Jaarverslag 2012 specialist zingeving Protestantse Zorggroep Crabbehoff

Jaarverslag 2012 specialist zingeving Protestantse Zorggroep Crabbehoff “ Verdieping & Inspiratie “ In dit tweede jaarverslag van de specialist zingeving wordt zichtbaar hoe deze nieuwe functie zich heeft ontwikkeld parallel aan de uitbouw van het concept zingevingsgericht werken (2010-2011) naar een algeheel traject binnen de Protestantse Zorggroep Crabbehoff te Dordrecht (2011-2012). In de beschrijving van de groeiende werkzaamheden wordt tevens een verantwoording gegeven van het belang van de functie.

10-4-2013

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF]

Inhoudsopgave

Woord vooraf

1. De functie van specialist zingeving 1.1 Functiebeschrijving 1.2 Studie en onderzoek 1.3 Urenverdeling

3

2. Scholing en training 2.1 Basisscholing en trainingsprogramma 2.2 Het MD-traject (januari – juli 2012) 2.3 De Themadagen (vanaf oktober 2012)

5

3. Werkoverleg 3.1 Werkoverleg met de bestuurder 3.2 Vergaderen met de regiegroep 3.3 Overige interne contacten

7

4. Communicatie en informatie 4.1 Opzet communicatielijn 4.2 Symposium 9 november 2012 4.3 Informatie en presentatie

8

5. Zorg rondom overlijden en euthanasiebeleid 5.1 Euthanasiebeleid 5.2 Begeleiding zorgteams 5.3 Overleg en coaching artsengroep 5.4 Voorlichting paramedische behandelaars 5.5 In gesprek en overleg met RVE-managers

10

6. De rol van de professional in deze functie

11

BIJLAGEN

13-16

1


Woord vooraf Dit is het tweede jaarverslag van de per 1-1-2011 voor 8 uur per week benoemde functionaris ‘specialist zingeving’ binnen de Protestantse Zorggroep Crabbehoff. In dit jaarverslag krijgt u een overzicht van de stappen die gezet zijn om deze nieuwe functie een verdere invulling te geven. Vanuit de toename van het aantal uren in de tweede helft van 2011 werd zichtbaar hoe het werk van een ‘specialist zingeving’ kan uitgroeien tot een volwaardige functie parallel aan de dienst geestelijke verzorging. De afspraak om mijn totale urenverdeling per 1-1-2012 daarmee in balans te brengen bevestigt het belang van deze profilering: 50% geestelijk verzorger (16 uur) en 50% specialist zingeving (8+8= 16 uur) met daaraan toegevoegd 4 uur zingeving op projectbasis (+ 4 uur eigen tijd), t.b.v. mijn promotieonderzoek naar zingeving in de zorg en de rol van de geestelijk verzorger daarbij. Voor de 20 uren dat ik met de opdracht zingeving bezig ben, is er per 1 oktober een derde collega geestelijk verzorger aangesteld t.b.v. het verpleeghuis. In dit jaarverslag wil ik u informeren over de diverse activiteiten waar ik bij betrokken ben geweest in het afgelopen jaar en de bijbehorende urenverdeling. Hiermee wil ik intern een verantwoording geven van mijn werkzaamheden, en tevens extern onze invulling van deze functie gekoppeld aan het proces van zingevingsgericht werken op de kaart zetten. In een inleidende paragraaf (1) zal ik kort de bedoeling van de functie van ‘specialist zingeving’ schetsen, alsmede de ontwikkelingen op het gebied van mijn studie en onderzoek. Vervolgens worden de diverse werkzaamheden waar ik bij betrokken ben geweest beschreven, onderverdeeld in : (2) scholing en training, (3) werkoverleg, (4) communicatie en informatie, (5) zorg rondom overlijden en euthanasiebeleid. Afsluitend zal ik stilstaan bij het belang van de functie en de rol van deze professional binnen de organisatie, met enkele actuele ontwikkelingen als illustratie daarvan (6). Als bijlagen zijn enkele documenten opgenomen die relevant zijn als achtergrondinformatie, daarnaast zijn er verwijzingen in de tekst opgenomen naar documenten die elders te raadplegen of op te vragen zijn. Nico van der Leer.

2


1. De functie van specialist zingeving In deze inleidende paragraaf zal ik kort een schets geven van de functie van ‘specialist zingeving’ binnen onze instelling (1.1) en de ontwikkelingen ten aanzien van mijn studie en onderzoek (1.2). Tevens geef ik inzicht in het aantal en de verdeling van de uren die ik in 2012 aan mijn werk heb besteed (1.3). 1.1 Functiebeschrijving

Eind 2010 is het eerste ontwerp voor ‘specialist zingeving’ tot stand gekomen met als doel het ‘zingevingsgericht werken’ binnen Zorggroep Crabbehoff inhoudelijk te ondersteunen en te onderbouwen. Deze nieuwe functie is bewust gekoppeld aan de dienst geestelijke verzorging, die binnen Zorggroep Crabbehoff rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid van de bestuurder functioneert. Aandacht voor zingeving en levensvragen is een van de kerntaken van de geestelijk verzorger. Door dit eruit te lichten en specifiek te benoemen krijgt de aandacht voor zingeving organisatiebreed een duidelijk gezicht. Temeer doordat dit gekoppeld is aan de introductie van de methode zingevingsgericht werken. Er is dan ook een aparte functieomschrijving gemaakt speciaal toegesneden op de competenties die nodig zijn voor deze functie en de bijbehorende extra opleidingseisen.1 Het doel van deze functie is advies, begeleiding, coaching en scholing ten aanzien van vraagstukken rond identiteit en ethiek, zingeving en spiritualiteit. In het bijzonder is de specialist zingeving beschikbaar voor artsen en medewerkers bij de zorg rondom het levenseinde, in het bijzonder de vraag naar euthanasie. Ook bij andere zorg-ethische kwesties kan de specialist zingeving geraadpleegd worden en fungeren als vertrouwenspersoon en procesbegeleider. 1.2 Studie en onderzoek

Naast de begeleiding en training van de medewerkers is het mijn opdracht studie te maken van zingeving o.a. door het opzetten van een promotieonderzoek rondom zingeving in de zorg. Ik doe dat onder begeleiding van 1e promotor prof. dr. Carlo Leget (Universiteit voor Humanistiek) en 2e promotor prof. dr. Ruard Ganzevoort (VU Amsterdam). Daarnaast ben ik eind augustus begonnen aan enkele vakken van de Master Zorg Ethiek Beleid (ZEB) van de vakgroep Zorgethiek aan de Universiteit van Tilburg. Naast ‘Inleiding’ in de zorgethiek heb ik het vak ‘Theorieën’ van zorg-ethisch onderzoek gevolgd. Het vak Ethische competenties heb ik begin 2013 afgesloten met een paper waarin ik een eigen ontwerp heb beschreven voor moreel beraad, het zgn. ‘Zingevingsmodel’.2 Ook voor dit vak heb ik de nodige literatuur bestudeerd en waren de discussies en presentaties van medestudenten tijdens de colleges zeer leerzaam. In het kader van de studie kom ik vele publicaties op het spoor die toegesneden zijn op de theorie en praktijk van zingeving en spiritualiteit in de zorg. Door gericht boeken aan te 1

De eerste versie dateert van november 2010, de definitieve versie van mei 2012 is als bijlage-1 toegevoegd aan dit jaarverslag. 2 “Wat is zinvol om te doen of te laten?” Moreel beraad als ethisch reflectie op zingeving, een gespreksmodel voor moreel beraad vanuit zorg-ethisch perspectief. Op te vragen via [email protected]

3

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] schaffen ben ik bezig een bibliotheek op te bouwen als inhoudelijke ondersteuning van het proces van zingevingsgericht werken. Op deze manier ontwikkelen we binnen Zorggroep Crabbehoff een kenniscentrum dat niet alleen intern maar ook extern geraadpleegd kan worden. Het symposium heeft in dit verband ook een belangrijke stimulans gegeven (zie 4.2). 1.3 Urenverdeling

Zoals ik in het voorwoord al aangegeven heb, is per 1 januari 2012 het aantal uren verdubbeld van 8 naar 16 uur, aangevuld met 4 uur t.b.v. het promotieonderzoek. Aan de betaalde studie-uren voeg ik zelf gem. 6 á 8 uur per week toe. Voor de studie ZEB geldt de afspraak 50% in eigen tijd. In het overzicht zijn de studie-uren PhD (promotieonderzoek) en masterstudie ZEB samengenomen, excl. de eigen tijdsinvestering. Over geheel 2012 is er sprake van een gem. tijdsbesteding van 20 uur voor zingeving (in 2011 was dit 10 uur). Het aandeel scholing en training (incl. voorbereiding en organisatie) maakt hiervan het grootste deel uit. 2012-1 administratie en overleg voorlichting (intern en extern) bijscholing en studie scholing en training

2012-2

gem. totaal 2012

13 % 4%

22 % 23 %

17 % = 14 % =

3,5 uur 2,5 uur

11 % PhD 72 % MD traject

29 % PhD + ZEB 26 % Themadagen

20 % =

4 uur

49 % =

10 uur

2. Scholing en training De scholingsgroep, onder leiding van hoofd opleidingen, hield zeven vergaderingen in 2012. De specialist zingeving maakt vanuit zijn functie deel uit van de scholingsgroep en notuleert de vergaderingen. De groep is verantwoordelijk voor de algehele scholing en training als een van de belangrijkste pijlers van het programma zingevingsgericht werken. In 2012 zijn de eerste grote stappen gezet in het geheel van de basisscholing (zie 2.1). 2.1 Basisscholing en trainingsprogramma

In 2011 is een eerste schema opgesteld voor de scholing en training vanuit het concept zingevingsgericht werken. In 2012 is de eerste fase hiervan afgerond met de voltooiing van het MD-traject in Bergen aan Zee (zie 2.2). In het najaar van 2012 is de tweede fase begonnen met de start van de Themadagen Zingeving (zie 2.3). De afdeling Opleiding heeft de opdracht gekregen om de gehele scholing en training ten behoeve van het traject zingevingsgericht werken op te zetten en uit te (laten) voeren. Het gaat daarbij om de volgende onderdelen :  Basistraining zingevingsgericht werken voor medewerkers (2013-2015) (contract 50% of meer);

4

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] 

Training zingevingsgericht werken voor medewerkers (2015-2016) (contract 50% of minder);  Basistraining zingevingsgericht werken voor vrijwilligers (2013-2014);  Training spiritualiteit in de palliatieve zorg voor EVV-ers (2014-2015);  Training voor zingevingscoach op de afdeling (2014-2015). Een belangrijke vraag die hierbij gesteld kan worden “is zingeving te trainen?” Op het Symposium van 9 november 2012 hebben de collega’s van Opleiding over dit thema een boeiende workshop gegeven. 3 De belangrijkste uitkomst van de trainingen is ‘bewustwording’ : deelnemers geven aan anders te kijken, zich meer bewust te zijn van waar ze mee bezig zijn, en hoe ze bezig willen zijn. Het is de intentie om medewerkers tot reflectie te brengen op hun eigen zijn als persoon en hun eigen functioneren als professional. Zingevingsgericht werken is meer mensgericht dan taakgericht, het gaat om de verbinding tussen wie jij bent als persoon en wat jij doet als professional. Het motto van Zorggroep Crabbehoff verwoordt het heel compact ‘waar mensen zorgen voor mensen’. 2.2 Het MD traject (oktober 2011 - juni 2012)

Als introductie van het concept ‘zingevingsgericht werken’ is als eerste vorm van basisscholing het MD-traject voor RVE-managers, leidinggevenden, geestelijk verzorgers, EVV-ers, AB-ers en andere sleutelfiguren binnen de organisatie opgezet. De trainingen werden gegeven door Jan van den Braak (coach In-voor-Zorg) en Nico van der Leer (specialist zingeving Zorggroep Crabbehoff). Vanaf eind 2011 werden de collega’s van afdeling Opleiding betrokken bij de inhoud en de werkvormen van het programma. Blok 1

Blok 2

Blok 3

Blok 4

Waarderen & Gewaardeerd worden

Communicatie & Leidinggeven

Zingeving & Spiritualiteit

Cultuur PZC & Zorg en Beleid rond het levenseinde

Methode Appreciative De 4 betekenislagen Inquiry, Handgesprek Scenes uit de zorg

Film As it is in heaven Film FISH Levensmotto’s Waardendialoog

Qua methode hebben we op aangeven van de In-voor-Zorg-coach, die gepromoveerd is op dit terrein, gekozen voor ‘appreciative inquiry’ (‘waarderend onderzoek’) als insteek voor de hele training.4 De eerste drie trainingsblokken (blok 1 en 2 van groep 1 en blok 1 van groep 2) hebben in 2011 plaatsgevonden, de overige zeventien vielen in de periode januari-juni van 2012. Het MD-traject was intensief niet alleen vanwege de bijna wekelijkse reisafstand 3 4

Het verslag van deze deelsessie is in te zien via de button symposium op www.zingevingsgerichtwerken.nl Dr. Jan van den Braak, Appreciative Inquiry, een ‘waarderende’ filosofie voor cultuurverandering, 2012

5

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] naar Bergen aan Zee, maar ook door het programma van de tweedaagse trainingen. Het was een boeiend proces om bij elke groep weer de eigen dynamiek en interactie mee te maken. Het MD-traject was geen reguliere cursus in de zin dat er alleen kennis werd overgebracht of vaardigheden werden aangeleerd. De trainingsdagen in Bergen aan Zee waren gericht op persoonlijke groei en ontwikkeling doordat de deelnemers werden uitgenodigd om over zichzelf na te denken in relatie tot hun werk. Bij de uitreiking van de certificaten benoemde de bestuurder dit dan ook als ‘dit is jouw aandeel in zingevingsgericht werken, en dit kan alleen maar meer waard worden’. Het uitgangspunt voor het gehele proces was dat ‘waar mensen zorgen voor mensen’ betekent dat je in de uitoefening van je functie zelf als persoon ook helemaal meedoet. Je eigen ervaringen in het leven, je eigen levensverhaal resoneert mee en doet er toe. Ook dat wat jou ten diepste raakt en beweegt, zoals dat eveneens het geval is bij je collega’s en de bewoners en hun familie. Dus om goed met elkaar op te kunnen trekken en om goed voor anderen te kunnen zorgen, is het belangrijk te weten wat je drijft en wat je zelf nodig hebt. Vanuit het oogpunt van de instelling betekent dat ‘zorg voor de zorgenden’, en als medewerker leren om goed voor jezelf te blijven zorgen. 2.3 Themadagen (vanaf oktober 2012)

Zoals hierboven uitgelegd (zie 2.1) is de tweede fase van de basisscholing zingevingsgericht werken in de loop van 2012 voorbereid vanuit de scholingsgroep. De bedoeling is dat in de komende jaren zo veel mogelijk alle medewerkers en vrijwilligers worden bereikt middels een training over zingeving. Omdat het niet om een reguliere cursus gaat of training van bepaalde vaardigheden hebben we gekozen voor de benaming “Themadagen zingeving”. Evenals bij het MD-traject gaat het in deze themadagen om bewustwording, een persoonlijk proces. We willen de deelnemers laten stilstaan bij vragen als: wie ben jij, hoe sta je in het leven, wat is jouw zingeving en hoe kijk je naar je werk en naar de ander? De gedachte hierbij is dat het belangrijk is om vanuit je zelfbewustzijn je te kunnen richten op de ander (je bent zelf onderdeel van het werk) en te blijven leren over jezelf ook vanuit het contact met je collega’s en de bewoners (cyclisch proces). Daarom is het in dit kader belangrijk dat de leidinggevenden bewust aandacht schenken aan de persoon van de medewerkers, en hen niet alleen maar instrumenteel benaderen. Evenals bij de omgang met bewoners is dit een vorm van persoonlijk maatwerk. De basisscholing van de themadagen behelst drie modules van een dag op een externe locatie, zonder overnachting, met een tussenperiode van ongeveer zes weken. De themadagen staan in het teken van “verbinding” : dag 1 - Identiteit: verbinding-met-elkaar (2 dagdelen incl. lunch) dag 2 - Spiritualiteit: verbinding-met-jezelf (3 dagdelen incl. lunch, workshop en diner) dag 3 - Zingeving: verbinding-met-de-ander (2 dagdelen, incl. lunch)

6

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] In de uitnodigingsbrief aan de deelnemers is het programma globaal nader toegelicht.5 In de periodes tussen dag 1 en 2 en tussen dag 2 en 3 is er per keer een begeleidde intervisiebijeenkomst en oefenen de deelnemers tevens een paar keer het handgesprek.6 De invalshoek is dat we willen uitgaan van het positieve, de waardering van onszelf en het waarderen van elkaar als collega’s. Als we uitgaan van wat gaat goed (de duim) dan geeft dit energie en passie. De tweede dag is het centrale stuk van de training, namelijk gericht op: wie ben jij als persoon, wat is voor jou waardevol, waar haal jij je inspiratie vandaan e.d. Deze dag is van 9 tot 9 incl. een muziek-workshop7 en als afsluiting een gezamenlijk diner. Het programma is deels afgeleid van het MD-traject en vormt een combinatie van uitleg, interactie, film, muziek, en praktijkvoorbeelden. De inhoud en de afwisseling van de onderdelen worden door de deelnemers op prijs gesteld. Als materiaal is er een speciale cursusmap samengesteld, waarin de diverse programmabladen, evenals het boekje “Zorgen doe je samen”8 en deel 1 van onze eigen serie Zingevingsgericht werken “Wat is goede zorg”. Samen met mijn collega-trainer van de opleiding hebben we in het najaar van 2012 veel tijd besteed aan de invulling van de het globale programma van de drie dagen, en de specifieke invulling per dag. In de periode oktober-december 2012 zijn de eerste drie groepen van start gegaan, begin 2013 was er de afronding van de derde dag van groep 1. Naar aanleiding van de ervaringen per groep stellen we het dagprogramma bij en ook tijdens de dag zelf spelen we zoveel mogelijk in wat er in de groep gebeurt. Onze ervaringen met de eerste groepen zijn zeer positief.

3. Werkoverleg Stond het eerste jaar in het teken van oriëntatie op het werkveld en kennismakingsgesprekken met leidinggevenden, het tweede jaar vertoont meer structuur qua werkoverleg en zijn er nog weer andere interne contacten ontstaan. 3.1 Werkoverleg met de bestuurder

Aanvankelijk waren de momenten van overleg met de bestuurder van Zorggroep Crabbehoff incidenteel en afhankelijk van bepaalde activiteiten, in de loop van 2012 is er meer structuur in gekomen. Bijna wekelijks zitten we een uur bij elkaar om lopende zaken te bespreken, plannen te maken en te brainstormen, waarbij we elkaar inspireren en scherp houden. 3.2 Vergaderen met de regiegroep

De regiegroep bestond in het begin van 2012 uit de leden van het Management Team, de beleidsmedewerker kwaliteit, de coach van In-voor-Zorg en de specialist zingeving. In de 5

Zie bijlage-2 Dit is als werkvorm door Jan van den Braak in het MD-traject geïntroduceerd, zie Bijlage-3 7 Via www.maxmusic.nl hebben we een Black Gospel workshop gedaan en een Latin percussion workshop 8 Inge van Nistelrooy, Zorgen doe je samen, over relaties in de zorg, uitg. Abdij van Berne, Heeswijk, 2009 6

7

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] tweede helft van 2012 heeft het hoofd Opleidingen de plaats van Jan van den Braak in de regiegroep overgenomen. In april 2012 is een eerste meting gedaan onder een grote groep deelnemers aan het MD-traject over de mate van implementatie van het zingevingsgericht werken. Het begin bleek redelijk goed neergezet, cruciaal voor het proces zijn echter de stappen daarna die moeten gaan aantonen dat het door gaat werken en er een stevige basis ontstaat om op verder te bouwen (CRI-meting van 2013).9 3.3 Overige interne contacten

Geregeld heb ik overleg gevoerd met collega’s binnen onze instelling die verantwoordelijk zijn voor een bepaald stuk van het beleid. Het is nuttig om over en weer op de hoogte te zijn van elkaars werkzaamheden en te zien waar er verbindingen kunnen worden gelegd met zingevingsgericht werken. Daarnaast heb ik kennismakingsgesprekken gevoerd met nieuwe (interim) medewerkers, voor wie het belangrijk is dat zij geïnformeerd worden over de achtergrond en inhoud van ons zingevings-proces. Bijkomend voordeel is dat je elkaar daarna makkelijker weet te vinden, en dat komt de samenwerking weer ten goede. De diverse functionarissen zijn achtereenvolgens: Beleidsmedewerker Kwaliteit Divisiemanager Zorg Divisiemanager Revalidatie en Behandeling RVE-managers Afdeling Opleidingen Dienst Geestelijke Verzorging Interimmanager Facilitaire dienst Interne projectleider Specialisten ouderengeneeskunde Manager Zorgwinkel

4. Communicatie en informatie (intern en extern) Hierboven bleek al hoe belangrijk het is om elkaar goed te informeren over waar we als instelling mee bezig zijn en hoe ieder daar vanuit zijn eigen functie en verantwoordelijkheid aan kan bijdragen. In het afgelopen jaar hebben we op dit gebied duidelijke stappen gezet, die in 2013 om verdere uitwerking vragen. 4a. Opzet communicatielijn

In overleg met de beleidsmedewerker is de afdeling communicatie begonnen om een plan te gaan maken voor een algehele communicatielijn ten aanzien van het zingevingsgericht werken. We doen dit in samenwerking met een extern communicatiebureau dat ons vanaf 9

Via de Change Readiness Inventory wordt de graad van participatie van medewerkers bij een cultuuromslag binnen de organisatie gemeten, volgens de acht fasen van het model van Kotter: van ‘gevoel van noodzaak versterken’ t/m ‘laat het beklijven’. Voor verdere uitleg zie onder de button CRI op: www.changekitchen.nl

8

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] het begin van het proces ondersteunt. Een van de publicaties is deel 2 in de serie Zingevingsgericht werken “Hoe doen we dat samen?” en de Projectenkrant. In de laatste maanden van 2012 is er hard gewerkt aan de vernieuwde website van Zorggroep Crabbehoff (www.zorggroepcrabbehoff.nl) met een link naar de aparte website over zingevingsgericht werken (www.zingevingsgerichtwerken.nl). De afdeling Communicatie is verantwoordelijk voor de opzet en het onderhoud van de website, de specialist zingeving voor de content. 4b. Symposium 2012

Een bijzondere mijlpaal in 2012 was het Symposium “De barmhartige Samaritaan anno Nu” dat op vrijdagmiddag 9 november in het Da Vinci College in Dordrecht werd gehouden. Ruim negen maanden is aan de voorbereiding gewerkt door een kleine werkgroep onder leiding van Wout Huizing, stafmedewerker van Reliëf (www.relief.nl). We kozen voor de opzet van drie lezingen en daarna vijf deelsessies waarin het debat kon plaatsvinden. De eerste lezing vanuit Crabbehoff had als titel “De barmhartige Samaritaan anno Nu, een inkijkje in het proces van zingevingsgericht werken”.10 Twee externe deskundigen, t.w. de begeleiders van mijn promotiestudie, prof. dr. Ruard Ganzevoort (praktisch theoloog) en prof. dr. Carlo Leget (zorgethicus) werden gevraagd vanuit hun invalshoek te reageren op mijn verhaal. Minstens zo boeiend waren de deelsessies, die door collega’s waren voorbereid en werden gepresenteerd. Het zijn stuk voor stuk hele mooie presentaties en interacties geworden met de in totaal ruim 100 deelnemers aan het Symposium, afkomstig niet alleen uit de regio, maar uit het gehele land. 11 Het symposium heeft ons ook nieuwe contacten maar vooral ook goede feedback en stof tot nadenken gegeven. Al met al hebben we voor ons eigen proces hier weer van geleerd, niet alleen qua organisatie en p.r., maar zeker ook inhoudelijk. Het heeft ons des te meer doen beseffen hoe kwetsbaar het proces is waarin we ons bevinden en hoe belangrijk het is dat de aandacht voor zingeving breed gedragen wordt zodat het doorwerkt en niet verdampt. 4c. Informatie en presentatie

In het kader van communicatie is er in het afgelopen jaar zowel intern als extern een vorm van informatie en presentatie geweest met name rondom de scholing.

5. Zorg rondom overlijden en beleid rondom euthanasie Naast de scholing is de thematiek van zorg rondom overlijden en het euthanasiebeleid een belangrijk aandachtsveld voor mij als specialist zingeving. Een groot deel van de 10

Voor een samenvatting van mijn lezing zie Bijlage-4. Alle drie de lezingen zijn te bekijken op internet, via de button symposium van www.zingevingsgerichtwerken.nl De integrale tekst van de lezing van Nico van der Leer incl. verwijzingen, is op te vragen via [email protected] 11 De verslagen van de vijf deelsessies (incl. de reacties van de deelnemers) zijn te vinden onder de button ‘symposium’ op www.zingevingsgerichtwerken.nl

9

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] teamgesprekken vonden plaats naar aanleiding van overlijden van bewoners, het overleg met de artsen stond geheel in het teken van het euthanasiebeleid. 5.1 Euthanasiebeleid

In 2012 bevonden we ons in de fase van informatie over en implementatie van het nieuwe beleid rondom euthanasie. De uitkomst van de nota “Leven met Sterven” in maart 2011 was dat euthanasie bespreekbaar is binnen Zorggroep Crabbehoff, maar dat we tegelijkertijd terughoudend en zorgvuldig hiermee om willen gaan. Dit betekent dat het altijd begint met goed te luisteren naar het verhaal van de bewoner/cliënt, om ‘de vraag achter de vraag’ helder te krijgen. Wanneer echter is vastgesteld dat het een valide verzoek betreft, hangt het af van de vraag of aan alle wettelijke vereisten is voldaan en van de bereidheid van de arts om de euthanasie uit te voeren (‘nee, tenzij’). Er zijn in dit kader in het afgelopen jaar diverse vormen van overleg, begeleiding en gesprek geweest, zowel intern als extern. Er zijn in het afgelopen jaar in Verpleeghuis Crabbehoff twee specifieke verzoeken tot euthanasie geweest, beide op de revalidatieafdeling. Het eerste is door de desbetreffende huisarts ingewilligd, nadat de cliënt naar huis is gegaan, en het tweede verzoek is binnen het verpleeghuis uitgevoerd door een van de specialisten ouderengeneeskunde, na een zorgvuldig begeleidingstraject. De specialist zingeving is bij (een deel van) de voorbereiding, de uitvoering en de nazorg hiervan betrokken geweest, als sparringpartner van de arts, als begeleider van het team en als ondersteuning naar de cliënt en de familie toe. Zowel vooraf als op de dag zelf zijn er teamgesprekken gehouden en een week na dato was er een evaluatiegesprek met de arts en het team en daarna apart met de artsengroep samen met de divisiemanager revalidatie en begeleiding. Omdat dit voor het eerst was dat er een euthanasie in huis werd uitgevoerd, was er extra overleg nodig om een zorgvuldige afstemming te bereiken over de te volgen procedures. Tevens leverde deze situatie leerzame momenten op die in de vervolggesprekken met de artsengroep meegenomen worden (zie verder 5.2 en 5.3). 5.2 Begeleiding zorgteams

Het grootste deel van mijn werk op dit vlak vond en vindt plaats in het verpleeghuis, met name de revalidatieafdeling. De begeleiding rondom de beide euthanasieverzoeken was het meest intensief, daar zijn meerdere teamgesprekken aan gewijd, zoals hierboven beschreven. Een veelvoorkomende aanleiding tot teambegeleiding (1 of 2 gesprekken) vormde in 2012 het overlijden van een of meerdere bewoners, soms in korte tijd op dezelfde afdeling. De vraagstelling voor een teamgesprek is eenvoudig van opzet en verloopt als een cyclisch proces, beginnend met een korte introductie en afsluitend met een evaluatie. Bij de evaluatie van het gesprek komt veelal naar voren dat deze vorm van opvang gewaardeerd wordt omdat er aandacht is voor de eigen gevoelens en beleving. De medewerkers voelen zich gehoord en gesteund in het spanningsveld van persoon en professie. Ook dat het bij geestelijke zorg, als aandacht voor het innerlijk welzijn van de cliënt, meer gaat om wie je bent dan om wat je doet.

10

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] 5.3 Overleg en coaching artsengroep

Er is in 2012 tweemaal een overleg geweest met de artsengroep in samenwerking met de divisiemanager Revalidatie en Behandeling. In de loop van het jaar ben ik nog een enkele keer door een arts geconsulteerd n.a.v. een casus rondom het levenseinde, resp. een verzoek om euthanasie. De functie van specialist zingeving is op deze manier aanvullend op het onderling overleg met de collega-artsen, door het perspectief van een relatieve buitenstaander en het coachende karakter van het gesprek. 5.4 Voorlichting paramedische behandelaars

Om de groep paramedici te informeren over het euthanasiebeleid en met hen over dit thema in gesprek te gaan zijn in het najaar twee middagen hiervoor belegd, in samenwerking met divisiemanager Revalidatie en Behandeling en het hoofd paramedische dienst. Men was positief over de ruimte die door het nieuwe beleid geschapen is en dat er rekening gehouden wordt met gewetensbezwaren. 5.5 In gesprek met RVE-managers

In 2012 vonden twee besprekingen plaats met de RVE-managers (in juni en in oktober) in samenwerking met de divisiemanager Zorg en in aanwezigheid van een vertegenwoordiger van de Centrale Cliëntenraad. De aanleiding was een vraag vanuit deze Cliëntenraad over de wijze van verzorging en praktische gang van zaken na een overlijden op een afdeling in het verpleeghuis. Het is opgepakt als een belangrijk thema dat alle afdelingen en locaties aangaat. De RVE-manager werd genoemd als regisseur in het gehele proces om alles in goede banen te leiden, zowel voor de terminale bewoner, de familie als voor de medewerkers.

6. Het belang van de functie en de rol van deze professional Vanuit de vergelijking van de jaarverslagen 2011 en 2012, zowel qua opbouw als qua inhoud, wordt zichtbaar dat ik in het afgelopen jaar verder in de functie ben gegroeid en dat het profiel tevens duidelijker is geworden. In het eerste jaar was alles nieuw en moesten zowel de organisatie als ikzelf nog wennen aan deze nieuwe functie. Binnen de nota “Leven met Sterven” (maart 2011) was een eerste aanduiding gegeven van de rol van deze professional binnen de organisatie, maar dat moest in de praktijk nog wel uitgewerkt worden. Het MDtraject en de samenwerking met de coach van In-voor-Zorg zijn belangrijk geweest om mij in deze nieuwe rol te kunnen profileren. Na de eerste opstart hiervan in het najaar van 2011 is deze intensieve trainingsperiode gedurende het eerste halfjaar van 2012 een enorme stimulans geweest voor de ontwikkeling van deze nieuwe functie. Terugkijkend op het gehele jaar 2012 durf ik te stellen dat de functie van specialist zingeving binnen Zorggroep Crabbehoff haar waarde heeft bewezen. De belangrijkste factoren, beschreven in dit jaarverslag, die hieraan hebben bijgedragen, zou ik als volgt willen samenvatten: de rol als trainer, verantwoordelijk voor de inhoud, deskundig op het gebied van zingeving en spiritualiteit; de rol van netwerker, intern en extern, als ambassadeur van zingevingsgericht

11

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] werken; de rol van consulent, coachend en adviserend op het gebied van identiteit en ethiek, met name ten aanzien van zorg en beleid rondom het levenseinde. Door de combinatie van deze functie met die van geestelijk verzorger is er een directe lijn met bewoners en cliënten en versterken deze twee rollen elkaar over en weer. Om zelf goed te kunnen blijven reflecteren op mijn werk in beide functies heb ik evenals in 2011 ook in 2012 collegiale ondersteuning ontvangen middels coach-gesprekken met Wout Huizing, stafmedewerker van Reliëf. Het doel van deze begeleiding is de versterking van mijn eigen profiel en ontwikkeling, zowel persoonlijk als professioneel. De context is het proces van zingevingsgericht werken binnen Zorggroep Crabbehoff en de ervaringen die ik daarin opdoe vanuit mijn rol als specialist zingeving. Deze vorm van coaching geeft mij inzicht in mijn eigen functioneren en helpt mij om scherp te blijven.

BIJLAGEN 1. 2. 3. 4.

Functieomschrijving Programma Themadagen 2012-2013 Het Handgesprek Samenvatting lezing Symposium

13 16 17 18

12


BIJLAGE 1 Functie-omschrijving Organisatie

Divisie/Dienst

Functie

Protestantse Zorggroep Crabbehoff

Dienst Geestelijk Verzorging

Specialist zingeving

Functienaam

Specialist zingeving Doel van de functie Het vormen van een advies- en kenniscentrum binnen de organisatie op het gebied van zingeving, ethiek en spiritualiteit, en als zodanig centraal punt voor vragen en begeleiding t.b.v. cliënten en relaties van cliënten (familie en mantelzorgers) en voor begeleiding, scholing en training van medewerkers. Plaats in de organisatie - ontvangt leiding van de bestuurder - maakt deel uit van de dienst geestelijke verzorging Contacten en overleg Intern - heeft werkoverleg met de bestuurder - adviseert het MT, de Raad van Toezicht en de Identiteitsraad - neemt deel aan de regiegroep, projectgroep en scholingsgroep - heeft contacten met cliënten, relaties van cliënten en medewerkers Extern - neemt deel aan commissies en werkgroepen, o.a. van het Palliatief Netwerk - brengt werkbezoeken aan andere instellingen en voert overleg met collegae. - neemt deel aan externe (studie)projecten en intervisie-bijeenkomsten - neemt deel aan seminars en scholings/informatie bijeenkomsten o.a. van Reliëf

Resultaatgebieden: Advies - gevraagd- en ongevraagd advies geven aan het management, Identiteitsraad en Raad van Toezicht betreffende zingeving en ethiek, levensbeschouwing en spiritualiteit, en identiteitsaangelegenheden van de zorgorganisatie. Informatie

13

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] -

-

fungeren als vraagbaak en vertrouwenspersoon voor cliënten, relaties van cliënten ( familie/ mantelzorgers), zorgprofessionals en vrijwilligers in relatie tot de cliënt, bij alle vragen rondom zingeving, ethiek en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven zo nodig andere disciplines betrekken en zo mogelijk met elkaar verbinden voor het beantwoorden van vragen omtrent zingeving, ethiek en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven

Scholing/Coaching - met medewerkers spreken over zingeving en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven voor bewustwording en kwaliteitsverbetering van het zorgproces - vormgeven en participeren in scholing en opleiding van medewerkers betreffende zingeving, en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven, en de procedures binnen Zorggroep Crabbehoff - het ontwikkelen van een kenniscentrum betreffende zingeving, ethiek en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven. - contacten onderhouden met collega’s, andere zorg-, kennis- en wetenschappelijke instellingen voor het onderhouden van de kennis, het vergaren van informatie en mogelijk participeren in (studie)projecten, betreffende zingeving, ethiek en spiritualiteit. - Begeleiden en coachen van artsen bij specifieke dilemma’s rondom het levenseinde

Procesverbetering - oplossingen aandragen voor kwalitatieve verbetering van het individuele zorgproces, alsook voor de algemene organisatie van het zorgproces leven en sterven - het beleid en de procedures van de zorg rondom het stervensproces evalueren en voorstellen doen voor actualisatie en verbetering en borging - het signaleren van belemmeringen (op middenkader en/of MT niveau) voor de medewerker om eigen initiatieven, ter bevordering van de kwaliteit van de zorg, te integreren in de zorgverlening - het toetsen van de medisch ethische aspecten van de uitvoering van het beleid betreffende zingeving en spiritualiteit in het totale zorgproces van leven en sterven. - jaarlijks verslag doen van de activiteiten en de gerealiseerde verbeteringen aan de bestuurder, zulks met in achtneming van de privacy van alle betrokkenen. - het formuleren van medisch-ethisch beleid, welke tot stand komt in samenspraak met de commissie ethiek

Functie-eisen Kennis - theologisch geschoold op post-academisch niveau bij voorkeur middels de master-opleiding Zorg, Ethiek en Beleid - kennis van vraagstukken rond zingeving, ethiek en spiritualiteit in relatie tot de zorgpraktijk - kennis van palliatieve zorg en de impact voor de betrokkenen van de ethische vragen in relatie tot de fasen in het stervensproces - bekend met het ontwerpen, schrijven en uitvoeren van scholing- en trainingsprogramma’s op het gebied van zingeving, ethiek en spiritualiteit in de zorg - kennis van persoonlijke begeleiding en team-coaching, bij voorkeur middels een opleiding tot supervisor en/of coach - kennis van het beleid en de procedures en regelingen van Zorggroep Crabbehoff - het bijhouden van vakinhoudelijke ontwikkelingen en relevante wet en regelgeving

14


Zelfstandigheid - de werkzaamheden worden zelfstandig uitgevoerd binnen algemene, door het management vastgestelde, beleidskaders en getoetst tijdens de bespreking van het jaarverslag met de bestuurder - een zekere distantie van de organisatie is vereist om objectief mogelijkheden te kunnen signaleren en acties te initiëren Sociale vaardigheden - toegankelijkheid en laagdrempeligheid zijn essentieel voor het goed functioneren als vertrouwenspersoon - sociale vaardigheden zoals tact en invoelingsvermogen zijn nodig bij de contacten met cliënten, medewerkers en relaties van cliënten, goed kunnen luisteren is essentieel - discretie is erg belangrijk, alsook het vertrouwelijk omgaan met informatie - het samenbrengen van functionarissen en deze op één lijn brengen, uitgaande van de wensen van de cliënt, vraagt tact en overredingskracht en het zich kunnen verplaatsen in de standpunten van de professional Risico's, verantwoordelijkheden en invloed - een eerlijke communicatie ten opzichte van (on)mogelijkheden die de organisatie vanuit haar identiteit kan bieden in het totale zorgproces van leven en sterven, is belangrijk ter wille van realistische verwachtingen en een juiste beeldvorming van de kant van cliënten en mantelzorgers. Uitdrukkingsvaardigheid - een goede mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid is vereist t.b.v. de scholing en informatievoorziening maar ook in het kader van het verwoorden van de soms impliciete vraagstelling van de cliënt, relaties van cliënten en medewerkers Oplettendheid - op meta-niveau het proces rond het zingevingsgericht werken binnen de organisatie bewaken en de samenhang monitoren. Daartoe is het van belang dat de functionaris zich laat informeren zodat hij de signalen van de werkvloer opvangt v.w.b. de actuele wensen en behoeften van de (relatie van de) cliënt en de medewerker. Alertheid is nodig om langs deze weg te komen tot optimalisering van het totale zorgbeleid rond zingeving, ethiek en spiritualiteit. Ervaring - Ervaring in de zorg, ervaring in het omgaan met ethische vragen, zingevingsproblematiek en spiritualiteit als aandachtsgebied.

15


16


BIJLAGE 1 Programma Themadagen Zingeving (bijlage bij de uitnodigingsbrief voor de deelnemers) Toelichting Themadagen Het programma voor de themadagen wordt op de eerste dag uitgereikt, hierbij ontvang je alvast een globale beschrijving van wat we gaan doen. Het gaat elke dag om ‘verbinding’: verbinding met elkaar, met jezelf en met de bewoner/cliënt. Vanuit het thema van die dag en de vraag die daarbij hoort gaan we met elkaar in gesprek. Hierbij staat niet onze functie centraal maar wie wij zijn als mens. DAG 1: IDENTITEIT : “Wie zijn wij als PZC?” : de verbinding met elkaar. Op deze eerste dag zullen we kennismaken met elkaar als groep en stilstaan bij onze motivatie om ons werk te doen. We zullen het hebben over onze verwachtingen en er zal een toelichting gegeven worden op het traject zingevingsgericht werken. De visie en missie van de PZC zullen daarbij in beeld komen, met het verhaal van de barmhartige Samaritaan als achtergrond. We zullen het hebben over communicatie (handgesprek!) en plezier in je werk en hoe je deze principes in de praktijk kunt toepassen. DAG 2: SPIRITUALITEIT “Wie ben ik? Wat raakt mij?” de verbinding met jezelf We starten met een terugblik op de eerste themadag en de tussenliggende opdrachten om te ontdekken hoe het door heeft gewerkt voor jezelf en je collega’s. We zullen deze tweede dag stilstaan bij wat voor jou persoonlijk belangrijk is, wat jou dierbaar is, en vanuit welke levensbeschouwing of geloofsovertuiging jij in het leven staat. Want hoe meer je je bewust bent van je eigen levensverhaal en inspiratie des te beter kun je openstaan voor het verhaal en de inspiratie van de bewoner/cliënt. Dat is wat wel wordt genoemd ‘spirituele zorg’. We nemen deze dag wat extra tijd om elkaar te ontmoeten, aan tafel en in de wandelgangen. DAG 3: ZINGEVING “Wat wenst u, wat kunnen wij?” verbinding met de bewoner/cliënt We starten met een terugblik op de tweede dag en de tussenliggende opdrachten om te zien wat het voor ieder persoonlijk heeft opgeleverd. De derde dag concentreren we ons op het contact met de bewoner/cliënt en hoe we kunnen signaleren waar mensen behoefte aan hebben. Dan gaat het niet alleen over uiterlijke dingen (bijv. de smaak van het eten of de inrichting van de kamer) maar vooral om de binnenkant van zingeving (aandacht voor emoties en levensvragen). Tenslotte zullen we deze themadagen evalueren, als groep, maar ook persoonlijk: wat heb ik eraan gehad, en wat ga ik er verder mee doen.

17


BIJLAGE 2

Het Handgesprek DE DUIM Waar ben je trots op? Wat gaat goed, waar ben jij goed in, wat doet jou goed?

DE WIJSVINGER Welke richting wil jij uit? Wat is jouw visie, welke stappen zou je willen zetten?

DE MIDDELVINGER Waar baal je van? Wat stoort je, waar heb je last van, wat zit je in de weg?

DE RINGVINGER Waar ben jij trouw aan? Welke waarden koester jij, waarom werk je bij deze organisatie?

DE PINK Waar voel je je klein in? Waar heb je ondersteuning bij nodig?

18


BIJLAGE 3

Verslag van de presentatie van Nico Van der Leer, Symposium ‘De Barmhartige Samaritaan Anno Nu’ op 9 nov. 2012 Nico van der Leer, geestelijk verzorger en specialist zingeving bij Zorggroep Crabbehoff, houdt een pleidooi voor zien, je laten raken en in beweging komen. Zorg is volgens hem meer dan zorggerelateerde handelingen uitvoeren. In de zorg ontstaat contact van mens tot mens, vanuit de erkenning dat iedereen op een dag hulp nodig kan hebben en vanuit de behoefte waardevol te zijn voor elkaar. Zingevingsgerichte zorg is daardoor geen zorg vanuit medelijden voor iemand die zielig is, maar vanuit de spirituele verbinding die het gedeelde mens-zijn en de erkenning van je eigen kwetsbaarheid kan leggen tussen mensen, tussen verzorger en verzorgde, op basis van de herkenning van pijn en verdriet maar ook van hoop en liefde. Binnen Zorggroep Crabbehoff wordt sinds twee jaar gewerkt aan een proces dat gericht is op zingevingsgerichte zorg. Als één van de drijvende krachten achter dit proces geeft Nico een inkijkje in het verloop van dit proces binnen Zorggroep Crabbehoff: waardoor het is geïnspireerd, wat het inhoudt en wat het voortstuwt. Daarbij nodigt hij de zaal uit mee te denken over wat zinvolle zorg is en vraagt: ‘Bent u weleens een Barmhartige Samaritaan geweest? Laat u zich weleens ophouden onderweg door iemand die hulp nodig lijkt te hebben?’.

Tijd om geraakt te worden Zingevingsgerichte zorg begint volgens Nico bij het je laten raken door iets wat je ziet, en daardoor in beweging komen. Zien is meer dan kijken alleen: het is in je opnemen dat iemand je medemens is, en geen geval. Geraakt worden betekent de bereidheid je te laten afleiden, stil te blijven staan bij iets wat je raakt. In beweging komen vervolgens, is het je afvragen hoe jij kunt helpen en de bereidheid dat vervolgens ook te doen. De Barmhartige Samaritaan symboliseert het mededogen dat hierbij centraal staat. In de praktijk blijkt tijdsdruk vaak een factor waardoor we aan de noden van anderen voorbij lopen. Ook voor medewerkers in de zorg geldt dat zij zich vaak bekneld voelen door tijdsdruk, ook al kozen ze juist voor dit vak om iets voor anderen te betekenen. Bewoners voelen zich van hun kant vaak niet gehoord of gezien. De tijdsdruk helpt ons in te zien waar het vaak aan schort, waardoor het belang van echte aandacht en compassie opgemerkt en bevestigd wordt.

Compassie

19

[JAARVERSLAG 2012 SPECIALIST ZINGEVING PROTESTANTSE ZORGGROEP 10 april 2013 CRABBEHOFF] Door te zien en gezien te worden, te raken en geraakt te worden, komt barmhartigheid vanzelf in beeld. In alle religies en levensbeschouwingen draait barmhartigheid om verbinding tussen mensen en om compassie. Compassie heeft wellicht de kracht om de disbalans te herstellen die in de gezondheidszorg vaak bestaat tussen efficiency en menselijkheid, tussen controle en vertrouwen. Het overstijgt het idee dat zorg een optelsom is van handelingen zoals wassen en eten en drinken geven. Het biedt ruimte voor het inzicht dat goede zorg soms ook bestaat uit niet handelen, dat enkel het contact van mens tot mens van even grote of misschien wel grotere waarde is dan ‘iets doen’. Zingevingsgerichte zorg is je eigen mens-zijn professioneel kunnen hanteren: je laten raken en dit functioneel inzetten om voor een ander van betekenis te zijn. Liefdevolle bewogenheid tonen voor wat een mens doormaakt, iemand bijstaan in diens nood en niet verlaten.

Spiritualiteit Het Bijbelverhaal over de Barmhartige Samaritaan geeft richting aan een door waarden gedreven organisatie, die vanuit de eigen identiteit bezig is met de herontdekking van barmhartigheid in de zorgpraktijk van alledag. Deze ontdekkingstocht begint van onderaf: Nico zal medewerkers niet gaan vertellen hoe het allemaal moet. Het doel is om als gehele organisatie een cultuuromslag te maken naar zingevingsgericht werken. Het proces volgt het profiel van een voortdurende dialoog waarin medewerkers uit alle lagen van de organisatie met elkaar ontdekken wat nodig is. Er wordt nagedacht over leven en sterven, het levenseinde en euthanasie. Naast de aandacht voor het fysieke en het psychosociale heb je het dan als vanzelf ook over spiritualiteit, over zaken die dieper gaan dan wensen en praktische mogelijkheden. Zingeving is een proces dat nooit helemaal af is, want juist door er bewust mee bezig te zijn loop je tegen nieuwe vragen en hobbels aan.

Opleiding en training Concreet is er begonnen met een opleiding voor alle medewerkers van de organisatie, van de huishoudelijke dienst tot aan het management. Nu al is merkbaar dat deze opleiding bijdraagt aan het besef dat iedereen binnen de organisatie van belang is bij zingevingsgerichte zorg. Zo zijn mensen van de huishoudelijke dienst zich bewust geworden van hun waarde voor bewoners, juist omdat ze zo laagdrempelig benaderbaar zijn. Door de trainingen komen ook succesverhalen naar boven en ervaren medewerkers merkbaar meer vrijheid om zelf beslissingen te nemen in de persoonlijke omgang met mensen. Standaarden worden minder dwingend. Zo zegt kok Martin: ‘Heeft iemand eens geen trek in vlees of vis? Dan bakken we wel een eitje! Het geeft mij en mijn collega’s een voldaan gevoel als we het de mensen naar de zin kunnen maken’.

20

Jaarverslag 2012 specialist zingeving Protestantse Zorggroep Crabbehoff

Recommend Documents