grondregistratie en Waar vastgoed ruimtelijk verkaveld wordt, komt de wens om landinformatiesysteem (GLIS) in Suriname, door mee te werken aan het schrijven van het wetsvoorstel hiervoor. Hiertoe is dit helder te tonen in de grondboekhouding. Waar dit inzicht ontbreekt in de juridische verhoudingen, kan dit de ontwikketweemaal twee weken in Suriname doorgebracht. Inhoudelijk was dit project extra interessant omdat het Surinaams Burger- ling van het meervoudig grondgebruik belemmeren, ook al geeft het rechtssysteem zelf de middelen om rechten op ruimlijk Wetboek nauwelijks verschilt van het Burgerlijk Wetboek ten te creëren. In het huidige kadaster blijkt het niet of zeer dat tot 1992 in Nederland gold. Alleen is in Suriname uitsluibeperkt mogelijk om ruimtelijke informatie over rechten in de tend het systeem van over- en inschrijving in de openbare verticale dimensie te verkrijgen. De meerdimensionale verderegisters ingevoerd, zonder dat er ooit een kadaster (noch ling van de beschikkingsmacht over de ruimte vraagt om de kaart, noch perceelsadministratie) is ingevoerd. Het huidige project beoogt niet alleen de eigendomsregistratie te verbete- ontwikkeling van een 3D-kadaster. Juridisch-organisatorische aspecten kunnen hierbij niet los gezien worden van de technoren, maar een breder landadministratiesysteem in te voeren. logie die aan een dergelijk kadastraal systeem ten grondslag Nauw verwant hieraan is het proefschrift Parcel-based Geoligt. information System: Concepts and Guidelines dat in oktober De nauwe samenwerking met de sectie GIS-technologie op dit 2004 aan de TU Delft succesvol is verdedigd. De auteur is terrein bereikte in 2004 zijn hoogtepunt met de afronding en Arbind Man Tuladhar, evenals de co-promotor prof. Paul van der Molen medewerker van het ITC te Enschede. Als promotor succesvolle verdediging van het proefschrift 3D Cadastre door trad onze emeritus hoogleraar Vastgoedinformatie, prof. Theo Jantien Stoter. Stoter was tijdens haar promotieonderzoek Bogaerts op, en vanuit de themagroep was Jaap Zevenbergen medewerker van de sectie GIS-technologie, maar vanuit het thema geo-informatievoorziening is nauw met haar samengelid van de promotiecommissie. In het proefschrift worden, werkt, waarbij vooral de juridische component is ingebracht. naast de algemene concepten en richtlijnen over brede landDit is zowel te zien in de verschillende publicaties van Jantien administratiesystemen, de kadasters van Nepal en Bhutan in Stoter samen met Hendrik Ploeger, als in de rol van co-promohet bijzonder uitgewerkt. In het najaar is verder een beperkte bijdrage geleverd aan de tor van Jitske de Jong, naast Peter van Oosterom. Verder uitwerking van het onderwijsprogramma voor de opleiding van bezet Hendrik Ploeger de voorzitterstoel van werkgroep 3D kadasters van de Fédération Internationale des Géomètres landadministratiebachelors in Guatemala. (FIG). Deze werkgroep met experts uit verschillende landen Binnen Nederland is een evaluatie van de kadastrale registratie moet in 2006 rapport uitbrengen. Tijdens de FIG-bijeenkomst in mei 2004 in Athene zijn de eerste resultaten hiervan gepreop grond van artikel 55 Wet bodembescherming uitgevoerd. senteerd en besproken. Dit project werd namens de Ravi uitgevoerd in opdracht van het ministerie van VROM. Uit het onderzoek bleek onder ande- De derde dimensie speelt uiteraard ook een belangrijke rol bij de hiervoor al genoemde toenemende aandacht voor de re dat de perceptie van de aantekening inzake bodemverontreiniging bij de partijen op de onroerendgoedmarkt sterk ver- kabels- en leidingeninformatie, en vormt ook een belangrijke toepassing binnen het proefschrift 3D Cadastre. De komende schilt van die van overheden. Omdat een aantekening van jaren zal binnen de themagroep de aandacht vooral op de alles kan betekenen (en het ontbreken van een aantekening kabels- en leidingeninformatie komen te liggen. Daarbij zullen aanwezigheid van bodemverontreiniging ook niet uitsluit), is naast de juridische en technische aspecten, ook de organisade schrikreactie lang niet altijd gerechtvaardigd. Men moet tie, kwaliteit en toegankelijkheid van de informatie veel aandoorzoeken, en dat gaat nog lang niet altijd eenvoudig, hoewel enkele landelijke projecten inzake bodeminformatiesyste- dacht krijgen, en zal het onderwerp in het geheel van de geoinformatie-infrastructuur geplaatst worden. men daar op termijn wel verbetering in zullen brengen. Deze ‘Standardization in the Cadastral Domain in Bamberg (Duitsland) georganiseerd. Tevens is daar een paper gepresenteerd en is bijgedragen aan het reviewen en editen van de proceedings. Ook tijdens de andere COST-bijeenkomsten is een belangrijke bijdrage geleverd.
l 51 l
10 Onderzoeksprogramma GIS-Technology Programmaleider: Peter van Oosterom 10.1 Het onderzoeksprogramma
Het onderzoekprogramma GIS-technologie is ondergebracht in het Delft Centre for Sustainable Urban Areas. Sinds april 2004 werkt Friso Penninga aan het promotieonderzoek 3D TopograDit onderzoeksprogramma richt zich op phy, Realization of a three dimensional topographic terrain de ondersteuning van technologische ontwikkelingen van de Geografische Informatie Infrastructuur (GII) binnen en buiten representation in a feature-based integrated TIN/TEN model. Nederland. Samen met andere onderzoekscentra en deskundi- Dit onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met de Topografische Dienst Kadaster. Daarnaast participeert de sectie gen worden nieuwe wegen verkend. De sectie streeft ernaar GIS-technologie vanuit het thema Ruimtelijk-temporeel Modelhet herkenbare en aantrekkelijke kenniscentrum binnen de internationale gemeenschap voor geo-wetenschap te zijn, door leren in het Delft Centre Earth. Swati Gehlot is per oktober het verrichten van onderwijs en onderzoek van hoge kwaliteit. 2004 begonnen met haar promotieonderzoek: Identifying the Vanwege de steeds complexer wordende maatschappij neemt Netherlands up’s and down’s: Pin-point deformation monitode behoefte van de maatschappij aan hoogwaardige geo-infor- ring by satellite remote sensing and 4D GIS. Dit onderwerp ligt op het kruispunt tussen de onderzoeksthema’s van de sectie matie gestaag toe. MGP (faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek) en de secDe belangrijkste vernieuwingen zijn gerelateerd aan het dentie GISt. ken in infrastructuurconcepten voor het omgaan met geoinformatie. Dit vereist technologische vernieuwing, teneinde De sectie is goed vertegenwoordigd in projectvoorstellen in een optimaal gebruik van geodata en -diensten mogelijk te het Bsik-programma Ruimte voor Geo-Informatie. Als penvoermaken. De basis voor de GII wordt gevormd door geo-DBMSsen (Database Management Systemen), waarin grote hoeveel- der was zij verantwoordelijk voor het indienen van het vliegende startprojectvoorstel 3D-Topografie (november 2004) en heden geografische gegevens zijn opgeslagen. De realisatie voor het projectvoorstel Location Based Services 24-7 (decemvan de GII zal gepaard gaan met een enorme toename van het aantal niet-professionele gebruikers. Het onderzoekspro- ber 2004). Verder participeert de sectie in de volgende vliegendestartprojecten: Geografische Dimensies van Risicomagramma GIS-technologie concentreert zich op het centrale nagement; Genereren en gebruik van ondergronden (basisthema Geo-DBMS (10.2). De overige onderzoeksthema’s vinden hun oorsprong in de geo-DBMS en richten zich van hieruit kaarten) bij geïntegreerde bevraging van digitale ruimtelijke op onderwerpen zoals gedistribueerde geo-informatieverwer- plannen; Omgaan met onzekere planobjecten bij monitoring en analyse van ruimtelijk beleid. Daarnaast is de sectie king en semantiek (10.3), ruimtelijk-temporeel modelleren (10.4), computationele geometrie (10.5) en GIS-toepassingen gevraagd een bijdrage te leveren aan de volgende projectvoorstellen: Ontwikkeling van een geïntegreerde benadering (10.6). om een tijd-ruimtemodel te ontwerpen voor het analyseren De ontwikkelingen in de GIS-technologie gaan erg snel. De basis hiervoor ligt in de ICT-ontwikkelingen op het terrein van van complexe geografische fenomenen; Verbeterde praktijk in Database Management Systemen (DBMS-sen), (mobiele) com- het ontwerp en onderhoud van moderne, grote geodata en municatie/internet, computergrafiek (virtual/augmented reali- -serviceverlenende systemen voor de nationale Geo-Informatie Infrastructuur (Geo-Aware DSS); Semantische ontsluiting van ty), de ontwikkeling van object-georiënteerde software (bijvoorbeeld op basis van het Java-platform) in het algemeen en Geo-informatie (GeoSemantiek); Geo-Informatie Management specifiek op het geografische vlak. Het is voor een universiteit voor Civieltechnische Infrastructurele Werken (GIMCIW). Dit betekent dat in feite elk thema van het onderzoekprogramma onmogelijk om zelfstandig al deze ontwikkelingen bij te houterugkomt in het Bsik-programma Ruimte voor Geo-informatie. den en dan ook nog met nieuwe ontwikkelingen voorop te Begin 2005 zal duidelijk worden welke projecten daadwerkelijk lopen. Om tot de top-5 beste universiteiten van de wereld op van start zullen gaan. het gebied van de GIS-technologie te gaan behoren, hebben we gekozen voor een open onderzoeksmodel van het GeoOnderzoekers: Henri Aalders (tot 1 november 2004, Database Management Center (GDMC) met participatie vanuit daarna als gast) de industrie en een onderzoeksprogramma geconcentreerd Swati Gehlot (vanaf 1 oktober 2004) rond het thema geo-DBMS. Het GDMC is een onderzoeks- en Tjeu Lemmens ontwikkelcentrum voor het modelleren, opslaan, selecteren, Peter van Oosterom analyseren, presenteren en distribueren van geo-informatie. Friso Penninga Het GDMC is ondergebracht bij de sectie GIS-technologie van Wilko Quak het Onderzoeksinstituut OTB. Het centrum streeft participatie Jantien Stoter (tot 1 april 2004) vanuit andere organisaties en bedrijven actief na. Op dit Theo Tijssen moment participeren Sun Microsystems, Oracle, Computer Edward Verbree Associates (CA), Professional Geo Systems (PGS), ESRI, BentMarian de Vries ley en Intergraph.
l 52 l
Sisi Zlatanova João Paulo da Fonsesca Hespanha da Oliviera (gast universiteit Aveiro, Portugal) Rod Thompson (gast overheid Queensland, Australië) Projectmanager: Elfriede Fendel
voerd door Friso Penninga. Voor de afdeling AGI (Rijkswaterstaat) werd een opdracht uitgevoerd om te komen tot een logisch en fysiek model van de Beheerkaart-Nat. Het model diende geïmplementeerd te worden in Oracle Spatial 9i, waarbij een test doorgevoerd werd om te kijken of aan de behoeften van de RWS-gebruikers werd voldaan. Achterliggende gedachte was dat uit het onderzoek zou moeten blijken dat het model RWS en in het bijzonder AGI 10.2 Geo-Database Management zou voorzien van een uitgebreidere functionaliteit en een verSystemen (DBMS) beterde gegevensconsistentie, waardoor het onderhoud van de Beheerkaart-Nat qua tijd, menskracht en geld efficiënter zou De sectie GIS-technologie verricht funda- kunnen worden uitgevoerd. Bij dit onderzoek waren Sisi Zlamenteel onderzoek naar het gebruik van ruimtelijke gegevens- tanova (projectleider), Marian de Vries en Theo Tijssen betroktypen, operatoren, functies, clustering en indexering in Dataken. base Management Systemen. Het belang van het geo-DBMS In 2004 heeft Wilko Quak zijn promotieonderzoek naar de neemt toe bij de overgang naar de Geografische Informatie prestaties in ruimtelijke DBMS-sen voortgezet. Ruimtelijke Structuur (GII), omdat niet slechts één organisatie hiervan gegevens gedragen zich vaak anders bij opslag in een Databaafhankelijk is, maar de (geo)informatiegemeenschap in haar se Management Systeem (DBMS) dan gewone alfanumerieke geheel. Binnen dit thema verrichten wij onderzoek naar het gegevens. Het is dus niet zonder meer mogelijk om ruimtelijke beheer van de topologische structuur binnen het DBMS, het gegevens efficiënt in een standaard-DBMS op te slaan. In dit omgaan met 3D, temporele en dynamische objecten binnen promotieonderzoek wordt getracht een overzicht te geven van het DBMS, het opzetten en uitvoeren van functionele en peralle aspecten die voor de prestaties van een ruimtelijke DBMS formancetesten, XML (eXtensible Markup Language) ondervan belang zijn. Dit begint met het uitbreiden van de DBMS steuning op DBMS-niveau. met ruimtelijke types en een indexstructuur om deze types Ook in 2004 is onderzoek verricht naar de mogelijkheden van efficiënt te kunnen benaderen. Van deze twee stappen is een Oracle. Deze keer ging het om Oracle 10g Topology, waarbij experimentele implementatie gemaakt in de Main Memory specifiek gekeken werd naar toepassingsmogelijkheden bij het database Monet. In referentietesten bleek deze implementatie gebruik van kadastrale gegevens. Dit onderzoek werd uitgebijzonder snel te zijn. Verder besteedt de promovendus ook aandacht aan het topologisch en temporeel modelleren van ruimtelijke gegevens en het standaardiseren van ruimtelijke gegevens. Voor dit onderzoeksthema verrichtte Marco Baars zijn afstuHenri Aalders heeft in 2004 afscheid genomen van de sectie. Op deeronderzoek Moving objects in a geo-DBMS: structuring, 17 november (tevens Wereld-GIS dag) heeft de sectie in samenindexing, quering and visualising moving points objects in a werking met Geo-Informatie Nederland en de Nederlandse geo-DBMS context. Verder heeft Jildou Louwersma haar afstuCommissie voor Geodesie (KNAW) een afscheidssymposium geor- deerwerk Constraints in geo-information models. Applied to ganiseerd, waarbij het accent lag bij standaardisatie. Onder de geo-VR in landscape architecture uitgevoerd bij Wageningen titel ´Geo-information standards in action´ trok dit symposium University and Research Centre. meer dan 150 deelnemers. Daarnaast werd tijdens dit symposium de derde GML-estafette gehouden. Een verslag van dit symposium is te vinden in publicatie 42 dat door de Nederlandse 10.3 Gedistribueerde geo-informatieverCommissie voor Geodesie uitgegeven is. werking en -semantiek
Henri Aalders neemt afscheid
Bij dit thema ligt de nadruk op gedistribueerde geo-informatiesystemen, gegevensuitwisseling tussen verschillende systemen, interoperabiliteit, standaarden, ruimtelijke modellen en bevragingstalen, mobiele GIS of Location Based Services (LBS). Om geo-informatie te kunnen verwerken dient geodetische kwaliteitscontrole toegepast te worden bij gegevensmodellering, analyse en visualisatie. Daarbij moet er rekening gehouden worden met de componenten en opslag van kwaliteit, metadata en foutvoortplanting. In het kader van dit onderzoeksthema heeft de sectie in 2004 een projectvoorstel voor het Bsik-programma Ruimte voor Informatie ingediend, te weten Location Based Services 24-7). De sectie was als penvoerder verantwoordelijk voor het indienen van dit voorstel. De coördinatie ligt bij Edward Verbree. Location Based Services (LBS) omvatten het geheel aan mobiele diensten welke specifiek zijn toegesneden op het ter
l 53 l
plekke aanbieden en bevragen van de aan deze locatie gebonden informatie. LBS is een speciale loot aan de stam van de Geo-informatie Infrastructuur, met drie bouwstenen die nauw met elkaar moeten samenwerken: plaatsbepalingstechnologie: met name global navigation satellite systems (GNSS) als GPS en Galileo; (tele)communicatie infrastructuur en mobiele devices; geo-informatie en geo-services. De doelstelling van het project LBS-24-7 is enerzijds te onderzoeken in hoeverre de beschikbaarheid van deze drie componenten en hun onderlinge samenhang kan worden verbeterd, en anderzijds de potentiële mogelijkheden en toepassingen van LBS in kaart te brengen. Uit het brede spectrum aan mogelijke toepassingen ligt de focus op de ontwikkeling van operationele LBS-demonstrators op het gebied van Incidenten Calamiteitmanagement (I&CM). Het resultaat van het project is een LBS-ontwikkelplatform dat zoveel mogelijk voldoet aan open, interoperable, geo-spatial (OGC) standaarden. Daarnaast dient het platform als een testbed voor geavanceerde (o.a. assisted-GNSS) en betrouwbare GNSS-plaatsbepaling onder moeilijke omstandigheden, zoals binnen de stedelijke (driedimensionale) omgeving. De overige consortiumpartners zijn: TU Delft – faculteit Luchtvaart & Ruimtevaarttechniek – sectie Mathematische Geodesie en Puntsbepaling, Nationaal Luchtvaart- en Ruimtevaartlaboratorium, Alterra – Wageningen Universiteit en Research Centrum – Wageningen Software Labs (W!SL), Synoptics, Rijkswaterstaat – Adviesdienst Geo-informatie en ICT, Kadaster – Concernstaf – afdeling Beleid & Marketing, ATLIS, Nieuwland, Intergraph, Pandoro en Atilas. Kadaster De sectie GIS-technologie houdt zich ook bezig met onderzoeksactiviteiten voor de Topografische Dienst Kadaster. Peter van Oosterom, Wilko Quak, Theo Tijssen en Marian de Vries werken aan drie projecten: de ontwikkeling van een digitaal landschapsmodel, van een databasetechnologie en een gegevensmodel Top-10 NL. Voor het digitale landschapsmodel (kleine schaalkaarten) zijn zogenaamde UML-schema’s (unified modelling language) van de landschapsmodellen van de Top-10 NL de input. De ontwikkeling van de databasetechnologie bestaat uit drie onderdelen: kennisoverdracht van de aanmaak van een prototype in Geography Markup Language (workshop en begeleiding), de ondersteuning van het functioneel en technisch ontwerp en de ondersteuning bij de omzetting van het prototypebestand in een GML-format. Voor het laatste project stelt men een definitief gegevensmodel Top-10 NL op en werkt men het visualisatiesprototype uit. Deze onderzoeken zijn in 2004 voortgezet. Marian de Vries heeft haar promotieonderzoek naar de ontsluiting van geo-informatie via netwerken, zoals internet of mobiele netwerken gecontinueerd. Zij onderzoekt onder meer hoe het principe ‘data bij de bron’ gerealiseerd kan worden in web-GIS-toepassingen zonder dat er concessies worden gedaan aan de geboden functionaliteit, gebruiksgemak, beveiliging en prestatie. Wat de uitwisseling van data over internet speciaal maakt is dat er geen vaste verbindingen zijn maar ‘stateless’ connecties. Er worden boodschappen heen en weer verzonden tussen
server(s) en cliënten, het is geen ‘permanente’ sessie die voortduurt totdat de gebruiker uitlogt. In plaats van de bestaande GIS-software moet hiervoor nieuwe applicatie-software ontworpen worden. Internet biedt aan de andere kant ongekende mogelijkheden voor het ontsluiten en uitwisselen van geo-informatie. In plaats van kostbaar en tijdrovend data-transport op tapes en CD-ROM’s zou het mogelijk moeten zijn de data te laten waar ze is: bij de bron. Dit promotieonderzoek wordt uitgevoerd in het kader van de DIOC Betade en in samenwerking met de provincie Gelderland. Henri Aalders, Wilko Quak en Marian de Vries hebben ook in 2004 onderzoek verricht voor de Ravi. Hierbij wordt gekeken naar een framework voor geo-informatie-uitwisseling. De Nederlandse overheid streeft bij haar werkzaamheden ten behoeve van de burger, het bedrijfsleven en andere belangengroeperingen naar meer transparantie en interactiviteit (bijvoorbeeld bij vergunningverlening, openbare orde en veiligheid, ruimtelijke ordening, etc.). Bij meer dan 70% van alle overheidsactiviteiten wordt gebruik gemaakt van geo-informatie. In 1995 is het terreinmodel Vastgoed (NEN3610) ontwikkeld om gegevens over ruimtelijke objecten tussen verschillende doelgroepen over te dragen. Dit model beschrijft de terreinobjecten in generieke termen. Inmiddels zijn op het gebied van de standaardisatie van geo-informatie nieuwe wegen ingeslagen, zoals ISO 191xx gegevensuitwisselingstandaarden voor Geo Informatie, OpenGIS® specificaties voor geografische informatiesystemen, WC3 open standaarden voor het modelleren van gegevens en het EU INSPIRE project dat zich richt op het creëren van een Europese Ruimtelijke Gegevensinfrastructuur. Ook nationaal gezien zijn in de afgelopen jaren de nodige ontwikkelingen op het gebied van sectorstandaarden in gang gezet: IMRO voor ruimtelijke planning; IMWA voor watermanagement; GRIM voor het beheer van de groene ruimte; IMKICH voor het beheer van het culturele erfgoed; de middenschalige Top-10 NL database; etc. Teneinde consistentie tussen NEN3610 en de andere onderliggende sectorobjectdefinities te creëren en NEN3610 met de bestaande internationale standaarden te harmoniseren, heeft de Ravi het project Framework voor Geo-informatie-uitwisseling geïnitieerd. Hieraan hebben vanuit de sectie GIS-technologie Henri Aalders, Peter van Oosterom, Wilko Quak en Marian de Vries een bijdrage geleverd. Goede informatie over archeologische en andere objecten van cultuurhistorisch belang is onmisbaar bij ruimtelijke planning en stedenbouwkundige projecten. Op het terrein van cultuurhistorie zijn verschillende (semi-)overheidsinstellingen in Nederland actief. Deze organisaties hebben in de loop der tijd hun eigen gegevensbestanden opgebouwd, elk met een eigen gegevensmodel, andere coderingen etc. Om de uitwisseling van cultuurhistorische informatie (binnen de overheid en met bijvoorbeeld ingenieursbureaus) te verbeteren is het IMKICHproject in het leven geroepen (Informatiemodel Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie). Doel ervan is om een overkoepelend gegevensmodel te maken. In het project werken de volgende organisaties samen: ROB (Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek), RDMZ (Rijksdienst voor de Monumentenzorg), EC LNV (Expertisecentrum Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit) en Alterra. Het project wordt getrokken door de Ravi. Henri Aalders en Marian de Vries ondersteunen bij de
l 54 l
en interactietechnieken: multimedia en virtual reality. Tijd krijgt een steeds belangrijker functie bij het modelleren van 2D en 3D ruimtelijke aspecten. Het modelleren van deze functies is afhankelijk van de aard van de wijzigingen, die discreet kunnen zijn (bijv. eigendom van een perceel) of continue (bijv. het bewegen van duinen). Het integreren van deze vierde dimensie in bestaande gegevensstructuren zoals raster, TIN en DEM, vertegenwoordigen een belangrijk onderzoeksthema waarbij een grote hoeveelheid vraagstukken aan bod komt, variërend van het vertalen van logische en conceptuele modellen in de Unified Modelling Language (UML) tot het implementeren van gerelateerde fysieke modellen in een DBMS. Jantien Stoter heeft haar promotieonderzoek naar de zakelijke rechten boven en onder de grond in 3D afgerond. Het huidige kadastrale systeem geeft inzicht in rechten (bijvoorbeeld eigendom, opstalrecht) op 2D-percelen. Deze rechten zijn administratief vastgelegd en gekoppeld aan de percelen. WanDankzij geografische informatie-infrastructuren kunnen neer eigendommen zich boven elkaar bevinden, kan het huidigeografische data efficienter worden ingezet want zonder ge Kadaster alleen aangeven welke partijen rechten hebben op standaarden blijft het behelpen. de betrokken percelen, maar de beschikkingsruimte van de rechten in 3D (bijvoorbeeld van -15 tot -25 meter in het geval informatieanalyse, gegevensmodellering en metadata. Dit pro- van een tunnel) kan niet inzichtelijk worden gemaakt. Aan dit onderzoek leverde ook de sectie GiGb een bijdrage. Het onderject is in 2004 gecontinueerd. zoek werd in samenwerking met het Nederlandse Kadaster uitgevoerd. 10.4 Ruimtelijk-temporeel modelleren Edward Verbree richt zich in zijn promotieonderzoek op driedimensionale topografische terreinmodellering op basis van teVerschillende grootschalige ontwerptraëder netwerken: Top10-3D. Daarbij gaat het om de toepasvraagstukken maken het duidelijk dat de hoogtecomponent sing van zogenaamde Triangulated Irregular Networks (TINs) binnen geografische informatiesystemen van groot belang is. 3D-modellering, -verwerking en -analyse op een geïntegreerde en Tetrahedron Networks (TENs). Het terrein zelf (maaiveld) wordt daarbij gemodelleerd als een TIN. In dit TIN zijn alle manier is een essentieel onderzoeksthema, waarbij allerlei concepten uit de computationele geometrie uitgebreid dienen hoogtepunten en de ‘platte’ representatie van de terreinobjecten (het grondvlak) opgenomen als een verzameling aanligte worden met de derde dimensie. Ook het opbouwen van een 3D-model maakt onderdeel uit van gende, elkaar niet overlappende, driehoeken. Dit is de 2.5D dit thema. De toepassing van 3D-gegevens in combinatie met terreinmodellering, waarbij voor elke positie één kenmerkende de toenemende gebruikerseisen vraagt om nieuwe visualisatie- hoogte is toegestaan. De eerste vraag is daarbij of de veelvul-
Prof. J.M. Tienstra Onderzoeksprijs voor OTB’er Jantien Stoter Drs. Jantien Stoter van de sectie GIS-technologie heeft op 20 februari 2004 de prestigieuze prof. J.M. Tienstra Onderzoeksprijs ontvangen voor haar baanbrekend wetenschappelijk werk op het terrein van 3D Kadasters. Jantien Stoter kreeg deze prijs uitgereikt tijdens het symposium De Aarde op maat, een van de activiteiten waarmee de Nederlandse Commissie voor Geodesie haar 125-jarig bestaan vierde. Haar promotieonderzoek bevindt zich in de afrondende fase. Het feit dat zij in de afgelopen jaren een zeer groot aantal publicaties heeft geschreven, was mede bepalend voor de jury om deze prijs aan haar toe te kennen. Zij heeft hiermee bijgedragen aan het op de kaart zetten van het geodetisch vakgebied, zowel nationaal als internationaal. De jury voor de prof. J.M. Tienstra Onderzoeksprijs 2004 bestond uit dr. ir. M. Tienstra (voorzitter en zoon van prof. J.M. Tienstra), prof. dr. ir. P.J.G. Teunissen (voorzitter van de NCG en hoogleraar TU Delft), prof. dr. ir. M. Molenaar (secretaris van de NCG en rector van het ITC), dr. ir. M.A. Salzmann (Kadaster) en ir. L.M. Murre (Landelijk Samenwerkingsverband GBKN en voorzitter van Geo-Informatie Nederland).
l 55 l
Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek uitgevoerd.
De hoogtecomponent binnen geografische informatiesystemen neemt in belang toe. dig toegepaste Delaunay-triangulatie in dit opzicht de ‘beste’ 2.5D terreinmodellering afdwingt. De relevante terreinobjecten zelf worden als volumes gemodelleerd. Dat gebeurt door deze objecten op te bouwen als een verzameling aanliggende, elkaar niet-overlappende, tetraëders. Daar waar het TEN-object het maaiveld raakt oftewel het ‘grondvlak’ van het terreinobjecten, zijn de driehoeken ook deel van het maaiveld en dus onderdeel van het TIN. Op deze wijze is het mogelijk binnen een Geo-DBMS een complete plenaire partitie op te bouwen, waarin alle terreinelementen binnen het TIN voorkomen en de 3D-objecten als een TEN ‘op’ dit TIN worden gepositioneerd. Deze modellering maakt het mogelijk binnen één gegevensmodel alle punt-, lijn-, vlak- en volume-objecten te representeren en geometrische bewerkingen en topologische relaties te implementeren. Hierbij moet met name worden gedacht aan generalisatiebewerkingen als ‘dimension collapse’ van 3D naar 2D (grondvlakberekening) en geometrische vereenvoudiging en samenvoeging in het drie- en tweedimensionale domein. Daarnaast is het mogelijk om vanuit het voorgestelde TIN/TEN-model een cartografisch model af te leiden. Dit onderzoek wordt in samenwerking met de Topografische Dienst Kadaster uitgevoerd. Daarnaast is Friso Penninga met zijn promotieonderzoek van start gegaan. De huidige topografische producten in Nederland beperken zich tot het weergeven van de werkelijkheid in twee dimensies. Doordat de werkelijkheid bestaat uit 3D objecten, die bovendien steeds complexer worden als gevolg van het toenemend meervoudig ruimtegebruik in Nederland, groeit de vraag naar nauwkeurige 3D topografische modellen. Deze modellen faciliteren 3D analyses om zo beleidsmakers meer grip op complexe ruimtelijke ontwikkelingen te bieden. Realisatie van een geschikte 3D datastructuur en bijbehorende algoritmes is het doel van het promotieonderzoek. Ook het promotieonderzoek van Swati Gehlot valt onder het thema ruimtelijk-temporeel modelleren. Er wordt getracht een beter beeld van de deformaties (o.a. verzakkingen en de gevolgen daarvan) te krijgen door het combineren van verschillende bronnen van geo-informatie (topografie, bodemgegevens, geo-technische gegevens, grondwaterstanden, terreinhoogte, etc.) met satelliet remote sensing gegevens (in het bijzonder radar). Dit onderzoek valt binnen het Delft Centre Earth en wordt samen met de sectie MGP van de faculteit
Tot slot was de sectie als penvoerder verantwoordelijk voor het indienen van het vliegendestartproject 3D Topografie. Er ontstaat steeds meer behoefte aan echte 3D topografie voor een breed scala aan toepassingen. Daarnaast zijn er ook toepassingen waar de 2.5D representatie (een enkele hoogte toevoegen) prima voldoet. In dit project moeten de 2.5D representatie en de 3D representatie naadloos op elkaar aansluiten. Hiervoor is niet alleen een nieuw 3D topografisch productmodel noodzakelijk, maar ook nieuwe methoden en technieken voor de inwinning, opslag, analyse, visualisatie en interactie op basis van dit 3D model. De omvang van de toegevoegde waarde hiervan zal worden onderzocht in een aantal concrete praktijksituaties en het nut zal zowel kwalitatief als kwantitatief expliciet gemaakt worden. Het onderzoek richt zich in het bijzonder op de toepassing van zogenaamde Triangulated Irregular Networks (TINs) en Tetrahedron Irregular Networks (TENs). Het terrein zelf (maaiveld) wordt daarbij gemodelleerd als een TIN. Naast de sectie GIS-technologie maken de volgende partners deel uit van het consortium: TU Delft – faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica – Basiseenheid Computer Graphics en Mens-Machine Interactie, ITC – Department of Earth Observation Science, ITC – Department of Geo-information Processing, Topografische Dienst Kadaster, Rijkswaterstaat – Adviesdienst Geo-informatie en ICT, Oracle en NedGraphics CAD/GIS B.V. Van de elf ingediende vliegendestartprojecten heeft de Adviesraad Wetenschap van het Bsik-programma Ruimte voor Geo-informatie dit voorstel als beste beoordeeld. Peter van Oosterom was als projectleider verantwoordelijk voor het indienen van dit projectvoorstel.
10.5 Computationele geometrie Het koppelen van GIS aan computationele geometrie, ruimtelijk temporeel modelleren en simulatiemodellen resulteert in een vereenvoudigder, sneller, krachtiger en flexibeler gebruik. Een belangrijk, hieraan gerelateerd thema, is generalisatie. De temporele component speelt een belangrijke rol binnen deze modellen uitmondend in de ontwikkeling van dynamische geografische informatiesystemen. Arno van der Most heeft afstudeerwerk gedaan binnen dit onderzoeksthema. In zijn scriptie An algorithm for overlaying 3D features using a tetrahedral network wordt een nieuwe aanpak beschreven om 2D en 3D objecten met elkaar te versnijden op basis van TIN en TEN netwerken.
10.6 GIS-toepassingen Arbind Tulahdar heeft zijn promotieonderzoek Parcel-based Geo-Information System op 11 oktober 2004 met succes verdedigd. Door van veranderingen in beleid, wetgeving, marktwerking, financiële restricties, etc. streven veel nationale kadastrale diensten in ontwikkelingslanden naar een nieuwe en flexibele aanpak voor de verbetering van hun kadastrale en vastgoedregistratiesystemen. Tulahdar heeft voor dit promotieonderzoek de twee ontwikke-
l 56 l
lingslanden Nepal en Bhutan geselecteerd. Hij bestudeert en analyseert het beleid (inclusief de wetgeving op het terrein van het vastgoed), beheer en operationele aspecten van de kadastrale diensten. Hij heeft een conceptueel schema ontwikkeld voor een perceelsgewijs opgebouwd geo-informatiesysteem om met de dynamische aard van kadastrale gegevens te kunnen omgaan. Daarbij wordt gebruik gemaakt van objecttechnologie en het aanpassen van bestanden. Het organisatorische prototype van de organisatorische eenheden en processen met bijbehorende geo-databases wordt gerealiseerd met behulp van Geo-ICT-instrumenten om de verantwoordelijkheden te identificeren, waarbij de kwaliteit, samenwerking en coördinatie tussen de verschillende eenheden verzekerd wordt. Ten slotte worden richtlijnen gegeven voor het aanpassen van bestaande kadastrale en vastgoedregistratiesystemen op basis van flexibele concepten en modellen. Dit onderzoek wordt verricht in samenwerking met het ITC in Enschede. Vanuit de sectie trad Theo Bogaerts op als promotor en maakte Peter van Oosterom deel uit van de promotiecommissie. Daarnaast trad Theo Bogaerts op als co-promotor van Micha Werner. Werner promoveerde op 14 december 2004 op het onderwerp Spatial Flood Extent Modelling: A performancebased comparison. Aan het eind van 2004 heeft Sisi Zlatanova het projectvoorstel 3D context-aware geo-information for time critical applications voorbereid voor het NWO Vidi scheme. Informatiesystemen voor tijdkritische toepassingen, zoals bij rampenbestrijding en risicobeheer in de responsfase vragen om een speciale benadering en om een geperfectioneerde benadering. Dergelijke systemen dienen in te spelen op de locatie en de taak van de gebruikers, relevante objecten in de omgeving (en de route naar en bereikbaarheid van deze objecten), de mogelijkheden van beschikbare communicatienetwerken en mobiele apparatuur. 3D geo-informatie draagt in aanzienlijke mate bij aan het optimaliseren van de oriëntatie en een beter begrip van de situatie ter plekke. De hulpverleners vragen om en verwachten ook een consistente, intuïtieve en snelle toegang tot de informatie. In dergelijke situaties dient de informatie beschikbaar gesteld en verwerkt te worden door machines die de gegevens herclassificeren en converteren vanaf de bron naar een geïntegreerde, meest geschikte presentatie, die de noodsituatie vereist. De tot nu toe beschikbare ondersteuning wordt veelal alleen in 2D geleverd. Er is nog te weinig aandacht besteed aan de derde dimensie in de voor ruimtelijke informatie beschikbare open standaarden. Het onderzoek richt zich op het uitbreiden van de functionaliteit in de derde dimensie en voorziet in het
doen van aanbevelingen voor 3D standaarden. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het toegankelijk maken van de gegevens via meervoudige bronnen. Nieuwe methoden en technieken zullen worden ontwikkeld, die op een intelligente wijze gegevens automatisch naar informatie kunnen transformeren. Het accent zal daarbij liggen op 3D gegevensintegratie (gebaseerd op de formele semantiek van geo-informatie) en het Database Management Systeem (DBMS) ten behoeve van real-time respons. Daarbij zal uiteindelijk de kennis en ervaring van real-time industriële toepassingen, architectuur en constructies met traditionele geo-informatietoepassingen worden geïntegreerd. Marcel de Rink heeft een extern afstudeerproject uitgevoerd bij RWS-AGI (Delft), de titel van zijn scriptie is Synchronisation of ‘Work Processes’ vs. ‘Geo-information’, a RWS case. Ook Bart van den Berg heeft een extern afstudeerproject uitgevoerd en wel bij de NAM/Shell (Assen), de titel van zijn scriptie is Harmonisation of distributed geographic datasets. A model driven approach for geotechnical & footprint data. Tot slot Van 27 tot en met 29 oktober 2004 werd vanuit de sectie ondersteuning verleend aan het 24th Urban Data Management Symposium in Chioggia, Italië. Ongeveer 150 deelnemers bezochten het symposium. Op 9 en 10 december 2004 werd in Bamberg, Duitsland samen met de sectie GiGb en de Universiteit van Bamberg het COST G9/FIG Seminar Standardization in the cadastral domain georganiseerd. De sectie heeft in 2004 het initiatief genomen voor het First Symposium on Geo-information for Disaster Management, dat van 21 tot en met 23 maart 2005 in de Aula van de TU Delft gehouden zal worden. Toen dit initiatief werd genomen waren de betrokkenen zich ervan bewust dat de wereld altijd door rampen geteisterd zal blijven worden. Toch hebben zij nooit kunnen bevroeden dat Azië op 26 december 2004 door een catastrofe getroffen zou worden, die elk voorstellingsvermogen te boven gaat. De organisatoren spreken de wens uit dat de geo-informatie (technologie) mag bijdragen aan het optimaliseren van de rampenbestrijding. Verder heeft de sectie zich tijdens een aanzienlijk aantal internationale congressen gemanifesteerd, bij de organisatie, voorbereiding (o.a. in programmacommissies) door het geven van voordrachten en publiceren in proceedings (AGILE, UDMS). Bij het Spatial Data Handling Symposium werd het paper About invalid, valid and clean polygons van Peter van Oosterom, Wilko Quak en Theo Tijssen als een van de drie keynote presentaties geselecteerd op basis van een peer review proces van full-papers.
l 57 l
Bijlage 1
Output Onderzoeksprogramma Housing Studies
Proefschrift Boumeester, H.J.F.M. (2004), Duurdere koopwoning en wooncarrière. Een modelmatige analyse van de vraagontwikkeling aan de bovenkant van de Nederlandse koopwoningmarkt. TU Delft. (Delft: DUP Science) (ISBN 90-407-2516-0). Prom./coprom.: Priemus, H., Dieleman, F.M. & Boelhouwer, P.J., 28 september.
Internationale publicaties (boeken en boekdelen) Daalhuizen, F., Dam, F. van, & Goetgeluk, R.W. (2004), Reuse of former farms and hidden urbanization of rural areas. In A. De Souza Mello Bicalho & S.W. Hoefle (Eds.), The regional dimension and contemporary challenges to rural sustainability (pp. 213-229). Rio de Janiero: Fundacão Universitária José Bonifácio (ISBN 92-95027-06-x). Elsinga, M., Neuteboom, P., Breejen, F. den, & Conijn, J.B.S. (2004), Government guarantees in the rental and owneroccupied sector: an international comparison. Zoetermeer: Waarborgfonds Eigen Woningen.
Internationale congresbijdragen Boelhouwer, P.J. (2004), The disfunctionality of the Dutch housing market: exploding house prices versus falling housing production. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-14). Cambridge: University of Cambridge. Boelhouwer, P.J. (2004), Dutch housing production: a delicate balance between housing, spatial and land policy. In Common grounds Tokyo – Abstract (artikel in bundel – proceedings / Geen BTA classificatie) Clark, W.A.V., Deurloo, M.C. & Dieleman, F.M. (2004), Choosing neighborhood: residential mobility and neighborhood careers. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-29). Cambridge: University of Cambridge. Coolen, H.C.C.H. (2004), The meaning of preferences for features of a dwelling: a study exploring several aspects of the conceptual framework. In 18th IAPS Conference: Evaluation in progress (pp. 1-19). Vienna: Österreichischer kunst- und kulturverlag. Coolen, H.C.C.H. & Ozaki, R. (2004), Culture, lifestyle and the meaning of a dwelling. In Adequate & affordable housing for all. Research, policy and practice; ISA International Housing Conference (pp. 1-15). Toronto: CUCS Press. Doling, J., Boelhouwer, P.J., Elsinga, M. & Ford, J. (2004), Playing snakes and ladders: gain and loses .. home owners. In
ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-16). Cambridge: University of Cambridge. Elsinga, M. (2004), Affordable and low risk home ownership. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-17). Cambridge: University of Cambridge. Elsinga, M. (2004), Changing role of home ownership; implications for housing satisfaction and housing policy. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-5). Cambridge: University of Cambridge. Elsinga, M. & Hoekstra, J.S.C.M. (2004), Homeownership and housing satisfaction: a study of the literature and an analysis of the European Community Household Panel. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-15). Cambridge: University of Cambridge. Goetgeluk, R.W. & Jong, T. de (2004), Migration analysis as a political instrument. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-15). Cambridge: University of Cambridge. Goetgeluk, R.W. & Jong, T. de (2004), Migration, residential mobility and housing policy. Migration analysis as a political instrument in the Leiden and Bulb Regions, Randstad-Holland; Migration analysis as a political instrument. In Proceedings of the international colloquium series on Land Use/Cover Change Science and Application: Studying land use effects in coastal zones with remote sensing and GIS (pp. 1-15). Aberdeen: International Geograhical Union. Haffner, M.E.A. (2004), Housing wealth of the Dutch elderly: savings for old age? In Adequate & affordable housing for all. Research, policy and practice; ISA International Housing Conference (pp. 1-26). Toronto: Centre for Urban and Community studies, University of Toronto. Hoekstra, J.S.C.M. (2004), Different housing systems, different values, different housing outcomes? In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-26). Cambridge, UK: University of Cambridge. Kauko, T.J. (2004), The myth of the pluralist housing consumer – a comparative perspective on locational feasibility. In The 30th conference of the International Geographical Union (pp. 1-39). Glasgow: IGC. Kauko, T.J. & D’Amato, M. (2004), Mass appraisal valuation methodologies: between orthodoxy and heresy. In 11th European Real Estate Society conference (pp. 1-49). Milan: ERES. Neuteboom, P. (2004), Optimal mortgage choices within changing institutional contexts. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-27). Cambridge: University of Cambridge. Priemus, H. (2004), Compelling the sale of social rented housing: a contagious public policy instrument. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-19). Cambridge, UK: University of Cambridge.
l 58 l
Priemus, H. (2004), Dutch housing allowance: social housing at risk. In Adequate & affordable housing for all. Research, policy and practice; ISA International Housing Conference (pp. 1-9). Toronto: CUCS Press. Priemus, H. (2004), Selling social rented housing in Europe and Asia: backgrounds and impacts. In Enabling Role of the Public Sector in Urban Housing and Regeneration: converging and diverging experiences in Asia and Europe; ASEF/Alliance Asia-Europe Annual Workshop Series 2003/04 (pp. 1-17). Beijing: European Alliance for Asian Studies. Priemus, H. (2004), The future of housing benefits. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-14). Cambridge, UK: University of Cambridge. Steen, E.L.T. van (2004), An exploration of the behavioral implications of shifting housing allowances to income subsidies. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-20). Cambridge, UK: University of Cambridge. Steen, E.L.T. van (2004), Rent benefits and the marginal wedge: Policy lessons for the Netherlands. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-26). Cambridge, UK: University of Cambridge. Vries, P. de, & Boelhouwer, P.J. (2004), A dynamic equilibrium between house price, interest payments and income. In 11th European Real Estate Society conference (pp. 1-16). Milaan: ERES. Wolters, A.G. (2004), Managing independent housing corporations: Towards a new social housing governance in the Netherlands? In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-12). Cambridge: University of Cambridge.
Internationale publicaties (Eds.) Boelhouwer, P.J. (Ed.) (2004), Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910) 19 (1-4). Elsinga, M. (Ed.) (2004), European Journal of Housing Policy (ISSN 1461-6718). Elsinga, M. (Ed.) (2004), Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112). Haffner, M.E.A. (Ed.) (2004), European Journal of Housing Policy (ISSN 1461-6718). Haffner, M.E.A. (Ed.) (2004), Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910).
Kauko, T.J. (2004), A comparative perspective on urban spatial housing market structure-some more evidence of local submarkets based on a neural network classification of Amsterdam. Urban studies (ISSN 0042-0980) 41 (13), 2555-2579. Kauko, T.J. (2004), Sign value, topophilia and house prices. Environment and planning (ISSN 0308-518X) 36 (5), 859878. Kauko, T.J. (2004), Towards infusing institutions and agency into house price analysis. Urban studies (ISSN 00420980) 41 (8), 1507-1519. Kauko, T.J. (2004), Towards the 4th generation – An essay on innovations in residential property value modelling expertise. Journal of Property Research (ISSN 0959-9916) 21 (1), 7597. Neuteboom, P. (2004), A comparative analysis of the net costs of a mortgage for homeowner in Europe. Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910) 19 (2), 169-186. Priemus, H. (2004), Changing urban housing markets in advanced economies. Housing theory and society (ISSN 14036096) 21 (1), 2-16. Priemus, H. (2004), Dutch housing allowances: social housing at risk. International journal of urban and regional research (ISSN 0309-1317) 28 (3), 706-712. Priemus, H. (2004), Housing and New Urban Renewal: Current Policies in the Netherlands. European Journal of Housing Policy (ISSN 1461-6718) 4 (2), 229-246. Priemus, H. (2004), Housing economics & public policy. International Planning Studies (ISSN 1356-3475) 9 (1), 70-72. Priemus, H. (2004), The future of social housing: from social housing estates to social housing systems. CUCS Research Bulletin, 1-5. Priemus, H. & Kemp, P.A. (2004), The present and future of income-related housing support: debates in Britain and the Netherlands. Housing studies (ISSN 0267-3037) 19 (4), 653-668. Wakker, P.P., Jansen, S.J.T. & Stiggelbout, A.M. (2004), Anchor levels as a new tool for the theory and measurement of multiattribute utility. Decision analysis (ISSN 1545-8490) 1 (4), 217-234.
Nationale publicaties (boeken en boekdelen)
Boumeester, H.J.F.M., Lamain, C.J.M., Marien, A.A.A., Nuss, F.A.H. & Rietdijk, N. (2004), NVB Huizenkopers in profiel. Onderzoek naar wensen van potentiele huizenkopers, voorjaar 2004. Voorburg: NVB vereniging voor projectontwikkelaars. Boumeester, H.J.F.M., Marien, A.A.A., Nuss, F.A.H. & RietInternationale publicaties in dijk, N. (2004), NVB Huurders in Profiel. Onderzoek naar wentijdschriften sen van potentiële huurders, najaar 2004. Voorburg: NVB Vereniging voor projectontwikkelaars. Boelhouwer, P.J., Haffner, M.E.A., Neuteboom, P. & Vries, Elsinga, M. (2004), Betaalbare en risicoarme koopwoninP. de (2004), House prices and income tax in the Netherlands: gen, reeks DGW/Nethur Partnership. Utrecht: Nethur. (ISBN an international perspective. Housing studies (ISSN 026790-5405-060-8). 3037) 19 (3), 415-432. Elsinga, M. & Hoekstra, J.S.C.M. (2004), De betekenis van Goetgeluk, R.W. & Hooimeijer, P. (2002), The evaluation of decision plan nets for bridging the gap between the ideal eigen woningbezit. Den Haag: VROMraad. (ISBN 90-8513-009-3). dwelling and the accepted dwelling. CNRS CYBERGEO EuropeHeijden, H.M.H. van der, Dol, C.P. & Lamain, C.J.M. an Journal of Geography (ISSN 1278-3366) 2002 (226), 1-40. (2004), Monitor Nieuwe Woningen: Jaarboek 2003. Den Haag:
l 59 l
Ministerie van VROM, Neprom, Aedes, AVBB. Vries, P. de, & Boelhouwer, P.J. (2004), Langetermijnevenwicht op de koopwoningmarkt. Relatie woningprijs, inkomen en woningproductie. Utrecht: Nethur. (ISBN 90-5405-065-9). Winters, S., Heremans, F., Elsinga, M., Marchal, A., Vandekerckhove, B. & Steen, E.L.T. van (2004), Op weg naar een Vlaamse huursubsidie? Leuven: Katholieke Universiteit van Leuven (HIVA). (ISBN 90-5550-385-1).
Nationale congresbijdragen Priemus, H. (2004), Toekomst van de huursubsidie. In Betaalbaarheid van het wonen en de toekomst van de huursubsidie (pp. 1-5). Amsterdam: Nederlandse Woonbond.
Externe rapporten Boumeester, H.J.F.M., Haffner, M.E.A. & Vries, P. de (2004), Inkomenspanelonderzoek (IPO). Voor- en nadelen van het IPO. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Boumeester, H.J.F.M. & Vries, P. de (2004), Eigen Huis Marktindicator. Derde kwartaal 2004. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Boumeester, H.J.F.M. & Vries, P. de (2004), Eigen Huis marktindicator. Vierde kwartaal 2004. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Boumeester, H.J.F.M. & Vries, P. de (2004), VEH Marktindicator. 2de kwartaal 2004. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Dol, C.P. (2004), Woningvraag van startende huishoudens in Waddinxveen. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Dol, C.P., Heijden, H.M.H. van der, & Lamain, C.J.M. (2004), Kwaliteitsmodule Monitor Nieuwe Woningen 2003: verslag van de uitvoering en de resultaten. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Elsinga, M., Dol, C.P. & Lamain, C.J.M. (2004), Wonen in Westergouwe. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Haffner, M.E.A. & Hoekstra, J.S.C.M. (2004), Woonruimteverdeling in Europese context. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Heijden, H.M.H. van der, Boumeester, H.J.F.M., Louw, E. & Vries, P. de (2004), De bouw van woningen en kantoren. Marktwerking, conjunctuur en productie. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Heijden, H.M.H. van der, Wildt, R. de, Greef, J.H. de, & Vries, P. de (2004), Prijskolom nieuwbouw, eindrapportage vooronderzoek. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Hoekstra, J.S.C.M. & Dol, C.P. (2004), Woningbehoefteonderzoek Vlissingen. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Vries, P. de, Boelhouwer, P.J. & Marien, A.A.A. (2004), NVB/OTB Thermometer koopwoningmarkt, najaar 2004. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Vries, P. de, Marien, A.A.A. & Jansen, S.J.T. (2004), Op weg naar een Woningprijsindex, haalbaarheidsonderzoek. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Vries, P. de, Marien, A.A.A. & Boelhouwer, P.J. (2004), Thermometer koopwoningmarkt, voorjaar 2003. Delft: Onderzoeksinstituut OTB.
Vakpublicaties Baas-Thijssen, M.C.M., Jansen, S.J.T., Otten, W. & Stiggelbout, A.M. (2004), ‘Kiezen’ voor chemotherapie, welke rol speelt de preferentie hierbij? Tijdschrift Kanker (ISSN 09238018) 28 (6), 30-34. Boelhouwer, P.J. (2004), Woningmarkt vraagt om consequent beleid. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (8), 381-387. Boelhouwer, P.J. (2004), Woonwensen en de realiteit. Eigen Huis Magazine (ISSN 1569-3903) 31 (5), 10-13. Boelhouwer, P.J. & Haffner, M.E.A. (2004), Een internationale zoektocht naar een ideale vorm van huursubsidie. VHVbulletin 31 (5), 25-28. Boumeester, H.J.F.M. (2004), Wat de woonconsument niet kent, wenst hij niet. Real Estate Magazine (ISSN 1388-3887) 6 (37), 58-58. Dubbeling, D.J. (2004), Een markt voor indexcijfers. Bureau Documentatie Bouwwezen presenteert nieuwe indexen. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (4), 6-7. Dubbeling, D.J. (2004), Groei bouwproductie stagneert in 2004. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (9), 8-9. Dubbeling, D.J. (2004), Hoe haalbaar is compact bouwen? Meervoudig intensief ruimtegebruik complex geheel kosten en opbrengsten. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (12), 8-9. Dubbeling, D.J. (2004), Jaarverslagen bouwbedrijven bol van maatregelen. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (10), 8-9. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2004), In het groen. Nieuwbouwwoning te klein Zundert. Bouwmarkt (ISSN 0166641X) 44 (1-2), 14-23. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2004), Zoek de verschillen. Nieuwbouwwoningen te Zaltbommel. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (12), 10-17. Elsinga, M. (2004), De verkoop van huurwoningen. In F. van Schoonhoven (Ed.), Praktijkboek huur en verhuur (pp. 4858). Den Haag: Sdu (ISBN 90-1209-513-1). Elsinga, M. (2004), Helderheid over woonlasten. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (4), 1-1. Elsinga, M. (2004), Maatschappelijk gebonden eigendom. In F. van Schoonhoven (Ed.), Praktijkboek huur en verhuur (pp. 58-67). Den Haag: Sdu (ISBN 90-1209-513-1). Elsinga, M. (2004), Marktconforme huren: geen wonderolie wel inspiratiebron. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (1), 14-18. Haffner, M.E.A. (2004), De secundaire hypotheekmarkt in de V.S. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (1), 39-43. Haffner, M.E.A. (2004), De stand van zaken op de Nederlandse woningmarkt. Erasmus Alumnieuws 47 (6), 9-9. Jansen, S.J.T. & Baas-Thijssen, M.C.M. (2004), Preferenties voor adjuvante therapie bij borst- en darmtumoren: Patent-studie. Tijdschrift Kanker (ISSN 0923-8018) 28 (3), 6-9. Neuteboom, P. (2004), De kosten en risico’s van hypotheken in Europa. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (1), 44-49. Priemus, H. (2004), Cité de la Muette: het meest rampzalige woningproject. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (3), 36-40. Priemus, H. (2004), De onvolmaakte driehoek onderzoekpraktijk-beleid. Habiforum Nieuwsflits 46 (20), 3-4.
l 60 l
Priemus, H. (2004), Deregulering. Habiforum Nieuwsflits 45 (5), 2-3. Priemus, H. (2004), Geen werk: geen woning. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (29/30/31), 11-11. Priemus, H. (2004), Gemeentelijk woonbeleid tijdens Balkenende II. Proeflokaal (ISSN 1569-1152) 10 (2), 14-17. Priemus, H. (2004), Houvast in een tijdperk van overgang en verwarring. In Henk Westra, ‘Al die ontwikkelingen zijn fascinerend’, Columns 1997-2003 (pp. 7-9). Rotterdam: SEV. Priemus, H. (2004), Hypotheekrente-aftrek en zorgverzekering. Woonbondig (ISSN 1381-5962) 10 (7), 1-3. Priemus, H. (2004), Kwetsbare individuele huursubsidiëring. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (2), 76-80. Priemus, H. (2004), NVM wijst de weg. Woonbondig (ISSN 1381-5962) 10 (1), 3-3. Priemus, H. (2004), Schotelantennes, normen en waarden. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (38), 13-13. Priemus, H. (2004), Spelen met grenzen. Woonbondig (ISSN 1381-5962) 10 (4), 3-3. Priemus, H. (2004), Vraaggestuurde verdichting? Woonbondig (ISSN 1381-5962) 10 (9), 3-3. Priemus, H. (2004), Wij zijn niet verantwoordelijk. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (11), 13-13. Priemus, H (2004). Aanslag op woningcorporaties. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (48), 13-13. Priemus, H (2004). Zeggen wat je denkt. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (16), 11-11. Steen, E.L.T. van (2004), Huursubsidie en marginale druk, een vergelijking tussen Nederland, Groot-Brittannië en Duitsland. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (5), 36-41. Vries, P. de (2004), Goede marktwerking op de woningmarkt bestaat niet. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (2), 88-93. Zwarts, A.J. & Coolen, H.C.C.H. (2004), Woonmilieupreferenties, motieven en betekenissen. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (4), 40-45.
Overige bijdragen Boelhouwer, P.J. (2004), Aanbevelingen spreidingsbeleid commissie Blok. Discussie VPRO-programma De Ochtenden, Radio 1: (20 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Achtergrond Woningnood. De volksvijand is terug. Interview De Volkskrant, p. 17: (6 maart), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Afzet woningen op Vinex-locaties stagneert. Interview Twee Vandaag, Nederland 2: (21 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Beperking hypotheekrenteaftrek. Interview Nieuwsradio: Hilversum (15 november), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Corporaties moeten soms juist doen wat de markt niet wil. Interview jaarverslag 2003 Woningbouwvereniging Eigen Haard: Amsterdam, interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Delta Forte. Deelname openingssymposium Delt Forte: Amsterdam (10-06-2004), conferentiebijdrage.
Boelhouwer, P.J. (2004), Dure woningbouw. Interview Delta 36, 8. 9: Delft (25 november), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Dutch housing production. A delicate balance between housing, spatial and land policy. Keynote speech conference Common Grounds. Innovation in architecture and urban planning in the Netherlands and Japan, Seminar: Tokyo (22 april), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Een starter is altijd de dupe. Interview artikel NRC Handelsblad, p. 3: (14 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Evaluatie Huurbeleid. Deelname hoorzitting vaste commissie voor Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van de Tweede Kamer: Den Haag (15 december). Boelhouwer, P.J. (2004), Frictie op de woningmarkt ‘We blijven hier, we zetten het bed wel beneden’. Veel ouderen wonen in grote huizen. Ze willen vaak niet verhuizen, omdat de beschikbare huizen niet aan de eisen voldoen. Interview artikel NRC Handelsblad: (26 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Gemeente in greep van ontwikkelaar. Interview Cobouw, p. 1: (30 september), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Gratis huis. Interview Delta 32, p. 8: (28 oktober), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Het nieuwe huurbeleid van minister Dekker. Interview KRO Radio 1, Een op de middag: (1 juni), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Huis verhuren en verder niks. Interview Volkskrant: (23 september), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Huurder in het Nauw. Interview De Volkskrant, p. 14 en p. 2: (16 oktober), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Huurder vogelvrij. Plannen Dekker: algehele huurstijging en liberalisering 600.000 huishoudens. Interview De Telegraaf, p. 31: (17 november), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Implicaties voor Wonen. Inleiding NIROV Begrotingsdebat Ruimtelijke Ordening en Woonbeleid 2004, Implicaties voor Wonen; Nieuwspoort: Den Haag (28 september), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Is de door het Rijk geplande woningbouwproductie realistisch? Interview met de Wereldomroep: (21 september), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Koopwoningen zijn voor alleenstaanden vaak niet te betalen. Singles komen hun huurhuis niet uit. Interview artikel NRC Handelsblad: (18 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Kritiek op de grote beweging zwelt aan. Interview Tijdschrift voor de Volkshuisvesting 10, no. 3, pp. 27-31: interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Langetermijnevenwicht op de koopwoningmarkt. Inleiding DGW/Nethur seminar: Den Haag (19 mei), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Makelaars manipuleren woningaanbod. Interview NRC Handelsblad, p. 1 en p. 34: (4 januari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Marktwerking op de woningmarkt: het mysterie van exploderende koopprijzen en dalende woningproductie. Inleiding op congres‘Het Nationaal Overleg Wonen: Rotterdam (18 februari), conferentiebijdrage.
l 61 l
Boelhouwer, P.J. (2004), Meer bouwen is enige oplossing. Interview Issue, Jaargang 2004, no. 1: interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Methoden voor koopprijsschattingen: theorie en empirie. Inleiding ING Business School: Heemskerk (15 april), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Nut en noodzaak van woningmarktonderzoek. Inleiding t.b.v. Wat beweegt de bewoner? De actuele agenda van bewegingen op de woningmarkt, Nederlands Congres Centrum: Den Haag (28 oktober), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Onvoldoende randvoorwaarden voor meer bouwproductie. Regering moet meer investeren in het sociale. Interview Aedes Magazine 21, p. 27: interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Ook rijke tweeverdieners vinden lang niet altijd een huis. Jonge gezinnen stromen niet door. Interview artikel NRC Handelsblad: (21 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Prijsdalingen op de woningmarkt. Interview BHR-radio: Hilversum (16 december), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Randgemeenten negeren migrant. Achtergrond: randgemeenten moeten meer goedkope woningen bouwen, aldus experts. Interview Volkskrant: (10 februari), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Rondetafelgesprek. Deelname Rondetafelgesprek van de vaste commissie voor Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van de Tweede Kamer der Staten-Generaal: (23 juni), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Rust moet huizendip voorkomen. Interview NRC Handelsblad: (6 september), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Stort de huizenmarkt nog in? Interview De Volkskrant, p. 7: (8 oktober), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Theory in housing research. Inleiding Nethur cursus Research on the urban society 2004, SBIHotel/Conference-centre Zonheuvel: Doorn (2 november), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Verhoging rente ramp voor woonmarkt. Interview Haagse Courant: (3 juli), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Verschillen groter door huurbeleid. Interview in Trouw, p. 3: (16 december), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Vrijlaten huren bij krappe markt waanzin. Interview Cobouw, p. 3: (6 oktober), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Wissels naar de toekomst. Interview Jaarverslag 2003, p. 4-5: interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Wonen of Bomen. Deelname forumdiscussie Open Dwars-debat Wonen of Bomen, Groen Links Afdeling Delft: Delft (6 april), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Woningcorporaties moet zich vooraf verantwoorden. Interview De Telegraaf, p. 13: (25 oktober), interview / gesprek. Boelhouwer, P.J. (2004), Woningmarktonderzoek als informatiebron. Inleiding t.b.v. de OTB-cursus Strategisch Voorraadbeleid en beheerplannen bij woningcorporaties: Kaap Doorn (30 september), conferentiebijdrage. Boelhouwer, P.J. (2004), Woonwensen en de realiteit. In-
terview Eigen Huis Magazine, mei 2004, pp. 10-13: interview / gesprek. Boumeester, H.J.F.M. (2004), Perspresentatie Eigen Huis Marktindicator. Toelichting onderzoek Eigen Huis Marktindicator tijdens perspresentatie: Amersfoort (7 juli), onderzoekpresentatie. Boumeester, H.J.F.M. (2004), Schuivende delen in de Nederlandse woonvraag. Wooninnovatie Congres 2004: Soestduinen (25 juni), conferentiebijdrage. Dieleman, F.M. (2004), Woningbehoefte en overheidsturing. Congres Brabant Bouwt: Den Bosch (17 november), conferentiebijdrage. Elsinga, M. (2004), De klant kiest en strategisch voorraadbeleid. Deelname conferentie: De Klant kiest, een programma om keuzevrijheid van bewoners te vergroten: Delft (26 augustus), conferentiebijdrage. Elsinga, M. (2004), De verkoop van huurwoningen. Deelname zomerdebat WoonbronMaasoevers: Rotterdam (26 augustus), workshop. Elsinga, M. (2004), Discussant revolving funds in the Dutch social rented sector. Deelname seminar CPB: Den Haag (14 december), workshop. Elsinga, M. (2004), Herstructurering en volkshuisvesting. Deelname volkshuisvestingsdebat SP Rotterdam: Rotterdam (26 oktober), conferentiebijdrage. Elsinga, M. (2004), Huursubsidie en huurbeleid in Nederland. La crise du logement à Bruxelles: problème d’accès et/ou de pénurie?: Brussel (23 april), conferentiebijdrage. Elsinga, M. (2004), Huursubsidie en huurbeleid in Nederland. Deelname conferentie: Op weg naar een Vlaamse huursubsidie: Brussel (24 september), conferentiebijdrage. Goetgeluk, R.W. (2004), Bouwen op water: natte droom of werkelijkheid. Interview (Pieter van de Brand) over mogelijkheden van wonen op/nabij water t.b.v. Magazine VROM.NL, p. 34-39: Den Haag (23 augustus), interview / gesprek. Goetgeluk, R.W. (2004), Crises op de woningmarkt en wat onderzoek daarmee doet. Gespreksleider Workshop van de SEV op conferentie Wat beweegt de bewoner?: Den Haag (28 oktober), workshop. Goetgeluk, R.W. (2004), New Researchers Conference ENHR. Werkgroepleider: Cambridge, UK (30 juni-2 juli), conferentiebijdrage. Goetgeluk, R.W. (2004), Rollen en verwarring. Spelleider van de SEV op conferentie De Clash: De Bilt (2 september), conferentiebijdrage. Goetgeluk, R.W. (2004), Wonen en ICT. Lid panel Tweede Landelijke Manifestatie ICT en Samenleving: Eindhoven/Evoluon (2 december), workshop. Goetgeluk, R.W. (2004), Wonen in opdracht. Organisatie en uitvoering rondleiding stedelijke vernieuwing Leiden t.b.v. studenten PGD/MA Town Planning and BA Planning, Environment & Geography, Birmingham als interim programmaleider Wonen: Leiden (30 maart), organisatie activiteiten. Haffner, M.E.A. (2004), Profijt: koopwoningsubsidies op de korrel. Interview (Hans T. Sonders) voor een artikel over subsidies in de koopsector in Nederland en andere landen: Delft (27 september), interview / gesprek. Neuteboom, P. (2004), Huizenprijzen en hypotheekmarkten in perspectief. Presentatie seminar De stand van de wo-
l 62 l
ningmarkt: Rotterdam (Erasmus Universiteit) (30 september), conferentiebijdrage. Neuteboom, P. (2004), On some persistent misconceptions in international comparative housing finance. Lezing Monetary Policy Stance, European Central Bank: Frankfurt (5 november), onderzoekpresentatie. Neuteboom, P. (2004), Recente ontwikkelingen op de hypotheekmarkt. Interview KRO-radio 1-op-de-middag: Hilversum (26 februari), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Actieprogramma Rotterdam zet door. Deelname (op uitnodiging) aan debat Actieprogramma Rotterdam zet door, onder leiding van Gerard Smulders in het kader van de Week van het Wonen: Rotterdam (11 mei), advies / consultatie. Priemus, H. (2004), Afscheid Henk Westra. Toespraak ter gelegenheid van het afscheid van ir. Henk Westra als directeur van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting: Amsterdam (29 januari). Priemus, H. (2004), Evaluatie van het Zweedse bouwsubsidiebeleid. Deelname (op uitnodiging) aan overleg met Annika von Scheele, Paul Silfwerberg & Gunilla Mejegard, National Board of Housing, Building and Planning Boverket en prof. Bengt Turner, IBF: Gävle (21 januari), advies / consultatie. Priemus, H. (2004), Hou de huren betaalbaar. Leiding forum verhuurders en leiding politiek forum tijdens Woonbondmanifestatie Hou de huren betaalbaar: Utrecht (27 november), organisatie activiteiten. Priemus, H. (2004), Huizenmarkt slap ondanks lage rente. Interview in Trouw: (9 juli), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Huurbeleid van VROM-minister Dekker. Interview (Peter de Bie en Mieke van der Weij), TROS Nieuwsshow: (29 mei), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Klant kiest. Dagvoorzitter studiedag Klant kiest, OTB in samenwerking met Woningcorporatie WoonbronMaasoevers Rotterdam: Delft (29 januari), organisatie activiteiten. Priemus, H. (2004), Koopprijsontwikkeling van 2003 en 2004: commentaar op NVM-cijfers. Interview (Hans de Bruijn) NOS-Journaal: (14 januari), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Priemus: ‘Markthuurstreven Aedes zet huursubsidieregeling onder grote druk’. Artikel (Kees de Jong) in Woonbondig, 10 (2), maart, p. 8-9: advies / consultatie. Priemus, H. (2004), The future of social housing: from social housing estates to social housing systems. Keynote speech tijdens de sessie Future of social housing, p. 1-7: Toronto (24-27 juni), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Toewijzingsbeleid van woningcorporaties in probleemwijken. Interview (Egbert Dekker), De andere wereld van zondagmorgen, IKON Radio: (30 mei), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Toewijzingsbeleid van woningcorporaties in probleemwijken. Interview (Daan van de Staaij, Kees van Dam), NOS Journaal: (28 mei), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), VROM-begroting 2005 en corporatiesector. Inleiding tijdens bijeenkomst voor corporatiedirecteuren: Den Haag (21 september), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Woningbouwprogramma minister Dekker. Interview (Hester van Yperen), RTL Nieuws: (30 september), interview / gesprek.
Priemus, H. (2004), Woningbouwprogramma minister Dekker (VROM) en stedelijke vernieuwing Spoorwijk Den Haag. Interview (Theo Verbruggen), NOS-Radiojournaal (filiaal): (22 september), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Woningmarkt en woningnood. Interview (Leon van Dongen, Avro) TV Netwerk: (11 mei), interview / gesprek. Vries, P. de (2004), Problematisch woningmarktmodel. Recentie artikel ‘De woningmarkt bestaat niet’ in ESB, 89 (4431): (16 april), recensie.
l 63 l
Onderzoeksprogramma Sustainable Housing Transformations Internationale publicaties (boek + boekdelen) Beerepoot, M. (2004), Renewable energy in energy performance regulations: a challenge for EU member states in implementing the energy performance of buildings directive. Delft: DUP Science. (ISBN 90-407-2534-9). Boon, C. & Sunikka, M.M. (2004), Introduction to sustainable urban renewal. CO2 reduction and the use of performance agreements: experience from the Netherlands. Delft: DUP Science. (ISBN 90-407-2535-7). Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (2004), Conclusion. In V.H. Gruis & N.E.T. Nieboer (Eds.), Asset management in the mocial rented sector; Policy and practice in Europe and Australia (pp. 209-225). Dordrecht: Springer/Kluwer Academic Publishers (ISBN 1-4020-2557-2). Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (2004), Introduction. In V.H. Gruis & N.E.T. Nieboer (Eds.), Asset management in the mocial rented sector; Policy and practice in Europe and Australia (pp. 1-18). Dordrecht: Springer/Kluwer Academic Publishers (ISBN 1-4020-2557-2). Nieboer, N.E.T. & Gruis, V.H. (2004), The Netherlands. In V.H. Gruis & N.E.T. Nieboer (Eds.), Asset management in the mocial rented sector; Policy and practice in Europe and Australia (pp. 185-208). Dordrecht: Springer/Kluwer Academic Publishers (ISBN 1-4020-2557-2).
Internationale congresbijdragen Beerepoot, M. & Engelund Thomsen, K. (2004), Encouraging the use of renewable energy sources in the implementation of the EU energy performance directive. In EuroSun2004 (pp. 3-478-3-487). Freiburg: PSE GmbH (ISBN 3-9809656-3-5). Beerepoot, M. (2004), Solar techniques in the building sector: ‘Influence of the European directive energy performance of buildings’. In PLEA2004 (pp. 861-866). Eindhoven: TU Eindhoven. Bos, A. van der, Visscher, H.J. & Meijer, F.M. (2004), Building regulations for the improvement of the quality of the housing stock. In Building for the Future; CIB-World Building Congress 2004 (pp. 1-9). Ottawa: Institute for Research in Construction (ISBN NR24-1/2004E). Ginkel, J.T. van (2004), Simulation of temperature and humidity in mattrasses to evaluate risks on house dust mite allergy. In Building for the Future; CIB-World Building Congress 2004 (pp. 1-9). Toronto, Canada: Institute for Research in Construction. Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (2004), Financial and social return in housing asset management: theory and practice of Dutch housing associations. In s.n. (Ed.), ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-22). Cambridge: University of Cambridge. Hasselaar, E. & Jamriska, M. (2004), Quantification of aerosol losses in mechanical exhaust and balanced air flow ventilation systems. In Building for the Future; CIB-World Building Congress 2004 (pp. 1-9). Toronto, Canada: Institute
for Research in Construction. Klunder, G. (2004), The search for the most eco-efficient strategies for sustainable housing transformations. In The sustainable city III; Urban regeneration and sustainability (pp. 369-378). Southampton: WIT Press (ISBN 1-85312-720-5). Meijer, F.M. & Visscher, H.J. (2004), Building control: private versus public responsibilities. In Building for the Future; CIB-World Building Congress 2004 (pp. 1-10). Ottawa: Institute for Research in Construction (ISBN NR24-1/2004E). Nieboer, N.E.T. & Gruis, V.H. (2004), Apples and oranges: recent innovations in housing asset management in the Netherlands. In s.n. (Ed.), ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-12). Cambridge: University of Cambridge. Nieboer, N.E.T. (2004), Asset management strategies and sustainability in Dutch social housing. In Proceedings Sustainability of the Housing Projects; 32th IAHS World Congress (pp. 1-12). Trento (Italië): University of Trento (ISBN 88-8443071-2). Straub, A. (2004), Housing management and maintenance practise of Dutch housing associations. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-10). Cambridge, UK: University of Cambridge. Straub, A. (2004), Performance-based maintenance procurement by Dutch housing associations. In Facilities Management and Maintenance; Human elements in Facilties Management – Understanding the Needs of Our Costumers; CIBW70 2004 Hong Kong International symposium (pp. 347-356). Hong Kong: Department of Building Services Engineering. Sunikka, M.M. (2004), CO2 reduction in post-war housing: costs, benefits and policy implications. In Proceedings of Regional Central and Eastern European Conference on Sustainable Building (pp. 1-11). Warsaw: ITB Building Research Institute (ISBN 83-7413-460-7). Sunikka, M.M. (2004), Renewal of post-war housing – policies and practice. In Presentations at the GBP Network Meeting; Green Building Policies Network (pp. 1-19). Wageningen: Sustainable Building Centre, Wageningen University. Vijverberg, G.A.M. (2004), Maintenance contractors of housing associations in the Netherlands: State of the art and future perspective. In Facilities Management and Maintenance; Human elements in Facilties Management – Understanding the Needs of Our Costumers; CIBW70 2004 Hong Kong International symposium (pp. 329-336). Hong Kong: Department of Building Services Engineering. Vijverberg, G.A.M. (2004), Strategic housing stock policy and maintenance management practise in Dutch social housing. In Facilities Management and Maintenance; Human elements in Facilities Management – Understanding the Needs of Our Costumers; CIBW70 2004 Hong Kong International symposium (pp. 337-346). Hong Kong: Department of Building Services Engineering. Visscher, H.J., Sheridan, L. & Meijer, F.M. (2004), A comparison of technical requirements for housing in Europe. In Building for the Future; CIB-World Building Congress 2004 (pp. 110). Ottawa: Institute for Research in Construction (ISBN NR24-1/2004E).
l 64 l
Internationale publicaties (Eds.) Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (Eds.) (2004), Asset management in the social rented sector; Policy and practice in Europe and Australia. Dordrecht: Springer/Kluwer Academic Publishers.
raad; de milieueffecten gekwalificeerd. Delft: DUP Science. (ISBN 90-407-2546-2).
Externe rapporten
Beerepoot, M. (2004), Renewable energy in energy performance regulations (final report Build-On-RES). Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Beerepoot, M. & Cruchten, G. van (2004), RE policy opBos, A. van der, & Meijer, F.M. (2004), Dutch ideas for tions additional to energy performance regulations for new stressing the responsibility of homeowners for housing quality. and existing housing (Build-On-RES Task 4a2/4b2). Delft: OnOpen house international (ISSN 0168-2601) 29 (3), 88-95. derzoeksinstituut OTB. Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (2004), Market orientation in Klunder, G. (2004), De milieueffecten van transformatie social housing management. Property management (ISSN van de woningvoorraad; duurzaam ingrijpen in Morgenstond 0263-7472) 22 (3), 186-188. Midden in Den Haag en Poptahof in Delft. Delft: OnderzoeksinGruis, V.H., Nieboer, N.E.T. & Thomas, A. (2004), Strategic stituut OTB. asset management in the social rented sector: approaches of Dutch and English housing associations. Urban studies (ISSN 0042-0980) 41 (7), 1229-1248. Vakpublicaties Gruis, V.H. & Nieboer, N.E.T. (2004), Strategic housing management: an asset management model for social landlords. Boon, C. & Klunder, G. (2004), Prestatieafspraken in het Property management (ISSN 0263-7472) 22 (3), planvormingsproces van duurzame stedelijke vernieuwing. 201-213. Gouda: Habiforum. Klunder, G. (2004), The search for the most eco-efficient Bos, A. van der, & Meijer, F.M. (2004), Woningprofiel in strategies for sustainable housing construction; Dutch lessons. Europees perspectief. Den Haag: MVROM. Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566Dubbeling, D.J. (2004), Flexibele toekomst. Laatste serie 4910) 19 (1), 111-126. IFD-voorbeeldprojecten te boek gesteld. Bouwmarkt (ISSN Meijer, F.M. & Visscher, H.J. (2004), Building Control in Eu- 0166-641X) 44 (11), 8-10. rope; private versus public responsibilities 1. Open house inDubbeling, D.J. (2004), Op de rand. Nieuwbouw kantoorternational (ISSN 0168-2601) 29 (3), 52-59. gebouw en parkeergarage te Zwolle. Bouwmarkt (ISSN 0166Nieboer, N.E.T. & Gruis, V.H. (2004), Housing management 641X) 44 (11), 10-17. in the Netherlands: Gonvergence between social and commerDubbeling, D.J. (2004), Samen sterk. Nieuwbouw garagecial landlords? Open house international (ISSN 0168-2601) 29 bedrijf te Hattem. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (9), 10-17. (3), 45-51. Dubbeling, D.J. & Bruijn, C. de (2004), Tijdstudies blijven Priemus, H. (2004), Dutch contracting fraud and goveraltijd nodig. Arbeidsdeskundige Theo Paap neemt afscheid. nance issues. Building research and information (ISSN 0961Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (1-2), 8-9. 3218) 32 (4), 306-312. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2004), De stad uit. NieuwStraub, A. & Vijverberg, G.A.M. (2004), New strategies for bouw houtskeletbouwwoning te Zaltbommel. Bouwmarkt (ISSN housing quality improvement by Dutch landlords. Open house 0166-641X) 44 (10), 10-17. international (ISSN 0168-2601) 29 (3), 38-44. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2004), Statig herenhuis. Vijverberg, G.A.M. (2003)* Sustainable design, construcNieuwbouw pastorie met garage te Delfgauw. Bouwmarkt tion & management. Open house international (ISSN 0168(ISSN 0166-641X) 44 (4), 14-23. 2601) 28 (1), 3-3. Dubbeling, D.J. & Jonge, T. de (2004), Verzekerd van goeVisscher, H.J., Nieboer, N.E.T., Gruis, V.H. & Meijer, F.M. de huisvesting. Nieuwbouw kantoorgebouw te Etten-Leur. (2004), Editorial. Open house international (ISSN 0168-2601) Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (7-8), 10-17. 29 (3), 3-4. Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2004), Etre et avoir. Nieuwbouw brede school te Hoedekenskerke. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 43 (12), 24-29. Nationale publicaties Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2004), Uitzicht op de (boeken + boekdelen) green. Nieuwbouw clubhuis golfvereniging te Zwolle. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (5), 10-17. Hasselaar, E. (2004), Kenmerken van woningen met een Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2004), Nieuwe werkwijze lange levensduur. In A. Hooger, S. Gelinck, W. Trabsky, P. van verkort aanbestedingsfase. Moment van aanbesteden is beLuijk, J. Kortman, M.T. Andweg-van Battum, E. Hasselaar & H. langrijk. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (3), 8-9. van Ewijk (Eds.), Bouwen met tijd (pp. 57-74). Rotterdam: Dubbeling, D.J. & Kuhlmann, W. (2004), Thuisbasis en Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting ontdekkingswereld. Nieuwbouw lyceum te Deventer. Bouw(ISBN 90-5239-198-X). Klunder, G. (2004), Duurzaam ingrijpen in de woningvoor- * Eerder verschenen. Internationale publicaties in tijdschriften
l 65 l
markt (ISSN 0166-641X) 44 (3), 16-21. Hasselaar, E. (2004), Gezondheidsaspecten woning in kaart gebracht, proefdraaien met de Toetslijst Gezond Wonen. Puur bouwen (ISSN 1384-5179) 9 (8), 24-25. Hasselaar, E., Haans, L., Boerstra, A.C. & Habets, T. (2004), Basiswerk binnenmilieu. In JJM Cauberg (Ed.), Praktijkboek gezonde gebouwen, Cahier A1 (pp. 2-23). Rotterdam: ISSO/SBR (ISBN 90-5367-388-1). Heeger, H.P. (2004), Puzzelen met beheerplannen; van voorraadbeleid naar beheeractiviteiten. Aedes magazine (ISSN 1388-8528) 2004 (6), 58-61. Heijer, A. den, & Vijverberg, G.A.M. (2004), Vastgoed in beweging. In Inleiding Vastgoedmanagement (pp. 39-67). Delft: Publicatieburo Bouwkunde TU Delft. Leber, L. & Wekke, A. van der (2004), Gated communities: de nieuwe woontrend in Nederland? Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (4), 34-37. Meijer, F.M. (2004), Het Experiment; beroepservaring jonge architecten: nulmeting. Den Haag: Atelier Rijksbouwmeester. Meijer, F.M. & Visscher, H.J. (2004), Bouwtoezichtsystemen in acht Europese landen met elkaar vergeleken. Bouwrecht (ISSN 0165-1528) 2004 (12), 1005-1015. Mossel, H.J. van, & Straub, A. (2004), Digitaal veilen: een strategische keuze. Aedes magazine (ISSN 1388-8528) 2004 (21), 48-51. Priemus, H. (2004), Magere jaren op komst? Onzekerheden over Nederlandse bouwprognoses. Ruimte en planning (ISSN 0774-1537) 24 (2), 85-93. Priemus, H. (2004), Register legt bodem in de markt tegen Beun de Haas. In Terugblik en toekomst 1988-2003; 15 jaar stichting Bureau Architectenregister (pp. 16-19). Den Haag: SBA (ISBN 90-74591-13-2). Smid, J.W. & Jonge, T. de (2004), Wonen in een kantoor – deel 1. Bouwkostenkunde & Huisvestingseconomie 23 (1), 1016. Smid, J.W. & Jonge, T. de (2004), Wonen in een kantoor – deel 2. Bouwkostenkunde & Huisvestingseconomie 23 (2), 4-8. Sunikka, M.M. (2004), CO2 reduction in the renewal of post-war housing areas; Gains, costs and policy implications. Gouda: Habiforum. Vijverberg, G.A.M. (2004), Methoden voor kwaliteitsmeting. In Inleiding Vastgoedmanagement (pp. 202-213). Delft: Publicatieburo Bouwkunde TU Delft. Vijverberg, G.A.M. (2004), Onderhoudskosten Staedion en benchmark met Aedex corporaties; deel A. Den Haag: Staedion. Vijverberg, G.A.M. (2004), Prestatiegericht uitbesteden van onderhoud. Facto magazine (ISSN 1386-2383) 10, 26-29. Vijverberg, G.A.M. (2004), Vastgoedbeleid als basis voor onderhoudsbeleid. In Inleiding Vastgoedmanagement (pp. 184-201). Delft: Publicatieburo Bouwkunde TU Delft. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2004), Onderhoudskosten Staedion; Procedure MJOR en JB en inzet tools; deel C. Den Haag: Staedion. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2004), Onderhoudskosten Staedion; onderhoudsactiviteiten en onderhoudspiek: betrouwbaarheid MJOR en JB; deel B. Den Haag: Staedion. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2004), Prestatiegericht inkopen van onderhoud. Facility management magazine (ISSN
0924-8641) 117 (februari), 25-29. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2004), Toekomst van prestatiegericht inkopen van onderhoud. Facility management magazine (ISSN 0924-8641) 119 (4), 21-25. Visscher, H.J. & Meijer, F.M. (2004), Discussiedocument maatschappelijke betekenis Woningprofiel. Den Haag: Ministerie van VROM.
Overige bijdragen Hasselaar, E. (2004), Gezond Wonen. Interview (Pieter van der Wielen) in wetenschappelijk programma Hoe?Zo! over gezond wonen en gezondheidstoets: Hilversum (16 noevember), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Het binnenmilieu van de slaapkamer. Radio interviews: Gouda, Delft (1 december), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Hoe gezond is de slaapkamer? Interview Vara-Laat: Amsterdam (1 december), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Onderhoud ventilatie noodzaak. Interview Installatie en Sanitair: (1 augustus), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Ongezond slapen. Interview voor Geassocieerde Persdiensten: Gouda (1 december), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Overal loert gevaar. Interview Delta n.a.v. Technologiedag Technische Universiteit Delft: Delft (4 november), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Radon en gezond wonen. Interview voor RADAR: Hilversum (29 maart), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Slaapkamer levensgevaarlijk. Interview over gezonde slaapkamer voor Woonkrant De Telegraaf: (1 december), interview / gesprek. Hasselaar, E. (2004), Slaapkamerlucht smerig. Interview n.a.v. workshops Moord in de slaapkamer op de Technologiedag van 6 november, Technische Universiteit Delft, in Intermediair 46, blz. 11: Delft (11-11-2004), interview / gesprek. Hasselaar, E., Bos, A. van der, & Froger, R. (2004), Moord in de slaapkamer. Workshops op de Technologiedag 2004: Delft (6 november), workshop. Priemus, H. (2004), Bouwfraude-onderzoek van NMa en OM. Discussie over bouwfraude-onderzoek van NMa en OM met Marijke Vos en Pieter Hofstra onder leiding van Bert van Sloten, Vara Radio ‘De ochtenden’: Hilversum (6 oktober), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Bouwsector ziet weinig lichtpunten. Artikel (Judi Seebus) in Het Financieel Dagblad, p. 11: (24 april), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), De particuliere vastgoedmarkt in 2004. Wat zegt het koffiedik van deskundigen? Interview in Vastgoed Adviseur 18, nr. 1, p. 6-8: interview / gesprek. Straub, A. (2004), Onderzoek prestatiegericht samenwerken en prestatieovereenkomsten. Presentatie OTB-onderzoeken bij HBO leergang Resultaatgericht Onderhoud: Veenendaal (10 mei), onderzoekpresentatie. Straub, A. (2004), Prestatiegericht samenwerken bij onderhoud. Panellid symposium Digitaal aanbesteden: Garderen (13 december), conferentiebijdrage.
l 66 l
Straub, A. (2004), Prestatiegericht samenwerken bij onderhoud. Inleiding Gebouwbeheerdag 2004: Rotterdam (1 oktober), conferentiebijdrage. Straub, A. (2004), Prestatiegericht samenwerken bij vastgoedonderhoud. Presentatie bijeenkomst over prestatiegericht onderhoud gemeente Gemert-Bakel: Gemert (8 juli), advies / consultatie. Traa, M. & Hasselaar, E. (2004), Ongezond wonen. Een bed vol oude poepjes. Interview over gezondheidstoets wonen in nieuwsmagazine, p. 54: (24 december), interview / gesprek. Vijverberg, G.A.M. (2004), Huisvestingsbeleid als basis voor bouwkundig onderhoud. Dubbel college Bsc (21-10-2004) en Msc2 (11 februari), workshop. Vijverberg, G.A.M. (2004), Onderhoudskosten Staedion en benchmark met Aedex corporaties, deel A. Presentatie op Aedex bijeenkomst bij Staedion in Den Haag: Den Haag (25 oktober), onderzoekpresentatie. Vijverberg, G.A.M. & Straub, A. (2004), Ontwikkelingen prestatiegericht samenwerken bij vastgoedonderhoud. Inleiding studiedag prestatiegericht samenwerken bij onderhoud: Zeist (13 mei), conferentiebijdrage. Vijverberg, G.A.M. (2004), Ontwikkelingen technisch beheer en onderhoud. Presentatie ontwikkelingen technisch beheer en onderhoud, Bijeenkomst Brink, De Sniep: Zoetermeer (4 mei), onderzoekpresentatie. Vijverberg, G.A.M. (2004), Prestatiegericht samenwerken bij vastgoedonderhoud. Inleiding op studiedag van Rendon: (14 oktober), conferentiebijdrage. Vijverberg, G.A.M. (2004), Technical management and maintenance management in the Netherlands. Study Trip Finnish delegation/Real Estate Training Institute, Better Housing 2010: Delft (15 oktober), workshop. Visscher, H.J. (2004), Discussiedocument Woningprofiel. Lezing Woningprofiel bij paneldiscussie VROM: Den Haag (8 juni), onderzoekpresentatie. Visscher, H.J. (2004), Gecertificeerd Bouwtoezicht. Lezing voor BWT-specialisten van YACHT: Zwolle (13 mei), onderzoekpresentatie. Visscher, H.J. (2004), Gecertificeerd Bouwtoezicht. Lezing Woningprofiel bij paneldiscussie VROM: Den Haag (8 juni), onderzoekpresentatie. Visscher, H.J. (2004), Minder regeldruk door woningprofiel. Interview in Bouwwereld, 11: Delft (7 juni), interview / gesprek.
l 67 l
Onderzoeksprogramma Urban and Regional Development Internationale publicaties (boeken + boekdelen) Louw, E. (2004), Implementing Sustainable Business Estates in the Netherlands. A Confrontation between Theory and Practice. In E Feitelson (Ed.), Advancing Sustainability at the Sub-National Level. The Potential and Limitations of Planning (pp. 127-142). Aldershot (England): Ashgate Publishing (ISBN 0-7546-3887-1). Meijers, E.J. (2004), Policy Integration: a literature review. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 9-21). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2541-1). Priemus, H. (2004), Szenarien und Konzepte für die Entwicklung von Korridoren in den Niederlanden und in der Europäischen Union (Informationen zur Raumentwicklung Heft 1/2.2004). In Raumentwicklungsszenarien aus Nachbarstaaten; Informationen zur Raumentwicklung (pp. 35-48). Bonn: Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung (ISSN 0303-2493). Romein, A. (2003)*, The megacorridor as an urbanisation axis. In W.A.M. Zonneveld & J.J. Trip (Eds.), Megacorridors in North West Europe (pp. 36-47). Delft: DUP Science (ISBN 90407-2472-5). Stead, D. (2004), Introduction to the case studies. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 25-34). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2541-1). Stead, D., Meijers, E.J. & Geerlings, H. (2004), Conclusions. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 131-138). Delft: DUP Science (ISBN 90-4072541-1). Stead, D., Geerlings, H. & Meijers, E.J. (2004), Introduction. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 5-8). Delft: DUP Science (ISBN 90-4072541-1). Stead, D., Meijers, E.J. & Geerlings, H. (2004), Methods and instruments. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 123-129). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2541-1). Stead, D., Meijers, E.J. & Geerlings, H. (2004), The importance of policy integration. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 97-114). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2541-1). Stead, D., Meijers, E.J. & Geerlings, H. (2004), Working practices. In D. Stead, H. Geerling & E. Meijers (Eds.), Policy * Eerder verschenen.
Integration in practice, the integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany (pp. 115-122). Delft: DUP Science (ISBN 90407-2541-1). Wagner, P., Banister, D., Dreborg, K., Eriksson, E.A., Stead, D. & Weber, D. (2003)*, Impacts of ICTs on transport and mobility (ICTRANS). Brussel: European commission directorate general joint research centr. (ISBN 92-894-1701-3). Wee, G.P. van, & Maat, K. (2003)*, Land Use and Transport: Lessons from Dutch Research. In W.B. Kim (Ed.), Urban Networks and Infrastructure Planning in the Metropolitan Region (pp. 193-229). Seoel: Korea Research Institute for Human Settlements (ISBN 89-8182-278-6). Zonneveld, W., Meijers, E.J. & Waterhout, B. (2004), Part A: Analysis. In Nordregio & et al. (Eds.), ESPON 111: Potentials for polycentric development in Europe; Annex Report B: The application of polycentricity in European Countries Stockholm: Nordregio (ISBN 91-89332-39-3). Zonneveld, W., Meijers, E.J. & Waterhout, B. (2004), Part B: Country Reports. In Nordregio & et al. (Eds.), ESPON 111: Potentials for polycentric development in Europe; Annex Report B: The application of polycentricity in European Countries Stockholm: Nordregio (ISBN 91-89332-39-3). Zonneveld, W., Meijers, E.J. & Waterhout, B. (2004), The application of polycentricity to national policies. In Nordregio, Potentials for polycentric development in Europe (pp. 207224). Stockholm: Nordregio (ISBN 91-89332-37-7).
Internationale congresbijdragen Banister, D. & Stead, D. (2004), Visioning and backcasting: desirable futures and key decisions. In STELLA Focus Group 4 meeting: compilation of papers (pp. 1-17). Brussel: STELLA. Harts, J.J., Ottens, H. & Maat, K. (2004), Dynamics of Urban Environments in the Netherlands. In The 30th conference of the International Geographical Union (pp. 1-10). Glasgow: IGC. Louw, E. & Bontekoning, Y.M. (2004), The productivity of industrial land. In Regions and Fiscal Federalism on CD-rom; 44th Congress European Regional Science Association (pp. 112). Porto: European Regional Science Association. Maat, K., Timmermans, H. & Molin, E.J.E. (2004), A model of spatial structure, activity participation and travel behavior. In 10th World Conference on Transport Research (CD-ROM) (pp. 1-14). Instanbul: WCTR. Meijers, E.J. (2004), Complementarity and Regional Competitiveness in Polycentric Urban Regions. In Regions in Competition and Co-operation; 7th Uddevalla Symposium (pp. 121). Uddevalla: University of Trollhättan/ Uddevalla, Norway. Meijers, E.J. & Stead, D. (2004), Policy integration: what does it mean and how can it be achieved? A multidisciplinary review. In 2004 Berlin Conference on the Human Dimensions of Global Environmental Change: Greening of Policies – Interlinkages and Policy Integration (pp. 1-15). Berlin: Freie Universität Berlin.
l 68 l
Priemus, H. (2004), Spatial planning research: the Habiforum project Innovative land-use. In Autumn Full Network Meeting of the UK Planning Research Network (pp. 1-21). London: UK Planning Resarch Network. Romein, A. (2004), Spatial planning in competitive urban regions: some practical lessons from Northwest Europe. In City Futures; An international conference on globalism and urban change (pp. 1-18). Chicago: University of Illinois. Spaans, M. (2004), Striving for a more efficient planning system in the Netherlands. In 48th IFHP World Congress: Governance for Urban Change (pp. 1-16). Oslo: IFHP. Stead, D. (2004), Public opinions about the acceptability and effectiveness transport policies. In STELLA Focus Group 4 meeting; Compilation of papers (pp. 1-24). Brussel: STELLA. Stead, D. & Geerlings, H. (2004), Integrating transport, land use planning and environmental policy in Denmark, Germany and England: theory and practice. In NECTAR Cluster 2 Meeting; compilation of papers (pp. 1-16). Athene: NECTAR. Stead, D. & Meijers, E.J. (2004), Policy integration in practice: some experiences of integrating transport, land-use planning and environmental policies in local government. In 2004 Berlin Conference on the Human Dimensions of Global Environmental Change: Greening of Policies – Interlinkages and Policy Integration (pp. 1-14). Berlin: Freie Universität Berlin. Stead, D., Wagner, P., Banister, D., Dreborg, K., Eriksson, E.A. & Weber, K.M. (2004), Scenarios for the impacts of ICT on transport and mobility. In STELLA Focus group 2 meeting; compilation of papers (pp. 1-23). Budapest: STELLA. Trip, J.J. (2004), The contribution of HST-related development projects to a competitive urban climate – Rotterdam Centraal and Euralille. In City Futures; An international conference on globalism and urban change (pp. 1-16). Chicago: University of Illinois. Waterhout, B. (2004), Planning for monocentric or polycentric development? The cases of Ireland and the Netherlands. In Spatial Planning: Innovative Practices in Europe (pp. 1-21). Barcelona: CUIMPB, Centre Ernest Lluch. Zonneveld, W. & Waterhout, B. (2004), Visions on territorial cohesion. In AESOP Conference 2004 (pp. 1-20). Grenoble: Institut d’Urbanisme de Grenoble – Univeristé Pierre Mendès. Zonneveld, W. & Waterhout, B. (2004), Territorial cohesion: what can it mean? In Metropolitan planning and environmental issues-book of abstracts; AESOP Conference 2004 (pp. 46-46). Grenoble: Institut d’Urbanisme de Grenoble – Université Pierre Mendès – Abstract (artikel in bundel – proceedings/ Geen BTA classificatie)
Internationale publicaties (Eds.) Priemus, H. & Zonneveld, W. (Eds.) (2004), European planning studies (ISSN 0965-4313) 12 (3). Stead, D., Geerlings, H. & Meijers, E.J. (Eds.) (2004), Policy integration in practice. The integration of land use planning, transport and environmental policy-making in Denmark, England and Germany. Delft: DUP Science.
Internationale publicaties in tijdschriften Banister, D. & Stead, D. (2004), The impact of information and communications technology on transport. Transport reviews (ISSN 0144-1647) 24 (5), 611-632. Batty, M., Besussi, E., Maat, K. & Harts, J.J. (2004), Representing multifunctional cities: density and diversity in space and time. Built environment (ISSN 0263-7960) 30 (4), 324-337. Burg, A.J. van der, & Dieleman, F.M. (2004), Dutch urbanisation policy: from ‘compact city ‘ to ‘urban network’. Tijdschrift voor economische en sociale geografie (ISSN 0040747X) 95 (1), 108-116. Dieleman, F.M. & Wegener, M. (2004), Compact city and urban sprawl. Built environment (ISSN 0263-7960) 30 (4), 308323. Lambregts, B.W. & Zonneveld, W. (2004), From Randstad to Deltametropolis: changing attitudes towards the scattered metropolis. European planning studies (ISSN 0965-4313) 12 (3), 299-321. Priemus, H. (2004), From a layers approach towards a network approach: a Dutch contribution to spatial planning methodology. Planning practice and research (ISSN 02697459) 19 (3), 267-283. Priemus, H. (2004), Spatial memorandum 2004: a turning point in the Netherlands’ spatial development policy. Tijdschrift voor economische en sociale geografie (ISSN 0040747X) 95 (5), 578-583. Priemus, H., Rodenburg, C.A. & Nijkamp, P. (2004), Multifunctional urban land use: A new phenomenon? A new planning challenge? Built environment (ISSN 0263-7960) 30 (4), 269-273. Priemus, H. & Zonneveld, W. (2004), Regional and transnational spatial planning: problems today, perspectives for the future. European planning studies (ISSN 0965-4313) 12 (3), 283-297. Schwanen, T., Dijst, M. & Dieleman, F.M. (2004), Policies for urban form and their impact on travel: the Netherlands experience. Urban studies (ISSN 0042-0980) 41 (3), 579-603. Schwanen, T., Dieleman, F.M. & Dijst, M. (2004), The impact of metropolitan structure on commute behavior in the Netherlands: a multilevel approach. Growth and change (ISSN 0017-4815) 35 (3), 304-333. Spaans, M. (2004), The implementation of urban regeneration projects in Europe: global ambitions, local matters. Journal of urban design (ISSN 1357-4809) 9 (3), 335-349. Stead, D. (2003)*, The external costs of transport and electricity generation. European Journal of Transport and Infrastructure Research (ISSN 1567-7133) 3 (3), 317-320. Stead, D. & Hoppenbrouwer, E.C. (2004), Promoting an urban renaissance in Britain and the Netherlands. Cities (ISSN 0264-2751) 21 (2), 119-136. Wee, G.P. van, & Maat, K. (2003)*, Land-Use and Transport: a Review and Discussion of Dutch Research. European Journal of Transport and Infrastructure Research (ISSN 15677133) 3 (2), 199-218.
* Eerder verschenen.
l 69 l
Nationale publicaties (boeken + boekdelen) Louw, E., Needham, B., Olden, H. & Pen, C.J. (2004), Planning van bedrijventerreinen. Den Haag: Sdu Uitgeverij. (ISBN 90-120-9823-8).
Nationale congresbijdragen Bohte, W. & Maat, K. (2004), Attitudes en preferenties in de relatie tussen verplaatsingsgedrag en locatiekeuzes van huishoudens. In Innovatie: van inspiratie naar realisatie?; Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk (pp. 23-42). Zeist: CVS. Trip, J.J. (2004), De cultuur van de Zuidas; ‘quality of place’ in stedelijke ontwikkelingsgebieden. In Stadsdag Nethur/RSA De cultuur van de lokale economie, de economie van de lokale cultuur (pp. 1-12). Amersfoort: Nethur, RSA-Nederland.
Externe rapporten Louw, E. & Olden, H. (2004), Nut en noodzaak van Moerdijkse Hoek. Een beoordeling van plannen en onderzoek. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W. & Meijers, E.J. (2004), Potenties voor knooppuntontwikkeling in Leiden-West. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W. & Meijers, E.J. (2004), Potenties voor knooppuntontwikkeling in de stationsomgeving Alphen aan den Rijn. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W. & Meijers, E.J. (2004), Potenties voor wonen op stedelijke knooppunten; Algemene samenvatting. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W., Meijers, E.J. & Kersloot, J.M. (2004), Potenties voor knooppuntontwikkeling in de Deltametropool; fase I. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Zonneveld, W. & Waterhout, B. (2004), Transnationale visievorming; naar een uitvoeringsstrategie. Delft: Onderzoeksinstituut OTB.
Vakpublicaties Batty, M., Besussi, E., Maat, K. & Harts, J.J. (2004), Representing Multifunctional Cities: Density and Diversity in Space and Time. London: CASA-UCL. Bengs, C., Schmidt-Thomé, K. & Stead, D. (2004), Spatial Europe. In C Bengs & K Schmidt-Thomé (Eds.), Urban-rural relations in Europe. ESPON 1.1.2 Final Report (pp. 38-97). Helsinki: Helsinki University of Technology (ISBN 951-22-7244-X). Bikker, J.A. & Metzemakers, P.A.J. (2004), Bank provisioning behaviour and procyclicality. Amsterdam: De Nederlandsche Bank. Bikker, J.A. & Metzemakers, P.A.J. (2004), Kredietvoorziening en procycliciteit. Economische statistische berichten (ISSN 0013-0583) 89 (4423), 20-22. Dieleman, F.M. (2004), Autostad Detroit; het Amerikaanse voorbeeld van urban sprawl. Geografie (ISSN 0926-3837) 13
(1), 26-29. Kloosterman, R.C. & Trip, J.J. (2004), Gestold modernisme; Een analyse van de Rotterdamse economie vanuit een postindustrieel perspectief. In F. Becker, W. van Hennekeler, M. Sie Dhian Ho, B. Tromp & M. Linthorst (Eds.), Rotterdam: Het vijfentwintigste jaarboek voor het democratisch socialisme (pp. 39-57). Amsterdam: Mets & Schilt/Wiardi Beckman Stichting (ISBN 90-533-0423-1). Louw, E., Bontekoning, Y.M. & Olden, H. (2004), Ruimteproductiviteit op bedrijventerreinen. Een verkenning naar een nieuwe methodiek. Den Haag: Ministerie van Economische Zaken. Meijers, E.J. (2004), Randstad en Vlaamse Ruit: meer dan de som der delen? In P.M. Schrijnen (Ed.), De Cultuur van het Bestuur, over Nederlandse trechters en Vlaamse mozaïeken (pp. 53-64). Delft: PDD Stichting Planologische Discussiedagen (ISBN 90-808545-1-4). Priemus, H. (2004), Beprijzing mobiliteit goed voor gebiedsontwikkeling. Habiforum Nieuwsflits 50 (50), 4-5. Priemus, H. (2004), Groen wonen in de stad. B&G (ISSN 0166-8528) 31 (10), 7-10. Priemus, H. (2004), Naar een uitvoeringsgerichte Nota Ruimte. Habiforum Nieuwsflits 2004 (42), 4-5. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte. Goede koers, veel vragen. B&G (ISSN 0166-8528) 31 (5/6), 20-23. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (23), 17-17. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte onder de loep. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (8), 368-373. Priemus, H. (2004), Nota ruimtegebrek. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (6), 264-264. Priemus, H. (2004), Randstad Holland. Habiforum Nieuwsflits 2004 (44), 4-5. Priemus, H. (2004), Ruimtelijke ontwikkeling. Delta 2004 (16), 7-7. Priemus, H. (2004), Ruimtelijk beleid dringend toe aan systeeminnovatie. ROM (ISSN 1571-0122) 22 (1/2), 24-27. Priemus, H. (2004), Wetenschappelijk programma Vernieuwend Ruimtegebruik gestart. Habiforum Nieuwsflits 2004 (41), 5-7. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W., Meijers, E.J., Kersloot, J.M. & Priemus, H. (2004), Potenties voor wonen nabij knooppunten. Hoevelaken: Bouwfonds Ontwikkeling. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W., Meijers, E.J., Kersloot, J.M. & Priemus, H. (2004), Potenties voor wonen nabij knooppunten. Casestudie Alphen aan de Rijn. Hoevelaken: Bouwfonds Ontwikkeling. Spaans, M., Maat, K., Konings, J.W., Meijers, E.J., Kersloot, J.M. & Priemus, H. (2004), Potenties voor wonen nabij knooppunten. Casestudie Leiden-West. Hoevelaken: Bouwfonds Ontwikkeling. Walsh, J., Schmidt-Thomé, K., Stead, D. & Marques da Costa, E. (2004), Socio-economic diversification and interconnectedness of urban and rural areas. In C. Bengs & K. SchmidtThomé (Eds.), Urban-rural relations in Europe. ESPON 1.1.2 Final Report (pp. 180-208). Helsinki: Helsinki University of Technology (ISBN 951-22-7244-X). Waterhout, B. (2004), Tussen onzichtbaar en zichtbaar. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (4), 176-177.
l 70 l
Waterhout, B. & Zonneveld, W. (2004), Territoriale Cohesie: een beginsel dat op invulling wacht. In P.M. Schrijnen (Ed.), De Cultuur van het Bestuur, over Nederlandse trechters en Vlaamse mozaïeken (pp. 1-15). PDD Stichting Planologische Diskussiedagen (ISBN 90-808545-1-4). Waterhout, B. & Zonneveld, W. (2004), The VASAB 2010 Transnational Spatial Vision. Gdansk, Polen: VASAB Secretariat. Zonneveld, W. (2004), Europese integratie als ruimtelijk project. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (3), 64-66. Zonneveld, W. (2004), Europese ruimtelijke visievorming. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (5), 30-33. Zonneveld, W. (2004), Grenzeloze ruimtelijke planning; De Europese transnationale ruimtelijke visies. Ruimte en planning (ISSN 0774-1537) 24 (3), 14-41. Zonneveld, W. (2004), Wereldwijde webben. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (1), 62-65. Zonneveld, W. & Tjallingii, S. (2004), Perspectieven voor planningsprincipes: Structuurplanning in Breda 1975-2005. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (4), 56-59.
Overige bijdragen Dieleman, F.M. (2004), Deconcentration of urban land use. Chairman Conference on Deconcentration of Economic Land Use, European Union: Rome (9-12 september), conferentiebijdrage. Dieleman, F.M. (2004), Nota Ruimte. Hoorzitting Tweede Kamer, Nota Ruimte: Den Haag (23 mei), advies / consultatie. Dieleman, F.M. (2004), Panel Ruimteconferentie, Ruimtelijk Planbureau. Ruimteconferentie, Paneldiscussie over onderzoek: Rotterdam (26 oktober), conferentiebijdrage. Dieleman, F.M. (2004), Spatial deconcentration of economic land use and quality of life in European metropolitan areas. Lezing European Union. Workshop on urban sprawl: Brussel (8 juni), workshop. Louw, E. (2004), Boekbespreking proefschrift. [Bespreking van het boek Regulating Urban Office Provision; A study of the ebb and flow of regimes of urbanisation in Amsterdam and Frankfurt am Main, 1945-2000]. Stedebouw & ruimtelijke ordening, (ISSN 1384-6531) 85, 70-71. Louw, E. (2004), De Plaspoelpolder toen en nu. Lezing op het Jubileumcongres 50 jaar Industrieschap Plaspoelpolder: Rijswijk (ZH) (2 oktober), conferentiebijdrage. Louw, E. (2004), Herstructurering op de Plaspoelpolder. Lezing op het Jubileumcongres 50 jaar Industrieschap Plaspoelpolder: Rijswijk (ZH) (2 oktober 2003), conferentiebijdrage. Louw, E. (2004), Taking sustainable cities seriously. Economic development, the environment and quality of life in American cities. [Bespreking van het boek Taking sustainable cities seriously. Economic development, the environment and quality of life in American cities]. Town planning review, (ISSN 0041-0020) 74, 475-476. Louw, E. (2004), Werkopgave bedrijventerreinen in de Zuidplaspolder. Deelname workshop bij Provincie Zuid-Hol-
land: Gouda (8 juni), workshop. Meijers, E.J. (2004), Complementariteit binnen stedelijke netwerken. Ruimteconferentie 2004: Rotterdam (26 oktober), conferentiebijdrage. Meijers, E.J. (2004), Complementarity in Polycentric Urban Regions: A comparison of the division of labour between the main cities of the Randstad, Flemish Diamond and RheinRuhr. Essay submitted to the Foundation for Urban and Regional Studies Essay Competition 2004, conferentiebijdrage. Needham, B. & Louw, E. (2004), Path dependency in the policy for industrial estates. Conferentie Mind the GaP aan de Katholieke Universiteit Nijmegen: Nijmegen (4 juni), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Bouwen in Groene Hart is logische ontwikkeling. Interview (E Straatsma) in Leidsch Dagblad: (17 januari), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Groen wonen in de stad. Inleiding tijdens het symposium De groene wijk maakt rijk, p. 1-5: Arnhem (30 september), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Het ‘heilig hart’ op de schop. Voorstanders soepeler woningbouwbeleid aan het woord. Interview (Erna Straatsma) in het Leidsch Dagblad, gebaseerd op interviews met Geurt Keers, Hugo Priemus en Dirk Frieling: (19 januari), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte. Interview (Esther van Dijk) voor TV Noord-Holland: (23-24 april), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte. Interview (Elizabeth van den Hoogen) voor Radio Noord-Holland: (23 april), interview / gesprek. Priemus, H. (2004), Nota Ruimte, Groene Hart en Grote Polder. Inleiding tijdens discussiebijeenkomst De werkelijke waarde van het Groene Hart voor burgers & boeren: Zoeterwoude-Rijndijk (28 april), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Voor een echte ‘stedebouwer’ zijn alle plaatsen – stad en land – even belangrijk. Leidsch Dagblad, pp. 1-1, 7 februari. Priemus, H. (2004), Wonen in de Zuidvleugel. Inleiding tijdens mini-conferentie ‘Zuidvleugel’: Rotterdam (10 december), conferentiebijdrage. Priemus, H (2004), Vijf jonge ingenieurs ontwerpen nieuwe Randstad. Het dossier ruimtelijke ordening Nederland in 2030. Interview (F Biesboer en I Bobbink). In: De Ingenieur, 116 (22/25), p. 22-23: (23 december), interview / gesprek. Romein, A. (2004), Respuestas regionales a la globalización: capitalismo familiar y cambios en las relaciones laborales en Monterrey, México. Lid promotie-commissie proefschrift van L.I. Palacios Hernández: Utrecht (11 juni), advies / consultatie. Spaans, M. (2004), Planning in a global era. [Bespreking van het boek Planning in global era]. Housing studies, (ISSN 0267-3037) 19, 832-835. Spaans, M. (2004), Planning in a global era. [Bespreking van het boek Planning in a global era]. Stedebouw & ruimtelijke ordening, (ISSN 1384-6531) 85, 70-71. Spaans, M. (2004), Potenties voor wonen nabij knooppunten. Presentatie van onderzoek (opdrachtgever Bouwfonds Ontwikkeling) bij het ministerie van VROM: Den Haag (19 november), onderzoekpresentatie. Stead, D. (2004), Spatial variations in travel behavior and time use; The role of urban form and socio-demographic fac-
l 71 l
tors in individuals’ travel and activity patterns in the Netherlands. [Bespreking van het boek Spatial variations in travel behavior and time use; The role of urban form and socio-demographic factors in individuals’ travel and activity patterns in the Netherlands]. Stedebouw & ruimtelijke ordening, (ISSN 13846531) 2004, 68-68. Trip, J.J. (2004), Meervoudig ruimtegebruik als middel tot quality of place in stationsgebieden – De Amsterdamse Zuidas. Referaat op de Habiforum Mini-workshop over de Zuidas in Amsterdam; Habiforum: Gouda (11 februari), workshop. Waterhout, B. (2004), Europa in de ban van polycentrische ontwikkeling. Ruimteconferentie 2004: Rotterdam (26 oktober), conferentiebijdrage. Waterhout, B. (2004), Europa: Uitdaging voor de Nederlandse ruimtelijke beleidspraktijk. BNSP Werkgroep Omgevingsplanning: Amsterdam (8 oktober), onderzoekpresentatie. Waterhout, B. (2004), Europees ruimtelijk beleid en concepties van de stad – perspectief voor de Zuidvleugel. Inleiding op uitnodiging t.b.v. conferentie ‘De toekomst van de Zuidvleugel’ georganiseerd door Joost Schrijnen: Rotterdam (2 december), conferentiebijdrage. Waterhout, B. (2004), Lidmaatschap BNSP werkgroep omgevingsbeleid. BNSP Werkgroep Omgevingsplanning: Amsterdam (1 april), lidmaatschap. Waterhout, B., Janssen-Jansen, L. & Weima, M. (2004), Grenzenloze ruimte? Regionale gebiedsgerichte ontwikkelingsplanologie in een Europees perspectief. Conferentie n.a.v. het Europajaar van de Werkgroep Omgevingsplanning van de Beroepsvereniging van Nederlandse Stedenbouwkundigen en Planologen (BNSP): Amsterdam (19 november), organisatie activiteiten.
l 72 l
Onderzoeksprogramma Urban Renewal and Governance Ham, M. van, & Helderman, A.C. (2004), Homeownership and migration in the Netherlands. In Adequate & affordable housing for all. Research, policy and practice; ISA InternationReinders, L.G.A.J. (2004), Baby Bronks: place and identity al Housing Conference (pp. 1-12). Toronto: Centre for Urban in a Parisian banlieu. In F. Eckardt & D. Hassenpflug (Eds.), Ur- and Community Studies, Univer. of Toronto. Ham, M. van, & Helderman, A.C. (2004), Intergenerational banism and Globalization. The European City in Transition 2 (pp. 151-173). Frankfurt am Main, Berlijn, Bern, Brussel: Peter transmission and home ownership. In 2nd International Conference on Population Geographies; School of Geography & GeoLanger (ISBN 3-631-50744-5). sciences, University of St. Andrews, UK (pp. 1-12). St. AndSluis, R.J. & Wassenberg, F.A.G. (2004), Urban developrews: University of St. Andrews, Schotland. ments in Tirana: Using the momentum and re-ordering the Ham, M. van, & Mulder, C.H. (2004), Home ownership and chaos. In B. Aliaj (Ed.), Making cities work! Comparing between ‘transitional’ and ‘developed’ urban and housing models labour market flexibility. In 1st International Conference of Panel Data Users (pp. 1-5). Zurich: University of Zürich. (pp. 15-24). Tirana, Albania: Co-Plan, Ombra GVG (ISBN Ham, M. van, & Mulder, C.H. (2004), Migration histories, 99943-650-1-1). urban regions and occupational achievement. In ENHR InterWassenberg, F.A.G., Turkington, R. & Kempen, R. van (2004), Chapter 1, High-rise housing in Europe. In R. Turking- national Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-10). Cambridge, UK: University of Cambridge. ton, R. van Kempen & F.A.G. Wassenberg (Eds.), High-rise Kleinhans, R.J. (2004), A social capital perspective on urhousing in Europe: current trends and future prospects (HUPS, ban restructuring in neighbourhoods. Preliminary research re28, pp. 1-14). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2483-0). sults from the Netherlands. In ENHR International Housing Wassenberg, F.A.G., Turkington, R. & Kempen, R. van (2004), Chapter 2, The changing position of high-rise housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-15). Cambridge, England: University of Cambridge. estates: Background developments. In R. Turkington, R. van Kruythoff, H.M. (2004), Tenant-landlord relationship in the Kempen & F.A.G. Wassenberg (Eds.), High-rise housing in EuNetherlands: the role of laws, covenants and (power) posirope: current trends and future prospects (HUPS, 28, pp. 15tions. In ENHR International Housing Conference: Housing, 30). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2483-0). Wassenberg, F.A.G. & Kempen, R. van (2004). Chapter 10, Growth and Regeneration (pp. 1-19). Cambridge, England: University of Cambridge. The Netherlands: modernist housing in a developed welfare Land, M. van der (2004), Housing choice and satisfaction state. In R. Turkington, R. van Kempen & F.A.G. Wassenberg (Eds.), High-rise housing in Europe: current trends and future in urban concentration areas. In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-14). prospects (HUPS, 28, pp. 129-146). Delft: DUP Science (ISBN Cambridge, UK: University of Cambridge. 90-407-2483-0). Ouwehand, A.L. (2004), Operation restructuring succesWassenberg, F.A.G., Turkington, R. & Kempen, R. van (2004), Chapter 18, Prospects for high-rise housing estates. In sful, another intervention necessary; the effects of urban restructuring in Dutch post-war neighbourhoods in the nineties. R. Turkington, R. van Kempen & F.A.G. Wassenberg (Eds.), In ENHR International Housing Conference: Housing, Growth High-rise housing in Europe: current trends and future prosand Regeneration (pp. 1-15). Cambridge: University of Campects (HUPS, 28, pp. 265-280). Delft: DUP Science (ISBN 90bridge. 407-2483-0). Pennen, A.W. van der (2004), Actor strategies in a decentralised policy network. In International seminar: Changing meaning, policies, and practices of urban renewal in France, Internationale congresbijdragen the UK and the Netherlands (pp. 1-15). Lyon, France: Institut d’Urbanismen de Lyon. Adriaanse, C.M.M. (2004), Success factors of neighbourPriemus, H. (2004), Changing urban housing in advanced hoods that work. In ENHR International Housing Conference: economies. In Keynote Speech at the conference organized by Housing, Growth and Regeneration (pp. 1-18). Cambridge: IBF Instituted för Bostads- och Urban Forskning (pp. 1-30). University of Cambridge. Gävle: Uppsala Universitet. Ham, M. van, & Büchel, F. (2004), Unwilling or unable? Priemus, H. (2004), The Dutch approach to planning for Spatial, institutional and socio-economic restrictions on females’ labor market access. IZA Discussion Paper No. 1034, 1-24. multiculturalism post Fortuyn. In European Academy of the Urban Environment & School of Environmental Planning; CitiHam, M. van, & Büchel, F. (2004), Unwilling or unable? Spatial, institutional and socio-economic restrictions on fema- zenship and the management of cultural difference in the European city (pp. 1-12). Berlin: Queen’s University Belfast. les’ labor market access. In 2nd International Conference on Reinders, L.G.A.J. (2004), Cities without symbols: urban Population Geographies; School of Geography & Geosciences, University of St. Andrews, UK (pp. 1-12). St. Andrews: Univer- image and identity in post-war housing projects. In Urban symbolism (pp. 1-9). Leiden: Universiteit Leiden. sity of St. Andrews, Schotland. Reinders, L.G.A.J. (2004), Re-imaging a new town: identity Ham, M. van, & Büchel, F. (2004), Females’ willingness to strategies and the social production of place. In ENHR Internawork and the discouragement effect of a poor local childcare tional Housing Conference: Housing, Growth and Regeneration provision. IZA Discussion Paper No. 1220, 1-24. Internationale publicaties (boeken + boekdelen)
l 73 l
Wassenberg, F.A.G. (2004), Renewing stigmatised estates (pp. 1-14). Cambridge, UK: University of Cambridge. in the Netherlands: A framework for image renewal strategies. Reinders, L.G.A.J. (2004), The contra-dance: discourse, text and the hidden transcript of rap lyrics. In Discourse analy- Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 15664910) 19 (3), 271-292. sis in the social sciences: theories and methods (pp. 1-16). Utrecht: NETHUR. Reinders, L.G.A.J. (2004), Writing worlds: symbolic disNationale publicaties (Eds.) course and discursive practice of rapping in the banlieue. In Urban symbolism (pp. 1-18). Leiden: Universiteit Leiden. Arnoldus, M.M. (Ed.). (2004), Rooilijn (ISSN 1380-2860). Wassenberg, F.A.G. (2004), High-rise in Europe: past, preOuwehand, A.L. (Ed.) (2004), Vitale Stad (ISSN 1387-2396). sent and future. In Housing and Urban Settlements; IFHP WorReinders, L.G.A.J. (Ed.) (2004), Agora (ISSN 1380-6319). king Party on Housing and Urban Settlements (pp. 1-20). Riga: IFHP. Wassenberg, F.A.G. (2004), Renewing large housing estaNationale publicaties tes in a tightening housing market. In ENHR International Hou(boeken + boekdelen) sing Conference: Housing, Growth and Regeneration (pp. 120). Cambridge: University of Cambridge. Land, M. van der (2004), Vluchtige verbondenheid: stedelijke bindingen van de Rotterdamse nieuwe middenklasse. Amsterdam: Amsterdam University Press. (ISBN 90-5356-678-3). Internationale publicaties (Eds.) Priemus, H., Rodenburg, C.A. & Nijkamp, P. (Eds.) (2004), Built environment (ISSN 0263-7960) 30 (4). Turkington, R., Kempen, R. van, & Wassenberg, F.A.G. (Eds.) (2004), High-rise housing in Europe: current trends and future prospects. Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2483-0). Wassenberg, F.A.G. (Ed.) (2004), Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910) 19 (3).
Internationale publicaties in tijdschriften Arnoldus, M.M. (2004), A discovery of creative talent in the margins of urban development. Built environment (ISSN 0263-7960) 30 (4), 204-212. Helderman, A.C., Mulder, C.H. & Ham, M. van (2004), The changing effect of home ownership on residential mobility in the Netherlands, 1980-98. Housing studies (ISSN 0267-3037) 19 (4), 601-616. Helleman, G. & Wassenberg, F.A.G. (2004), The renewal of what was tomorrow’s idealistic city. Amsterdam’s Bijlmermeer high-rise. Cities (ISSN 0264-2751) 21 (1), 3-17. Horst, H.M. van der (2004), Living in a reception centre: the search for home in an institutional setting. Housing theory and society (ISSN 1403-6096) 21 (1), 36-46. Kleinhans, R.J. (2004), Social implications of housing diversification in urban renewal: a review of recent literature. Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 15664910) 19 (4), 367-390. Priemus, H. (2004), The path to successful urban renewal: Current policy debates in the Netherlands. Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910) 2004 (19), 199209. Priemus, H. & Hall, P. (2004), Multifunctional urban planning of Mega-City-Regions. Built environment (ISSN 02637960) 30 (4), 338-349. Wassenberg, F.A.G. (2004), Large social housing estates: from stigma to demolition? Journal of Housing and the Built Environment (ISSN 1566-4910) 19 (3), 223-232.
Nationale congresbijdragen Kleinhans, R.J. (2004), Herstructurering als sociaal beleid; over bemiddeling bij herhuisvesting. De case study Pathmos (Enschede). In Elfde Sociaalwetenschappelijke studiedagen: De ontregelde samenleving (pp. 1-16), Amsterdam. Ouwehand, A.L. (2004), Herstructurering als soap. In Discussiedagen Bouwen en Wonen, Resultaat op straat (pp. 7-12). Den Haag: NIROV. Reinders, L.G.A.J. (2004), Merkwaardige wijken: ruimte, identiteit en de transformatie van stadswijken. In Stadsdag Nethur/RSA De cultuur van de lokale economie, de economie van de lokale cultuur, Amersfoort (pp. 1-10). Utrecht: Nethur.
Externe rapporten Land, M. van der, & Kleinhans, R.J. (2004), Quickscan sociale effecten van fysieke ingrepen in Leiden Noord. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Land, M. van der (2004), Sociale agenda voor het middengebied, nr. 1. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Leber, L. & Wassenberg, F.A.G. (2004), Evaluatie woonruimteverdeling. Lotingmodel De Woonvinder. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Wassenberg, F.A.G. & Sluis, R.J. (2004), Rapport Woonvisie Waddinxveen. Delft: Onderzoeksinstituut OTB.
Vakpublicaties Adriaanse, C.M.M. (2004), Op zoek naar succesfactoren stedelijke vernieuwing; Corpovenista ambieert synergie tussen wetenschap en praktijk. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7, 28-29. Adriaanse, C.M.M. (2004), Succesfactoren van wijken die werken; een verkennende studie in twee naoorlogse flatwijken. Gouda: Habiforum. Boer, N. de, Lodewijks, M., Pennen, A.W. van der, Sprink-
l 74 l
huizen, A. & Wildt, J. de (2004), State of the art. Herstructurering en de sociale opgave. Den Haag: Ministerie VROM; Ministerie VWS. Daalen, G.M. van, & Davis, S. (2003), Evaluatie Woonruimteverdeling Almere (publieksversie). Almere: Goede Stede, WVA, Groene Stad Almere, Gemeente Almere. Doermanov, V. & Dubbeling, D. (2004), Een toekomst voor Oekraïense hoogbouwflats? Oekraïne Magazine (ISSN 13874012) 7 (2), 4-7. Davis, S. (2004), Diversiteit beïnvloedt participatie en waardering bewoners. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (2), 22-25. Dubbeling, D.J. (2004), Belang bepaalt bijdrage. Systematische aanpak van kostenverdeling bij herstructurering. Bouwmarkt (ISSN 0166-641X) 44 (5), 8-9. Feddes, A. & Dieleman, F.M. (2004), Stedelijke woonsituatie is nauwelijks te veranderen. Propertynl magazine (ISSN 1568-4520) 4 (8), 67-71. Feijten, P. & Ham, M. van (2004), Wat trekt de retourmigrant? Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (3), 41-46. Fortuin, K. & Ouwehand, A.L. (2004), Ideeën voor actief sociaal beleid, de verbinding van fysiek en sociaal. Aedes magazine (ISSN 1388-8528) 2004 (2), 40-43. Helderman, A.C., Ham, M. van, & Mulder, C. (2004), Eigenwoningbezit en flexibiliteit beroepsbevolking. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (8), 404-410. Kleinhans, R.J. (2004), De sociale impact van herstructurering en herhuisvesting. Koepelrapport Corpovenista-project. Gouda: Habiforum. Kleinhans, R.J. (2004), Inzichten in herstructurering: een blik terug over de schouder. VHV-bulletin 31 (4), 16-19. Kleinhans, R.J. (2004), Over de Horsten geschreven. Een onderzoek naar het sociale klimaat van de vernieuwde Horsten in Zuidwijk. Rotterdam: Vestia Rotterdam Zuid. Kleinhans, R.J. (2004), Wijkende normen. Normbesef en leefregels in twee geherstructureerde buurten. Agora (ISSN 1380-6319) 20 (5), 33-36. Kruythoff, H.M. & Kleinhans, R.J. (2004), Report on the first COOP2 consortium meeting in Rotterdam, 15-16 April 2004. Vienna: SRZ Stadt en Regionalforschung GmbH. Kruythoff, H.M. & Pennen, A.W. van der (2004), Samenwerken aan wonen. Evaluatie raamovereenkomst participatie de Nieuwe Unie. OTBouwstenen, 89. Delft: DUP Satellite. (ISBN 90-407-2511-x). Land, M. van der (2004), Middengroepen: een regionaal vraagstuk. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (2), 12-15. Land, M. van der (2004), Sociale wijkvisie én sociale agenda voor Middengebied Vlissingen. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (7), 28-29. Land, M. van der (2004), Tevredenheid in concentratiewijken. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 2004 (9), 443-449. Land, M. van der (2004), Vluchtige verbondenheid. De nieuwe middenklasse en haar binding met de stad. Agora (ISSN 1380-6319) 20 (3), 36-40. Land, M. van der, Daalen, G.M. van, & Kruythoff, H.M. (2004), Keuzevrijheid en tevredenheid als centrale concepten van woonkeuze. Voorstudie van het onderzoeksproject Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners in concentratiegebieden. Gouda: Habiforum.
Musterd, S., Ouwehand, A.L. & Wouden, R. van der (2004), Het fysieke en het sociale. In M.F.J. van Erve & et al. (Eds.), Stedelijk innovatieprogramma; Organiserend vermogen & Het fysieke en het sociale (pp. 42-56). Den Haag: NWO/KCGS. Mzallassi, F. & Kleinhans, R.J. (2004), Inspelen op sociale netwerken: allochtone bewoners over de Van der Pekbuurt. VHV-bulletin 31 (5), 22-24. Ouwehand, A.L. (2004), Bruggenhoofd tussen het sociale en het proces van wijkvernieuwing. VHV bulletin 31 (4), 7-9. Ouwehand, A.L. (2004), Een perspectiefvol trio? bewoners, identiteit en cultuurhistorische waarde. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (3), 18-21. Ouwehand, A.L. (2004), Operatie geslaagd, vervolgingreep noodzakelijk. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (2), 18-21. Ouwehand, A.L. (2004), Sociale wijkvernieuwing: tijdelijk nieuw, altijd dynamisch. In O van der Wal (Ed.), Nieuw cement, een tussenstand van de wijkvernieuwing in Groningen (pp. 6371 + 143). Groningen: Platform GRAS (ISBN 90-71903-04-4). Ouwehand, A.L. (2004), Von Münchhausen aan de Oude Maas, herstructurering Hoogvliet. ROM (ISSN 1571-0122) 22 (12), 35-40. Ouwehand, A.L. (2004), Werken aan de balans: integrale wijkvernieuwing in Eindhoven. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (6), 12-12. Ouwehand, A.L. & Daalen, G.M. van (2004), Nederlandse woningcorporaties, een model voor sociale huisvesting (Koreaans). Seoul, Zuid Korea: The Beautiful Foundation. Ouwehand, A.L. & Davis, S. (2004), Een goed eiland in een slechte wijk? Effecten van herstructurering in zes wijken. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (6), 11-15. Ouwehand, A.L. & Davis, S. (2004), Levert herstructurering duurzame resultaten op? Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (2), 14-17. Ouwehand, A.L. & Davis, S. (2004), Operatie geslaagd, vervolgingreep noodzakelijk; evaluatieonderzoek naar de wijkaanpak in naoorlogse wijken in de jaren negentig. Gouda: Habiforum. Ouwehand, A.L., Pennen, A.W. van der, & Sluis, R.J. (2004), Schakelen in het proces. Twee casestudies naar bestuurlijke relaties bij herstructurering. Gouda: Habiforum. Pennen, A.W. van der (2004), Herstructurering in een historisch perspectief. Utrecht: NIZW. Pennen, A.W. van der (2004), Sociaal en fysiek samen op weg: werelden van verschil? Vitale stad (ISSN 1387-2397) 2004 (11), 10-12. Pennen, A.W. van der, Bemmel, J. van, & Muller, M. (2004), Schakelen tussen fysiek en sociaal; op zoek naar succesvolle samenwerking bij stedelijke vernieuwing. OTBouwstenen, 90. Delft: DUP Satelite. (ISBN 1384-1173). Pennen, A.W. van der, Simons, A. & Waarts, M. (2004), Een buurt om in te blijven; basismodel woonservicebuurt. Amsterdam: DeKey. Priemus, H. (2004), Corpovenista. Habiforum Nieuwsflits 2004 (47), 3-5. Priemus, H. (2004), De wethouder van Zutphen. Habiforum Nieuwsflits 2004 (48), 3-3. Priemus, H. (2004), Grotestedenbeleid te smal. Woonbondig (ISSN 1381-5962) 10 (3), 3-3.
l 75 l
Priemus, H. (2004), Jan Schaefer: ‘Is dit beleid of is erover nagedacht?’. GSB blad 5 (4), 17-17. Priemus, H. (2004), Stedelijk beleid en sociale cohesie. Habiforum Nieuwsflits 51 (12), 4-5. Priemus, H. (2004), Stedelijk beleid uit balans. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (3), 6-11. Priemus, H. (2004), Stedelijke vernieuwing: voor wie? Habiforum Nieuwsflits 2004 (43), 6-7. Reinders, L.G.A.J. (2004), Baby Bronks: ruimte en identiteit in een Parijse banlieu. Agora (ISSN 1380-6319) 20 (2), 3539. Reinders, L.G.A.J. (2004), Branding Nieuwland. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (3), 116-121. Reinders, L.G.A.J. (2004), De alledaagse ruimte als cultureel domein: jongerencultuur in een Parijse banlieue. Stedebouw & ruimtelijke ordening (ISSN 1384-6531) 85 (5), 32-37. Reinders, L.G.A.J. (2004), Merkwaardige wijken. De rol van identiteit bij de transformatie van stadswijken: een terreinverkenning. Gouda: Habiform. Reinders, L.G.A.J. (2004), Modernity at large. Archis (ISSN 0921-8041) 2004 (4), 22-27. Reinders, L.G.A.J. (2004), Modernity at large. Archis – English (ISSN 1568-2730) 2004 (4), 22-27. Reinders, L.G.A.J. (2004), Van monocultuur naar lappendeken: branding in Nieuwland, Schiedam. Vitale stad (ISSN 1387-2397) 7 (3), 24-25. Wassenberg, F.A.G. (2004), Woonvisie Waddinxveen. Waddinxveen: Gemeente Waddinxveen. Wassenberg, F.A.G. & Kempen, R. van (2004), Hoogbouw in Europa. Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (9), 420-425.
de stad]. Rooilijn, (ISSN 1380-2860) 37, 464-465. Arnoldus, M.M. (2004), Vernieuwing van wijken. Inleiding tijdens cursus Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken: Ede (14 oktober), conferentiebijdrage. Land, M. van der (2004), De creatieve klasse in Heerlen, Zoetermeer en Amsterdam. Interviews in een serie van drie afleveringen NOS Radio 1 journaal over de creatieve klasse in drie steden: Heerlen, Zoetermeer en Amsterdam (23-27 augustus), interview / gesprek. Land, M. van der (2004), De high-potentials van Rotterdam. Stadssocioloog Marco van der Land (37) over nieuwe middenklasse. Metro Rotterdam, pp. 16-16, 29 november. Land, M. van der (2004), Houd de nieuwe middenklasse binnenboord! In gesprek met Taco Schmidt over de Rotterdamse nieuwe middenklasse. In Ideaal, Informatie- en discussiemagazine PvdA Rotterdam, pp. 6-7: Rotterdam (1 oktober), interview / gesprek. Ouwehand, A.L. (2004), Bewoners(participatie) en het succes van herstructurering. Managementcafé Ymere: Amsterdam (23 augustus), onderzoekpresentatie. Ouwehand, A.L. (2004), De Tweede Impuls. Deelname expertmeeting, georganiseerd door de Van Eesteren-Fluck & Van Lohuizen Stichting over de rol en betekenis van onderzoek in de aanpak van de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam: Amsterdam (22 januari), workshop. Ouwehand, A.L. (2004), De wijk is de wijk niet meer, bewoners en de identiteit van naoorlogse wijken. Architectuurcases, imago en identiteit van naoorlogse wijken, georganiseerd door Architectuur Instituut Rotterdam en Rotterdamse Kunst Stichting: Rotterdam (16 juni), conferentiebijdrage. Ouwehand, A.L. (2004), Duurzame stedelijke vernieuwing. Deelname afsluitende bijeenkomst NIDO-programma Duurzame Stedelijke Vernieuwing: Rotterdam (17 februari), workOverige bijdragen shop. Ouwehand, A.L. (2004), Effecten herstructurering: de aanAdriaanse, C.M.M. (2004), Stedelijke herstructurering: pak in Zuidwijk. Bijeenkomst Vestia Rotterdam Zuid: Rotterdeel van de oplossing, of deel van het probleem? Landelijke startconferentie Corpovenista: Rotterdam (2 juni), organisatie dam (23 september), onderzoekpresentatie. Ouwehand, A.L. (2004), Forum Herstructurering Doractiviteiten. Adriaanse, C.M.M. (2004), Succesfactoren van wijken die drecht. Voorzitter forum over bewonersparticipatie bij herstructurering: Dordrecht (7 oktober), conferentiebijdrage. werken. Lezing en discussiebijdrage in workshop Het succes Ouwehand, A.L. (2004), Fysiek én sociaal. Inleiding tijvan de wijk, tijdens landelijke startconferentie Corpovenista dens cursus Herstructurering en beheer naoorlogse wijken: Herstructurering: deel van de oplossing, of deel van het proEde (14 oktober), conferentiebijdrage. bleem?: Rotterdam, De Doelen (2 juni), conferentiebijdrage. Ouwehand, A.L. (2004), Keer, beweeg, vernieuw, meerjaAdriaanse, C.M.M. & Daalen, G.M. van (2004), Actuele thema’s in de woonruimteverdeling. Cursus Actuele thema’s in renprogramma SEV. Deelname diner-pensant meerjarenprode woonruimteverdeling: Schiedam (9-10 juni), organisatie ac- gramma SEV: Utrecht (22 november). tiviteiten. Ouwehand, A.L. (2004), Op zoek naar de wijk, ontwerp en Arnoldus, M.M. (2004), A2 Kennisas. Workshop creatieve onderzoek voor de naoorlogse stad. Inleiding voor de Kennissteden, Jaarvergadering Stichting Kennisland: Amsterdam kring Transurban: Rotterdam (5 november), conferentiebijdrage. (Westergasfabriek) (8 april), workshop. Ouwehand, A.L. (2004), Operatie geslaagd, vervolginArnoldus, M.M. (2004), De dynamiek tussen mensen en greep noodzakelijk. presentatie in workshop Het succes van de gebouwen. Workshop Eindhoven culturele laboratoriumstad, wijk, en deelname plenair panelgesprek startconferentie CorpGemeente Eindhoven/Stichting ALICE: Eindhoven (Temporary ovenista: Rotterdam (2 juni), workshop. Art Centre) (17 juni), workshop. Ouwehand, A.L. (2004), Sociaal op de kaart: de toekomst Arnoldus, M.M. (2004), Entitlements to the creative city. van het bestaande. Presentatie op de brainstorm van de SVHLezing op de INURA Annual Conference: Amsterdam (13 juni), projectgroep Nieuwe kaart: Rijswijk (28 juni), conferentiebijconferentiebijdrage. drage. Arnoldus, M.M. (2004), Het stadsdeel van easyCity. [BeOuwehand, A.L. (2004), Stedelijke vernieuwing in Rotterspreking van het boek easyCity. Interventies in een verscheur- dam, de toon is anders, maar van echte beleidswijzigingen is
l 76 l
geen sprake. Artikel (Bert Pots) in NUL20, Tijdschrift voor Amsterdams woonbeleid, maart 2004, nr. 13, op basis van interview met André Ouwehand (OTB) en Marien de Langen (dS+V, Rotterdam), interview / gesprek. Ouwehand, A.L. (2004), Toekomst SEV. Deelname workshop toekomst SEV: Rotterdam (11 februari), workshop. Ouwehand, A.L. (2004), Ymere over toekomstvisie. Deelname diner-pensant Ymere over toekomstvisie: Amsterdam (20 april), onderzoekpresentatie. Ouwehand, A.L. (2004), Yurp’s meet politiek. Voorzitter KEI-bijeenkomst Yurp’s meet politiek: Den Haag (17 november). Ouwehand, A.L. & Wassenberg, F.A.G. (2004), Cursus Herstructurering en beheer van naoorlogse wijken. Curusleiding OTB cursus Herstructurering en beheer van naoorlogse wijken: Kaap Doorn (15-16 januari), organisatie activiteiten. Pennen, A.W. van der (2004), Een woonservicebuurt: opdracht voor een corporatie? Studieconferentie DeKey: Amsterdam (25 maart), conferentiebijdrage. Pennen, A.W. van der (2004), Knelpunten en oplossingen; de relatie tussen sociaal en fysiek. Landelijke studieconferenctie G26; Stadhuis: Amersfoort (4 oktober), conferentiebijdrage. Pennen, A.W. van der (2004), Participatie: waar hebben we het over? Slotbijeenkomst Samenwerken aan wonen: participatie raamovereenkomst DNU: Rotterdam, Hotel New York (16 maart), conferentiebijdrage. Pennen, A.W. van der (2004), Schakels in het beleidsproces. Startconferentie Corpovenista; De Doelen: Rotterdam (2 juni), conferentiebijdrage. Pennen, A.W. van der (2004), Sociaal-fysieke samenwerking. Kleur bekennen; sociaal-fysieke krachten van stedelijke vernieuwing; De Doelen: Rotterdam (4 november), conferentiebijdrage. Priemus, H. (2004), Rotterdam zet door. Deelname (op uitnodiging) aan rondetafelgesprek met Raadscommissie voor Fysieke Infrastructuur en Verkeer over Actieplan 2 in de B&Wnota ‘Rotterdam zet door’: Rotterdam (27 januari), advies / consultatie. Priemus, H. (2004), Stedelijke herstructurering: deel van de oplossing of deel van het probleem? Voorzitter landelijke startconferentie Corpovenista: Rotterdam (2 juni), organisatie activiteiten. Priemus, H. (2004), Woningcorporaties hebben de sleutel in handen voor meer woningbouw en meer voortgang in de stedelijke vernieuwing: Ee-burg in breder perspectief. Inleiding ter gelegenheid van het slaan van de eerste paal voor het plan Ee-burg: Leeuwarden (23 december), interview / gesprek. Reinders, L.G.A.J. (2004), Boekrecensie. [Bespreking van het boek The Globalization of Nothing]. Agora, (ISSN 13806319) 20, 45-45. Reinders, L.G.A.J. (2004), Merkwaardige wijken: de rol van identiteit bij de transformatie van stadswijken, een terreinverkenning. Landelijke startconferentie Corpovenista: Rotterdam (2 juni), onderzoekpresentatie. Reinders, L.G.A.J. (2004), Op zoek naar het verschil. Verslag workshop Conflicterende leefstijlen: betekenis voor het stedenbouwkundig ontwerp, op Conferentie Sociaal-fysieke krachtlijnen van stedelijke vernieuwing: De Meervaart, Amsterdam (4 december 2003), workshop.
Reinders, L.G.A.J. (2004), Sociale infrastructuur. Verslag workshop op Conferentie Sociaal-fysieke krachtlijnen van stedelijke vernieuwing: De Meervaart, Amsterdam (4 december), workshop. Reinders, L.G.A.J. (2004), Sociologie en Ontwerp. Expertmeeting Sociologie en ontwerp, in kader van serie Ontwerp en onderzoek voor de naoorlogse stad: Rotterdam (5 november), advies/consultatie. Reinders, L.G.A.J. (2004), Wijkidentiteit en Branding. KEIatelier Wijkidentiteit en Branding: Huize Molenaar, Utrecht (22 september), advies / consultatie. Sluis, R.J. (2004), Reclaiming public housing: A half century of struggle in three public neighborhoods. [Bespreking van het boek Reclaiming public housing: A half century of struggle in three public neighborhoods]. Journal of Housing and the Built Environment, (ISSN 1566-4910) 19, 335-337. Wassenberg, F.A.G. (2004), Voorzitter en organisator workshop Large Housing Estates on ENHR conference: Cambridge (2-6 juli), organisatie activiteiten. Wassenberg, F.A.G. (2004), Coordinator ENHR working group on Large Housing Estates: organisatie activiteiten. Wassenberg, F.A.G. (2004), De aanpak van hoogbouwwijken in Nederland. Gastcollege Volkshuisvesting, Beleid en Geografie, Universiteit Utrecht: Utrecht (13 januari), advies/consultatie. Wassenberg, F.A.G. (2004), Faut-il démolir les grands ensembles pour renouveler la ville? Une comparaison d’expériences allemande, néerlandaise et francaise. Twee inleidingen voor Séminaire Europe, Le renouvellement des grands ensembles, Ecole Nationale des Travaux Publics de l’Etat: Lyon (9-10 februari), conferentiebijdrage. Wassenberg, F.A.G. (2004), Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken: algemeen kader. Inleiding tijdens cursus Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken: Ede (14 oktober), conferentiebijdrage. Wassenberg, F.A.G. (2004), Urban planning and urban revitalization in the Netherlands. Inleiding voor Dept. of Architecture, Lund University: Delft (8 oktober), conferentiebijdrage. Wassenberg, F.A.G. (2004), Waarom hoog bouwen? Inleiding tijdens symposium Stad in de wolken: Nijmegen (17 november), conferentiebijdrage. Wassenberg, F.A.G. & Arnoldus, M.M. (2004), Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken. Cursusleider Herstructurering en beheer naoorlogse woonwijken: Ede (14-15 oktober), organisatie activiteiten.
l 77 l
Onderzoeksprogramma Mobility Studies Internationale publicaties (boeken + boekdelen) Bontekoning, Y.M. & Trip, J.J. (2004), Rail-rail hub-terminals as an alternative for shunting: an explorative comparative case study. In M. Beuthe, V. Himanen, A. Reggiani & L. Zamparini (Eds.), Transport developments and innovations in an evolving world (pp. 235-251). Berlijn, Heidelberg, New York: Springer (ISBN 3-540-00961-2). Browne, M., Nemoto, T., Visser, J.G.S.N. & Whiteing, T. (2004), Urban freight movements and public-private partnerships. In E. Taniguchi & R.G. Thompson (Eds.), Logistics systems for sustainable cities (pp. 17-37). Oxford: Elsevier (ISBN 0-08-044260-9). Nijkamp, P., Rienstra, S.A., Smokers, R.T.M. & Vleugel, J.M. (2004), Socio-economic dynamics and spatial mobility: A scenario application to environmental strategies in transport. In P. Nijkamp (Ed.), Environmental Economics and Evaluation, Selected Essays of Peter Nijkamp, Volume 4 (pp. 290-313). Cheltenham: Edward Elgar. Priemus, H. (2004), Light rail: backbone of European urban regions. In M. Beuthe, V. Himanen, A. Reggiani & L. Zamparini (Eds.), Transport developments and innovations in an evolving world (pp. 255-273). Berlijn, Heidelberg, New York: Springer (ISBN 3-540-00961-2). Sutton, J.C. & Visser, J.G.S.N. (2004). The role of GIS in routing and logistics. In D.A. Hensher, K.J. Button, K.E. Haynes & P. Stopher (Eds.), Handbook of Transport Geography and Spatial Systems, 5 (Handbooks in Transport, 5, pp. 357-374). Oxford: Elservier Science & Technology (ISBN 0-08-044108-4). Vleugel, J.M. & Janic, M. (2004), A statistical analysis of freight distribution in Dutch cities. In E. Taniguchi & R.G. Thompson (Eds.), Logistics Systems for Sustainable Cities (pp. 221-233). Elsevier (ISBN 0-08-044260-9).
Internationale publicaties (Eds.) Bontekoning, Y.M. & Priemus, H. (Eds.) (2004), Transportation planning and technology (ISSN 0308-1060) 27 (5).
Internationale publicaties in tijdschriften Bontekoning, Y.M., Macharis, C. & Trip, J.J. (2004), Is a new applied transportation research field emerging? – A review of intermodal rail-truck freight transport literature. Transportation research part a-policy and practice (ISSN 0965-8564) 38 (1), 1-34. Bontekoning, Y.M. & Priemus, H. (2004), Breakthrough innovations in intermodal freight transport. Transportation planning and technology (ISSN 0308-1060) 27 (5), 335-345. Janic, M. (2004), An application of the methodology for assessment of the sustainability of air transport system. Journal of Air Transport Worldwide (ISSN 1093-8826) 9 (2), 41-82. Janic, M. (2004), Expansion of airport capacity: case of London Heathrow Airport. Transportation research record (ISSN 0361-1981) 1888, 7-14. Konings, J.W. (2004), Development of container barge transport on small waterways: From increasing scale to increasing scope. Transportation research record (ISSN 0361-1981) 1871, 24-32. Notteboom, T. & Konings, J.W. (2004), Network dynamics in container transport by barge. Belgéo-revue Belge de géographie 2004 (4), 461-477.
Nationale congresbijdragen
Kreutzberger, E.D. (2004), Afstand en tijd (in intermodaal goederentransport) anders bekeken: argumenten voor keuzes in netwerkontwerp. In Proceedings Colloquium VervoerslogisInternationale congresbijdragen tieke werkdagen (pp. 97-118). Delft: Connekt. Kreutzberger, E.D., Benders, G. & Bruin, N. (2004), VerJanic, M. (2004), Air traffic flow management: a model for dichten langs openbaar vervoer (VELOV). In Bundel bijdragen tactical allocation of airport capacity. In ATRS (Air Transport Society) 2004 Conference (pp. 1-31). Istanbul, Turkey: Techni- Colloquium vervoersplanologisch speurwerk 2004. Innovatie: van inspiratie naar realisatie (pp. 165-179). Utrecht: Vervoerscal University Istanbul. planologisch speurwerk. Janic, M. (2004), Expansion of airport capacity: case of London Heathrow Airport. In 83-th TRB – Transportation Research Board – Conference (pp. 1-25). Washington DC: TransExterne rapporten portation Research Board of USA. Konings, J.W. (2004), Development of container barge Bontekoning, Y.M. & Wee, G.P. van (2004), Richting een transport on small waterways. In Transportation Research Board 83rd Annual Meeting, Compendium of papers (pp. 1-27). vernieuwde verkeerskundige informatievoorziening: Een plan van aanpak voor de provincie Utrecht. Delft: OnderzoeksinstiWashington D.C.: Transportation Research Board of the Natuut OTB. tional Academies. Louw, E., Bontekoning, Y.M. & Olden, H. (2004), RuimteKonings, J.W. (2004), Foldable containers to reduce the productiviteit op bedrijventerreinen. Een verkenning van een cost of empty transport?. In Transportation Research Board 83rd Annual Meeting, Compendium of Papers (pp. 1-31). Was- nieuwe methodiek. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. hington D.C.: Transportation Research Board of the National Academies.
l 78 l
Vakpublicaties Konings, J.W. (2004), Stroomlijn containerverkeer binnenvaart. Nieuwsblad Transport 17 (70), 7-7. Priemus, H. (2004), Delftse spoorzone: onbetrouwbare overheid. Building business (ISSN 1386-3207) 6 (augustus), 42-47. Priemus, H. (2004), De Delftse spoortunnel. VNG Magazine (ISSN 1566-1636) 58 (6), 11-11. Priemus, H. (2004), Nota Mobiliteit en de stad. Habiforum Nieuwsflits, 6-7. Vleugel, J.M. & Bos, E. (2004), Rondje Randstad is slecht voor de natuur. Economische statistische berichten (ISSN 0013-0583) 89 (4440), 392-394. Vleugel, J.M. & Wierx, J. (2004), Bevoorradingsprofiel biedt objectieve beleidsbasis voor goederenvervoer in de stad. Verkeerskunde 2004 (8), 24-31.
Overige bijdragen Bontekoning, Y.M., Stekelenburg, D.T. & Versteegt, C. (2004), Modeling hub-operations in intermodal hub-and-spoke networks: a comparison between shunting and innovative rail terminal facilities. Paper presented at Nectar Cluster: Lugano (12-11-2004 – 13-11-2004), conferentiebijdrage. Konings, J.W. (2004), Smart collection and distribution of containers on barge in the port of Rotterdam. Nectar Cluster Meeting: Lugano (12-11-2004 – 13-11-2004), onderzoekpresentatie. Kreutzberger, E.D. (2004), Distance and time in intermodal freight transport. Nectar cluster meeting: Lugano (12-13 november), onderzoekpresentatie. Priemus, H. (2004), Iedereen een auto, maar nergens een parkeerplek. Parkeerruimte wordt zeldzaam in Nederlandse binnensteden. Artikel (Arjen Schreuder) in NRC-Handelsblad: Amsterdam (2 oktober), interview / gesprek.
l 79 l
Onderzoeksprogramma Geo Information and Land Development Proefschrift Groetelaers, D.A. (2004), Instrumentarium locatieontwikkeling, Sturingsmogelijkheden voor gemeenten in een veranderde marktsituatie. TU Delft. Delft: DUP Science (ISBN 90407-2515-2). Prom./coprom.: Korthals Altes, WK, 12 oktober.
Internationale publicaties (boeken + boekdelen) Dijk, T. van (2004), Land fragmentation in Central Europe: how and whether to use Western experience. In M. Deakin, R. Dixon-Gough & R. Mansberger (Eds.), Methodologies, models and instruments for rural and urban land management (pp. 3548). Aldershot: Ashgate (ISBN 0-7546-3415-9). Groetelaers, D.A. & Korthals Altes, W.K. (2004), Policy Instruments in the Changing Context of Dutch Land Development. In M. Deakin, R. Dixon-Gough & R. Mansberger (Eds.), Methodologies, Models, and Instruments for Rural and Urban Land Management (pp. 75-87). Aldershot: Ashgate (ISBN 0 7546 3415 9). Loenen, B. van, & Kok, B.C. (2004), National spatial data infrastructure in the Netherlands; legal & economic issues and developments. In B. van Loenen & B.C. Kok (Eds.), Spatial data infrastructure and policy development in Europe and the United States (pp. 71-86). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-24679). Loenen, B. van, & Kok, B.C. (2004), Spatial data infrastructures; legal and economic issues. In B. van Loenen & B.C. Kok (Eds.), Spatial data infrastructure and policy development in Europe and the United States (pp. 1-14). Delft: DUP Science (ISBN 90-407-2467-9). Wolff, H.W. de (2004), Urban land readjustment: establishing joint ownership as a new tool for urban regeneration in the Netherlands. In H. Hagen & R. Keles (Eds.), Old and new land tenure rights in their cultural context (38, pp. 111-124). Bern: Peter Lang AG, European Academic Publishers (ISBN 30391-0224-9).
Internationale congresbijdragen Dijk, T. van (2004), A requiem to program-driven rural land management. In The Olympic Spirit in Surveying; FIG Working Week (pp. 1-18). Frederiksberg, Denmark: International Federation of Surveyors (ISBN 87-909-0730-2). Dijk, T. van (2004), Land Consolidation as Central Europe’s Panacea Reassessed. In Symposium on Modern Land Consolidation (pp. 1-21). Volvic (Clermont-Ferrand): FIG. Dijk, T. van (2004), Two countries where rural land management evolved toward metropolitan planning. In AESOP 2004 Metropolitan Planning and Environmental Issues (pp. 113). Grenoble: AESOP. Dijk, T. van (2004), Wanted: alternatives for program-driven land consolidation. In Symposium on Modern Land Consolidation (pp. 1-13). Volvic (Clermont-Ferrand): FIG.
Hespanha, J., Oosterom, P.J.M. van, Zevenbergen, J.A. & Dias, G.P. (2004), A modular standard for the cadastral domain: application to the Portuguese cadastre. In C. Schlieder, P.J.M. van Oosterom, J.A. Zevenbergen, C.H.J. Lemmen, E.M. Fendel & C. Hess (Eds.), Standardization in the cadastral domain (pp. 1-26). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 8790907-36-1). Kap, A.P., Loenen, B. van, & Vries, M.E. de (2004), Harmonized access to heterogeneous content: towards a European SDI. In AGILE 2004 7th Conference on Geographic Information Science (pp. 27-32). Heraklion: Crete University Press (ISBN 960-524-176-5). Kok, B.C. (2004), Developments of data policy in Europe 2003. In Proceedings of the 7th International conference: Global spatial data infrastructure GSDI; GSDI 7 Spatial data infrastructures for a sustainable future (pp. 1-9). Bangalore: GSDI. Kok, B.C. (2004), The Dutch national geo information infrastructure as an instrument for participative democracy. In Proceedings of the 42th URISA Annual Conference; 42th URISA Annnual Conference (pp. 1-11). Park Ridge, Il.: Urisa. Korthals Altes, W.K. (2004), The European common market regime and land development. In AESOP 2004 Metropolitan Planning and Environmental Issues (pp. 1-16). Grenoble: AESOP. Korthals Altes, W.K. (2004), The practice of land development planning in the Netherlands. In Proceedings of the International Conference on Housing and Urbanisation; International Conference on Housing and Urbanisation – trends and perspective (pp. 1-17). Ljubljana: Urbanisticni Institut RS. Oosterom, P.J.M. van, Schlieder, C., Zevenbergen, J.A., Hess, C. & Lemmen, C.H.J. (2004), Standardization in the cadastral domain. In Standardization in the cadastral domain (pp. 1-4). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 87-90907-36-1). Ploeger, H.D. & Stoter, J.E. (2004), Cadastral registration of cross-boundary infrastructure objects. In The Olympic Spirit in Surveying; FIG Working Week (pp. TS25 1/18-TS25 18/18). Frederiksberg, Denmark: International Federation of Surveyors (ISBN 87-90907-30-2). Ploeger, H.D. & Zevenbergen, J.A. (2004), Annotated draft questionnaire, completed for The Netherlands. In Real Property Law and Procedure in the European Union (pp. 1-46). Florence: European University Institute. Stoter, J.E., Oosterom, P.J.M. van, Ploeger, H.D. & Aalders, H.J.G.L. (2004), Conceptual 3D cadastral model applied in several countries. In The Olympic Spirit in Surveying; FIG Working Week (pp. TS25 1/27-TS25 27/27). Frederiksberg, Denmark: International Federation of Surveyors (ISBN 87-9090730-2). Zevenbergen, J.A. (2004), European privacy law and its effect on location information. In Location privacy workshop: Individual autonomy as a driver of designweb (pp. 1-5). Maine: The University of Maine. Zevenbergen, J.A. (2004), Expanding the legal/administrative package of the cadastral domain model – from grey to yellow? In Standardization in the cadastral domain (pp. 1-7). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 87-90907-36-1).
l 80 l
een schip, zo vast als een huis. WPNR, weekblad voor privaatZevenbergen, J.A. & Molen, P. van der (2004), Legal aspects of land administration in post conflict areas. In Symposi- recht, notariaat en registratie (ISSN 0165-8476) 2004 (6590), um on Land Administration in Post Conflict Areas (pp. 18-59). 717-720. Frederiksberg: FIG/OICRF.
Internationale publicaties (Eds.)
Nationale publicaties (boeken + boekdelen)
Haan, P. de (2004), Hoofdstuk 1: Bouwrecht. In M.A.M.C. van den Berg (Ed.), Bouwrecht in kort bestek (pp. 1-27). Deventer: Kluwer (ISBN 90-13-01199-3). Haan, P. de (2004), Hoofdstuk 4: Bouwgrond. In M.A.M.C. van den Berg (Ed.), Bouwrecht in kort bestek (pp. 161-224). Deventer: Kluwer (ISBN 90-13-01199-3). Koeman, N.S.J. & Jong, J. de (2004), Ontwikkelingsplanologie : mogelijkheden naar geldend recht. In N.S.J. Koeman, A. ten Veen & J.R. ten Angeren (Eds.), Overheid en markt (pp. 89-97). Deventer: Kluwer (ISBN 90-1302-075-5). Internationale publicaties in Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Praktijkboek Onroerend tijdschriften Goed, supplement 143, band 1 Zakenrecht. Deventer: Kluwer. Wolff, H.W. de (2004), Stadsinrichting. In M.A.M.C. van Dijk, T. van (2004), Dealing with Central European land fragmentation. A critical assessment on the use of Western Eu- den Berg (Ed.), Bouwrecht in kort bestek (pp. 87-105). Deventer: KLuwer (ISBN 90-13-01199-3). ropean instruments. CELK website, 1-11. Loenen, B. van, & Onsrud, H.J. (2004), Geographic data for academic research: assessing access policies. Cartography Nationale congresbijdragen and geographic information science (ISSN 1523-0406) 31 (1), 3-17. Wolff, H.W. de (2004), Ontwikkelingsplanologie en verevePloeger, H.D. & Loenen, B. van (2004), EULIS-At the bening. In Syllabus symposium Strategisch Grondbeleid en Ontginning of the road to harmonization of land registry in Eurowikkelingsplanologie; Strategisch Grondbeleid en Ontwikkepe. European review of private law (ISSN 0928-9801) 12 (3), lingsplanologie (pp. 12-17). Deventer: Tauw BV. 379-387. Zevenbergen, J.A. (2004), A systems approach to land registration and cadastre. Nordic journal of surveying and real Externe rapporten estate research (ISSN 1459-5877) 1 (1), 11-24. Stoter, J.E., Oosterom, P.J.M. van, & Ploeger, H.D. (2004), Korthals Altes, W.K. & Wolff, H.W. de (2004), Advies Vast3D parcels basis for 3D cadastre? Comparison of conceptual goed ontwikkelingsmaatschappij. Delft: Onderzoeksinstituut 3D cadastral models in different countries. GIM International OTB. (ISSN 1566-9076) 18 (6), 12-15. Wolff, H.W. de, & Groetelaers, D.A. (2004), Grondposities Zevenbergen, J.A. (2004), Registration of property rights; a systems approach – Similar tasks, but different roles. Notari- voor wijziging Wet voorkeursrecht gemeenten. Analyse van optie- en koopovereenkomsten. Delft: Onderzoeksinstituut OTB. us international (ISSN 1385-1209) 8 (1-2), 125-137. Loenen, B. van, & Kok, B.C. (Eds.) (2004), Spatial data infrastructure and policy development in Europe and the United States. Delft: DUP Science. Meer, A.J. van der (Ed.) (2004), Geo-info (ISSN 15725464) . Zevenbergen, J.A. (Ed.) (2004), Nordic journal of surveying and real estate research (ISSN 1459-5877).
Nationale publicaties in tijdschriften Haan, P. de (2004), Eigendom, beheer en registratie van ondergrondse infrastructuur. Nederlands juristenblad (ISSN 0165-0483) 79 (11), 564-570. Haan, P. de (2004), Eigendomsverhoudingen bij privatisering van energiebedrijven. Bouwrecht (ISSN 0165-1528) 41 (4), 283-292. Haan, P. de (2004), Stop de verloedering van het notariaat. WPNR, weekblad voor privaatrecht, notariaat en registratie (ISSN 0165-8476) 135 (6598), 889-889. Haan, P. de (2004), Toedeling van beklemrechten bij ruilen herverkaveling. WPNR, weekblad voor privaatrecht, notariaat en registratie (ISSN 0165-8476) 135 (6571), 233-235. Ploeger, H.D. (2004), Drijvend wonen. De flexibiliteit van
Vakpublicaties Brouwer, P., Muñoz Gielen, D. & Winsemius, J. (2004), De Valenciaanse ontwikkelingsplanologie. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 1382-4112) 10 (3), 17-21. Greef, J.H. de (2004), Grondexploitatie en locatieontwikkeling. Gouda: Raad voor Vastgoed Rijksoverheid. Greef, J.H. de (2004), Grondexploitatie en vastgoedontwikkeling. Gouda: Bouwned. Groetelaers, D.A. (2004), Grondbeleidsinstrumentarium onder de loep. Gemeentelijke sturingsmogelijkheden in een veranderde marktsituatie. Geo-info (ISSN 1572-5464) 12 (1), 538-543. Haan, P. de (2004), Juridische argumenten voor een centrale leidingenregistratie. Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (10), 414-420.
l 81 l
Haan, P. de (2004), Besluiten tot privaatrechtelijke rechtshandelingen, een brug tussen publiek- en privaatrecht. Nederlands tijdschrift voor bestuursrecht (ISSN 0921-3554) 2004 (4), 109-115. Haan, P. de (2004), Erfpacht als instrument van privatisering. Maandblad voor vermogensrecht (ISSN 1380-6033) 14 (7/8), 94-98. Jong, J. de, & Sievers, I. (2004), Ontwikkelingsplanologie: hype of hoop? Rooilijn (ISSN 1380-2860) 37 (5), 213-218. Korthals Altes, W.K. (2004), De marktrevolutie in de stadsvernieuwing en grondexploitaties. Property NL Research Quarterly (ISSN 1570-7814) 3 (1), 47-51. Korthals Altes, W.K. (2004), De organisatie van prestatie. Den Haag: VNG. (ISBN 90-3227-641-7). Korthals Altes, W.K. (2004), Nationaal ruimtelijk beleid en de regio. Gouda: BouwNed Gouda. Loenen, B. van (2004), Hergebruik van overheidsinformatie. Geo-info (ISSN 1572-5464) 2004 (9), 348-353. Ploeger, H.D. (2004), Grafrechten en grafstenen. De notarisklerk (ISSN 0166-6177) 81 (1431), 12-13. Ploeger, H.D. (2004), Contractuele verplichtingen met een kwalitatief sausje: kettingbeding, de kwalitatieve verplichting en de toestemming. De notarisklerk (ISSN 0166-6177) 81 (1441), 189-192. Ploeger, H.D. (2004), De geboorte van erfdienstbaarheden; over vestiging, verjaring en bestemming. De notarisklerk (ISSN 0166-6177) 81 (1434), 61-65. Ploeger, H.D. (2004), Schenking. In J.H. Nieuwenhuis, C.J.J.M. Stolker & W.L. Valk (Eds.), Vermogensrecht (pp. 13491364). Deventer: Kluwer (ISBN 90-130-0536-5). Ploeger, H.D. (2004), Supplement 30, titel 3, art. 20. In W.M. Kleijn & A.A. van Velten (Eds.), Zakelijke rechten (pp. 20/1-20/47). Deventer: Kluwer. Ploeger, H.D. (2004), Supplement 30, titel 3, art. 24. In W.M. Kleijn & A.A. van Velten (Eds.), Zakelijke rechten (pp. 24/1-24/2). Deventer: Kluwer. Ploeger, H.D. (2004), Waterwoningen: drijvend en vast. Juridische Berichten voor het Notariaat (JBN) (ISSN 09256814) 2004 (7/8), 4-5. Putten, E. van der, Lint, R. de, & Wolff, H.W. de (2004), Onderzoek naar de mogelijkheden van een regeling voor stedelijke herverkaveling. Den Haag: Akro Consult. Putten, E. van der, Lint, R. de, & Wolff, H.W. de (2004), Stedelijke herverkaveling: Motor voor vernieuwing van particulier bezit. Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (ISSN 13824112) 10 (5), 27-31. Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Beperkte gebruiksrechten. In Agrarisch grondverkeer (pp. G3-1-G3-46). Den Haag: Elsevier Overheid (ISBN 90-6095-485-8). Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Gemeenschap. In Agrarisch grondverkeer (pp. G5-1-G5-22). Den Haag: Elsevier Overheid (ISBN 90-6095-485-8). Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Gemeenschap, appartementsrechten, coöperaties. In H.J. Rossel & R. van Ekeren (Eds.), Praktijkboek Onroerend Goed (pp. ID-1-ID-145). Deventer: Kluwer (ISBN 90-268-1007-5). Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Hypotheek. In H.J. Rossel & R. van Ekeren (Eds.), Praktijkboek Onroerend Goed (pp. IG-1IG-104). Deventer: Kluwer (ISBN 90-268-1007-5).
Rodrigues Lopes, D.L. (2004), Zekerheidsrechten. In Agrarisch grondverkeer (pp. G4-1-G4-42). Den Haag: Elsevier Overheid (ISBN 90-6095-485-8). Stoter, J.E., Oosterom, P.J.M. van, & Ploeger, H.D. (2004), Een geavanceerd 3D-kadastermodel toegepast op volumepercelen. In P.J.G. Teunissen (Ed.), Jaarverslag 2003 Nederlandse Commissie voor Geodesie (pp. 47-57). Delft: NCG (ISBN 906132-288-X). Wolff, H.W. de, Greef, J.H. de, & Korthals Altes, W.K. (2004), Financiering van regionale ontwikkelingen uit de grondexploitatie; deelrapport: verslagen interviews en rapportage casestudies. Den Haag: Ministerie van VROM. Wolff, H.W. de, Greef, J.H. de, Korthals Altes, W.K. & Spaans, M. (2004), Financiering van regionale ontwikkelingen uit de grondexploitatie; eindrapport. Den Haag: Ministerie van VROM. Wolff, H.W. de (2004), Juridisch instrumentarium locatieontwikkeling. Gouda: Bouwned. Zevenbergen, J.A., Dijk, T. van, & Kap, A.P. (2004), Van het topje en de ijsberg; Rapport vervolgonderzoek evaluatie kadastrale registratie art. 55 Wbb. Delft: Ravi Netwerk voor Geoinformatie.
Overige bijdragen Greef, J.H. de (2004), Bovenwijkse voorzieningen, kunnen ze wel worden toegerekend aan grondexploitaties. Begeleider afstuderen Debbie Bruinsma: Delft (12 maart), afstudeerverslag. Greef, J.H. de (2004), Grondexploitatie en locatieontwikkeling. Gastcollege aan de UvA, opleiding planologie, module Vastgoedontwikkeling grondbeleid: residuele waardemethode: Utrecht (18 november), advies / consultatie. Greef, J.H. de (2004), Grondexploitatie en locatieontwikkeling. Bijdrage cursus Leer uw Grondprijzen van het Vastgoedinstituut: Geschiedenis van het economisch begrip grondwaarde: Soestduinen (12 mei), advies / consultatie. Greef, J.H. de (2004), Grondexploitatie en locatieontwikkeling. Bijdrage cursus Leer uw Grondprijzen van het Vastgoedinstituut: Geschiedenis van het economisch begrip grondwaarde: Utrecht (1 december), advies / consultatie. Greef, J.H. de (2004), Proceskosten in de grondexploitatie, geen probleem! Begeleider afstuderen Martin Stout: Delft (12 maart), afstudeerverslag. Greef, J.H. de (2004), Transparantie van gemeentelijk grondbeleid. Begeleider afstuderen Joep Hermans: Delft (10 september), afstudeerverslag. Groetelaers, D.A. (2004), Het grondbeleid en de gemeentelijke praktijk. Staatscourant (ISSN 1566-7235) , pp. 7-7, 7 oktober. Kok, B.C. (2004), Developments of data policy and legal aspects in Europe. GSDI 7 Bangalore India Plenaire sessie: Bangalore India (5 februari), conferentiebijdrage. Kok, B.C. (2004), Financing and Economics of SDI. GSDI 7 Bangolore India Policy and Economics Workshop: Bangolore India (31 januari), conferentiebijdrage. Korthals Altes, W.K. (2004), Beoordelingscommissie IPSV. Advieslid op thema versterking betrokkenheid bij dagelijkse leefomgeving: Rotterdam (22 juni), advies / consultatie.
l 82 l
Korthals Altes, W.K. (2004), Grondbeleid, of de moeizame mars op een aantrekkelijk platteland. Interview Landwerk: (1 mei), interview / gesprek. Korthals Altes, W.K. (2004), Nota Ruimte. Deelname rondetafelconferentie als hoorzitting van de Tweede Kamer over Nota Ruimte thema Bouwen en wonen: Den Haag (23 juni), advies / consultatie. Korthals Altes, W.K. (2004), Regionaal kostenverhaal en verevening. Ronde-tafelbijeenkomst regionaal kostenverhaal en verevening: Den Haag, Sociëteit de Witte (16 september), onderzoekpresentatie. Loenen, B. van (2004), Beschikbaarheid van geo-informatie. Presentatie voor Adviesdienst Geo-informatie en ICT, Rijkswaterstaat, Ministerie van Verkeer en Waterstaat: Delft (13 december), conferentiebijdrage. Loenen, B. van, & Zevenbergen, J.A. (2004), De Wkpb, wat bedoelen we ermee? Achtergrond, totstandkoming en strekking van de wet. Presentatie tijdens de werkconferentie Kansen, uitdagingen en de Wet kenbaarheid publiekrechtelijke beperkingen, georganiseerd door Jokoda Consultancy en IntAct: Amersfoort (26 mei), workshop. Loenen, B. van (2004), Economic models for SDI development. Presentatie voor Forum GIT-GIS: Preparing the future, georganiseerd door het Institut Cartographic de Catalunya: Barcelona, Spain (29 juni), conferentiebijdrage. Loenen, B. van (2004), Funding an SDI. Gastcollege Wageningen Universiteit, Centrum voor Geo-informatie, vak Geographic Information Science: Wageningen (13 oktober), organisatie activiteiten. Muñoz Gielen, D. (2004), Grondbezit oorzaak trage bouw. De Volkskrant, pp. 13-13, 29 juni. Ploeger, H.D. (2004), Cadastral registration of Cross-Boundary infrastructure objects. Cadastral registration of CrossBoundary infrastructure objects, FIG Working Week 2004, Technical Session 25 (Appropriate Technologies for Good Land Administration): Athens, Greece (26 mei), workshop. Ploeger, H.D. (2004), Conceptual 3D cadastral model applied in several countries. Appropriate Technologies for Good Land Administration; FIG Working Week 2004, Technical Session 25: Athens, Greece (26 mei), conferentiebijdrage. Ploeger, H.D. (2004), Eigendom en beperkte rechten. Studiemiddag Eigendom en beperkte rechten: Leiden (10 september), workshop. Ploeger, H.D. (2004), Meervoudig ruimtegebruik. Inleiding voor Seminar Notariaat Gelderland, georganiseerd door Kadaster directie Gelderland: Arnhem (5 februari), workshop. Ploeger, H.D. (2004), Rapporteur Technical Session 21 (Urban and Rural Land Management), FIG Working Week 2004. Rapporteur Technical Session 21 (Urban and Rural Land Management), FIG Working Week 2004: Athens, Greece (25 mei), workshop. Ploeger, H.D. (2004), Secretaris afdeling privaatrecht. Jaarvergadering Vereniging voor de vergelijkende studie van recht in België en Nederland: Utrecht (19-20 november), workshop. Priemus, H. (2004), Instrumentarium locatieontwikkeling, Sturingsmogelijkheden voor gemeenten in een veranderende marktsituatie. Commissielid promotie D.A. Groetelaers, Delft (12 oktober), advies/consultatie.
Wolff, H.W. de (2004), De anticiperende overheid. Een onderzoek naar de praktijkervaringen met het (rijks)beleidskader anticiperend handelen in vastgoed. Begeleider Henk-Jan Molenaar: Delft (1 december), afstudeerverslag. Wolff, H.W. de (2004), Gebruiksregulering van winkel- en horecapanden. De (on)mogelijkheden van het publiekrechtelijk instrumentarium. Begeleider afstuderen M van Leeuwen: Delft, afstudeerverslag. Wolff, H.W. de (2004), Grondbeleid ingekaderd: de rol van de overheid. Bijdrage aan stoomcursus Grond- en Economische Zaken Haags Ontwikkelingsbedrijf, georganiseerd door Bestuursacademie Nederland: Den Haag (5 februari), workshop. Wolff, H.W. de (2004), Juridisch instrumentarium locatieontwikkeling. Verzorgen dagdeel op Incompany-cursus Bouwned Ruimtelijk beleid en voortgang bouw voor Bouwned: Gouda (6 oktober), workshop. Wolff, H.W. de (2004), Naar een gefundeerde aanpak van funderingsherstel. Aanschrijving als instrument voor de aanpak van funderingsherstel bij de particuliere woningvoorraad in Schiedam-Oost. Begeleider afstuderen K Bakker: Delft, afstudeerverslag. Wolff, H.W. de (2004), Nieuwe Wet ruimtelijke ordening en vernieuwend ruimtegebruik. Presentatie voor Seinpost adviesbureau over de op stapel staande herziening van de Wet op de Ruimtelijke Ordening: Rotterdam (20 januari), workshop. Wolff, H.W. de (2004), Nota Ruimte. Lezing op opleidingsdag Actualiteiten recht HBO en ontwikkelingen LI van Kadaster Landinrichting: Utrecht (11 oktober), conferentiebijdrage. Wolff, H.W. de (2004), Ontwikkelingen binnen rijks, provinciaal en gemeentelijk grondbeleid. Bijdrage aan opleiding vastgoedeconomie voor de Rijksoverheid. Module 1: Grondbeleid, gebiedsontwikkeling, markt: Den Haag (18 november), conferentiebijdrage. Wolff, H.W. de (2004), Ontwikkelingsplanologie en verevening. Lezing in plenaire sessie door Tauw georganiseerd Symposium Strategisch Grondbeleid en Ontwikkelingsplanologie: Ede (13 oktober), conferentiebijdrage. Wolff, H.W. de (2004), Planschade: markt of overheid? Ontwikkelingen binnen de regels rond planschade uit de WRO. Lezing voor BouwNed regio zuid: Berkel Enschot (16 november), conferentiebijdrage. Zevenbergen, J.A. (2004), Development of detailed curriculum design and Fausac staff development programme. Deelname aan programma van het Guatemala Consulting Project Design and Implementation of the technical study programme in Land administration: Enschede (15-19 november), workshop. Zevenbergen, J.A. (2004), European privacy law and its effects on location information. Presentation of paper at Location Privacy Workshop, Individual Autonomy as a Driver of Design: Maine (5-7 augustus), conferentiebijdrage. Zevenbergen, J.A. (2004), Grondregistratie en landinformatiewet. Missie voor het opstellen van concept voor Suriname voor het PMU MS-GLIS: Paramaribo, Suriname (15-27 maart), advies / consultatie. Zevenbergen, J.A. (2004), Outcomes of the STSM in Helsinki University of Technology (TKK), Finland. Presentatie op de 5th COST G9 Workshop: Helsinki, Finland (13-14 mei), workshop. Zevenbergen, J.A. (2004), Sale and subdivision in the
l 83 l
Netherlands. Presentatie op de WG2 bijeenkomst in het kader van COST Action G9 Székesfehérvár, tevens inhoudelijke organisatie en voorzitten van de bijeenkomst: Székesfehérvár (Hongarije) (2-3 september), workshop. Zevenbergen, J.A. (2004), Surveying/land management education at TU Delft. Presentatie in het kader van University Support Programme on Education Surveying/Land Management, 2004 aan deelnemers uit de Russische Federatie: Stockholm (19 oktober), workshop. Zevenbergen, J.A. (2004), There is more to see than can even be seen. Presentatie op de 6th COST G9 Workshop: Riga, Letland (15 oktober), workshop.
l 84 l
Onderzoeksprogramma GIS Technology Proefschrift Stoter, J.E. (2004), 3D Cadastre. TU Delft (326 pag.). (Delft: NCG) (ISBN 90-6132-286-3). Prom./coprom.: Oosterom, P.J.M. van, & Jong, J. de, 13 september. Tuladhar, A.M. (2004), Parcel-based Geo-Information System. TUD Technische Universiteit Delft (252 pag.). (Enschede: ITC Printing Department) (ISBN 90-6164-224-8). Prom./coprom.: Bogaerts, M.J.M., Molen, P. van der, & Zevenbergen, J.A., 11 oktober. Werner, M.G.F. (2004), Spatial flood extent modelling. A performance-based comparison. Delft: DUP Science (ISBN 90407-2558-6). Prom./coprom.: Savenije, H.H.G. & Bogaerts, M.J.M., 14 december.
Internationale publicaties (boeken + boekdelen) Oosterom, P.J.M. van, Quak, C.W. & Tijssen, T.P.M. (2004), About invalid, valid and clean polygons. In P.F. Fisher (Ed.), Developments in spatial data handling (pp. 1-16). Berlin – Heidelberg: Springer Verlag (ISBN 3-540-22610-9). Stoter, J.E., Penninga, F. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Generalization of integrated terrain elevation and 2D object models. In P.F. Fisher (Ed.), Developments in spatial data handling (pp. 527-546). Berlin – Heidelberg: Springer Verlag (ISBN 3-540-22610-9).
Internationale congresbijdragen Aalders, H.J.G.L. (2004), 2004, The beginning of a new era for European standards. In Proceedings of the international symposium GIS Ostrava 2004 (pp. 1-9). Ostrava: VSB-TU Ostrava. Baars, M., Verbree, E. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Structuring, indexing, querying and visualizing moving objects in a DBMS. In F. Toppen & P. Prastocos (Eds.), AGILE 2004 7th conference on geographic information science (pp. 251-260). Heraklion: Crete Univerisity Press (ISBN 960-524-176-5). Baars, M., Stoter, J.E., Oosterom, P.J.M. van, & Verbree, E. (2004), Rule-based or explicit storage of topology structure: a comparison case study. In F. Toppen & P. Prastocos (Eds.), AGILE 2004 7th conference on geographic information science (pp. 765-769). Heraklion: Crete University Press (ISBN 960524-176-5). Brentjens, T.J., Vries, M.E. de, Quak, C.W., Vijlbrief, T. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Evaluation the OpenGIS web feature services with the case study distributed cadastral transactions. In E.M. Fendel & M. Rumor (Eds.), Proceedings of UDMS 04 24th Urban Data Management Symposium, Information systems and the delivery of the promised societal benefits (pp. 15.11-15.23). Delft: UDMS. Hess, C. & Vries, M.E. de (2004), From models to data: a prototype query translator for the cadastral domain. In C. Schlieder, P.J.M. van Oosterom, J.A. Zevenbergen, C.H.J. Lem-
men, E.M. Fendel & C. Hess (Eds.), Standardization in the cadastral domain (pp. 1-14). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 87-90907-36-1). Kap, A.P., Loenen, B. van, & Vries, M.E. de (2004), Harmonized access to heterogeneous content: towards a European SDI. In AGILE 2004 7th Conference on Geographic Information Science (pp. 27-32). Heraklion: Crete University Press (ISBN 960-524-176-5). Lemmens, M.J.P.M. & Vries, M.E. de (2004), Semantic description of location based web services using an extensible location ontology. In Proceedings GI Tage 2004; GI Tage 2004 (pp. 261-276). Münster: Institut für Geoinformatik. Oosterom, P.J.M. van (2004), Bridging the worlds of CAD and GIS – Part 1 of a series on CAD-GIS. In Directions Magazine; BIUC 2004 (pp. 1-3). Orlando. Oosterom, P.J.M. van (2004), Editorial. In P.J.M. van Oosterom (Ed.), Geo-information standards in action (pp. v-ix). Delft: Nederlandse Commissie voor Geodesie, KNAW (ISBN 90 6132 289 8). Oosterom, P.J.M. van (2004), Introduction. In C. Schlieder, P.J.M. van Oosterom, J.A. Zevenbergen, C.H.J. Lemmen, E.M. Fendel & C. Hess (Eds.), Standardization in the cadastral domain (pp. 1-3). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 87-9090736-1). Oosterom, P.J.M. van, & Besemer, J.W.J. (2004), Geo.information standards in action. In P.J.M. van Oosterom (Ed.), Geoinformation standards in action (pp. 1-10). Delft: Nederlandse Commissie voor Geodesie, KNAW (ISBN 90 6132 289 8). Oosterom, P.J.M. van, Lemmen, C.H.J. & Molen, P. van der (2004), Remarks and observatons related to the further development of the core cadastral domain model. In C. Schlieder, P.J.M. van Oosterom, J.A. Zevenbergen, C.H.J. Lemmen, E.M. Fendel & C. Hess (Eds.), Standardization in the cadastral domain (pp. 1-19). Frederiksberg (Denmark): FIG (ISBN 8790907-36-1). Quak, C.W. & Vries, M.E. de (2004), GML 3, X3D and topology. In Proceedings GML days; GML & geo-spatial web services conference 2004 (pp. 1-41). Vancouver: Galdos. Stoter, J.E. & Zlatanova, S. (2004), Multiple representations in DBMS: two algorithms. In M.O. Altan (Ed.), The international archives of the photogrammetry, remote sensing and spatial information sciences, proceedings of XXth ISPRS Congress, part B, vol. XXXV (pp. 346.1-346.6). Instanbul: Organising Committee of the XXth ISPRS Congress (ISBN 1682-1777). Stoter, J.E., Sorensen, E.M. & Bodum, L. (2004), 3D registration of real property in Denmark. In The Olympic Spirit in Surveying; FIG Working Week (pp. 1-23). Frederiksberg: International Federation of Surveyors. Tiberius, C.C.J.M. & Verbree, E. (2004), GNSS positioning accuracy and availability within Location Based Services: The advantage of combined GPS-Galileo positioning. In GS Granados (Ed.), 2nd ESA/Estec workshop on Satellite Navigation User Equipment Technologies (pp. 1-12). Noordwijk: ESA publications division. Verbree, E. & Anrooij, A. van (2004), Interactive navigation through distance added valued panoramic images. In H.G. Maas & D. Schneider (Eds.), Proceedings of the ISPRS wor-
l 85 l
king group V/1 Panoramic photogrammetry workshop Vol. XXXIV. International archives of photogrammetry, remote sensing and spatial information sciences (ISSN 1682-1750) (pp. 14). Dresden: Institute of Photogrammetry and Remote Sensing. Verbree, E., Hanssen, R.R. & Gehlot, S. (2004), GIS Supported satellite radar deformation monitoring: potential and requirements. In GIS-Supported Satellite Radar Deformation Monitoring: Potential and Requirements; 1st Goettingen GIS & Remore Sensing Days (pp. 1-8). Goettingen: Remote Sensing & GIS for Environmental Studies (ISBN 3-88452-113-X). Verbree, E., Tiberius, C.C.J.M. & Vosselman, M.G. (2004), Combined GPS-Galileo positioning for location based services in urban environment. In C Gartner (Ed.), Proceedings of the 2nd symposium on location based services & telecartography (pp. 99-107). Vienna: TU Vienna – ICA. Verbree, E., Zlatanova, S. & Smit, K. (2004), Interactive navigation services through value-added cyclomedia panoramic images. In Interactive navigation services through valueadded cyclomedia panoramic images; Sixth Internat. Conference on Electronis Commerce 2004 (pp. 1-5). Delft: ACM (ISBN 1-58113-930-6). Vries, M.E. de (2004), Creating translation rules for integration of geo-data sets using OWL (Web Ontology Language). In Proceeding of the EuroSDR commission 5 & Eurographics workshop ‘Ontologies and schema translation services’ (pp. 124). Paris: EuroSDR. Vries, M.E. de, & Oosterom, P.J.M. van (2004), The third GML relay. In P.J.M. van Oosterom (Ed.), Geo-information standards in action (pp. 31-40). Delft: Nederlandse Commissie voor Geodesie, KNAW (ISBN 90 6132 289 8). Vries, M.E. de, & Tijssen, T.P.M. (2004), From hybrid mapping to integrated query and processing: two SDI cases from the Netherlands. In E.M. Fendel & M. Rumor (Eds.), Proceedings of UDMS 04 24th Urban Data Management Symposium, information systems and the delivery of the promised societal benefits (pp. 15.1-15.10). Delft: UDMS. Vries, M.E. de, & Zlatanova, S. (2004), Interoperability on the web: the case of 3D geo-data. In P. Isaias, P. Kommers & M. McPherson (Eds.), Proceedings of the IADIS international conference e-society (pp. 667-674). Lisbon: IADIS Press (ISBN 972-98947-5-2). Zlatanova, S. (2004). Large-scale urban 3D models. In Workshop D UDMS 04 Large-scale urban 3D models (pp. D.1D.52). Delft: UDMS. Zlatanova, S. (2004), Large-scale 3D data integration – an introduction to the challenges for CAD en GIS integration. In Directions Magazine; BIUC 2004 (pp. 1-2). Orlando: www.directionsmag.com. Zlatanova, S. (2004), Web 3D GIS for urban environments. In Proceedings of the International Symposium and Exhibition on Geoinformation 2004 (ISG2004) (pp. 1-12). Kuala Lumpur, Malaysia: Universiti Putra Malaysia. Zlatanova, S., Holweg, D. & Coors, V. (2004), Geometrical and topological models for real-time GIS. In Proceedings of the International workshop on next generation geospatial information (pp. 1-6). Cambridge: MA. Zlatanova, S., Holweg, D. & Coors, V. (2004), Geometrical and topological models for real-time GIS. In E.M. Fendel & M.
Rumor (Eds.), Proceedings of UDMS 04 24th Urban Data Management Symposium Information systems and the delivery of the promides societal benefits (pp. 3.33-3.46). Delft: UDMS. Zlatanova, S., Oosterom, P.J.M. van, & Verbree, E. (2004), 3D Geo-DBMS technology for improving disaster management. In M.O. Altan (Ed.), The international archives of the photogrammetry, remote sensing and spatial information sciences, proceedings of XXth ISPRS Congress, part B, vol. XXXV (pp. 124.1-124.6). Instanbul: Organising Committee of the XXth ISPRS Congress (ISBN 1682-1777). Zlatanova, S., Stoter, J.E. & Quak, C.W. (2004), Management of multiple representations in spatial DBMSs. In F. Toppen & P. Prastacos (Eds.), AGILE 2004 7th conference on geographic information science (pp. 269-278). Heraklion: Crete University Press (ISBN 960-524-176-5). Zlatanova, S. & Verbree, E. (2004), User tracking as an alternative positioning technique for LBS. In C Gartner (Ed.), Proceedings of the 2nd symposium on location based services & telecartography (pp. 109-115). Vienna: TU Vienna – ICA.
Internationale publicaties (Eds.) Fendel, E.M. & Rumor, M. (Eds.) (2004), Proceedings of UDMS 04, 24th Urban Data Management Symposium, Information systems and the delivery of the promised societal benefits. Delft: UDMS. Lemmens, M.J.P.M. (Ed.) (2004), GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (1-12). Schlieder, C., Oosterom, P.J.M. van, Zevenbergen, J.A., Lemmen, C.H.J., Fendel, E.M. & Hess, C. (Eds.) (2004), Standardization in the cadastral domain. Frederiksberg (Denmark): FIG.
Internationale publicaties in tijdschriften Lemmen, C.H.J. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Editorial Cadastral systems III. Computers, Environment and Urban Systems (ISSN 0198-9715) 28 (5), 435-442. Zlatanova, S., Rahman, A.A. & Shi, W. (2004), Topological models and frameworks for 3D spatial objects. Computers & geosciences (ISSN 0098-3004) 30 (4), 419-428.
Nationale publicaties in tijdschriften Aalders, H.J.G.L. & Reuvers, M. (2004), 2004, het begin van een nieuw normentijdperk. Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (1), 20-27. Brentjens, T.J., Vries, M.E. de, Quak, C.W., Oosterom, P.J.M. van, & Vijlbrief, T. (2004), WFS-protocol houdt data bij de bron, maar muteren kan op afstand. VI Matrix (ISSN 09296107) 12 (7), 16-18. Jansen, F.W., Oosterom, P.J.M. van, & Stoter, J.E. (2004), Het overbruggen van de kloof tussen CAD en GIS (1). Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (11), 482-487.
l 86 l
Jansen, F.W., Oosterom, P.J.M. van, & Stoter, J.E. (2004), Het overbruggen van de kloof tussen CAD en GIS (2). Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (11), 518-523. Oosterom, P.J.M. van, Quak, C.W. & Tijssen, T.P.M. (2004), Polygonen: het wankele fundament van ruimtelijk modelleren. Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (3), 127-132. Penninga, F., Verbree, E., Quak, C.W. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Genereren van een 6-positie postcodebestand op basis van de kadastrale registratie. Geo-info (ISSN 1572-5464) 1 (2), 70-75.
room. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (4), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Awareness. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (9), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Deliberations from observing maps. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (1), 9-9. Lemmens, M.J.P.M. & Quak, C.W. (2004), Exhanging geodata on the web. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (12), 35-37. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Full of danger. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (11), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Geo-information and sustainable development. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (12), 11-11. Externe rapporten Lemmens, M.J.P.M. (2004), Geospatial democracy. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (8), 11-11. Penninga, F. (2004), 3D topography – Realization of a thLemmens, M.J.P.M. (2004), Helping customers see the ree dimensional topographic terrain representation in an inteworld clearly: GeoSpatial World 2004. GIM International (ISSN grated TIN-TEN model. GIST (Ext. r. no. 27). Delft: Onder1566-9076) 18 (5), 62-63. zoeksinstituut OTB. Lemmens, M.J.P.M. (2004), One of the three. GIM InternaPenninga, F. (2004), Kartografische hoogtevoorstelling binnen Top-10 NL – Inventarisatie mogelijkheden op basis van tional (ISSN 1566-9076) 18 (7), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Problem equals product. GIM TOP10NL uitgebreid met een digitaal hoogtemodel. GISt International (ISSN 1566-9076) 18 (3), 11-11. (Ext. r. no. 28). Delft: Onderzoeksinstituut OTB. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Product survey on airborne laPenninga, F. (2004), Oracle 10g topology – Testing Oracle 10g topology using cadastral data. GISt (Ext. r. no. 26). Delft: serscanners. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (5), 45-47. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Remote sensing processing Onderzoeksinstituut OTB. software. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (7), 53-57. Verbree, E. (2004), Comparison gridding with ArcGIS 8.2 Lemmens, M.J.P.M. (2004), Understanding product and versus CPS/3. GISt (Ext. r. no. 25). Delft: Onderzoeksinstituut consumer. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (5), 11-11. OTB. Penninga, F. (2004), Kartografische hoogtevoorstelling binnen TOP10NL – Inventarisatie mogelijkheden op basis van TOP10NL uitgebreid met een digitaal hoogtemodel. 3DTOPO, Vakpublicaties 01. 2004: Topografische Dienst Kadaster. Quak, C.W. (2004), Inventarisatie informatiemodel GeAalders, H.J.G.L. (2004), Grootschalige topografie; Invenmeente Den Haag (Kleine Topografie). Amersfoort: Ravi, nettarisatie informatiemodel Framework voor GI uitwisseling. werk voor geo-informatie. Amersfoort: Ravi, netwerk voor geo-informatie. Quak, C.W. (2004), Inventarisatie informatiemodel TopoAalders, H.J.G.L. (2004), Ontwikkelingen voor meta data concepten. In L. Heres (Ed.), GeoMetaMatica. Inleidingen van grafische Dienst Kadaster. Amersfoort: Ravi, netwerk voor geo-informatie. de studiedag over metagegevens voor geografische informaSester, M. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Computational tie, Subcommissie Geo-Informatie Modellen, Utrecht, 18 mei 2004 (pp. 1-13). Delft: Nederlandse Commissie voor Geodesie cartography and spatial modelling. it – Information Technology (ISSN 1611-2776) 46 (5), 277-282. (ISBN 90-6132-285-5). Stoter, J.E., Oosterom, P.J.M. van, & Ploeger, H.D. (2004), Aalders, H.J.G.L., Bulens, J., Janssen, P., Oosterom, P.J.M. van, Reuvers, M. & Quak, C.W. (2004), Eisenpakket NEN 3610 Comparison of conceptual 3D cadastral models in different countries: 3D parcels basis for 3D cadastre? GIM International versie 2. Amersfoort: Ravi, netwerk voor geo-informatie. Aalders, H.J.G.L., Bulens, J., Janssen, P., Oosterom, P.J.M. (ISSN 1566-9076) 18 (6), 12-15. van, Reuvers, M. & Quak, C.W. (2004), Ontwerp NEN 3610 BaVermeij, B., Oosterom, P.J.M. van, & Raamsdonk, J. van sismodel Geo-informatie. Delft: NEN Normcommissie. (2004), Standaarden open-GIS voor snelle en betrouwbare uitKraak, M.J., Knippers, R.A., Kolk, B., Bakker, N.J., Burns, wisseling van geodata: zonder afstemming blijft het gissen. B., Oosterom, P.J.M. van, Vries, M.E. de, Quak, C.W., Tijssen, Computable (ISSN 0165-5450) 37 (12), 10-11. T.P.M., Bregt, A.K., Bulens, J., Vullings, L.A.E. & Heres, L. Zlatanova, S. (2004), GIS/CAD integration. GIM Interna(2004), Gegevensmodel TOP10NL, versie 2.3. Emmen – Entional (ISSN 1566-9076) 18 (11), 51-53. schede: Topografische Dienst Kadaster – ITC. Zlatanova, S. & Oosterom, P.J.M. van (2004), Large-scale Lemmens, M.J.P.M. (2004), 3D Cadastres. GIM Internation- 3D geo-information. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 al (ISSN 1566-9076) 18 (10), 11-11. (11), 51-53. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Agricultural information infrastructure. GIM International (ISSN 1566-9076) 18 (2), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), A matter of scale. GIM InternaOverige bijdragen tional (ISSN 1566-9076) 18 (6), 11-11. Lemmens, M.J.P.M. (2004), At the front of the lecture Aalders, H.J.G.L. (2004), Geo-Informatie Modellen van de
l 87 l
Nederlandse Commissie voor Geodesie. Secretaris Subcommissie Geo-Informatie Modellen van de Nederlandse Commissie voor Geodesie: Delft, lidmaatschap. Aalders, H.J.G.L. (2004), TC 287 Geo-Information – CEN. Voorzitter TC 287 Geo-Information – CEN (European Commission for Standardization): Delft, lidmaatschap. Aalders, H.J.G.L. (2004), NEN351-250 Geo-informatie. Voorzitter Commissie NEN351-250 Geo-informatie: Delft, lidmaatschap. Aalders, H.J.G.L. (2004), GIS Ostrava. Scientific Council GIS Ostrava: Ostrava, lidmaatschap. Aalders, H.J.G.L. (2004), Opleiding Geodesie. Onderwijscoördinator Opleiding Geodesie: Delft, organisatie activiteiten. Aalders, H.J.G.L. (2004), Spatial data standars of the International Cartographic Association. Scientific member and vice-chairman of the Commission of Spatial Data Standars of the International Cartographic Association, lidmaatschap. Aalders, H.J.G.L., Bulens, J., Vullings, L.A.E., Janssen, P.A.L.M. Oosterom, P.J.M. van, Reuvers, M. & Quak, C.W. (2004), Een standaard voor semantiek in een geo-informatie infrastructuur. Ede, Sympoisum Geo-Informatie Nederland, De nieuwste ontwikkelingen in de geo-informatie, June. Baars, M., Oosterom, P.J.M. van, Verbree, E. & Gorte, B.G.H. (2004), Structuring, indexing, querying and visualizing moving objects in a DBMS. Ede, Symposium Geo-Informatie Nederland, De nieuwste ontwikkelingen in de Geo-informatie, June. Fendel, E.M. (2004), Opleiding Geodesie. MSc coördinator Opleiding Geodesie: Delft, organisatie activiteiten. Fendel, E.M. (2004), Opleiding Geodesie. Erasmuscoördinator Opleiding Geodesie: Delft, organisatie activiteiten. Fendel, E.M. (2004), Urban Data Management. Programme Committee Urban Data Management Sym.posium 2004: Delft, lidmaatschap. Fendel, E.M. (2004), Urban Data Management. Executive Secretary Urban Data Management: Delft, lidmaatschap. Fendel, E.M. (2004), Vastgoedinformatie en Grondbeleid van Geo-Informatie Nederland (GIN). Vastgoedinformatie en Grondbeleid van Geo-Informatie Nederland (GIN): Utrecht, lidmaatschap. Fendel, E.M. & Oosterom, P.J.N. van (2004), Urban Data Management. Programme Committee Urban Data Management Symposium 2004: Delft, lidmaatschap. Lemmen, C.H.J., Molen, P. van der, Oosterom, P.J.M. van, Ploeger, H.D., Quak, C.W. & Stoter, J.E. (2004), Development of a modular standard for the cadastral domain. Presentation at the EULIS Seminar LIS and real property estate industry: Lund (01-04-2004 – 02-04-2004), conferentiebijdrage. Lemmens, M.J.P.M. (2004), GIM International interviews Hans Hess, managing director and ceo, Leica Geosystems, Te per cent turnover to research and development. In: GIM International, 18 (3), p. 6-9, ISSN 1566-9076, interview / gesprek. Lemmens, M.J.P.M. (2004), GIM International interviews Prof.Dr. Hans-Gerd Maas, Dresden University of Technology: LiDar: very interesting en promising. In: GIM International, 18(2), 6-9, ISSN 1566-9076, interview / gesprek. Lemmens, M.J.P.M. (2004), GIM International interviews prof. M. Ohran Altan, 2004 ISPRS Congress Director ‘Geo-imagery bridging’ continents. In: GIM International, 18(7), p. 7-9,
ISSN 1566-9076, interview / gesprek. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Geo-imagery bridging continents, review XXth ISPRS congress, Istanbul, Turkey. In GIM International 18 (9), p. 58-59, recensie. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Geo-informatie en Geomanagement. Voordracht gehouden tijdens het bedrijvenbezoek GITC van Ed Nijpels, Commissaris van de Koningin in Friesland aan uitgever GITCd: De Lemmer (9 april), workshop. Lemmens, M.J.P.M. (2004), Maturation of the DMC, interview with dr. Terry Keating, chairman, Z-Imaging. Interview in GIM International, 18 (9), p. 7-9, interview / gesprek. Lemmens, M.J.P.M. (2004), The application of high-resolution imagery and geographical information systems in cadastral mapping: a casestudy of the Republic of Moldova. External examiner PhD Committee S.M. Cashin, Title PhD thesis: The application of high-resolution imagery and geographical information systems in cadastral mapping: a casestudy of the Rep. of Moldova: Cambridge (29 maart), lidmaatschap. Louwsma, J.H. (2004), Constraints in geo virtual reality applications. Ede, Symposium Geo-Informatie Nederland, De nieuwste ontwikkelingen in de geo-informatie, June. Oosterom, P.J.M. van (2004), ACM-GIS. Programme Committee ACM-GIS, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Basisgegevens 2010. Taakgroep Basisgegevens 2010: Delft, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Constraints in geo-information models applied to geo-VR in landscape architecture. Afstudeerhoogleraar P.J.M. van Oosterom/Beleiders S. Zlatanova en R. van Lameren (Wageningen Universiteit) MSc Thesis J.H. Louwsma: Delft (1 mei), afstudeerverslag. Oosterom, P.J.M. van (2004), GI-Science. Programme Committee GI-Science: Santa Barbara, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Geographical Information Management and Applications. Bestuur MSc GIMA (Geographical Information Management and Applications): Utrecht, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Laat alle TB-studenten profiteren van ‘ruimte’-onderwijs. Interview (I Temming) met Peter van Oosterom in TBM Quarterly, II/2, p. 10-12: Delft (5 juli), interview / gesprek. Oosterom, P.J.M. van (2004), Modelling real property transactions. Management Committee COST Action G9 on Modelling real property transactions: Aalborg, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Moving objects in a geoDBMS: structuring, indexing, querying and visualizing moving points objects in a geo-DBMS context. Afstudeerhoogleraar P.J.M. van Oosterom/Beleiders E. Verbree en B.H.G. Gorte (L&R) MSc Thesis M. Baars: Delft (1 juni), afstudeerverslag. Oosterom, P.J.M. van (2004), Geo-Informatie Modellen van de Nederlandse Commissie van Geodesie (KNAW). Subcommissie Geo-Informatie Modellen van de Nederlandse Commissie van Geodesie (KNAW): Delft, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Notaris schetst perceelsgrens. Interview in Kadasterblad OnderOns (C. Duinkerken), 1 (8), p. 22, december, interview / gesprek. Oosterom, P.J.M. van (2004), OpenGIS web feature services for editing cadastral data. Afstudeerhoogleraar P.J.M. van Oosterom Begeleiders C.W. Quak en M.E. de Vries MSc Thesis T.J. Brentjens: Delft (1 april), afstudeerverslag.
l 88 l
Oosterom, P.J.M. van (2004), Samenwerkende universiteiten bieden nieuwe opleiding aan – Masteropleiding geographical information management and applications. Interview (K. Ris) met Peter van Oosterom in GeoNieuws, 2004 (1), p. 1921, ISSN 1568-9263, interview / gesprek. Oosterom, P.J.M. van (2004), Scientific Council ITC. Scientific Council ITC: Enschede, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Sectieraad Geo-ICT van GeoInformatie Nederland (GIN). Sectieraad Geo-ICT: Utrecht, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Spatial data handling. Program Committee International Symposium on Spatial Data Handling: Leicester, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van (2004), Synchronisation of work processes vs. geo-information, a RWS case. Afstudeerhoogleraar P.J.M. van Oosterom / Begeleiders M.J.P.M. Lemmens en A. den Boer (AGI-RWS) MSc Thesis M.A. de Rink: Delft (1 juli), afstudeerverslag. Oosterom, P.J.M. van (2004), Urban Data Management. National representative Urban Data Management Symposia: Delft, lidmaatschap. Oosterom, P.J.M. van, & Richardson, D. (2004), Advances in spatial data handling. Review door P.A. Burrough in International Journal of Geographical Information Science, 18 (2), p. 203-204, recensie. Oosterom, P.J.M. van, Stoter, J.E. & Jansen, F.W. (2004), Bridging the gap between GIS and CAD, BIUC 04 (23-27-052004), May. Oosterom, P.J.M. van, & Verbree, E. (2004), An algorithm for overlaying 3D features usinga tetrahedral network. Afstudeerhoogleraar P.J.M. van Oosterom/Begeleiders E. Verbree en C.W. Quak MSc Thesis A. van der Most: Delft (1 september), afstudeerverslag. Quak, C.W. (2004), MapServer, an OpenSource web-map application. Case study report T.M. Ingvarsson: Delft (1 januari), onderzoekspresentatie. Stoter, J.E. (2004), Prof. J.M. Tienstra onderzoeksprijs 2004. Uitreiking aan drs. J.E. Stoter van de prof. J.M. Tienstra Onderzoeksprijs 2004 tijdens het Symposium De aarde op maat, ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de NCG: Delft (20 februari), prestigieuze prijs. Stoter, J.E. (2004), Uitzicht te koop: een driedimensionale kaart van het Nederlands grondgebruik maakt het kadaster een stuk duidelijker. Interview (I. Leeuwangh) in Delta, nr. 11: Delft (25 maart), interview / gesprek. Verbree, E. (2004), Integrating network adjustment software within ArcGIS Survey Analist. Case study report L. Huisman: Delft (1 januari), onderzoekspresentatie. Verbree, E. (2004), Virtual Reality: Vorstellung einer neuen Wirklichkeit. Berlin, Internationales Praxisforum Virtuelle 3DModelle im Bauwesen, February.
l 89 l
Bijlage 2
Dissertaties in voorbereiding
Naast en in relatie tot OTB-onderzoek werkt een aantal interne en externe promovendi aan een promotieonderzoek. Achter de naam van de promovendus staat tussen haakjes vermeld aan welke universiteit de promotie zal plaatsvinden. 1. Verschillen en overeenkomsten tussen de volkshuisvestingssystemen in zeven West-Europese landen Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. H.M.H. van der Heijden, OTB/NETHUR (TU Delft) 2. Improvement of intermodal rail transport by new generation terminals Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R. Dekker (Erasmus Universiteit Rotterdam) Promovendus: mw. ir. Y.M. Bontekoning, OTB/TRAIL (TU Delft) 3. New generation terminal concepts and innovative bundling concepts for combined transport. Identification of promising and missing developments Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. ir. P.H.L. Bovy (TU Delft) Promovendus: ir. E.D. Kreutzberger, OTB/TRAIL (TU Delft) 4. Nodes in freight transport; an analysis of the competitiveness of terminals for intermodal transport Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. J.W. Konings, OTB/TRAIL (TU Delft) 5. Centripetale en centrifugale krachten, economische activiteit en mobiliteit in polycentrische stedelijke regio’s Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R.C. Kloosterman (UvA) Promovendus: ir. B.W. Lambregts, OTB/NETHUR (TU Delft tot 1 november 2003, daarna Universiteit van Amsterdam) (TU Delft) 6. The relationship between land use, transport services and travel behaviour Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. H.Timmermans (TU Eindhoven) prof. dr. D. Banister (UCL London) Promovendus: drs. C. Maat, OTB/NETHUR (TU Delft)
7. Aanpak van grootschalige woonwijken Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. F.A.G. Wassenberg, OTB/NETHUR (TU Delft) 8. Het beoordelen en verbeteren van de gezondheidsstatus van woningen Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Toegevoegd promotor: dr. ir. G.A.M. Vijverberg Promovendus: ir. E. Hasselaar, OTB/NETHUR (TU Delft) 9. Optimaliseren van de milieukwaliteit van woningen Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. N. Hendriks (TU Eindhoven) Promovendus: mw. ir. G. Klunder, OTB/NETHUR (TU Delft) Promotiedatum: 12 april 2005 10. ‘Quality of place’ by HST-stationslocaties Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. R.C. Kloosterman (UvA) Promovendus: drs. J.J. Trip, OTB/TRAIL (TU Delft) 11. The feasibility and functioning of public mortgage insurance models: an international comparison Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. Joseph Ferreira (MIT) prof. dr. David Geltner (MIT) Promovendus: Liou Cao (MIT, Cambridge Mass.) 12. Bouwbesluit en wijzigingen in de contractuele relatie tussen opdrachtgever, architect en uitvoerend bouwbedrijf Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. C.A. Adriaansens (Rijksuniversiteit Limburg) Promovendus: ir. H.H. van Zeeland, externe promovendus (TU Delft) 13. Woningkwaliteit in West-Europa Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. J.S.C.M. Hoekstra, OTB/NETHUR (TU Delft)
l 90 l
14. Sociale impact van herstructurering Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. G. Engbersen (EUR) Promovendus: drs. R.J. Kleinhans, OTB/NETHUR (TU Delft)
22. Performance vraagstukken in ruimtelijke DBMSsen Promotoren: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom prof. dr. ir. M.L. Kersten (UvA) Promovendus: drs. C.W. Quak, OTB (TU Delft)
15. Risico’s van het eigenwoningbezit; een verklaringsmodel voor het gedrag van eigenaar-bewoners Promotoren: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. P. Neuteboom, OTB/NETHUR (TU Delft)
23. Ontsluiting van geo-informatie via netwerken Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: drs. M.E. de Vries, OTB/DIOC Betade (TU Delft)
16. The meaning of a dwelling: conceptual and methodological issues Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. H.C.C.H. Coolen, OTB (TU Delft) 17. Sustainable restructuring of late post-war housing areas Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. ing. A.F. Thomsen Promovendus: mw. M.M. Sunikka MSc, OTB (TU Delft) 18. The future of social housing provision in the Netherlands Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. A.G. Wolters, OTB (TU Delft) 19. Meerwaarde creëren binnen stedelijke netwerken: complementariteit, samenhang en samenwerking Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. E.J. Meijers, OTB (TU Delft) Toegevoegd promotor: mw. dr. ir. M. Spaans 20. Effectiveness of energy policies in realising CO2-reduction in the building sector Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: mw. ir. W.M.C. Beerepoot, OTB (TU Delft) 21. Casco analysis for apartment redifferentiation Promotoren: prof. ing. A.F. Thomsen (faculteit Bouwkunde) prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: ir. M.T. Andeweg-van Battum (faculteit Bouwkunde, TU Delft)
24. Driedimensionale Topografische Terreinmodellering op basis van Tetraëder Netwerken: Top10-3D Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ir. E. Verbree (TU Delft) 25. Authentieke registraties als bouwstenen voor een GII Promotoren: prof. dr. W.K. Korthals Altes prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ir. A.P. Kap (TU Delft) 26. The development of National Spatial Data Infrastructures: the role of access policies Promotor: prof. mr. dr. J. de Jong Promovendus: ir. B. van Loenen (TU Delft) 27. Achtergrond vaststelling gemeentegrenzen in Nederland Promotoren: prof. mr. dr. J. de Jong prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ing. A.J. van der Meer (TU Delft) 28. Ordening en sturing van de grondmarkt Promotoren: prof. dr. W.K. Korthals Altes prof. dr. W. Salet Promovendus: drs. ing. J.H. de Greef (TU Delft) 29. Planrealisatie met rechthebbenden Promotor: prof. mr. dr. J. de Jong Promovendus: ir. H.W. de Wolff (TU Delft) 30. Housing economics Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. E.L.T. van Steen (TU Delft) 31. Koopprijsontwikkelingen en marktwerking Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: P. de Vries (TU Delft)
l 91 l
32. Polynuclear development in the age of high-technology: the impact of biopharmaceutical clusters on regional economic development in the Northeast corridor and the Randstad Promotoren: prof. dr. ir. H. Priemus prof. dr. A.H. Amsden (MIT) prof. dr. C. Baxter (MIT) Toegevoegd promotor: mw. dr. M.S. van Geenhuizen Promovendus: Michael Sable (MIT, Cambridge Mass.) 33. Grote veranderingen in een netwerk: de volkshuisvesting. Een analyse van processen rond drie strategische veranderingen in het beleid van de rijksoverheid Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus prof. mr. dr. J.A. de Bruijn (TBM) Promovendus: drs. J. Koffijberg (TU Delft) 34. Succesfactoren van probleemloze wijzen in problematische wijktypen Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: mw. drs. C.M.M. Adriaanse (TU Delft) 35. Creative dockyards and trendy factories. Real estate development for artists and creative industries Promotor: prof. dr. S. Musterd (Universiteit van Amsterdam) Promovendus: drs. M.M. Arnoldus (TU Delft) 36. Woonbeleving en woningkeuzegedrag Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: mw. ir. J. Meesters (TU Delft) 37. Lerend vermogen en kennis van de stedelijke vernieuwing Promotor: prof. dr. W.K. Korthals Altes Promovendus: mw. drs. J. van Bemmel (TU Delft) 38. Re-imaging a new town: identity strategies and the social production of space in a Dutch post-war housing area Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: drs. L.G.A.J. Reinders (TU Delft) 39. Stedelijke ontwikkeling in de tijd gevolgd Promotor: prof. dr. J.W. Duyvendak (Universiteit van Amsterdam) Prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. A.W. van der Pennen (TU Delft)
40. De ontwikkeling van aangepakte wijken in de tijd Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer Promovendus: ir. A.L. Ouwehand (TU Delft) 41. Commodity strategy development for Dutch housing associations’ technical management services Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus Promovendus: drs. H.J. van Mossel (TU Delft) 42. Energy conservation in the rented housing stock of landlords Promotor: prof. dr. F.M. Dieleman prof. ing. A.F. Thomsen Promovendus: ir. J.W. Smid (TU Delft) 43. Stimulansen en belemmeringen voor verhuurders om in te springen op de vergrijzing Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. F.M. Dieleman Promovendus: mw. drs. L. Leber (TU Delft) 44. Effecten van het voorraadbeleid van sociale verhuurders Promotor: prof. dr. P.J. Boelhouwer prof. dr. F.M. Dieleman (TU Delft) Promovendus: drs. N.E.T. Nieboer (TU Delft) 45. Bouwregelgeving voor de kwaliteit van bestaande woningvoorraad Promotor: prof. ing. A.F. Thomsen prof. dr. F.M. Dieleman Promovendus: mw. ir. A. van der Bos (TU Delft) 46. Performance measurement for sustainable building and sustainable development in urban restructuring Promotor: prof. dr. ir. H. Priemus prof. mr. dr. J.A. de Bruijn (TBM) Promovendus: mw. ir. K. Soldaat (TU Delft) 47. Effects on activity and travel patterns of preferences and attitudes concerning urban form and travel behaviour Promotor: prof. dr. G.P. van Wee (TBM) Promovendus: mw. drs. W. Bohte (TU Delft)
l 92 l
48. The Post-ESDP process: introducing a territorial dimension into EU-policies Promotor: prof. dr. A. Faludi Toegevoegd promotor: dr. W.A.M. Zonneveld Promovendus: drs. B. Waterhout (TU Delft) 49. Spacial effiency of production processes Promotor: prof. dr. B. Needham (KUN) Promovendus: drs. P.A.J. Metzemakers (TU Delft) 50. De rol van bestemmingsplannen bij de waardeverandering bij stedelijke vernieuwing Promotor: prof. dr. W.K. Korthals Altes Promovendus: drs. M. Demetrio Muñoz Gielen (TU Delft) 51. Stedelijke vernieuwing en rechtssystemen Promotor: prof. dr. W.K. Korthals Altes Promovendus: mr. drs. M. van der Veen (TU Delft) 52. Proposal for the national system of property cadastre Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom prof. mr. J.W.J. Besemer Lid promotiecommissie: mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen Promovendus: J.P. da Fonseca Hespanha de Oliveira, MSc (TU Delft)
53. Instrumenten landschappelijke waarden Promotor: prof. dr. W.K. Korthals Altes Promovendus: mw. mr. ir. H.E. van Rij (TU Delft) 54. 3 D Topography, Realization of a three dimensional topografic terrain in a feature-based integrated TIN/TEN model Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: ir. F. Penninga (TU Delft) 55. Distributed interoperable processing in GIA Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Lid promotiecommissie: dr. R.A. de By (ITC) Promovendus: ir. R. Lemmens (ITC) 56. Towards a rigorous logic for spacial data representation Promotor: prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Lid promotiecommissie: dr. D. Pullar (University of Queensland, Australië) Promovendus: R.J. Thompson, MSc (TU Delft) 57. Pin-point deformation monitoring by satellite remote sensing and 4D GIS Promotor: prof. dr. ir. P.J.G. Teunissen (faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek) prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom Promovendus: S. Gehlot, m.tech. (TU Delft)
l 93 l
Bijlage 3
Personeel
Directie prof. dr. P.J. Boelhouwer (wetenschappelijk directeur) prof. dr. W.K. Korthals Altes
Coördinatieteam prof. dr. P.J. Boelhouwer (voorzitter) mw. ir. Y.M. Bontekoning drs. H.C.C.H. Coolen drs. H.M.H. van der Heijden prof. dr. W.K. Korthals Altes drs. C. Maat prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom ir. A.L. Ouwehand dr. ir. ing. H.J. Visscher P.J. van Zinnen mw. E.M. Fendel (secretaris)
Onderzoekssecties Sectie Duurzaam Woningvoorraadbeleid en Kwaliteitszorg dr. ir. ing. H.J. Visscher (coördinator) mw. ir. W.M.C. Beerepoot mw. ing. C. Boon (tot 1 augustus 2004) mw. ir. A. van der Bos dr. ir. J.T. van Ginkel ir. E. Hasselaar dr. ir. H.P. Heeger mw. dr. L.C.M. Itard (vanaf 15 september 2004) mw. ir. G. Klunder ir. K.W. Korse (tot 20 januari 2004) mw. drs. L. Leber (vanaf 22 maart 2004) dr. F.M. Meijer drs. H.J. van Mossel (vanaf 1 maart 2004) drs. N.E.T. Nieboer ir. J.W. Smid (vanaf 1 april 2004) mw. ir. K. Soldaat (vanaf 1 september 2004) dr. ir. A. Straub mw. M.M. Sunikka MSc dr. ir. G.A.M. Vijverberg Sectie Vervoer en Infrastructuur mw. ir. Y.M. Bontekoning (interim coördinator) dr. M. Janic drs. J.W. Konings ir. E.D. Kreutzberger dr. ir. J.G.S.N. Visser (tot 1 augustus 2004) dr. J.M. Vleugel
Sectie Stedelijke Vernieuwing en Wonen ir. A.L. Ouwehand (coördinator) mw. drs. C.M.M. Adriaanse drs. M.M. Arnoldus (vanaf 1 maart 2004) mw. drs. J. van Bemmel (vanaf 1 april 2004) mw. drs. G. van Daalen mw. drs. S. Davis dr. H. van Ham (1 mei – 1 oktober 2004) drs. R.J. Kleinhans mw. dr. H.M. Kruythoff dr. M. van der Land mw. ir. M. Muller (vanaf 1 april 2004) drs. A.W. van der Pennen drs. L.G.A.J. Reinders drs. R.J. Sluis (tot 19 februari 2004) drs. F.A.G. Wassenberg Sectie Stedelijke en Regionale Ontwikkeling drs. C. Maat (coördinator) mw. drs. W. Bohte (vanaf 1 maart 2004) dr. E. Louw drs. E.J. Meijers drs. P.A.J. Metzemakers (vanaf 13 september 2004) dr. A. Romein mw. dr. ir. M. Spaans dr. D. Stead drs. J.J. Trip drs. B. Waterhout dr. W.A.M. Zonneveld Sectie Volkshuisvesting en Woningmarkt drs. H.M.H. van der Heijden (coördinator) dr. H.J.F.M. Boumeester drs. C.P. Dol mw. dr. ir. M.G. Elsinga dr. R.W. Goetgeluk mw. dr. M.E.A. Haffner drs. J.S.C.M. Hoekstra dr. T.J. Kauko (research fellow) dr. J.M. Kersloot drs. C.J.M. Lamain drs. A.A.A. Mariën mw. ir. J. Meesters (vanaf 15 oktober 2004) drs. P. Neuteboom ir. drs. E.L.T. van Steen mw. drs. J. Toussaint (vanaf 1 december 2004) P. de Vries drs. A.G. Wolters mw. drs. A.J. Zwarts (tot 1 november 2004)
l 94 l
Sectie Geo-informatie en Grondbeleid prof. dr. W.K. Korthals Altes (coördinator) (gedetacheerd via TBM) prof. mr. J.W.J. Besemer (gedetacheerd via TBM vanaf 1 augustus 2004) dr. ir. T. van Dijk ing. J.T. Gravesteijn drs. ing. J.H. de Greef mw. dr. ir. D.A. Groetelaers mw. prof. mr. dr. J. de Jong (gedetacheerd via TBM) ir. A.P. Kap ir. B. van Loenen drs. M. Demetrio Muñoz Gielen (vanaf 1 maart 2004) mr. dr. H.D. Ploeger mw. mr. ir. H.E. van Rij (vanaf 25 oktober 2004) mr. drs. M. van der Veen (vanaf 15 februari 2004) ir. H.W. de Wolff mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen Sectie GIS Technologie prof. dr. ir. P.J.M. van Oosterom (coördinator) (gedetacheerd via TBM) prof. ir. H.J.G.L. Aalders (tot 1 november 2004) mw. E.M. Fendel dr. ir. M.J.P.M. Lemmens ir. F. Penninga (vanaf 1 april 2004) drs. C.W. Quak mw. dr. J.E. Stoter (tot 1 mei 2004) ir. E. Verbree mw. drs. M.E. de Vries mw. dr. ing. S. Zlatanova Sectie Methodologie en Informatica drs. H.C.C.H. Coolen (coördinator) mw. C.H.M. van Eijk mw. C.M. Hazewinkel mw. dr. S.J.T. Jansen (vanaf 15 augustus 2004) K.W. Mulderij (vanaf 19 april 2004) K. Sauren
Gasten/Onbezoldigde medewerkers prof. ir. H.J.G.L. Aalders (vanaf 1 november 2004) mw. L. Cao MSc (tot 30 juni 2004) prof. dr. J. den Draak mr. J.P. da Fonseca Hespanha de Oliveira (vanaf 1 november 2004) ir. M. Jellema (tot 1 juli 2004) mr. ing. B.C. Kok mw. dr. J. Liang (1 augustus-1 oktober 2004) ing. A.J. van der Meer
prof. H. Sun (vanaf 1 augustus 2004) A. Tompson (vanaf 1 december 2004) dr. ir. J.G.S.N. Visser (vanaf 1 augustus 2004)
Beheer P.J. van Zinnen prof. dr. F.M. Dieleman (gedetacheerd via TBM vanaf 1 april 2004) B. Stuivenberg (gedetacheerd via CiTG, AMA) Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht mw. E. Vogels mw. A.D. Dersjant mw. drs. C.A. Faber Financieel Economische Zaken M.H.H. Hagendijk F. Jabbar I. Mikkelsen Personeel en Organisatie mw. C. Jautze mw. M. Kleijweg mw. M. Kole mw. D.M. van der Kruk Publicatiebureau drs. D.J. Dubbeling J.M.A. Ruigrok A.B. Smits H.W.M. Toneman Secretariaat mw. M.J. Voskuil (coördinator) mw. E.M.Y. Bast-Gast (vanaf 1 juni 2004) mw. A.C. van den Bos mw. A.M.P. van Cooten-van den Bos (tot 1 april 2004) mw. E.J.M.H. van Deurzen mw. C.W. Groeneveld mw. J.A.M. Koopman-Schuurs mw. M.M.M. Lansbergen mw. T.S. Mulder (vanaf 13 september 2004) mw. B. van der Sluijs (tot 1 september 2004) mw. G. Waaijer Voorlichting en publiciteit mw. drs. E. Philipsen mw. A.D. Dersjant mw. drs. C.A. Faber
l 95 l
Bibliotheek en documentatie (gedetacheerd via centrale bibliotheek TUD) M. Broekarts mw. M. Heijink H.J. Krul A.H. Ritter
OdC In mei 1998 is de OTB-onderdeelcommissie gevormd, als wettelijk onderdeel van de Ondernemingsraad TU Delft. De samenstelling van de OdC in 2004 is als volgt: mw. ir. G. Klunder (voorzitter) (tot 1 juni 2004) P. de Vries (secretaris tot 1 juni 2004, voorzitter vanaf 1 juni 2004) mw. C.M. Hazewinkel (secretaris vanaf 1 juni 2004) drs. D.J. Dubbeling (vanaf 1 november 2004) dr. R.W. Goetgeluk mr. H.D. Ploeger drs. C.W. Quak (vanaf 1 november 2004) B. Stuivenberg (Ondernemingsraad TU Delft)
Bedrijfshulpverlening mw. E.J.M.H. van Deurzen mr. dr. ir. J.A. Zevenbergen I. Mikkelsen
Personeelscommissie mw. ir. A. v.d. Bos dr. R.W. Goetgeluk ing. J.T. Gravesteijn dr. A. Romein drs. R.J. Sluis (tot 19 februari 2004) dr. ir. A. Straub mw. dr. eng. S. Zlatanova
l 96 l
Bijlage 4
Maatschappelijke dienstverlening en nevenactiviteiten
Lid Programmaraad Onderzoekschool TRAIL Aalders, H.J.G.L. Voorzitter Commissie NEN351 240 Geo-informatie Boumeester, H.J.F.M. Secretaris subcommissie Geo-Informatie Modellen van de Lid onderwijscommissie Onderzoekschool NETHUR Nederlandse Commissie voor Geodesie (KNAW) Lid Scientific Council GIS Ostrava Vice-voorzitter commission of Spatial Data Standards van de Dieleman, F.M. Lid Begeleidingscommissie Ruimtelijk Planbureau International Cartographic Association Voorzitter TC 287 Geo-Information – CEN (European Lid Raad van Toezicht Habiforum Lid Raad van Advies Lorenz Van Ittersum Fonds, TNO Commission for Standardization) Onderwijscoördinator Opleiding Geodesie Lid Quality Group Woononderzoek, Ministerie VROM Lid Programme Steering Committee, Programme SELMA, Arnoldus, M.M. Fifth Framework Programme, European Union Redacteur Rooilijn, Tijdschrift voor wetenschap en beleid in Lid Advisory Board, Journal of Housing and the Built de ruimtelijke ordening Environment Lid Advisory Board, BELGEO Besemer, J.W.J. Draak, J. den Voorzitter Raad van Toezicht Gelreziekenhuizen Voorzitter Raad van Toezicht Stichting Advisering Lid landelijke cliëntenraad Sociale Verzekeringsbank Bestuursrechtspraak Amstelveen Voorzitter Bestuurscommissie voor het Voortgezet Openbaar Voorzitter Commissie bezwaarschriften en externe klachtenOnderwijs in Apeldoorn behandeling, gemeente Waddinxveen Voorzitter Stichting Almere Kennisstad Lid Werkgroep wonen seniorenraad Waddinxveen Vice-voorzitter Bestuur Vereniging Natuurmonumenten Dubbeling, D.J. Vice-voorzitter Raad van Toezicht ITC Lid Nederlandse Commissie voor Geodesie Redacteur tijdschrift Bouwmarkt Lid Commissie Evaluatie Wet op het Notarisambt Elsinga, M.G. Commissaris Geodelta Lid curatorium opleiding ZBO’s NSOB Lid Raad van Toezicht Woningstichting PWS Rotterdam Lid Raad van Advies SAV€ Lid redactie Tijdschrift voor de Volkshuisvesting Lid Raad van Advies Stichting Goed Bestuur Voorzitter redactie Onderzoeksdossier Tijdschrift voor de Lid Raad van Advies USBO Volkshuisvesting Review editor European Journal of Housing Policy Boelhouwer, P.J. Fendel, E.M. Lid Advisory Board European Journal of Housing Policy Vice-voorzitter Coordination Committee European Network Executive Secretary Urban Data Management Society Lid Sectieraad Vastgoedinformatie en Grondbeleid van Geofor Housing Research Vice-voorzitter Raad van Commissarissen woningbouwvInformatie Nederland (GIN) Erasmus coördinator Opleiding Geodesie ereniging Vecht en Omstreken Lid Raad van Toezicht Woningcorporatie De Goede Woning Lid Organization Committee COST Action G9/FIG commisZoetermeer sion 7 workshop Standardization in the Cadastral Domain Voorzitter DGW/NETHUR partnership programma Editor-in-Chief Journal of Housing and the Built Environment Goetgeluk, R.W. Coördinator ENHR-working group Migration, Residential (HBE) Lid Werkgroep Groen en rood in balans van de Raad voor Mobility and Housing Policy Lid stuurgroep Nederlands Consortium LUMOS (Land Use het Landelijk Gebied Lid European Housing Forum Modelling) Lid Adviesraad Prijzenstatistiek van het CBS Bestuurslid PvdA, afdeling Utrecht Voorzitter PvdA Werkgroep Wonen Lid PvdA werkgroep Wonen RO, afdeling Utrecht Lid programmacommissie gemeenteraadsverkiezingen 2006 Bontekoning, Y.M. Utrecht Coördinator NECTAR Cluster Goederenvervoer, netwerk voor Voorzitter PvdA-werkgroep Europa: Europese verkiezingen, transportonderzoekers in Europa afdeling Utrecht
l 97 l
Gravesteijn, J.Th. Voorzitter bewonersplatform Binnenstad-Noord Delft Lid bestuur Nieuwe Delftsche Verhuurders Vereniging Haffner, M.E.A. Redactielid Journal of Housing and the Built Environment (HBE) Review editor European Journal of Housing Policy Lid International Editorial Advisory Board van Housing Studies
Konings, J.W. Lid Benelux Interuniversitaire Groepering van Vervoerseconomen (BIVEC) Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) Klunder, G Lid Working Commission W100 Environmental Assessment of Buildings van de Internationaal Council for Building Research and Documentation (CIB) Lid Working Group Housing and Urban Sustainability van de European Network for Housing Research (ENHR)
Hasselaar, E. Directeur Klimaatbouw BV, ontwerp en productontwikkeling Korthals Altes, W.K. voor de bouw Lid International Society for Indoor Air Quality (ISIAQ) Lid wetenschappelijke stuurgroep BSIK-project Vernieuwend Lid VIBA en VIBA-werkgroep Duurzaam en Gezond Bouwen Ruimtegebruik Lid Bestuur onderzoekschool NETHUR en Wonen Lid ontwikkelingskring ROMBO-tactiek van de gemeente Den Lid accreditatieadviescommissie RICS Nederland Voorzitter redactie Handboek Grondbeleid en LocatieontwikHaag keling Lid dagelijks bestuur platform Duurzame Ontwikkeling Heeger, H. Beleidsadviseur Com.Wonen, Rotterdam TU Delft Lid Review Board Nordic Journal of Surveying and Real Hoekstra, J.S.C.M. Estate Research Redactiesecretaris Journal of Housing and the Built Kreutzberger, E.D. Environment (HBE) Projectsecretaris Landelijke PvdA werkgroep Wonen Lid Programmagroep en Vervoerslink van GOVERA (Goederenvervoer Randstad) Itard, L.C.M. Lid Benelux Interuniversitaire Groepering van Bestuurslid International Building Performance Simulation Vervoerseconomen (BIVEC) Lid Network on European Communications and Transport Association, afdeling Nederland (IBPSA-nvl) Lid Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Activity Research (NECTAR) Senior beleidsmedewerker (part-time) Dienst Stedelijke Gebouwen (TVVL) Ontwikkeling (afd. Verkeer, Strategie) gemeente Den Haag Jong, J. de Lid van de VROM-Raad Kruythoff, H.M. Lid van de Mijnraad Lid Organizing Committee Residential environments in Lid Raad van Advies Instituut voor Bouwrecht people’s minds, 2005, Delft Lid redactieraad tijdschrift Bouwrecht Land, M. van der Kleinhans, R.J. Lid van Kring Leidse Urbanisten (KLU) Lid Onderwijscommissie onderzoekschool NETHUR Lid van International Research Network on Housing, Lid Student Advisory Board van het Graduate Journal of Ethnicity and Policy (IRNHEP) Lid Organizing Committee Residential environments in Social Science people’s minds, 2005, Delft Kok, B.C Adviserend lid van de National Clearingshouse GeoLemmens, M.J.P.M. Editor GIM International Information (NCGI) Lid Steering Committee GSDI External examiner PhD committee S.M. Cashin, Cambridge, Lid General Board Eurogi Groot-Brittannië Directeur/secretaris van de Ravi
l 98 l
Louw, E Lid Forum Ruimte en Leefomgeving, Stichting Natuur en Milieu
Maat, C. Lid NECTAR, Network on European Communicatons and Transport Activity Research Lid STELLA, Thematic Network (Sustainable Transport in Europe And Links and Liaisons With America), Focus Group 4: Environment, Safety, Health, Land Use, and Congestion
Lid management committee COST Action G9 on Modelling real property transactions Scientific organizer Dagstuhl Seminar 03401 Computational Cartography and Spatial Modelling (28 september – 3 oktober 2003, Wadern, Duitsland) Voorzitter program committe COST Action G9/FIG Commission 7 Workshop Standardization in the Cadastral Domain Lid college van deskundigen doctoraatbeurzen SB/2003B/geografie en cartografie van het Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen National representative Urban Data Management Society (UDMS)
Meer, A.J. van der Hoofdredacteur Geo-Info
Meijer, F.M. Lid Working Commission W60 Performance concept in building Lid Task Group TG37 Perfomance based building regulatory systems van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB)
Ouwehand, A.L. Voorzitter Programmaraad NIROV Netwerk Bouwen en Wonen Redactielid De Vitale Stad Lid Raad van Commissarissen Woningbedrijf Rotterdam
Demetrio Muñoz Gielen, D. Nederland correspondent Spaans tijdschrift Ciudad y Territorio-Estudios Territoriales Lid particuliere ontwikkelingshulporganisatie
Pennen, A.W. van der Redactielid van het Handboek Sturing in de sociale sector Voorzitter van de Klachtencommissie Woonruimteverdeling regio Leiden
Nieboer, N.E.T. Mede-coördinator van ENHR-working group Housing Renewal and Maintenance i.o.
Ploeger, H.D. Lid Onderzoekschool Ius Commune Medewerker WPNR Medewerker Stichting ter bevordering van de notariële wetenschap Juridisch redacteur De Notarisklerk Lid boekenraad uitgeverij Ars Aequi, sectie privaatrecht Voorzitter Working group on 3D Cadastre of FIG Commision 7
Oosterom, P.J.M. van Lid Scientific Council ITC Lid Subcommissie Geo-Informatie Modellen, Nederlandse Commissie voor Geodesie (KNAW) Lid Taakgroep Ruimtelijke Basisgegevens 2010, Nederlandse Quak, C.W. Commissie voor Geodesie (KNAW) Lid Bestuur MSc GIMA (Geographical Information Lid TOP-10 gebruikersgroep Lid Commissie NEN351 240 Geo-informatie Management and Applications) (Universiteit Utrecht, Wageningen Universiteit, ITC, TU Delft) Reinders, L.G.A.J. Voorzitter Sectie GIS, Kring voor Aardobservatie en Geo Lid redactie Agora informatica Lid Sectieraad Geo-ICT van Geo-Informatie Nederland (GIN) Lid van Kring Leidse Urbanisten Lid Editorial Board Computers, Environment and Urban Lid Organizing Committee Residential environments in Systems people’s minds, 2005, Delft Lid Editorial Board Nordic Journal of Surveying and Real Mede-coördinator ENHR-working group Housing and Social Estate Research (NSJR) Theory Gastredacteur themanummer Cadastral Systems III, Romein, A. Computers, Environment and Urban Systems Lid Program Committee International Symposium on Spatial Coördinator werkgroep Economie & Haven, GroenLinks Data Handling afdeling Rotterdam Lid Program Committee ACM-GIS Lid redactie Parterre, ledenblad GroenLinks, afdeling Lid Program Committee GI-Science Rotterdam
l 99 l
Lid steunfractie Centrumraad GroenLinks, afdeling Rotterdam
Lid Steering Committee Third International Symposium on Underground Freight Transportation by Capsule Pipelines and Other Tube/Tunnel Systems, Bochum (2004) Lid Organizing Committee ‘Fourth International Conference on City Logistics’ 2005, Langkawi (Maleisië) Directielid Institute for City Logistics, Kyoto (Japan)
Spaans, M. Lid beoordelingscommissie Werkgroep (wetenschappelijke) Studiereizen Ontwikkelingslanden
Stead, D. Lid redactie commissie European Journal of Transport and Infrastructure Research Lid NECTAR, Network on European Communications and Transport Activity Research Clusterleider Transport Policy: Markets, Institutions and Environment, Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) Lid STELLA, Thematic Network (Sustainable Transport in Europe and Links and Liaisons with America) PhD Examiner, University College London th Workshop on Invited Round Table discussant at the 4 Transport Related Health Impacts supported by the UNECE/WHO Pan-European Programme on Environment Health and Transport (Sliema, Malta)
Vleugel, J.M. Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR) Lid Thematic Netwerk Sustainable Transport in Europe and Links and Liaisons With America (STELLA), focus Group 1: Globalisation, E-Economy and Trade Lid Regional Science Association International (RSAI) en RSA Nederland (RSA-N)
Straub, A. Lid Working Commission W70 Facility Management and Maintenance van de International Council for Building Research and Documentation (CIB) Lid NEN-Commissie 351 261 Conditiemeting van bouw- en installatiedelen Sunikka, M.M. Lid CIB Task Group TG55 – Smart and Sustainable Built Environment Tijssen, drs. T.P.M. Lid Werkgroep Onderwijs en Onderzoek, Nederlandse Vereniging voor Kartografie Lid SIM commissie (Spatial Information Management) van OGh (Oracle Gebruikersgroep Holland) Visscher, H.J. Lid Stuurgroep afstuderen Volkshuisvesting, faculteit Bouwkunde, TU Delft Lid Working Commission W60 Performance concept in building van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB) Visser, J.G.S.N. Lid Benelux Interuniversitaire Groepering van Vervoerseconomen (BIVEC) Lid Network on European Communications and Transport Activity Research (NECTAR)
Vijverberg, G.A.M. Lid sector onroerend goed van de Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud (NVDO) Lid Working Commission W70 Facility Management and Maintenance van de International Council for Building Research and Documentation (CIB) Lid Working Commission W60 Performance concept in building van de Institutional Council for Building Research and Documentation (CIB) Wassenberg, F.A.G. Coördinator van ENHR-working group Large Housing Estates Lid IFHP-Working Party Housing and Urban Settlements Lid Platform Spoortunnel Delft Waterhout, B. Lid Werkgroep Omgevingsplanning van de Beroepsvereniging van Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen (BNSP) Wolff, H.W. de Secretaris werkgroep Polis van de vereniging Geo-informatie Nederland Lid Editorial board International transactions in land management Lid redactie Handboek Grondbeleid en Locatieontwikkeling Lid Raad van Advies Instituut voor Bouwrecht Lid Binnenstadsforum gemeente Delft Lid redactie Nieuwsbrief Grond Zevenbergen, J.A. Medewerker Tijdschrift Agrarisch Recht Vice-voorzitter COST Action G9 Modelling Real Property Transactions Lid redactie Wetgeving Landelijk Gebied
l 100 l
Zlatanova, S. Lid international advisory panel of the International Symposium and Exhibition on Geo-information, Shah Alam, Malaysia Coördinator Research Seminar GIS/CAD (Bentley International User Conference, 2004 en 2005, en lid jury Lid bestuur Urban Data Management Society Voorzitter ISPRS WG IV/8 Spacial data integration for emergency response Vice-voorzitter program committee The International workshop on Service and Application of SDI, oktober 2005, China Mede-organisator Joint ISPRS en DAGM Workshop on Object Extraction for 3D City models and traffic monitoring concepts, algorithms and evaluation, augustus 2005, Wenen, Oostenrijk Lid program committee First International Workshop on Next Generation 3D City Models, juni 2005, Bonn, Duitsland Zonneveld, W.A.M. Lid Onderwijscommissie Beroepsvereniging voor Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen (BNSP) Lid redactie Stedebouw & Ruimtelijke Ordening (recensies) Lid promotiecommissie Dr. Lianne van Duinen, Universiteit van Amsterdam
Onderzoeksinstituut OTB Technische Universiteit Delft Jaffalaan 9, 2628 BX Delft Postbus 5030, 2600 GA Delft Telefoon (015) 2783005 Fax (015) 2784422 E-mail
[email protected] http://www.otb.tudelft.nl
