Jaarverslag 2013
Jaarverslag 2013
MZ jaarverslag 2013 1
Vaccinatiecampagne
2 MZ jaarverslag 2013
Samenstelling van Bestuur en Directie Bestuur: Voorzitter– C.N. Rozenblad Secretaris– M. Beck Penningmeester – L. Kloof Lid – R. Jaleti Lid – H. Jintie Lid – C. Cairo Lid – E. Fraenk
Directie: Algemeen Directeur – E.D. van Eer Onderdirecteur Financieel Administratieve Zaken – K. Somai
Coördinatiecentrum: Zonnebloemstraat 45-47 Postbus 4086 Telefoon: (597) 499466 Fax: (597) 432655 E-mail:
[email protected] Website: www.medischezending.sr Paramaribo – Suriname
MZ jaarverslag 2013 3
Informatiedag te Godo olo
4 MZ jaarverslag 2013
Inhoud 1.
Profiel van de Stichting
6
2.
Directieverslag
9
2.1.
Algemeen
9
2.2
Beleidszaken
9
2.2.1 Versterking en vernieuwing van het gezondheidszorgsysteem
10
2.2.2 Algemene toegang tot zorg en beschikbaarheid van zorg op basis van behoefte
10
2.2.3 Verplichting tot gelijke gezondheidskansen als onderdeel van sociale rechtvaardigheid
10
2.2.4 Gemeenschapsparticipatie in het bepalen en het uitvoeren van gezondheidsagenda’s
11
2.2.5 Bevordering van de gezondheid door health promotion en health education
11
2.2.6 Sectorale en intersectorale benaderingen van gezondheid
11
2.2.7 Gebruik van beschikbare en betaalbare technologie
11
2.3
Kerncijfers overzicht
12
2.4
De Medische Zending in cijfers
13
2.4.1 Financiering van de begroting
13
2.4.2 Exploitatie kosten
14
2.4.3 Financiële positie
16
2.5
16
3.
Jaarrekening
18
3.1
BALANS PER 31 DECEMBER
18
3.2
STAAT VAN BATEN EN LASTEN OVER 2013
19
3.3
KASSTROOMOVERZICHT OVER 2013
20
3.4
ALGEMENE TOELICHTING
21
3.5
TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER 2013
23
3.6
TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN OVER 2013
27
3.7
CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT
29
Dankwoord
Lijst van Afkortingen
31
MZ jaarverslag 2013 5
1. Profiel van de Stichting De Stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname is opgericht bij notariële akte op 22 mei 2001. De Stichting is opgericht om het medisch werk, in het bijzonder in het binnenland van Suriname dat voorheen opgedragen was aan: • De Stichting Medische Zending der Evangelische Broedergemeente in Suriname (Medizebs); • De Pater Ahlbrinck Stichting (P.A.S.); • De Stichting Medische Zending voor Suriname (M.Z.S.), van betrokkenen over te nemen en te concentreren. Als zodanig kan de Stichting aangemerkt worden als rechtsopvolger van de genoemde organisaties en is de Stichting niet stataal, maar wordt vanwege de rechtsopvolging gefinancierd door de overheid. De Stichting heeft tot doel het bevorderen en waarborgen van het lichamelijk-, geestelijk-, sociaal en emotioneel welzijn van de bevolking in het binnenland van Suriname volgens de Primary Health Care principes, een en ander gedreven door het motief het evangelie uit te dragen in woord en daad. De Medische Zending maakt zich sterk voor het opzetten en instandhouden van een efficiënt, eigentijds en dynamisch gezondheidszorgsysteem in rurale gebieden door: a) Het opzetten en in stand houden van gezondheidscentra; b) Het opleiden, trainen en bijscholen van gezondheidswerkers; c) Het samenwerken en plegen van overleg met overheids- en particuliere instellingen en individuen in het belang van de Primary Health Care. Daarbij ondersteunt onze organisatie de bewoners van rurale gebieden bij de verbetering van hun gezondheid en hun maatschappelijke participatie door: 1 uit te gaan van de gezondheidsbehoeften van de bewoners; 2 gericht te zijn op optimale participatie in educatie en preventie; 3 basering op de laatste stand van de wetenschap; 4 kwaliteit van basis medische zorg en organisatie; 5 het beschikbaar hebben van transport- en communicatiemiddelen en communicatiesystemen; 6 arbeidscreatie, middels het scholen van de bewoners en hen in te zetten als gezondheidswerkers en ondersteunend personeel; 7 met het continueren van de zorg, isolement van de bewoners tegen te gaan. Ter verbetering van de zorg investeert de organisatie in: • Onderzoek en facilitering van onderzoeksprojecten; • Opleiding; • Productvernieuwing en productuitbreiding; • Communicatiesystemen; • Expertise; • Netwerken. Wij streven ernaar een erkend toonaangevend expertisecentrum te blijven in Suriname en daardoor: • Zekerheid te bieden aan de bewoners van de rurale gebieden; • De overheid en ook het bedrijfsleven in rurale gebieden te verzekeren van professionele dienstverlening. De volgende kernwaarden gelden als uitgangspunt: • Ownership; • Behulpzaam, Verdraagzaam en Respectvol; • Innovatief; • Ondernemend; • Excellent.
6 MZ jaarverslag 2013
De Medische Zending is de organisatie die eerstelijns gezondheidszorg volgens Primary Health Care principes aanbiedt aan de bewoners van het binnenland, van Suriname. Dankzij de gehanteerde principes kan gesteld worden dat “toegewijde kwaliteitszorg op maat” onze specialiteit blijft. Het geografische werkgebied beslaat 90% van de oppervlakte van Suriname, waarin ongeveer 60.000 personen wonen, met de grootste concentraties langs de rivieren in de oostelijke helft van het land. De activiteiten die moeten leiden tot het product worden momenteel uitgevoerd op de 56 locaties in het binnenland, die worden aangestuurd en ondersteund vanuit het “Jan van Mazijk coördinatiecentrum” te Paramaribo. Het dienstenpakket dat de Medische Zending PHCS verstrekt, omvat: • Algemeen spreekuur volgens gestandaardiseerde protocollen met medicamenten uit de essentiële geneesmiddelenlijst naar WHO standaarden; • Huisbezoek; • Spoedeisende hulp buiten normale bezoektijden van de polikliniek; • Observatie op de polikliniek; • Spreekuur voor ouders en verzorgers van kinderen tussen 0 en 5 jaar; • Vaccinatie middels uitvoering van het Expanded Program on Immunisation (EPI); • Prenatale consultatie van aanstaande moeders; • Tandheelkundige dienstverlening en preventie; • Fysiotherapeutische dienstverlening; • Overleg met specialisten in de tweede lijn omtrent adviezen ter plekke in het binnenland of verwijzing naar het ziekenhuis (tweede lijn); • Verloskunde van de ongecompliceerde baring; • Spoedtransport naar de tweede lijn op medische indicatie; • Voorlichting op de polikliniek en op locatie in het dorp.
Bij dit dienstenpakket zijn de gezondheidsassistent, malaria microscopist en de polikliniekhulp de spil. Zij worden aangestuurd en gesuperviseerd door het streekpolikliniekhoofd (SPH) en de regiomanager. De laatstgenoemde is een arts die ervoor zorgt dat alle zaken die nodig zijn om de gezondheidszorg te kunnen bieden optimaal functioneren. Gezondheidsassistenten, malariamicroscopisten en polihulpen zijn overwegend medewerkers die zelf uit het binnenland afkomstig zijn en die door de Medische Zending zijn opgeleid. Van groot belang is ook het logistiek- en ondersteunend personeel dat onontbeerlijk is voor het zorgsysteem. De geografische plaatsing van polikliniek faciliteiten, personeel en logistiek materiaal, vindt plaats op basis van populatiegrootte, morbiditeit en bereikbaarheid van de verschillende dorpen in het binnenland. Hierbij wordt continu de kosten baten analyse gemaakt met efficiëntie hoog in het vaandel en wordt gestreefd naar uniforme kwaliteit tussen de verschillende regio’s.
MZ jaarverslag 2013 7
Opening Beddenhuis te Kwamalasamutu 8 MZ jaarverslag 2013
2. Directieverslag 2.1 Algemeen Dit verslag heeft als doel een transparant beeld te geven van de activiteiten en maatschappelijke verantwoording over de realisatie van doelen, doelstellingen en middelen op basis van het jaarplan over 2013. Het jaarplan 2013 vloeit voort uit het beleidsplan van de stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname 2012 -2015. Het verslag belicht tevens de algemene ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg en binnen de organisatie, die van invloed zijn geweest op het functioneren van de Medische Zending. Op basis van het doel van de stichting: “de gezondheid van de doelgroep te waarborgen en te bevorderen”, kan gesteld worden dat ook in 2013 dit bereikt is. Het dienstenpakket was op alle poliklinieken het gehele jaar beschikbaar en bereikbaar, waarbij meer en meer de nadruk werd gelegd op de Primary Health Care principes. Éen van de belangrijkste ontwikkelingen in de gezondheidszorg voor dit jaar is de per 1 juli 2013 ingevoerde basiszorgverzekering voor kinderen van 0 tot en met 16 jaar en personen van 60 jaar en ouder in Suriname. Deze basiszorgverzekering, welke een voorloper op het Nationaal Zorg Systeem (NZS) is, heeft zeker ook invloed op de ontwikkelingen binnen de Medische Zending. Meer dan 20.000 personen binnen het zorggebied van de Medische Zending vallen binnen deze groep. De wijziging in het stelsel heeft niet alleen consequenties voor de inkomensstroom van de organisatie, maar zet ons ook aan het denken over hoe de organisatie hierop moet inspelen om de interne processen hierop af te stemmen. Ook de marktwerking en de verhoudingen in het krachtenveld gaan verscherpen, waarbij meer druk komt te staan op samenwerking en delen van kennis. De gezondheidszorgmarkt zal zich dan ook gaan karakteriseren als een markt waarin de klant centraal staat en waar het onderscheid tussen aanbieders in toenemende mate wordt bepaald door de kwaliteit van de diensten die worden geleverd. Financiering van de zorg zal steeds meer plaats vinden onder regie van de preferente zorgverzekeraar. Hopelijk zal het veranderd landschap van zorgaanbieding de toename van de kosten beheersbaar maken. De nationale macro economische cijfers laten een positief beeld zien. De Medische Zending kan hierdoor haar ingeslagen weg verder voortzetten.
2.2 Beleidszaken 2.2.1 Versterking en vernieuwing van het gezondheidszorgsysteem
In maart vond er onder toezicht van het IVV een workshop plaats van een werkgroep bestaande uit verpleegkundigen, artsen en gezondheidsassistenten, welke een concept van het nieuw doelstellingen boekje opleverde, dat voldoet aan de eisen van de IVV en die de werkzaamheden van een gezondheidsassistent dekken. Tevens is er dit jaar een aanvang gemaakt met de evaluatie c.q. doorlichting van de opleiding tot GZA tegen de achtergrond van het IPHC beleid van de Medische Zending. In 2013 is er officieel een afdeling MESO ingesteld met als doel het waarborgen van verzameling van hoge-kwaliteit data o.a. ten behoeve van het vroegtijdig signaleren en rapporteren van trends en eventuele uitbraken van ziekten op basis van verzamelde data (surveillance). Tevens moet deze afdeling toezicht houden op het verloop en de voortgang van de implementatie van het beleid van de organisatie (monitoring & evaluatie). Het M&E plan dat hiervoor in 2013 is geschreven, is leidraad voor de ontwikkeling van deze afdeling. In 2013 is veel aandacht besteed aan het Human Ressources beleid middels het vastleggen van functiebeschrijving. Alle staf-en directieleden zijn nu bekend met de begrippen PZ en HR en hebben kennis van competentiegericht & coachend leidinggeven en conflicthantering.
2.2.2 Algemene toegang tot zorg en beschikbaarheid van zorg op basis van behoefte In 2013 werd een concept-document basisdienstenpakket, welke vanuit alle poliklinieken van de Medische Zending wordt aangeboden, samengesteld. Ook is er een “standaardlijst van gebruiksartikelen” voor het MZ-basisdienstenpakket vastgelegd. Zoals gepland is in 2013 voor vrijwel elke regio een GZA gestart met de training tot regio-coördinator voor gebitsverzorging. Tenminste 30% van de GLO leerlingen ( 1ste t/m 6de klas ) in het verzorgingsgebied nam in het schooljaar 2012 - 2013 deel aan het MZ-schoolgezondheidsprogramma. MZ jaarverslag 2013 9
Naast het zo optimaal mogelijk bieden van het MZ-dienstenpakket is in 2013 binnen het kader van het bieden van kwaliteitszorg ook veel aandacht besteed aan huisvesting. Hoogtepunten waren de opening van het beddenhuis te Kwamalasamutu, de nieuwe polikliniek te Pikin Slee en 2 personeelswoningen (welke alle via het Ministerie van Volksgezondheid gefinancierd zijn door AFD), en de opening van de derde fase van het Magazijn op het coördinatiecentrum bestaande uit kantorencomplex en nieuwe vergaderzaal. Om op basis van de IPHC principes in elk ressort het pakket van basisdiensten naar behoefte uit te voeren, is er per ressort een situatieanalyse gemaakt middels de bij MZ beschikbare data m.b.t. chronische aandoeningen, perinatale gegevens en doodsoorzaken. Onderstaande grafiek geeft de doodsoorzaken op basis van de ICD-10 classificatie, (ook in gebruik bij het BOG), over 2013 weer in het totale werkgebied van de Medische Zending. Onder “niet goed gespecificeerde oorzaken” vallen o.a. ouderdom en onbekende oorzaken van sterfte. Externe oorzaken omvatten o.a. trauma, ongevallen/geweld en slangenbeten. Onder hart en vaatziekten vallen het hartinfarct, hypertensie, CVA en decompensatio cordis.
Ter verbetering van de Moeder en Kindzorg werden alle GZA’s getraind in “MZ Integrated Management of Pregnancy and Childbirth ( MZ-IMPAC )”. De beoogde 85% van vaccinatie-drop-outs kon niet geheel worden opgespoord. In de pentavalent drop-outgroep werd 59%, in de MMR drop-outgroep 54% en in de Gele Koorts drop-outgroep 41% door de Medische Zending opgespoord en toch nog geholpen volgens vaccinatie richtlijnen. Met het doel om aan het eind van de beleidsperiode op alle poliklinieken screening op borst- en baarmoederhalskanker aan te bieden moest in 2013 minimaal 10% van de GZA’s getraind worden in de VIA methode voor de screening op baarmoederhalskanker. Dit is ook gelukt. Echter heeft de screening op baarmoederhals- en borstkanker niet in elke regio, zoals gestreefd werd, bij resp. tenministe 15% en 20% van de vrouwelijke populatie ouder dan 18 jaar, plaatsgevonden. Dit moet gelegen hebben aan tijdsgebrek en het feit dat 10% getrainde GZA’s toch nog onvoldoende bleek voor het behalen van de doelen.
2.2.3 Verplichting tot gelijke gezondheidskansen als onderdeel van sociale rechtvaardigheid Ter vergroting van de gezondheidskansen werd in 2013 ook gewerkt aan onderzoek en vermindering van de barrières die de doelgroep ervaart bij de toegang tot het basisdienstenpakket voor gezondheidszorg. Het is gebleken dat 71% van de patiënten die een verwijsbrief in het binnenland heeft gehad voor diagnostiek en/of behandeling door de tweedelijn in Paramaribo zich binnen zes (6) weken heeft aangemeld bij de Medische Kamer op het coördinatiecentrum. Een grote barrière bestaat ten opzichte hiervan dus niet. Vermindering van barrières voor tweedelijnsconsultaties via uitgebreidere specialistische missies lukte wat minder vanwege het niet kunnen uitvoeren van de voor 2013 voor het eerst uit te voeren laboratorium-en KNO missies in alle regio’s volgens planning. Om het MZ-basisdienstenpakket af te stemmen op adolescenten is in het eerste halfjaar van 2013 een commissie voor het ontwikkelen van het MZ- IMAN protocol (Integrated Management of Adolescents Needs) geïnstalleerd, die klankbord was voor een consultant die het protocol in concept in 2014 moet afronden.
10 MZ jaarverslag 2013
2.2.4 Gemeenschapsparticipatie in het bepalen en het uitvoeren van gezondheidsagenda’s Na een workshop in 2012 over gemeenschapsparticipatie, heeft de Medische Zending in 2013 beleidsmatig vele activiteiten uitgevoerd om het beleidsdoel “actieve gemeenschapsparticipatie met het oog op gezondheidsbevordering in elk vastgesteld doelgebied” te bereiken. Gekozen is voor het samenstellen van zogenaamde Overleg Platforms (OP’s), bestaande uit vertegenwoordigers van de gemeenschap en gezondheidswerkers van de plaatselijke gezondheidscentra of poliklinieken, om een gezamenlijke aanpak voor gezondheidsbevordering te realiseren. In 2013 zijn in 2 ressorten OP’s opgezet te weten in ressort Stoelmanseiland (Oost-Suriname) en in Powakka in ressort Noord Brokopondo. De bedoeling was deze OP’s in 2013 al te trainen in onderzoeksvaardigheden, samenwerking en communicatie wat echter alleen in Stoelmanseiland is gelukt.
2.2.5 Bevordering van de gezondheid door health promotion en health education Health promotion & health education t.a.v. chronische aandoeningen wordt zoveel als mogelijk vanuit alle poliklinieken aangeboden. Er is gestart om de BMI, bloeddruk, bloedsuiker en Hb-waarden en het gedrag m.b.t. alcoholen tabaksgebruik van cliënten vast te leggen in de zogenoemde “Mi Sabi kaart”, welke cliënten bij zich houden en bij elk polibezoek meenemen. Ook zijn er instructies gegeven aan de poliklinieken, die het mogelijk maken de risicofactoren van een patiënt op chronische aandoeningen op het patiëntendossier aan te geven.
2.2.6 Sectorale en intersectorale benaderingen van gezondheid De rol die de OP’s hebben in het aangaan van samenwerkingsverbanden met stakeholders is nog in ontwikkeling waarbij reeds èèn OP in 2013 de stakeholders en de samenwerkingsbehoeften in kaart heeft gebracht in betreffend gebied. In 2013 zijn er twee activiteiten met stakeholders geweest n.l. met “ De Stem” en het “ BAD” waarbij aan de realisatie van de (sub) beleidsdoelen binnen het MZ beleid wordt samengewerkt.
2.2.7 Gebruik van beschikbare en betaalbare technologie Het HIS (Health Information System) is het databeheersysteem van de Medische Zending, welke de mogelijkheid creëert om gezondheid gerelateerde data uit het zorggebied te verzamelen, op te slaan, te beheren en te rapporteren voor surveillance en monitoring doeleinden. Het H.I.S. softwaresysteem wordt op het coördinatiecentrum uitgetest maar was eind 2013 nog niet gereed om uit te testen op de poliklinieken. Management Informatie System (M.I.S.) is het digitaal data verkeer tussen het Coördinatiecentrum in Paramaribo en de 56 poliklinieken in het binnenland. Het MIS is in 2013 geïmplementeerd op 18 van de 56 poliklinieken. Eind 2013 stuurde 8,8 % van de poliklinieken hun formulieren met management data via het M.I.S. naar het coördinatiecentrum in Paramaribo. Voor de uitbreiding van de mogelijkheden van diagnostiek middels Telehealth, heeft de Medische Zending zich als doel gesteld dat eind 2013 minimaal 30% van de poliklinieken verbeterde telehealth toe past. Momenteel zijn 18 van de 56 poliklinieken in staat om de diagnose van de patiënten te verbeteren middels het gebruik van moderne informatie technologie. Niet alle poliklinieken beschikken nog over telehealth mogelijkheden.
MZ jaarverslag 2013 11
2. 3 Kerncijfers overzicht Indicator
2013
Specificatie
2012
2011
2010
Aantal gezondheidscentra
totaal
56
56
56
56
Totaal personeel
totaal
256
252
266
275
GZA’s
totaal
112
104
106
100
Polikliniekhulpen
totaal
40
42
51
49
Microscopisten
totaal
21
22
22
22
Artsen
totaal
13
7
9
10
Tandartsen
totaal
0
0
0
0
Ondersteunend personeel
totaal
70
77
78
76
Consult wegens ziekte
totaal
59.890
---
---
---
Overige consulten
totaal
26.380
---
---
---
Totaal aantal consulten
totaal
86.270
---
---
---
Gemiddeld aantal consulten
ratio
1,8
---
---
---
Populatie
totaal
48.3516
48.179
48.985
63.400
Geboorten (uit MZ-geregistreerden)
Totaal
716
1.069
1.145
1.363
Neonataal sterfte cijfer1
ratio
12,6
11,5
9,6
6,6
Zuigelingensterfte cijfer2
ratio
33,5
23
–
–
Kindersterfte cijfer3
ratio
43,3
23
–
–
Maternaal sterfte cijfer
4
Aantal geregistreerde malaria gevallen
Ratio(abs)
139,7 (1)
0 (0)
175 (2)
294 (4)
totaal
39
50
78
142
HIV incidentie ratio5
ratio
0,33
0,5
0,57
0,52
HIV prevalentie
ratio
1,37
1,39
–
–
Diabetes incidentie ratio7
ratio
1,83
6,27
–
–
Diabetes prevalentie
ratio
9,5
8,28
–
–
Hypertensie incidentie ratio8
ratio
4,7
23,62
–
–
Hypertensie prevalentie
ratio
34,4
29,95
–
–
gastro-enteritis9
totaal
4.662
6.141
4.736
6.185
luchtweginfectie10
totaal
24.145
23.616
20.674
26.410
Incidentie van SOA11
ratio
-
6,5
6,5
6,34
Vaccinatiedekking Pentavalent + Polio
%
88%
89%
89%
85%
Vaccinatiedekking MMR
%
91%
89%
92%
74%
Vaccinatiedekking Gele Koorts
%
86%
88%
91%
76%
Aantal family health planning bezoeken, naar geslacht
% man
39,5%
-
–
–
% vrouw
60,5%
-
–
–
% zwangeren met tenminste 4 prenatale bezoeken
%
60%
-
–
–
% bevallingen onder begeleiding van een MZ gezondheidswerker
%
35,7%
28,67%
–
– Per 15 oktober 2014
1
Het jaarlijkse aantal sterfgevallen van kinderen jonger dan 4 weken per 1000 levendgeborenen
2
Het jaarlijkse aantal sterfgevallen van kinderen jonger dan één jaar per 1000 levendgeborenen
3
Het jaarlijkse aantal sterfgevallen van kinderen jonger dan 5 jaar per 1000 levendgeborenen
4
Het jaarlijkse aantal vrouwen dat overlijdt ten gevolge van complicaties van de zwangerschap of van de bevalling per 100.000 levendgeborenen
5
Aantal nieuwe gevallen per 1000 van HIV per jaar
6
Populatie o.b.v. Census 2012 (Algemeen Bureau voor de Statistiek; Suriname in cijfers no. 294/2013-05)
7
Aantal nieuwe gevallen van Diabetes Mellitus per 1000 geregistreerden at risk
8
Aantal nieuwe gevallen van hypertensie in 2013 per 1000 geregistreerden at risk
9
Aantal gerapporteerde gevallen van diarree per jaar
10
Aantal gerapporteerde gevallen van luchtweginfectie per jaar
11
Aantal nieuwe gevallen van SOA per jaar
De kerncijfers vertoonden voor wat betreft het aantal consulten wegens ziekte, de sterftecijfers, Diabetes Mellitus, Hypertensie en SOA incidentie en % zwangeren met tenminste 4 perinatale bezoeken, opvallende trends.
12 MZ jaarverslag 2013
In het jaar 2013 werden er aanpassingen in de maandrapportage van consulten doorgevoerd om o.a. verbetering te brengen in de wijze waarop redenen voor consulten werden geregistreerd. Zo zijn, in tegenstelling tot de voorgaande jaren, in het maandrapport van 2013, ziekten behorende bij het spijsverteringskanaal, luchtweg aandoeningen, bewegingsapparaat en zenuwstelsel niet apart geregistreerd. Verder worden nu alle consulten (bezoeken) geregistreerd, waarvan de bezoeken voor zwangeren -en kinderconsultaties worden afgetrokken evenals de family-health planningsbezoeken, voor de berekening van de bezoeken wegens ziekte. In de jaren vòòr 2013 werd er geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen overige redenen voor bezoek aan de polikliniek en bezoek wegens ziekte. Het gevolg is dat deze data vanaf 2013 niet meer te vergelijken is met voorgaande jaren en dus niet meer in het kerncijfers overzicht wordt weergegeven. De sterftecijfers zijn voor 2013 hoger dan de voorgaande jaren. Dit kan verklaard worden door het gegeven dat sinds 2013 binnen de MZ gewerkt is aan de verhoging van de kwaliteit van de registratiesystemen. Door deze upgrade zijn de cijfers actueler en betrouwbaarder. Ter vergelijking zijn de sterftecijfers van het binnenland in een tabel hieronder uitgezet tegen landelijke cijfers volgens het Algemeen Bureau der Statistieken (ABS; cijfers uit 2011; op basis van de census van 2009 zijn dit de meest recent gepubliceerde data m.b.t. sterftecijfer), en sterftecijfers van vergelijkbare landen uit de regio. Tabel 1: vergelijking sterftecijfers (bron: ABS, Wereldbank, MESO-MZ)
Suriname (nationaal)
MZ 2012
MZ 2013
Guyana 2013
Trinidad & Tobago 2013
Neonataal sterftecijfer
12
12
13
30
20
Zuigelingensterftecijfer
20
23
34
30
19
Kindersterftecijfer
24
23
43
30
19
Maternaal sterftecijfer
123
0
140
250
84
Vanaf 2013 is gestart met een aparte registratie van nieuwe Diabetes Mellitus en Hypertensie gevallen op de poli’s. Hierdoor was het mogelijk om voor 2013 het kerncijfer uit te drukken voor het betreffende jaar. Het cijfer voor 2012 is gebaseerd op registratie van Diabetis Mellitus en Hypertensie over alle voorgaande jaren. Omdat er tot en met 2012 geen registratiedatum werd bijgehouden, kon er geen uitspraak per jaar gedaan worden. Over het jaar 2013 is de incidentie voor seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) niet beschikbaar. Vanwege aanpassing van het maandrapport werd er in 2013 bij de registratie van consulten voor SOA geen onderscheid gemaakt tussen 1ste en vervolg bezoek. Dit heeft als consequentie gehad dat de incidentie niet berekend kan worden over dit jaar. Voor 2014 is het formulier weer aangepast en zullen de cijfers wel beschikbaar zijn. Voor 2013 is er een percentage berekend van zwangeren met tenminste 4 perinatale bezoeken op basis van alle zwangeren in dat jaar. In 2012 was dit kerncijfer nog uitgedrukt in absolut cijfer, vanwege tekortkomingen in het registratiesysteem, die intussen zijn weggewerkt.
2.4
De Medische Zending in cijfers
De financiering van de Surinaamse gezondheidszorg heeft in 2013 een fundamentele verandering gekend. De verplichte basiszorgverzekering die door de overheid kosteloos wordt gegeven aan de groep 0-16 jarigen en de 60 plussers zullen in de toekomst van invloed zijn op de ingediende begrotingen van de Medische Zending bij het Ministerie van Volksgezondheid. Het moet in het licht worden gezien van versterking van de lijn om de zorg kwalitatief goed, toegankelijk en betaalbaar te laten zijn. Dit alles zal alleen in stand gehouden kunnen worden door succesvolle afspraken met de zorgsector. Dit is dan ook van toepassing bij de begrotingen die jaarlijks worden opgemaakt.
2.4.1 Financiering van de begroting Bij het Ministerie van Volksgezondheid werd voor het boekjaar 2013 een exploitatiebegroting ingediend voor een totaal bedrag van SRD 28.508.000. Hiervan is SRD 27.000.000 goedgekeurd en beschikbaar gesteld. Financiering van de zorg zal steeds meer plaatsvinden onder regie van preferente zorgverzekeraars. De kwaliteit van de zorg kan alleen verbeteren door het optimaliseren van de interne processen en gemeenschappelijke zorgontwikkelingsprojecten. Er zullen steeds meer richtlijnen en verplichtingen komen op het gebied van transparantie, en verantwoording in wet- en regelgeving. Dit vraagt om een goede administratie en ICT-omgeving die in complexe organisaties als de Medische Zending lastig zijn te organiseren. Bundeling van processen en krachten biedt hierin ruimte en voorkomt dat op verschillende plaatsen werk wordt MZ jaarverslag 2013 13
gedaan dat efficiënter georganiseerd kan worden. Om dit integraal te managen is eenheid van beleid en bestuur van belang voor een toekomstbestendige organisatie. 2013 stond in het teken van optimaliseren van de bedrijfsvoering en herinrichting c.q aanpassen van de bedrijfsprocessen. Daarnaast is er geïnvesteerd om de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren. Deze heeft uiteraard financiële consequenties gehad.
2.4.2 Exploitatie kosten De toename van de zorgkosten en het ingezette beleid zullen de komende jaren dezelfde trend vertonen. De kosten van de gezondheidszorg in het binnenland zullen blijven toenemen. Waren zij in 2008 nog ongeveer SRD 12,5 miljoen, bedragen zij thans bijna SRD 27 miljoen. Niet alleen de personeelskosten zijn gestegen, ook de kosten van medicamenten en onderhoud van de activa vertonen een stijging. De toename van de ontvangsten stelt de Stichting in staat om de steeds stijgende kosten van zorg te financieren. Ter analyse van het resultaat van de Stichting verstrekken wij u de onderstaande tabel welke gebaseerd is op de resultatenrekening.
… Tegenover de subsidie van SRD 27 miljoen stonden er uitgaven van bijkans SRD 26 miljoen; een onderbesteding dus. Het batig saldo is gedaald met circa SRD 1 miljoen ten opzichte van het voorgaand boekjaar. De afname is voornamelijk toe te schrijven aan de meer dan evenredige toename van de kosten dan de toename van de baten. Overzicht begroting en exploitatiekosten Begroting 2013 Srd Personeelskosten
in %
Realisatie 2013 Srd
in %
Meer/ Minder Srd
18.360.000
68
14.738.323
55
3.621.677
Medicamenten en medische verbruiksartikelen
1.890.000
7
2.594.010
10
-704.010
Transportkosten
2.430.000
9
1.920.520
7
509.480
Onderhoud materiële vaste activa
1.890.000
7
4.175.118
16
-2.285.118
-
-
466.158
2
-466.158
540.000
2
802.736
3
-262.736
Afschrijvingen
1.890.000
7
1.899.463
7
-9.463
Overige lasten
-
-
29.106
-
-29.106
100
374.566
-
79.666
Huisvestingskosten Algemene kosten
27.000.000
100
Financiële baten en lasten) Totaal
14 MZ jaarverslag 2013
26.625.434 -79.666
27.000.000
100
26.545.768
100
454.232
De totale kosten over 2013 zijn met circa SRD 5,9 miljoen toegenomen ten opzichte van 2012. Op totaal niveau is er een onderrealisatie van circa SRD 454.000 (2%). M.u.v. de personeelskosten en de transportkosten vertonen de overige kostenposten een overschrijding. De overschrijdingen hebben vooral te maken met het hoger uitvallen van de aankopen m.b.t. medische artikelen, kantoorbenodigdheden en onderhoud van activa. De onderrealisatie op de personeels- en transportkosten is het gevolg van het niet realiseren van de voorgenomen maatregelen m.b.t. de beleidsdoelen.
De materiële vaste activa (gebouwen, inventarissen, transportmiddelen, etc.) zijn ten opzichte van het vorig jaar toegenomen met ruim SRD 1,8 miljoen. Deze toename is voornamelijk toe te schrijven aan nieuwbouw en renovaties van de bestaande gebouwen. De totale activa van de Stichting is toegenomen met bijkans Srd 4,1 miljoen. De toename is voornamelijk toe te schrijven aan de investeringen in de materiële vaste activa en toename van de Liquide Middelen als gevolg van het exploitatie overschot in het lopend jaar.
MZ jaarverslag 2013 15
2.4.3 Financiële positie Ter analyse van de financiële positie van de Stichting verstrekken wij u de onderstaande opstelling welke gebaseerd is op de gegevens van de balans.
31-12-2013 SRD
31-12-2012 SRD
Beschikbaar op lange termijn Eigen vermogen Voorzieningen
24.902.159
21.864.146
3.522.766
1.738.171
28.424.925
23.602.317
-23.504.479
-21.702.269
4.920.446
1.900.048
Vastgelegd op lange termijn Materiële vaste activa Beschikbaar voor financiering werkkapitaal
Het werkkapitaal is als volgt opgebouwd: 31-12-2013 SRD
31-12-2012 SRD
Vlottende activa Voorraden
2.421.266
2.535.812
Vorderingen
1.144.862
1.318.441
Liquide middelen
9.727.767
7.132.781
13.293.895
10.987.034
-8.373.449
-9.086.986
4.920.446
1.900.048
Kortlopende schulden Werkkapitaal
Blijkens deze opstelling is het werkkapitaal per 31 december 2013 t.o.v. 31 december 2012 toegenomen. De toename is toe te schrijven aan de toename van de ontvangen Subsidie met SRD 3,1 miljoen en toename van de overige opbrengsten a.g.v. de door de Surinaamse overheid geïntroduceerde basiszorgverzekering in de maand juli 2013.
2.5 Dankwoord Wederom wordt hier de inzet van onze medewerkers gememoreerd. Zonder hun inzet en niet aflatend streven naar behulpzaamheid waren deze resultaten niet bereikt. Mede hierdoor, maar meer nog door de steun en inspiratie van God onze Vader mogen we op een vruchtbaar jaar terugzien. Onze dank gaat ook uit naar alle donateurs, organisaties en instanties, die vertrouwen stelden in onze organisatie en op die basis samenwerkingen aangingen met de Medische Zending PHCS. God zij met u. De directie 16 MZ jaarverslag 2013
Gezondheidsbeurs te Stoelmanseiland
MZ jaarverslag 2013 17
3. Jaarrekening 2013 3.1
BALANS PER 31 DECEMBER 2013 SRD
2012 SRD
SRD
SRD
ACTIVA VASTE ACTIVA Materiële vaste activa VLOTTENDE ACTIVA Liquide middelen Vorderingen Voorraden
23.504.479
9.727.767 1.144.862 2.421.266
21.702.269
7.132.781 1.318.441 2.535.812 13.293.895 36.798.374
10.987.034 32.689.303
PASSIVA STICHTINGSVERMOGEN Stichtingskapitaal Schenkingen Herwaarderingsreserve Resultaat voorgaande jaren Resultaat lopend boekjaar
1.926.644 14.861.393 4.011.487 1.592.557 2.510.078
VOORZIENINGEN KORTLOPENDE SCHULDEN Projecten Crediteuren Overige Schulden
18 MZ jaarverslag 2013
1.926.644 14.333.458 4.011.487 (1.876.655) 3.469.212 24.902.159
21.864.146
3.522.766
1.738.171
31.730 790.871 7.550.848
54.564 1.525.150 7.507.272 8.373.449
9.086.986
36.798.374
32.689.303
3.2
STAAT VAN BATEN EN LASTEN OVER 2013 2013 SRD
BATEN Subsidie Ministerie van Volksgezondheid Donaties Overige opbrengsten
2012 SRD
27.000.000 256.049 2.051.416
23.231.962 581.934 545.354 29.307.465
24.359.250
LASTEN Personeelskosten Medicamenten en medische verbruiksartikelen Transportkosten Onderhoud materiële en vaste activa Huisvestingskosten Algemene kosten Afschrijvingen Realisatie projecten Overige lasten
Financiële baten en (lasten) Batig saldo
14.738.323
13.054.190
2.594.010 1.920.520
1.449.813 2.501.064
4.175.118 466.158
696.676 325.741
802.736 1.899.463 251.619 29.106
577.528 1.738.833 556.054 33.985 26.877.053 2.430.412
20.933.884 3.425.366
79.666 2.510.078
43.846 3.469.212
MZ jaarverslag 2013 19
3.3
KASSTROOMOVERZICHT OVER 2013 2013 SRD
Kasstroom uit operationele activiteiten Batig saldo Aanpassingen voor: - Afschrijvingen Mutaties in werkkapitaal: - Voorraden - Vorderingen - Projecten - Kortlopende schulden
2012 SRD
SRD
SRD
2.510.078
3.469.212
1.899.463
1.738.833
114.546 173.579 -22.834 -690.703
-1.509.164 720.315 3.615 1.083.687 -425.412 3.984.129
Kasstroom uit investeringsactiviteiten - Investeringen materiële vaste activa - Desinvesteringen materiële vaste activa
298.453 5.506.498
-3.724.157
-2.554.446
22.484
-3.701.673
Kasstroom uit financieringsactiviteiten - Schenkingen - Voorzieningen Mutatie geldmiddelen Liquide middelen per 1 januari Liquide middelen per 31 december
20 MZ jaarverslag 2013
527.935 1.784.595
-2.554.446
-281.999 2.312.530 2.594.986
-281.999 2.670.053
7.132.781
4.462.728
9.727.767
7.132.781
3.4
ALGEMENE TOELICHTING
Vergelijking met voorgaand jaar Het deel van de beleggingen dat materieel niet toebehoort aan de te formaliseren pensioenvoorziening is opgenomen onder de liquide middelen. De ontvangen donaties ten behoeve van projecten zijn opgenomen onder de baten voor dat deel dat gerealiseerd is gedurende het jaar. De gehanteerde grondslagen van waardering en resultaatbepaling zijn ongewijzigd gebleven ten opzichte van het voorgaand jaar.
GRONDSLAGEN VOOR DE WAARDERING VAN DE ACTIVA EN PASSIVA Materiële vaste activa De gebouwen in Paramaribo zijn gewaardeerd tegen de actuele waarde verminderd met hierop gebaseerde afschrijvingen. De gronden zijn gewaardeerd tegen de actuele waarde. De overige materiële vaste activa zijn gewaardeerd tegen de historische aanschaffingsprijs verminderd met de hierop gebaseerde afschrijvingen. De afschrijvingen zijn berekend op basis van een vast percentage van de actuele waarde c.q. de historische aanschaffingsprijs. De jaarlijkse afschrijvingen bedragen voor: Gebouwen
: 5%
Inventarissen en Installaties
: 10% - 50%
Instrumentarium
: 10% - 40%
Transportmiddelen
: 25% - 30%
Steigers
: 25%
Vorderingen De vorderingen zijn gewaardeerd tegen nominale bedragen onder aftrek van een voorziening voor het debiteurenrisico. Schulden op korte termijn De schulden op korte termijn zijn opgenomen tegen de nominale bedragen. Herwaarderingsreserve De herwaarderingsreserve is ontstaan als gevolg van de herwaardering van terreinen en gebouwen. Het bedrag van de herwaardering, zijnde het verschil tussen de getaxeerde waarde en de historische boekwaarde op het moment van herwaardering, is in de herwaarderingsreserve opgenomen. Overige activa en passiva Voor zover in het bovenstaande niet anders is vermeld, worden de overige activa en passiva opgenomen tegen de nominale waarde.
GRONDSLAGEN VOOR RESULTAATBEPALING Resultaatbepaling Het resultaat wordt bepaald als het verschil tussen enerzijds de baten en anderzijds de kosten en andere lasten over het jaar. Baten wordt verantwoord in het jaar waarin zij zijn gerealiseerd; verliezen al zodra zij voorzienbaar zijn. Baten Onder baten wordt verstaan de van derden ontvangen subsidies, donaties en bijdragen, alsmede interest en overige opbrengsten.
MZ jaarverslag 2013 21
Kosten De kosten worden toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Omrekening van vreemde valuta’s Monetaire activa en passiva luidende in vreemde valuta worden omgerekend tegen de koersen per balansdatum. Transacties in vreemde valuta gedurende de verslagperiode zijn in de jaarrekening verwerkt tegen de koers op het moment van afwikkeling. De uit de omrekening voortvloeiende koersverschillen worden opgenomen in de staat van baten en lasten. Per 31 december zijn de volgende koersen gehanteerd:
Euro 1 USD 1
22 MZ jaarverslag 2013
2013 SRD
2012 SRD
4,43 3,35
4,43 3,35
3.5
TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER 2013
ACTIVA
MATERIËLE VASTE ACTIVA
Het verloop van de materiële vaste activa kan als volgt worden weergegeven:
Terreinen en Gebouwen
1 janauri 2013 Aanschafwaarde Herwaardering Cumm. afschrijvingen Boekwaarde Mutaties Investeringen Overboekingen Desinvesteringen Afschrijvingen desinvesteringen Afschrijvingen
31 december 2013 Aanschafwaarde Herwaardering Cum. afschrijvingen Boekwaarde
Inventaris en Installaties
Transportmiddelen en steigers
Onderhanden werken
Totaal
SRD
SRD
SRD
SRD
SRD
22.998.515 3.941.521 26.940.036
3.938.429 3.938.429
2.103.097 2.103.097
288.758 288.758
29.328.799 3.941.521 33.270.320
-6.943.049 19.996.987
-2.825.159 1.113.270
-1.799.843 303.254
288.758
-11.568.051 21.702.269
2.737.205 288.758 -52.146
600.904 -
386.048 -79.705
-288.758 -
3.724.157 -131.851
29.662 -1.303.690 1.699.789
-462.614 138.290
79.705 -133.159 252.888
-288.758
109.367 -1.899.463 1.802.231
25.972.332 3.941.521 29.913.853
4.539.333 4.539.333
2.409.440 2.409.440
-
32.921.105 3.941.521 36.862.626
-8.217.077 21.696.776
-3.287.773 1.251.560
-1.853.297 556.143
-
-13.358.147 23.504.479
MZ jaarverslag 2013 23
LIQUIDE MIDDELEN De liquide middelen kunnen als volgt worden gespecificeerd:
31-12-2013 SRD Kas Bank girorekening
31-12-2012 SRD
298.652
269.385
9.429.115 9.727.767
6.863.396 7.132.781
VORDERINGEN 31-12-2013 SRD Interest schatkistpapier Vordering ziektekosten verzekeraars R/C Zeister Zendingsgenootschap Overige vorderingen en vooruit betaalde kosten
450.240
31-12-2012 SRD 370.371
280.086
660.829
182.385
232.151
287.241 1.318.441
1.144.862
VOORRADEN De voorraden kunnen als volgt worden gespecificeerd:
Voorraad medicijnen en instrumentarium Overige voorraden
24 MZ jaarverslag 2013
31-12-2013 SRD
31-12-2012 SRD
1.902.907
1.982.706
518.359 2.421.266
553.106 2.535.812
PASSIVA Eigen vermogen 31-12-2013 SRD 1.926.644 14.861.393 4.011.487 4.102.635
Stichtingskapitaal Schenkingen Herwaarderingsreserve Exploitatie saldi Saldo per 31 december
24.902.159
31-12-2012 SRD 1.926.644 14.333.458 4.011.487 1.592.557 21.864.146
VOORZIENINGEN Het verloop van deze post is als volgt: 31-12-2013 SRD 1.738.171 3.565.240 5.303.411 1.780.645 3.522.766
Stand per 01 januari Donatie Onttrekkingen Stand per 31 december
31-12-2012 SRD 2.020.170 1.738.171 3.758.341 2.020.170 1.738.171
PENSIOENVOORZIENING (niet uit de balans blijkende post) Ten behoeve van het nog te formaliseren pensioenfonds heeft de Stichting Medische Zending in totaal SRD 13.682.622 belegd. Deze beleggingen zijn niet op de balans van de Stichting opgenomen. Een specificatie van de opbouw van deze voorziening is als volgt:
Saldo per jaareinde
31-12-2013 SRD
31-12-2012 SRD
13.682.622
11.749.942
4.587.156
4.629.629
5.745.466 3.350.000 13.682.622 -
3.770.313 3.350.000 11.749.942 -
Vastgelegd in: Schatkistpromessen Hakrinbank N.V. SRD Spaarrekening*) Obligaties Staatsolie
*) Het saldo van deze post per jaareinde bedraagt volgens het bankafschrift SRD 7.168.630 (2012: SRD 4.117.357). Het verschil tussen de totale belegging en het deel dat materieel toebehoort aan de te formaliseren pensioenvoorziening is opgenomen onder de liquide middelen.
MZ jaarverslag 2013 25
KORTLOPENDE SCHULDEN
Loonbelasting en premie AOV over de periode 2004 t/m 2010 Te verrekenen loonbelasting en premie AOV Loonbelasting en premie AOV over de periode 2012 Bedrijf Geneesmiddelen Voorziening Suriname Diakonessenhuis Voorziening artsen Overige
26 MZ jaarverslag 2013
31-12-2013
31-12-2012
SRD
SRD
5.405.640
5.405.640
1.409.512
1.409.512
171.169
404.186
189.136 214.506
517.690 356.126 240.522
983.486 8.373.449
753.310 9.086.986
3.6
TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN OVER 2013
BATEN
Subsidie Ministerie van Volksgezondheid Betreft het door de Staat Suriname beschikbaar gestelde bedrag groot SRD 27.000.000, conform de beschikking d.d. 21 januari 2013 van de Ministers van Volksgezondheid en Financiën.
Donaties 2013 SRD Realisatie projecten Donaties
2012 SRD
251.619 4.430 256.049
556.054 25.880 581.934
Overige opbrengsten 2013 SRD Opbrengst ziektekosten verzekeraars Afboeking oude rekeningen Opbrengst medische behandelingen Doorberekend aan overige projecten Bijdrage coassistenten Verkoop materiële vaste activa Ambulance transporten Telesur huur Registratie kaarten Overige opbrengsten
2012 SRD
1.888.647
249.726
-
104.034
85.424
86.670
11.190 -
44.026 23.044
21.638 6.170 335 2.485 35.527 2.051.416
12.170 9.287 335 305 15.748 545.345
MZ jaarverslag 2013 27
Tandverzorgingsdag
28 MZ jaarverslag 2013
CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT 16 Februari 2015
Op pagina 17 tot en met 28 treft u de samengevatte jaarrekening 2013 van de Stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname aan. Deze jaarrekening bestaat uit de balans per 31 december 2013, de staat van baten en lasten en het kasstroomoverzicht over 2013 met bijbehorende toelichting. De samengevatte jaarrekening is ontleend aan de gecontroleerde jaarrekening van de Stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname per 3l december 2013. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij de jaarrekening in onze controleverklaring van 12 november 2014. De samengevatte jaarrekening bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van de algemene aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving . Het kennisnemen van de samengevatte jaarrekening kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van Stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname. Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van een samenvatting van de gecontroleerde jaarrekening in overeenstemming met algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de samengevatte jaarrekening op basis van onze werkzaamheden uitgevoerd in overeenstemming met de intemationale standaarden voor controle van samengevatte jaarrekeningen waaronder controle standaard 8 1 0, “Opdrachten om te rapporteren betreffende samengevatte financiële overzichten”. Oordeel Naar ons oordeel is de samengevatte jaarrekening in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde jaarrekening van de Stichting Medische Zending Primary Health Care Suriname in overeenstemming met algemeen aanvaarde richtlijnen voor financiële verslaggeving. Hoogachtend, ACB Accountants N.V.
drs. R.K. Burgos RA Directeur
MZ jaarverslag 2013 29
Informatie en instruktie over geboorte en bevalling aan traditionele vroedvrouwen
30 MZ jaarverslag 2013
Lijst van afkortingen
ACD - Active Case Detection AFD
Agence Française de Développement (Frans ontwikkelingsbureau)
BAD
Bureau Alcohol en Drugs
MESO afd. Monitoring, Evaluatie, Surveillance en Onderzoek BMI
Body Mass Index
EDL
Essential Drugs List
GZA
Gezondheidsassistent
HIS
Health Information System
Hb
Hemoglobine gehalte
HIV
Human Immunodeficiency Virus
HR
Human Resources
ICT
Information and Communications Technology
IVV
Inspectie Verplegende en Verzorgende Beroepen
IMAN
Integrated Management of Adolescence Needs
IMCI
Integrated Management of Childhood Illness
IMPAC Integrated Management of Pregnancy and Childbirth iPHC
integrated Primary Health Care
KNO
Keel- Neus en Oorheelkunde
MIS
Management Information System
MMR
Measles, Mumps, and Rubella Vaccine
M&E
Monitoring & Evaluatie
OP’s
Overleg Platforms
PZ
Personeels Zaken
SOA
Seksueel Overdraagbare Aandoeningen
VIA
visual inspection with acetic acid
WHO
World Health Organization
MZ jaarverslag 2013 31
Onderdeel moeder- en kindzorg te Guyaba