Jaarverslag 2003
Leiden, 22 april 2004 1
Inhoud Voorwoord
........................................................................................................................................................................................................
Bericht van de Raad van Toezicht
............................................................................................................................................
6 7
Resultaten in 2003 .................................................................................................................................................................................... 9 • Collecties en collectiebeheer ...................................................................................................................................... 10 • Onderzoek ....................................................................................................................................................................................... 11 • Kennisontsluiting en -distributie ............................................................................................................................... 14 • Tentoonstellingen .................................................................................................................................................................... 15 • Educatie ............................................................................................................................................................................................. 17
2
Algemene ontwikkelingen ............................................................................................................................................................ • Naturalis en de universitaire natuurhistorische collecties ............................................................... • Directiewisseling ........................................................................................................................................................................ • Stier Herman ................................................................................................................................................................................. • Beleidsplan 2005 t/m 2008 ........................................................................................................................................... • Partners ...............................................................................................................................................................................................
19 19 20 21 22 23
Bedrijfsvoering ......................................................................................................................................................................................... • Financiën ........................................................................................................................................................................................... • Personeel en organisatie .................................................................................................................................................. • Gebouw en inventaris ..........................................................................................................................................................
24 24 25 25
Stichting Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis Darwinweg 2 2333 CR Leiden Postbus 9517 2300 RA Leiden telefoon telefax e-mail website
071-5687600 071-5687666
[email protected] www.naturalis.nl
Missie Wij willen onze unieke natuurhistorische collectie gebruiken om een wezenlijke bijdrage te leveren aan de kennis van en de waardering voor de natuur bij een zo groot mogelijk deel van de Nederlandse samenleving. Wij willen daarom HET natuurhistorische museum van Nederland zijn, opererend binnen een internationaal netwerk. Wij doen dit door: • het grootste archief op natuurhistorisch gebied in Nederland te beheren; • kennis bijeen te brengen over de diversiteit van de natuur vroeger en nu, en de rol van de mens daarin; • op een gedifferentieerde wijze aan een scala van publieksgroepen deze kennis toegankelijk te maken en door te geven.
3
Raad van Toezicht Mw. drs. M.W.M. Vos-van Gortel, voorzitter o.a. oud-burgemeester van Utrecht en oud-lid van de Raad van State; aftredend in 2004 Drs. H. Benninga o.a. oud-commercieel directeur van de Jaarbeurs Utrecht; afgetreden op 20.12.2004 Mw. mr. F.G. van Diepen-Oost Lid van de Raad voor de Groene Ruimte, o.a. oud-gedeputeerde van de Provinciale Staten van Noord-Holland, aftredend in 2004 A.J.J.M. van Hooff Directeur van Burgers’ Zoo, aftredend in 2004. Ir. H.M. Darmanata Consultant IBM, einde eerste termijn in 2006. Prof.dr. L.E.M. Vet Directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie NIOO-KNAW en hoogleraar aan de Wageningen Universiteit. Benoemd op 24.4.2003, einde eerste termijn in 2007 Managementteam Drs. W.G. van der Weiden, algemeen directeur en bestuurder (tot 1.10.2003) Drs. R.J.M. van Hengstum, algemeen directeur en bestuurder (vanaf 1.10.2003) H. van der Maas, adjunct-directeur bedrijfsvoering (einde functie per 20.12.2003) Drs. J. Krikken, adjunct-directeur collecties en onderzoek Ir. D.G. Houtgraaf, adjunct-directeur productie en publiek Wetenschappelijke Raad van Advies Prof. dr. C. Heip, Centrum voor Estuariene en Mariene Oecologie NIOO-KNAW en hoogleraar Universiteit van Groningen, voorzitter Prof. dr. J. van Hinte, em. hoogleraar Vrije Universiteit Amsterdam Dr. J. van Goethem, Koninklijk Belgisch Instituut van Natuurwetenschappen Dr. D. van der Mei, Centraal Bureau Schimmelcultures
4
Naturalis dankt zijn subsidiënten en sponsors Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij Ministerie van Economische Zaken Fonds 1818 Mondriaanstichting Stichting Weten Nederlandse Wetenschaps Organisatie Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen Europese Unie Federatie Goud en Zilver Buch en partners, communicatieadviseurs BV Centre for Human Drug Research Crouwel, Vormgevers BNO E.on Benelux Ernst & Young Eurest Nederland BV Fortis Bank BV Footprints/Arc’teryx Full Effect/Beyond Words Genencor International BV Heijmans IBC Servicebouw Nedap NNV Nederlandse Veiligheids Dienst BV Nuon Olveco Informatica Services BV Pharming Group NV Rabobank Leiden en Oegstgeest UTS Nederland B.V. Yamanouchi Pharma B.V Yakult Nederland BV Yarden Holding BV
5
Voorwoord Op acht oktober opende Z.K.H. Prins Willem-Alexander de tentoonstellingen Hartstocht en Lijfreis – twee gekoppelde tentoonstellingen over het menselijk lichaam, met in Hartstocht vele vergelijkende gegevens over de hartfunctie elders in het dierenrijk. Deze tentoonstelling kwam tot stand in samenwerking met de Hartstichting. Gastheer was mijn voorganger, Wim van der Weiden, directeur van Naturalis vanaf 1991. Zijn ontvangst van de genodigden was zijn laatste handeling als directeur van Naturalis, voorafgaand aan zijn prepensioen. Ik ben er trots op sinds die dag de directie over dit instituut te voeren. Natuurhistorische collecties, gebouw, tentoonstellingen en – niet te vergeten – de medewerkers met hun uiteenlopende expertise vormen een voor Nederland uniek geheel. In dit verslag kunt u iets lezen over de betekenis, resultaten in 2003 en uitdagingen voor de komende jaren. Graag dank ik Wim van der Weiden voor het schitterende instituut dat hij heeft overgedragen. Ondertussen heeft hij al weer nieuwe taken op zich genomen als hoofdredacteur van de stichting Actueel Verleden. Een van die uitdagingen voor Naturalis is het creëren van een gezonde financiële positie. Tegen het einde van 2003 werd deze uiterst kritiek. Dankzij een investeringen- en vacaturestop en een tijdelijk krediet van de subsidiegever, konden acute betalingsproblemen voorkomen worden. Bovendien heeft Wim van der Weiden, nog net voor zijn vertrek, de nodige maatregelen getroffen waardoor de structurele problemen fors verminderd zijn. Helaas was het onvermijdelijk dat functies geschrapt werden en medewerkers gedwongen het museum moesten verlaten. Ik hoop en verwacht dat zij er allen in zullen slagen een nieuwe werkkring te vinden, en wil hen ook vanaf deze plaats bedanken voor hun inzet voor Naturalis. Een dankwoord geldt verder voor de Raad van Toezicht van Naturalis vanwege het in mij gestelde vertrouwen en tenslotte voor alle medewerkers, partnerorganisaties en anderen die aan de resultaten van Naturalis in 2003 hebben bijgedragen. De komende jaren zullen kritisch zijn voor Naturalis. Van een structureel gezonde financiële situatie is immers nog geen sprake. Aanvullende maatregelen zullen dus onontkoombaar zijn. In 2004 legt Naturalis hiervoor de basis in een nieuw ondernemingsplan. Leiden, 22 april 2004 Ronald van Hengstum Algemeen directeur
6
Bericht van de Raad van Toezicht Bij de verzelfstandiging en nieuwbouw van Naturalis (1995-1997) is aan de directie en de raad van toezicht toegezegd, dat na opening van de nieuwbouw de subsidiegrondslag herzien zou worden op basis van reële cijfers, teneinde het museum op het beoogde niveau te kunnen exploiteren. Dit is maar gedeeltelijk gebeurd. Al jarenlang opereert het museum binnen een te krap kader; iets wat onder meer tot uiting komt in een dramatisch slechte vermogenspositie en permanente financieringsproblemen. Voor een oplossing van de problematiek heeft de subsidiegever steeds verwezen naar cultuurnotaprocedures, en de Raad voor Cultuur steeds opnieuw de kwestie naar de subsidiënt teruggekaatst. De afgelopen jaren is de subsidie weliswaar verhoogd – deels alleen maar bij wijze van tijdelijk, terug te vorderen krediet – maar het fundamentele probleem bleef, en blijft, voortbestaan. In 2003 heeft Naturalis drastisch bezuinigd. De vaste formatie werd met 10% teruggebracht en binnenkort zal ook de huisvestingscapaciteit worden gereduceerd. Wij menen dat Naturalis daarmee een bijzonder substantiële bijdrage heeft geleverd aan de oplossing van het probleem. In de subsidieaanvraag voor 2005 t/m 2008 heeft Naturalis de bezuiniging in de cijfers verwerkt. Voor de nieuwe beleidsperiode kan het museum daardoor binnen het subsidiekader blijven. Als resterende problematiek werd in de aanvraag alleen een verbetering van het Eigen Vermogen opgevoerd, alsmede voortzetting van een investeringssubsidie vanaf 2007, conform de afspraken die daarover in 1997 zijn gemaakt. Een positief besluit van de subsidiënt hierover zal recht doen aan de intenties die midden jaren ’90 zijn uitgesproken en – veel belangrijker – Naturalis in staat blijven stellen om tegemoet te komen aan de veelzijdige maatschappelijke verwachtingen die aan het museum worden gesteld. De nog steeds voortdurende onzekerheid over de financiën houdt ons in de moeilijke positie waarin wij ons al jaren bevinden. De staatssecretaris en haar voorgangers hebben ons benoemd om toezicht te houden op het afgesproken beleid. Maar bij zo’n afspraak hoort een adequate financiering. Uitblijven daarvan knelt des te meer omdat in de uitvoering van het beleid alle lichten op groen staan. Vanaf de opening van de nieuwbouw ondervindt het museum op alle fronten een grote maatschappelijke respons. Bezoekcijfers zijn zonder meer tevredenstellend. Voor het wetenschappelijk specialisme van het museum is in Nederland steeds minder een alternatief. Afgesproken resultaten met het ministerie worden behaald of overtroffen. De erkenning van Naturalis’ positie in de culturele en kennis-infrastructuur van Nederland zou dan ook vergezeld moeten worden door de bijbehorende financiering. Wij zullen hier zo nodig steeds opnieuw de aandacht voor vragen. Door verschillende omstandigheden treedt in de periode 2003-2004 een groot deel van de raadsleden af. Vorig jaar heeft de Raad de statutaire bepalingen over zittingstermijnen en rooster van aftreden herzien, in overeenstemming met aanbevelingen 7
van de commissie Cultural Governance. Bij de herbezetting blijft de inhoudelijke deskundigheid en ervaring vooropstaan. De Raad erkent hierbij dat eenzijdigheid in de samenstelling qua leeftijd, sexe en culturele achtergrond vermeden moet worden. In het verslagjaar trad Prof. dr. Louise Vet toe. Zij is directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie NIOO-KNAW en hoogleraar aan de Wageningen Universiteit. Hans Benninga trad na zeven jaar af. Het is geen gemakkelijke opgave om een nieuw lid met een zelfde oog voor ondernemerschap en het financiële detail te vinden. Graag dank ik hem voor zijn inzet. Door dat rooster van aftreden is 2003 het laatste verslagjaar waarin ik de Raadsvergaderingen heb voorgezeten. Hans Dijkstal zal het voorzitterschap overnemen. Ik wens hem, de nieuwe directeur en alle medewerkers veel succes toe. Leiden, 22 april 2004 Lien Vos, voorzitter
8
Resultaten in 2003 In de subsidieaanvraag voor de periode 2005 t/m 2008 onderscheidt Naturalis vijf resultaatgebieden: • collectiebeheer; • wetenschappelijk onderzoek; • kennisdistributie; • tentoonstellingen; • educatie. In de presentatie van jaarstukken zal dat onderscheid worden doorgezet – zo ook in de verslaglegging over 2003. Dat jaar is het derde van de zgn. cultuurnota-periode 2001 t/m 2004. Aan het begin van die periode heeft Naturalis, net als alle andere rijksgesubsidieerde musea, afspraken over concrete resultaten gemaakt met de rijksoverheid. Deze afspraken zijn in dit verslag, typografisch gemarkeerd, terug te vinden bij de rapportage over de desbetreffende resultaten.
9
Collecties en collectiebeheer Samenstelling Collecties Aantal objecten Totaal objecten verworven Groei records in registratiesysteem, totaal
2003
2002
2001
ca 11 miljoen
ca 11 miljoen
ca 11 miljoen
225.294
156.947
67.320
61.979
73.840
21.018
Toevoegingen in 2003 betroffen onder andere: • Delen van de collecties van het voormalig Geologisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam, met bijbehorende documentatie; in totaal ging het om ca. 650 stenen en ca. 100.000 slijpplanten. De formele overdracht vond plaats op 28 april 2003. In 2002 heeft Naturalis in verband met deze overdracht een strenge selectie uitgevoerd, resulterend in een reductie met ca. 60% van de oorspronkelijke collecties. • Twee gestrande Bultruggen (Megaptera novaeangliae), een walvissoort waarvan nog niet eerder exemplaren in Nederlandse wateren waren gesignaleerd. • Materiaal verzameld tijdens twee expedities in Zuidoost-Azië. Deze toevoegingen, alsmede enkele schenkingen, konden opgevangen worden binnen de bestaande beheerscapaciteit. Voor de overdracht en selectie van gesteenten van de Universiteit van Amsterdam ontving Naturalis een doelsubsidie van de Mondriaan Stichting. In de periode 2005-2008 zal Naturalis het collectiebeleid herzien om capaciteitsoverschrijding te voorkomen. Beheer
In 2003 heeft de Inspectie Cultuurbezit de vindbaarheid, registratie en de fysieke toestand van de collecties beoordeeld. Het rapport bevat enkele specifieke aanbevelingen ten aanzien van de registratie, waaronder opstellen van een Vademecum registratie in aanvulling op het bestaande Vademecum Collectiebeheer. Een belangrijk punt van zorg voor de Inspectie is de personele capaciteit voor het beheer. In het kader van de bezuiniging zijn 2 fte beheerders en 1 fte conservator komen te vervallen. De hiermee samenhangende problemen zijn nog niet volledig opgelost. De Inspectie heeft verder het calamiteitenplan voor collecties beoordeeld. Het voldoet aan de eisen. Ook de Inspectie wijst, net als Naturalis zelf, opnieuw op de slechte bouwkundige staat van het collectiedepot Raamsteeg, waar onomkeerbare schade aan objecten dreigt. Naturalis verwacht dat de renovatieopdracht van de Rgd nog in 2004 geformaliseerd zal worden. Vooralsnog blijft het beheer aan de resultaatafspraken met de overheid voldoen, maar de Inspectie maakt enkele belangrijke kanttekeningen.
10
Gebruik
Wereldwijd maken experts gebruik van collecties van Naturalis; doorgaans in verband met soortenbeschrijvingen, maar regelmatig met een vraagstelling die de ruimere archieffunctie van de collecties illustreert. Onderzoekers van de Universiteit van Aberdeen kwamen in 2003 naar Naturalis om een zalmcollectie uit 1880-81 te gebruiken voor de toets van een hypothese over ontstaan en verspreiding van Noord-Atlantische zalmpopulaties na de laatste ijstijd. Collecties worden eveneens gebruikt voor tentoonstellingen elders. Zo was het Centraal Museum in Utrecht een belangrijke lener ten behoeve van de tentoonstelling Vis Vitalis. In de periode ’05-’08 zal Naturalis het gebruik van veel deelcollecties sterk bevorderen door digitale catalogi uit te brengen. Bruiklenen voor tentoonstellingen
2003
2002
2001
Langlopend
88
87
46
Kortlopend
456
505
258
Afgesproken voor de beleidsperiode 2001-2004 is om jaarlijks gemiddeld tenminste 120 langlopende bruiklenen voor tentoonstellingen te hebben, en tenminste 100 kortlopende bruiklenen. Het aantal langlopende bruiklenen zal, over de gehele periode gezien, waarschijnlijk iets lager uitkomen. Overigens is het bruikleenverkeer voor wetenschappelijk onderzoek bij collega-instituten een veelvoud van deze aantallen. Onderzoek Het onderzoek in Naturalis volgt de belangrijkste categorieën in de collectie: petrologie, paleontologie en (in drie afdelingen) zoölogie. Naturalis brengt hierover tweejaarlijks een Progres report uit.
Entacmaea medusivora
11
Partijen bij het programma Climate change and Indonesian Coral Reefs verzochten Naturalis om een soorteninventarisatie op te zetten bij een riviermonding aan de oostkust van Kalimantan. De expeditie (oktober 2003) werd gefinancierd door de Indonesische Wetenschapsorganisatie LIPI, de KNAW, NWO-ALW en NWO-WOTRO en uitgevoerd door onderzoekers van verschillende Indonesische instituten, de Universiteiten van Nijmegen en Amsterdam en Naturalis. Verder hield Naturalis in samenwerking met het Vietnamese Institute of Ecology and Biological Resources een entomologische expeditie in Noord-Vietnam. Enkele publicaties •
• •
• •
•
12
Type Catalogue of the Birds in the National Museum of Natural History, Leiden, Passerines: Eurylaimidae – Eopsaltriidae deel 2, gepubliceerd op CD-ROM. Het deel bevat kleurenfoto’s van alle (170) holo- en lectotypes van de in de catalogus behandelde vogelsoorten. Hoeksema, B.W. & L.P. van Ofwegen, 2003. Reef corals of Indonesia and SE Asia: a generic overview. World Biodiversity Database CD-ROM Series ETI, Amsterdam. (In samenwerking met de Stichting Fauna Malesiana): New, T.R., The Neuroptera of Malesia, Brill, Leiden. Deze publicatie vormt deel 4 in de serie Fauna Malesiana Handbooks en bevat het eerste samenvattende overzicht van wat bekend is over de Gaasvliegen en gerelateerde groepen in de regio. Gijswijt, M.J. Naamlijst van de Nederlandse bronswespen, met 620 nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna. Vonhof, H.B., Wesselingh, F.P., Kaandorp, R.J.G., Davies, G.R., van Hinte, J.E., Guerrero, J., Rasanen, M., Romero-Pitmann, L. & Ranci, A. 2003. Paleogeography of Miocene Western Amazonia: Isotopic composition of molluscan shells constrains the influence of marine incursions. Geological Society of America Bulletin, 115: 983-993. Van alle artikelen in 2003 met een Naturalis-conservator als (mede-)auteur had dit de hoogste SCI-impact factor. Braun, I. & Kriegsman, L.M., 2003. Proterozoic crustal evolution of southernmost India and Sri Lanka. In: Yoshida, M., Windley, B.F. & Dasgupta, S. (eds.), Proterozoic East Gondwana: Supercontinent Assembly and Breakup. Geological Society of London Special Publications, 206: 169-202. Een samenvatting van 10 jaar international onderzoek in Zuid-Indië en Sri Lanka.
Onderzoek
2003
2002
2001
Dagen veldwerk
390
672
712
Totaal aantal publicaties
232
215
248
Pagina’s eigen personeel + gastmedewerkers
5.565
3.294
2.923
Publicaties eigen personeel in peer reviewed tijdschriften
33
39
41
Publicaties eigen personeel in SCI genormeerde tijdschriften
16
17
32
Promoties conservatoren van Naturalis
-
2
-
Lidmaatschap promotiecommissies
4
6
5
Wetenschappelijke congressen • •
•
‘Bewaren om te gebruiken’ van de Stichting Academisch Erfgoed, gehouden in Naturalis op 28 april 2003. ‘VII International Symposium Cultural Heritage in Geosciences, Mining and Metallurgy: Libraries Archives, Museums ‘Museums and their collections’, gehouden in Naturalis van 19 tot 23 mei 2003, met medewerking van Museum Boerhaave, het Rijksmuseum van Volkenkunde en Teylers Museum ‘Third European Conference on Bird Collections’, gehouden in Naturalis van 10 tot en met 12 oktober 2003. Dienstverlening
Er bestaat bij waterbeheerders, natuurbeschermingsorganisaties en onderzoekers een duidelijke behoefte aan een algemeen toegankelijke kennisbank over waterorganismen in Nederland. Veel materiaal en deelbestanden zijn beschikbaar, wat ontbreekt zijn een organisator en inbreng van taxonomische expertise. In samenwerking met de stichting European Invertebrate Survey – Nederland heeft Naturalis in 2003 een voorstudie gedaan om zo’n kennisbank tot stand te brengen. In het veld bleek een duidelijk draagvlak voor Naturalis en EIS als organisatoren. Belangrijke argumenten daarvoor zijn aanwezige taxonomische expertise, het grote netwerk van specialisten en de continuïteit van een collectiebeherende instelling. Onder de naam Nederlands Edelsteen Laboratorium onderzoekt Naturalis voor de edelsteenbranche en politie de echtheid en zo mogelijk de herkomst van edelstenen en parels. Opvallend in 2003 waren vooral het grote aantal voor onderzoek aangeboden parels en de hoge kwaliteit van vele onderzochte stenen. 2003
2002
2001
274
216
333
Onderzochte stenen
2734
1.928
2.633
Onderzochte parels
8.335
4.401
6.459
Totaal aantal rapporten
13
Als ieder jaar verrichtte de wetenschappelijke staf ook in 2003 expertisediensten op het gebied van illegale invoer van dieren en resten van dieren, forensisch onderzoek en dergelijke. Opdrachten kwamen zowel van de (semi-)overheid als van bedrijven en particulieren. Kennisontsluiting en -distributie Aantallen bezoeken websites Naturalis
2003
2002
2001
141.943
127.189
ca. 143.000
www.natuurinformatie.nl
20.056
7.868
niet gemeten
www.natuurkaart.nl
15.279
nvt
nvt
www.leidsepoort.nl
8.496
1.077
niet gemeten
www.naturalis.nl
In dit resultaatgebied richt Naturalis zich op het bewerken en aanbieden van natuur(historische) en -erfgoedinformatie, met meerdere producten en distributiekanalen. In 2003 trad het Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen – TNO toe tot de groep van instellingen die gezamenlijk de inhoud van www.natuurinformatie.nl verzorgen. Naturalis is voor deze website de organisator en voegt gestaag dossiers toe; voor een groot deel gerelateerd aan het tentoonstellingsprogramma. De groei van het bezoek in 2003 lijkt gezien de resultaten in de eerste maanden van 2004 (ca. 1.000 unieke bezoekers per dag) een voorbode van een explosie in het gebruik van de aangeboden informatie. Partners in natuurinformatie.nl
Ecomare Diergaarde Blijdorp NWO Nederlands Instituut voor Biologie Naturalis NEMO De Nederlandse Proeftuinen De provinciale Landschappen
Wereld Natuur Fonds Stichting Duinbehoud Vereniging Natuurmonumenten Consument en Biotechnologie TNO-NITG
Natuurdatabase
14
Leidse Poort is een zgn. cultuurnotaproject, waarvoor het Rijksmuseum voor Volkenkunde, het Rijksmuseum van Oudheden en Naturalis voor de periode 2001-2004 een subsidie verkregen. Doel van het project is om erfgoedinformatie op de domeinen natuur en cultuur via het Internet toegankelijk te maken voor – in eerste instantie – het voortgezet onderwijs, maar ook voor het algemene publiek. In 2003 werd de site ingrijpend vernieuwd en de vraagfunctie uitgebreid. Dossiers groeien mede naar aanleiding van de ontvangen vragen via het Virtueel Informatie Centrum. Over de betekenis, inclusief de tekortkomingen, van dit experiment, is een essay te vinden op de site van Naturalis/Natuurinformatie. De afgesproken doelstelling voor het Leidse-Poortproject is 200.000 bezoekers in 2004. Het werkelijke aantal zal waarschijnlijk lager uitvallen, hoewel het project in 2004 nog kan profiteren van het succes van natuurinformatie.nl. De website wordt in 2004 sterk uitgebreid. Ook de promotie wordt dan geïntensiveerd.
Tentoonstellingen Museumbezoek
2003
2002
2001
Volwassenen
53.976
71.571
64.771
Jeugd 4 t/m 17 jaar
62.110
64.648
51.201
Jeugd t/m 3 jaar MJK
volwassenen jeugd
9.798
6.636
47.793
55.688
4.861
5.346
6.382
volwassenen
0
0
237
jeugd
0
0
281
3.081
5.924
8.382
0
93
872
178.862
205.173
194.450
13.581
9.357
9.927
4.238
2.991
2.214
Evenementen
12628
16.781
8.207
Onderwijs
30.264
28.019
25.243
60.711
57.148
45.591
239.573
262.321
240.041
NS Rail Overige volwassenen Overige jeugd
Subtotaal vrij bezoek Groep
volwassenen jeugd
Subtotaal groepsbezoek Eindtotaal
15
8.474 46.360
Vanaf de opening (april 1998) tot eind 2003 registreerde de kassa ruim 1,5 miljoen bezoekers. De publieksvoorzieningen als geheel werden in de laatste meting van 2003 met gemiddeld een 8.1 gewaardeerd. Deze score komt exact overeen met de streefwaarde. Eerder in het jaar, ten tijde van de tentoonstelling Dino Argentino, kwam de waardering nog uit op 8.3 – voor Naturalis een uitzonderlijk hoge score. Het afgesproken aantal bezoekers in de periode 2001-2004 is 200.000. Het werkelijke aantal ligt tot in 2003 hoger, en ook 2004 zal zo goed als zeker ruim boven de 200.000 uitkomen.
Samenstelling vrij museumbezoek Sekse
2003 %
2002 %
Man
45
46
Vrouw
55
54
Leeftijd
%
%
19 jaar of jonger
25
21
20-34 jaar
21
15
35-49 jaar
33
25
50-64 jaar
20
18
9
13
%
%
65 jaar en ouder
Opleiding Laag
8
9
Midden
49
41
Hoog
43
50
De subsidiënt verwacht van Naturalis inspanningen om het aantal bezoekers met geringe museumervaring te vergroten, waaronder bezoekers met een niet-Nederlandse achtergrond. Naturalis meent dat een algemene laagdrempeligheid en een succesvol educatief programma de beste voorwaarden vormen om deze bezoekers te trekken. Tentoonstellingsprogramma 2003
Dino Argentino (vanaf oktober 2002 t/m 17 augustus 2003) bleef in de eerste maanden van 2003 bovengemiddeld veel bezoekers trekken. Na de voorjaarsvakantie nam de aantrekkingskracht af tot gemiddelde waarden. In totaal hebben tijdens Dino Argentino (iets meer dan 10 maanden), 266.173 bezoekers Naturalis bezocht. Deze tijdelijke tentoonstelling is daarmee de succesvolste vanaf 1998. HartsTocht (vanaf 9 oktober 2003 t/m 15 oktober 2004) is geproduceerd in nauwe samenwerking met de Hartstichting, die hiermee experimenteert met een nieuwe vorm van publieksvoorlichting. Voor Naturalis bood het de mogelijkheid om de natuurlijke historie van het hart te belichten. Ook allerlei metaforen waarin ‘hart’ een rol speelt, 16
worden in de tentoonstelling belicht. HartsTocht blijkt buitengewoon goed aan te slaan bij het onderwijs. Om die reden is de tentoonstelling verlengd. Op 8 oktober opende Z.K.H. Prins Willem-Alexander de tentoonstelling. LijfReis (vanaf 9 oktober 2003 t/m 12 april 2004) is een huurtentoonstelling van Heureka uit Finland. Deze tentoonstelling sloot goed aan bij HartsTocht: bezoekers kregen in LijfReis een beeld van de menselijke fysiologie in het algemeen, en konden in Hartstocht ‘ inzoomen’ op een vitaal aspect daarvan. Galerieprogramma •
• • •
30 november 2002 tot 10 maart 2003: ‘Alle vogels tellen mee’, een tentoonstelling in samenwerking met SOVON Vogelonderzoek Nederland over de Nederlandse Broedvogels. 14 april tot 16 juni: ‘Het dier op papier’; tekeningen van Ploos van Amstel”. 28 juni tot 27 oktober: ‘De Stamgasten op doek’; cartoons van Toon van Driel. 15 november 2003 tot 21 maart 2004: ‘Wetenschappelijke illustraties - kunst of wetenschap?’ een gezamenlijke tentoonstelling met de Universiteit Leiden.
Educatie Ontvangst schoolgroepen en leerlingen
2003 boekingen
leerlingen
Schoolbezoek basis onderwijs
229
10.470
233
12.291
Schoolbezoek middelbaar onderwijs
204
16.231
165
12.883
22
3.522
27
2.854
455
30.223
425
28.028
Schoolbezoek overig onderwijs Totaal
2002 boekingen leerlingen
Vanaf niets in 1998 is het schoolbezoek in vijf jaar op het jaarlijks schoolbezoek van ruim 30.000 leerlingen gekomen. Uit de evaluaties met leraren blijkt dat de programma’s zich onderscheiden door de begeleiding van de schoolgroepen en de goede aansluiting op schoolcurricula. Naturalis ontwikkelde in 2003 drie nieuwe educatieve programma’s: •
•
•
17
een programma over vorm en functie in de natuur, bestemd voor groep 4 van het Primair Onderwijs; een programma over vergelijkende fysiologie, in het bijzonder wat betreft bloed en bloedsomloop, voor 3 en 4 VMBO en 2 en 3 HAVO, naar aanleiding van de tijdelijke tentoonstelling Hartstocht; een programma over fossielen, evolutie en geologische tijdperken voor 3 en 4 VMBO.
Het aantal leerlingen per jaar is volgens de resultaatafspraken ca. 17.500. Dat het werkelijke aantal veel hoger ligt heeft twee belangrijke oorzaken: de groeiende vraag en een herziening van de werkwijze, waardoor met beperkte groei van de vaste en flexibele formatie een aanzienlijk groter aantal leerlingen bediend kan worden, met behoud van de succesfactoren. Van het totaal aantal leerlingen zou volgens de afspraken ongeveer 50% van het Voortgezet Onderwijs afkomstig moeten zijn. Dit is ook in 2003 weer het geval.
18
Algemene ontwikkelingen
Mineralogische collectie
Naturalis en de universitaire natuurhistorische collecties De laatste jaren is op grote schaal, en niet alleen in Nederland, het academisch erfgoed ter discussie gekomen. De universitaire herbaria en geologische en zoölogische verzamelingen maken door hun omvang en diversiteit van beheerseisen, daar een belangrijk deel van uit. Deze verzamelingen zijn in vele opzichten complementair aan de nationale natuurhistorische collectie in beheer bij Naturalis. Hoewel Naturalis formeel geen beheersverantwoordelijkheid voor de universitaire collecties heeft, kan het museum niet onverschillig blijven bij de dreigende achteruitgang of zelfs teloorgang van een aantal van die collecties. Daarom heeft Naturalis de afgelopen jaren enkele malen positief gereageerd op het verzoek om delen van bedreigde universitaire collecties over te nemen. Op 28 april 2003 tekenden de Universiteit van Amsterdam en Naturalis de overeenkomst voor overdracht van collecties van de vroegere Faculteit Geologie van de UvA. De collectiestukken zelf zijn in 2002 in het depot geplaatst, na een strenge selectie die de omvang met ongeveer tweederde verkleinde. In 2004 brengt Naturalis een wetenschappelijke publicatie uit over de gehanteerde selectiecriteria. Eerder, op 22 september 2002, ondertekenden de Universiteit van Amsterdam en Naturalis een intentieverklaring over de toekomst van de collecties van het Zoölogisch Museum Amsterdam, die door een bezuinigingsvoornemen van de universiteit onzeker 19
is geworden. In het verslagjaar werkten partijen de eventuele consequenties daarvan verder uit, mede ten behoeve van overleg met het Ministerie van OCW. Natuurlijk kan Naturalis alleen beheersverantwoordelijkheid aannemen als de financiën geregeld zijn. Voor de geologische collecties stelde de Mondriaan Stichting gelden ter beschikking. Bij de zoölogische collecties van de UvA zullen de universiteit en het Ministerie van OCW de nodige beslissingen moeten nemen. Naturalis is een voorstander van verdere bundeling van kennis, collecties en onderzoek. Een samenwerking tussen instituten die grote biodiversiteitscollecties beheren biedt hiertoe de beste voorwaarden. Directiewisseling
Ronald van Hengstum met het afscheidscadeau voor Wim van der Weiden
Op 1 oktober trad Wim van der Weiden af als bestuurder van Naturalis. In de periode van mei 1991 tot oktober 2003 had hij de leiding van een organisatie die vele veranderingen doormaakte: de transformatie van een Rijksdienst naar een stichting, de verhuizing vanuit zes locaties naar één nieuw museumgebouw, ontwerp en bouw van de Nationale Natuurhistorische Presentatie, de grote publieke belangstelling en de geheel nieuwe eisen die dat alles aan een instituut met een bijna tweehonderd jaar lange geschiedenis stelde. In de Van Marumlezing 1999 heeft Van der Weiden zijn kijk op ‘museale succesvoorwaarden’ verwoord aan de hand van het praktijkvoorbeeld Naturalis. Een greep uit de tekst (gepubliceerd door de Stichting WeTeN): "Het museum dat in 1820 door koning Willem I was opgericht, was in de periode tussen 1820 en 1986 echt een internationaal erkend en gewaardeerd wetenschappelijk instituut. Dat komt doordat er een unieke collectie is verzameld, inclusief de opbouw van kennis en documentatie die daarmee gepaard gaat. Er is een groeiende vraag naar verbreding van activiteiten, naar verspreiding van kennis en wat dies meer zij, of dat nu via het informatiecentrum is of een website. Aan al dat soort zaken zul je in deze tijd als museum mee moeten doen.
20
Alle medewerkers – ongeacht wie, inclusief ikzelf – zijn gedwongen geweest om cursussen klantgerichtheid te volgen en te blijven volgen. Dit om te zorgen dat de sfeer in dat museum inderdaad vanaf het moment dat je als bezoeker binnenkomt er een is van echt welkom te zijn. Het klinkt misschien gek, maar het werkt. Het belangrijkste van een museum is verbazen en verwonderen, want met één of twee bezoeken kun je nooit een attitude veranderen. Natuurlijk, je kunt je steentje bijdragen, maar het is eigenlijk niet meer dan een bewustmakingsproces wat je op gang kunt brengen, ofwel ‘raising awareness’ om de Engelse term te gebruiken. De ‘public quality’ van een museum is wezenlijk voor het behoud van een behoorlijke bezoekersstroom. De public quality wordt wel eens samengevat in de 3 C’s – helaas weer in het Engels – van charm, chairs, children. Het museum dat het in de toekomst goed zal doen moet dus een charmant museum zijn. Juist in verband met de verzelfstandiging hebben we de banden met universiteiten, in binnen- en buitenland, versterkt. Het onderzoek moet gegarandeerd zijn."
Ronald van Hengstum was voor zijn overstap directeur Cultureel Erfgoed bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Eerder bekleedde hij diverse leidinggevende functies binnen het ministerie van WVC (nu VWS) en werkte hij bij het ministerie van Financiën. "Natuurlijk zal ik veel behouden en koesteren, maar Naturalis zal de komende jaren geen last krijgen van stilstaand water." Stier Herman
Stal
Heel 2003 zijn de genetisch gemodificeerde Stier Herman en twee gekloneerde koeien te zien geweest in een stal op het buitenterrein van Naturalis. Tegen het einde van het jaar werd duidelijk dat de stier steeds meer met artritis te kampen had. Uiteindelijk bleek afmaken van het dier de meest humane oplossing. Op de verslagdatum leefde Stier Herman niet meer. De twee gekloneerde koeien zijn overgebracht naar een veehouder. De stal zal ofwel afgebroken worden, ofwel een andere bestemming krijgen. 21
Sinds 2002 heeft Naturalis een vast onderdeel over biotechnologie, de genetische achtergronden en maatschappelijke controversen in de vaste presentatie. Met de plaatsing van de stier – en twee gekloneerde koeien – probeerde Naturalis het abstracte onderwerp voor een breed publiek meer inhoud te geven. Door in levende lijve drie voorbeelden te tonen, konden onder andere het verschil tussen kloneren en genetische modificatie getoond worden en enkele controversen worden toegelicht. In 2004 zal Naturalis de plaatsing evalueren. Beleidsplan 2005 t/m 2008 Eind 2003 leverde Naturalis een beleidsplan in, als bijdrage aan de cultuurnotaprocedure. Distributie van kennis staat daarin centraal; kennis die Naturalis zelf heeft gegenereerd en natuurhistorische kennis van andere instituten. Om deze distributiefunctie te kunnen vervullen ontwikkelt het museum een beheers- en ontsluitingssysteem van informatie. Taxonomische kennis – kennis van soortennamen en naamgevingsprincipes – is hiervoor cruciaal, omdat veel van de natuurhistorische informatie nu eenmaal aan de wetenschappelijke namen van soorten organismen is ‘opgehangen’. Als natuurhistorisch museum kan Naturalis in de ontsluiting van dit soort informatie dan ook een sleutelrol spelen. De Raad voor Cultuur heeft deze mogelijkheid expliciet erkend. Rondom de distributiefunctie staan de meer traditionele ‘resultaatgebieden’: collectiebeheer, wetenschappelijk onderzoek, tentoonstellingen en educatieve programma’s. Hier zijn scherpe keuzen gemaakt. Zo komt nog meer dan nu de focus in collectievorming en onderzoek op twee gebieden te liggen: Nederland als thuisbasis en Zuidoost-Azië omdat collecties en expertise van de wetenschappelijke staf een mondiaal unieke positie innemen. Bij de tentoonstellingen kiest Naturalis uitdrukkelijk voor een netwerkpositie. Tentoonstellingen worden met partners gemaakt, die ook een deel van de kosten zullen dragen. Bij educatieve programma’s is de kernvraag hoe Naturalis met de beschikbare middelen aan de sterke vraag zal kunnen voldoen. Uit evaluaties blijkt steeds opnieuw dat de wijze waarop Naturalis inhoudelijk de schoolgroepen begeleidt, hoog wordt gewaardeerd.
Educatie 22
Partners Bij de opening van het academisch jaar 2003-‘04 verlengde de Universiteit van Leiden haar convenant met Naturalis. Investeringen in een gezamenlijk DNA-laboratorium worden voortgezet; in aanvulling daarop willen universiteit en museum een gemeenschappelijk laboratorium voor onderzoek van het zgn. ‘ancient DNA’ opzetten. In het nieuwe convenant krijgt ook de overdracht van kennis een veel sterkere rol. De sterke positie van Naturalis in het voortgezet en primair onderwijs kan een focuspunt zijn voor ‘science in action’- programma’s, die tevens de universiteit onder de aandacht van toekomstige studenten brengen. De formele positie van Naturalis in het geografische zwaartepunt ‘Zuidoost-Azië’ werd eveneens versterkt. Nadat in 2002 de Indonesische Wetenschapsorganisatie LIPI met Naturalis een convenant afsloot, volgde in 2003 de universiteit van Hasanuddin, Makassar, waarin partijen afspraken maakten over gemeenschappelijk marien onderzoek. Instellingen in Zuidoost-Azie doen in toenemende mate een beroep op de expertise van Naturalis om eigen onderzoeksprogramma’s uit te voeren.
23
Bedrijfsvoering Financiën In duizenden euro’s
2003
2002
Exploitatieresultaat
496
- 1.825
Eigen Vermogen per einde
- 2.602
- 3.099
Liquiditeitssaldo per einde
782
*421
* inclusief 1,5 miljoen euro bij wijze van voorschot op subsidiëring in 2004.
Een extern onderzoek bij een aantal rijksgesubsidieerde musea bevestigde in 2003 dat het subsidieniveau voor Naturalis na de verzelfstandiging en nieuwbouw (1995-1997) niet helemaal op het niveau is gekomen om in de nieuwe opzet de feitelijke exploitatiekosten te kunnen dragen. Zowel de subsidiegever als Naturalis zelf hebben vanaf 2000 bijgedragen aan vermindering van het probleem. De afgelopen jaren bracht Naturalis geleidelijk de formatie terug, stelde activiteiten uit en schortte investeringen op. De subsidiegever verleende incidentele bijdragen en verhoogde beperkt de structurele subsidie. Voor Naturalis leek lange tijd een verdere bezuiniging niet verantwoord, gegeven de opdracht die het museum bij de verzelfstandiging had meegekregen en gegeven de toezegging dat binnen het nieuwe museale beleidskader vanaf 2005 de vermogens- en investeringenproblematiek van het museum de nodige aandacht zouden krijgen. Begin 2003 werd duidelijk dat het beleidskader er niet zou komen, zodat daarbinnen geen oplossing gevonden zou kunnen worden voor het structurele begrotingstekort. Verder bleek toen dat opnieuw geen prijscompensatie zou worden toegepast en dat pensioenpremies veel sneller zouden stijgen dan voorzien. Resultaat was een vooruitzicht op een op korte termijn verslechterde liquiditeit, die zonder diepe ingrepen snel tot een onaanvaardbare situatie zou leiden. Hierover voerden subsidiegever en Naturalis in het midden van het jaar overleg. Afgesproken werd dat Naturalis een forse en structurele bezuiniging door zou voeren. De subsidiegever zou hiertegenover een voorschot op de subsidie voor 2004 ter beschikking stellen, ter vermijding van acute betalingsproblemen. Dit voorschot zou in 2004 weer ingehouden worden. Over structurele subsidiemaatregelen zou in de cultuurnota-procedure beslist moeten worden. Als aandeel in de oplossing van het structurele probleem heeft Naturalis hierop een forse bezuiniging doorgevoerd. Mede hierdoor is het exploitatieresultaat 2003 ten opzichte van de verwachtingen sterk verbeterd. Ook het uitstel van investeringen in vorige jaren droeg hieraan bij, doordat afschrijvingslasten in 2003 sterk afnamen. Tenslotte is sprake van enige onvoorziene meevallers. Door de bezuiniging en de meevallers, maar ook dankzij het voorschot op de subsidie 24
2004, is de liquiditeitspositie ten opzichte van einde 2002 licht verbeterd. Omdat het voorschot in 2004 verrekend wordt, blijft de liquiditeit echter zwak. Voor een structureel gezonde ontwikkeling van de liquiditeit vanaf 2005 is, naast de reeds uitgevoerde structurele ingreep van Naturalis zelf, een positief besluit over Naturalis’ subsidieaanvraag 2005-2008 cruciaal. Hierin is ook een verbetering voorzien van het eigen vermogen van Naturalis, dat per einde 2003 € 2,6 miljoen negatief was. Ondertussen heeft de Raad voor Cultuur deze vermogensverbetering ondersteund. In de bijlage bij dit verslag is een samenvatting van de jaarrekening 2003 opgenomen. Personeel en organisatie 2003
2002
126,6
142,2
Personen op de loonlijst per 31 december
169
181
Percentage vrouwen op de loonlijst
30,8
32,6
5
7
Formatieplaatsen
Projectmedewerkers derde geldstroom Medewerkers werkvoorziening (1) Percentage ziekteverzuim
5
5
2,4
3,0
Personen in dienst
10
23
Personen uit dienst
21
26
onbekend
onbekend
7,5
7
Streefcijfer Rijnstreek volgens wet SAMEN Evenredigheidspercentage Naturalis volgens wet SAMEN (1)
exclusief vangnet en reïntegratie
Voor het personeel stond 2003 in het teken van de bezuinigingen. Als deel van de oplossing van de financiële problematiek was een reductie met ca. 10% van de vaste formatie nodig. Zoveel mogelijk is de reductie gezocht in het opheffen of bundelen van staf- en managementtaken, zodat de werkvloer ontzien kon worden. Door natuurlijk verloop en interne herplaatsingsmogelijkheden bleef het aantal ontbindingsprocedures uiteindelijk beperkt tot zes – overigens erg genoeg voor de betrokkenen en een gevoelig verlies voor het museum. Een sociaal plan bood ondersteuning bij het vinden van een nieuwe werkkring. Gebouw en inventaris De Rijksgebouwendienst en Naturalis streven voortdurend naar aanpassingen van de huisvesting aan het intensieve gebruik. In 2002 stelde het Ministerie van OCW bedragen beschikbaar voor, onder andere, renovatie van het trappenhuis, extra toiletvoorzieningen voor het publiek en andere voorzieningen. De verbeteringen werden gespreid in 2003 en 2004 uitgevoerd.
25
Bijlage: samenvatting van de jaarrekening Op 15 april 2004 brachten Ernst en Young Accountants een rapport over de jaarrekening 2003 uit aan de Raad van Toezicht en het bestuur van Naturalis. Uit het rapport zijn de tekst van de accountantsverklaring, de balans en resultatenrekening alsmede enkele toelichtingen in dit jaarverslag opgenomen. Accountantsverklaring Wij hebben bijgaand financieel verslag van de Stichting Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis te Leiden over 2003 gecontroleerd. Het financieel verslag is ontleend aan de door ons gecontroleerde jaarrekening 2003 van de Stichting. Bij die jaarrekening hebben wij op 15 april 2004 een goedkeurende accountantsverklaring met toelichtende paragraaf verstrekt. Het financieel verslag is opgesteld onder verantwoordelijkheid van de leiding van de Stichting. Het is onze verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake het financieel verslag te verstrekken. Wij zijn van oordeel dat het financieel verslag op alle van materieel belang zijnde aspecten in overeenstemming is met de jaarrekening waaraan deze is ontleend. Voor een beter inzicht in de financiële positie en in de resultaten van de Stichting alsmede in de reikwijdte van onze controle dient het financieel verslag te worden gelezen in samenhang met de volledige jaarrekening, waaraan deze is ontleend, alsmede met de door ons daarbij verstrekte accountantsverklaring. Den Haag, 24 september 2004 Ernst & Young Accountants
26
27
Balans per 31 december 2003 (na bestemming exploitatiesaldo) Activa
Vaste activa Materiële vaste activa
€
Inventaris en inrichting
2003 €
€
5.961.134
2002 € 7.419.989
Financiële vaste activa Deelneming Overige effecten
–
4.608
85.532
95.532 85.532
100.140
187.294
167.057
Vlottende activa Voorraden Overige voorraden
Vorderingen Debiteuren
210.635
276.671
sociale verzekeringen
184.148
351.048
Overige vorderingen
177.066
157.559
461.953
114.455
1.033.802
899.733
Belastingen en premies
Overlopende activa Liquide middelen Totaal activa
28
782.199
420.616
8.049.961
9.007.535
Passiva
€
2003 €
€
2002 €
Eigen vermogen Algemene reserve
(2.602.325)
(3.098.628)
Bestemmingsfondsen
1.552.714
2.084.247
Voorzieningen
1.282.696
1.153.659
Langlopende schulden Lening Fortis Bank Lening Ministerie van OCW
2.736.884
3.843.568
–
907.560 2.736.884
4.751.128
Kortlopende schulden Schulden aan Ministerie van OCW
2.407.560
Schulden aan kredietinstellingen
891.726
829.285
Schulden aan leveranciers
738.145
922.282
sociale verzekeringen
182.184
161.135
Overige schulden
425.269
1.759.080
Overlopende passiva
435.108
445.347
Belastingen en premies
Totaal passiva
29
5.079.992
4.117.129
8.049.961
9.007.535
Functionele exploitatierekening over 2003 Begroting 2003 €
2003 €
2002 €
2.416.214
2.086.688
2.000.815
366.463
305.700
232.349
2.782.677
2.392.388
2.233.164
15.715.399
15.786.629
15.289.996
306.617
107.600
212.311
Totaal bijdragen
16.022.016
15.894.229
15.502.307
Som der baten
18.804.693
18.286.617
17.735.471
Beheerlasten
9.863.578
10.122.631
11.136.623
Kosten uit hoofde van de collectiefunctie3.467.778
3.665.504
3.475.758
Kosten uit hoofde van de publieksfunctie4.389.951
4.204.839
4.790.791
17.721.307
17.992.974
19.403.172
1.083.386
293.643
(1.667.701)
(4.608)
–
(1.564)
(236.806)
(293.261)
(212.150)
841.972
382
(1.881.415)
(345.669)
–
56.722
496.303
382
(1.824.693)
Baten Opbrengsten Directe opbrengsten Indirecte opbrengsten Totaal opbrengsten
Bijdragen Subsidie Ministerie van OCW Overige bijdragen
Lasten
Som der lasten
Resultaat deelnemingen Rentebaten en -lasten Exploitatiesaldo uit gewone bedrijfsuitoefening Buitengewone baten en lasten Exploitatiesaldo
30
Toelichting algemeen Continuïteit Het positieve exploitatiesaldo over 2003 ad € 696.303 heeft ertoe geleid dat het eigen vermogen van de stichting is verbeterd tot circa € 2,4 miljoen negatief. De liquiditeitspositie blijft echter zorgwekkend. In 2003 is door de directie van Naturalis een aantal scenario’s nader uitgewerkt die moeten leiden tot een positief exploitatieresultaat en het bereiken van een eigen vermogen van circa € 2,5 miljoen positief ultimo 2008. Binnen deze scenario’s is financiële steun van het Ministerie van OCW een absolute voorwaarde. De directie van Naturalis verwacht dat met het Ministerie overeenstemming zal worden bereikt over de voorgestelde financierings- en bezuinigingsscenario’s. Uit dien hoofde is bij de gehanteerde waarderingsgrondslagen consistent uitgegaan van going concern. Grondslagen voor waardering Materiële vaste activa
Het museale gebouwencomplex en de grond, alsmede het overgrote deel van de collectie is eigendom van de Rijksoverheid en derhalve niet opgenomen in de balans. Inzake de gebouwen is een huurovereenkomst gesloten tussen de Staat der Nederlanden en Naturalis. De huur bedraagt € 4.946.777 per jaar. Met betrekking tot de collectie is in 1995 tussen de Staat der Nederlanden en het Museum een beheersovereenkomst afgesloten voor een periode van 30 jaar. De per 1 juli 1995 aanwezige materiële vaste activa zijn door het Ministerie om niet overgedragen aan de Stichting NNM. Deze activa zijn getaxeerd door Troostwijk Taxateurs. Waardering geschiedt tegen de getaxeerde waarde, onder aftrek van lineaire afschrijvingen op basis van de (getaxeerde) resterende levensduur. Medio 1998 heeft taxatie plaatsgevonden van de niet-historische bibliotheek (na 1900) van het museum welke eigendom is van Naturalis. De door Troostwijk Taxateurs getaxeerde waarde van de op dat moment aanwezige 43000 boeken/tijdschriften bedraagt € 9,35 miljoen. De overige materiële vaste activa worden gewaardeerd op basis van historische kostprijs onder aftrek van lineaire afschrijvingen, welke zijn gebaseerd op de verwachte economische levensduur, dan wel lagere taxatiewaarde. De gehanteerde afschrijvingspercentages zijn als volgt:
31
Inventaris en inrichting Vaste opstelling Museale inventaris
6,7%
Presentatiemateriaal Museale inventaris
20%
Natuur Informatie Centrum (NIC)
10%
Depots
10%
Laboratorium- en collectie-inventaris
10%
Bedrijfsgebouwen
2,5%
Overig
10%
Andere vaste bedrijfsmiddelen Installaties
10-20%
Financiële vaste activa
De deelnemingen worden gewaardeerd op de netto-vermogenswaarde. De overige effecten worden gewaardeerd tegen aankoopkoers of lagere marktwaarde. Vorderingen
De vorderingen zijn opgenomen tegen nominale waarde, voorzover nodig onder aftrek van een voorziening voor oninbaarheid. Voorraden
De voorraden zijn opgenomen tegen aanschafwaarde, verminderd met een voorziening voor incourantheid. Bestemmingsfondsen
Onder de bestemmingsfondsen zijn de ontvangsten en uitgaven verantwoord waarvan de bestemming door derden wordt bepaald. Na afronding van de projecten worden de baten en lasten via de exploitatierekening gepresenteerd. Voorzieningen
De voorzieningen worden tegen nominale waarde opgenomen, met uitzondering van de voorziening voor VUT-verplichtingen en prepensioenen. De berekening van verplichtingen inzake de overgangsregeling prepensioen en de VUT-regeling vindt plaats volgens de actuariële methode op basis van een rekenrente van 4% waarbij rekening is gehouden met deelname- en blijfkansen en de sterftetabel GBM/V 1990-1995. Overige activa en passiva
Alle overige posten in de balans worden gewaardeerd tegen nominale waarde.
32
Grondslagen voor resultaatbepaling
De opbrengsten en kosten zijn toegerekend aan de periode waarop deze betrekking hebben, uitgaande van historische kosten. De subsidieopbrengsten zijn opgenomen op basis van het getekende convenant met het Ministerie van OCW, aangevuld met de bijstelling over de lopende verslagperiode. Garantieverplichtingen
Er is een garantieverplichting aangegaan ten behoeve van de belastingdienst/douane ten bedrage van € 21.781.
Uit de toelichting op de balans Eigen vermogen Algemene reserve Stand begin boekjaar Resultaatbestemming boekjaar Stand einde boekjaar
33
2003 €
2002 €
(3.098.628)
(1.273.935)
496.303
(1.824.693)
(2.602.325)
(3.098.628)
Bestemmingsfondsen Stand 01-01-2003 Ontvangsten € €
Uitgaven €
Stand 31-12-2003 €
Biotechnologie 1)
980.166
–
174.456
805.710
Biotechnologie update 2) Verbouwing zaal Aarde 3)
128.251
–
51.885
76.366
335.107
–
59.671
275.436
Bijdrage VSB fonds (revolving fund) 4)
201.890
–
10.000
191.890
LNV-Cites 5)
128.389
18.387
59.422
87.354
Project Leidse Poort 6) Fauna Malesiana 7)
110.090
90.756
27.708
(26.862)
63.457
–
14.257
49.200
Donatie Hulotte B.V. 8) Hartstichting 9)
22.953
–
–
22.953
83.814
189.076
251.580
21.310
WOTRO 10) Biocet 11)
15.628
18.754
18.754
15.628
40.325
19.070
48.257
11.138
Fauna Europea 12)
6.493
–
2.596
3.897
Castex animal communicatie 13) Bruinvissen 14)
4.074
11.774
13.299
2.549
6.422
–
6.422
–
(36.683)
113.324
135.359
(58.718)
(6.129)
–
24.222
(30.351)
Vraagcentrum EZ 15) Bedreigde geologische collectie 16) Biodiversiteit 17)
–
51.922
14.531
37.391
Eurocat 18)
–
22.320
301
22.019
Biocombe EU 19) LijfReis 20)
–
12.402
–
12.402
–
14.500
–
14.500
LijfReis gehandicapten 21) Kalimantan 22)
–
16.500
6.802
9.698
–
90.042
78.182
11.860
Biologie Leiden 23) Project N5 24)
–
12.799
2.317
10.482
–
13.000
8.703
4.297
STOWA 25)
–
–
9.325
(9.325)
Vroege Vogels Festival 26)
1)
–
50.420
58.530
(8.110)
2.084.247
745.046
1.276.579
1.552.714
Subsidie van het Ministerie van VWS en LNV (beide 50%) voor het opzetten en inrichten van de tentoonstelling Biotechnologie. De uitgaven zijn opgenomen onder de materiële vaste activa. Dit fonds valt conform het afschrijvingsschema vrij ter dekking van de afschrijvingslasten.
2)
Gedeelte van de subsidie voor Biotechnologie, bestemd voor de beheerskosten en toekomstige update van de tentoonstelling.
3)
34
Sponsorbijdrage van NUON/EZH ten behoeve van de verbouwing van de zaal Aarde welke 14 december
2001 is geopend. De totale investering in deze zaal is opgenomen onder de materiële vaste activa. Dit fonds valt conform het afschrijvingsschema vrij ter dekking van de afschrijvingslasten. De sponsorovereenkomst loopt tot 30 september 2008. 4)
Bijdrage van het VSB fonds met als doel de permanente financiering van tentoonstellingen en tijdelijke exposities. In 2003 is de afwaardering van de participatie in Dawn of the Human Spirit ten laste van dit fonds gebracht.
5)
Bijdrage van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij inzake kosten van de zoölogische expertise in het Animal Committee Cites.
6)
Meerjarensubsidie van het Ministerie OCW voor de ontwikkeling van een kennisnet met het doel ervaringen op te doen over de wijze waarop het kennisnet de integratie van cultuur en onderwijs kan vergroten. Hiertoe wordt samengewerkt met het Museum van Volkenkunde en het Museum van Oudheden.
7)
In de periode 1995 1998 heeft de Stichting Fauna Malesiana een subsidie ontvangen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen voor het opzetten en publiceren van een serie handboeken en veldgidsen. In 2001 heeft Naturalis de verplichtingen overgenomen om de beschikbare, nog ongepubliceerde manuscripten te redigeren en te publiceren. Hiertoe zijn de beschikbare middelen door de Stichting Fauna Malesiana overgedragen aan Naturalis.
8)
Donatie met een oorspronkelijke hoogte ad € 68.087 waarvan het restant zal worden aangewend voor de huur van stoottanden voor het mammoetskelet.
9)
Bijdrage van de Nederlandse Hartstichting ten behoeve van de ontwikkeling en productie van de tijdelijke tentoonstelling Het Hart, die van het najaar 2003 tot het najaar 2004 zal plaatsvinden.
10) Subsidie van Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Tropen voor de aanstelling van een projectmedewerker voor een project van begin 2001 tot medio 2004. De totaal toegezegde subsidie bedraagt € 93.769. De laatste tranche van € 18.754 wordt in 2004 ontvangen. 11) Internationaal project dat bij dolfijnen het verband tussen voortplantingssucces en de blootstelling aan vervuilende stoffen onderzoekt. Hiertoe zal in totaal een maximale bijdrage ad € 368.236 van de University of Aberdeen worden ontvangen. 12) Bijdrage van de Universiteit van Kopenhagen voor een checklist van alle Europese diersoorten welke op het internet voor het publiek beschikbaar wordt gesteld. 13) Voorschot op een subsidiebijdrage van Castex (Common Approach on Scientific Travelling Exhibitions), een door de Europese Commissie gesubsidieerd netwerk van vijf Europese natuurhistorische musea. Binnen dit netwerk worden de mogelijkheden onderzocht om gezamenlijk reizende tentoonstellingen te realiseren. 14) Subsidie van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij voor nader onderzoek naar aangespoelde bruinvissen. Dit onderzoek is in 2003 geheel afgerond. 15) Subsidie van het Ministerie van Economische Zaken ter tegemoetkoming in de kosten voor de ontwikkeling van het Virtuele Informatiecentrum. De gemaakte kosten kunnen achteraf worden gedeclareerd tot een bedrag van € 226.890. 16) Bijdrage ad € 73.383 van de Universiteit van Amsterdam ten behoeve van de verhuizing van de Amsterdamse bedreigde geologische collecties. De gemaakte meerkosten worden in 2004 bij de Universiteit van Amsterdam gedeclareerd.
35
17) Subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ten behoeve van de aanstelling van een medewerker en een GIS specialist in het kader van het Thema Biodiversiteit. 18) Bijdrage van de University of Reading voor het beschikbaar stellen van een lijst van soorten libellen over de wereld en een lijst van een aantal groepen mariene organismen via webtechnologie. De bijdrage wordt voor een belangrijk deel aangewend voor de ontwikkeling van de programmatuur om communicatie met een centrale database mogelijk te maken. 19) Bijdrage van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen ten behoeve van een onderzoek naar de invloed van veranderingen in biodiversiteit in kust- en zeebodem¬gebieden. 20) In het kader van de tentoonstelling LijfReis is een sponsorovereenkomst gesloten met Yakult Nederland B.V. Tegen een bijdrage van € 14.500 zal deze tentoonstelling worden uitgebreid met een spel over de functionele systemen binnen het menselijk lichaam en een spel over de werking van de darmen en de rol van de darmen inzake weerstand tegen ziekten. Tevens zal het onderdeel Spijsvertering & Gezonde Weerstand op de website van het museum worden uitgewerkt. 21) Bijdrage van de Stichting Weten ad € 25.000 en van het Oogfonds ad € 5.000 ten behoeve van het project LijfReisgids. Dit project heeft tot doel het aanpassen van de tentoonstelling LijfReis, zodat deze meer toegankelijk is voor gehandicapten. 22) Bijdrage van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ten behoeve van een veldwerkcampagne naar het Beraugebied in Oost-Kalimantan. 23) Bijdrage van het Nationaal Herbarium Nederland in de kosten voor begeleiding van Indonesische studenten. 24) Samenwerkingsverband tussen NEMO, NWO, Natuur en Techniek, Noorderlicht en Naturalis ter bevordering van wetenschapscommunicatie naar publiek en overheid. 25) Subsidie van de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer ten behoeve van het verrichten van een voorstudie naar een kennisbank voor aquatische organismen. De gemaakte kosten kunnen achteraf tot een bedrag van maximaal € 13.105 worden gedeclareerd. 26) In het kader van het Vroege Vogels Festival, dat in september 2003 heeft plaatsgevonden, is een bijdrage van het VSB Fonds ad € 29.412 en van de Stichting DOEN ad € 21.008 ontvangen. Tevens heeft NUON een bijdrage van € 25.000 toegekend, die ultimo 2003 nog niet was ontvangen. De thema’s van het festival zijn opgenomen in twee computerspellen in zaal Aarde, waarmee bezoekers kennis kunnen maken met het onderwerp duurzaamheid.
2003 €
2002 €
Prepensioen
576.696
659.328
Reorganisatie
365.000
–
Vut
300.000
475.000
–
19.331
Voorzieningen
Wachtgeldverplichtingen Ontmanteling tentoonstelling Visies
36
41.000
–
1.282.696
1.153.659
De VUT-regeling wordt in eigen beheer uitgevoerd. Van de VUT-verplichting heeft € 215.000 een looptijd korter dan een jaar en € 14.000 langer dan vijf jaar. De voorziening wachtgeldverplichting is gevormd voor de kosten van wachtgeld voor één personeelslid. Bij de bepaling van de voorziening is rekening gehouden met sociale lasten en de eventueel door te belasten kosten. De voorziening inzake de ontmantelingskosten betreft de ontruimingskosten van deze tentoonstelling in 2004.
Langlopende schulden Lening Fortis Bank Stand begin boekjaar Aflossingen Stand einde boekjaar
2003 €
2002 €
3.843.568
4.672.850
(1.106.684)
(829.282)
2.736.884
3.843.568
Dit betreft een 10-jarige annuïteitenlening (expiratie in september 2007) met een nominale waarde van Langlopende schulden € 8.168.044. De rente bedraagt 5,85% per jaar, per kwartaal achteraf te voldoen. Tevens is met de Fortis Bank een kredietovereenkomst aangegaan van € 907.560. In 2003 is van het krediet beperkt gebruik gemaakt. Het kortlopend deel van de lening is opgenomen onder de kortlopende schulden.
Lening Ministerie OCW
2003 €
2002 €
–
907.560
Deze lening betreft een bevoorschotting op de subsidie 2000 welke conform de brief d.d. 12 december 2000 met kenmerk DCE/2000/49260 in de periode 2001 2004 zal worden verrekend met de subsidie. Dit voorschot wordt tussentijds afgelost indien de liquiditeitspositie dit toelaat, doch zal uiterlijk ultimo 2004 worden verrekend met de subsidiebevoorschotting. Deze lening is ultimo 2003 opgenomen onder de kortlopende schulden.
Kortlopende schulden Schulden aan Ministerie van OCW Subsidievoorschot 2004 Lening
2003 €
2002 €
1.500.000
–
907.560
–
2.407.560
–
891.726
829.285
Schulden aan kredietinstellingen Aflossingsverplichting langlopende leningen
37
Niet uit de balans blijkende verplichtingen Pensioenen
Het pensioenfonds heeft in verband met de bekostiging van de pensioen- en VUT-lasten 1995-2003 alsmede tegenvallende rendementen over het opgebouwde vermogen een omvangrijk tekort (ultimo 2002 circa € 12,2 miljoen) met betrekking tot de bij de Vereniging Rijksgesubsideerde Musea aangesloten instellingen. Momenteel is het onbekend hoe dit tekort zal worden gefinancierd.
Toelichting op de functionele exploitatierekening over 2003 Baten Begroting 2002 €
2003 €
2003 €
690.663
672.300
695.146
1.098.205
1.025.988
964.738
291.442
205.000
199.433
335.904
183.400
141.498
2.416.214
2.086.688
2.000.815
Bijdragen organisatiekosten
217.316
159.900
132.088
Overige indirecte opbrengsten
149.147
145.800
100.261
366.463
305.700
232.349
15.715.399
15.786.629
15.289.996
Directe opbrengsten Inkomsten uit verkopen van de winkels Inkomsten uit entreegelden en (museum)jaarkaarten Inkomsten uit horeca-exploitatie Overige directe opbrengsten (arrangementen, verhuur en dergelijke)
Indirecte opbrengsten
Subsidie Ministerie van OCW Jaarlijkse subsidie conform de Cultuurnota
De subsidie voortvloeiend uit de Cultuurnota is in de brief van het Ministerie van OCW d.d. 2 oktober 2003, kenmerk DCE/03/44089 vastgesteld op €15.806.155. De subsidie in de exploitatierekening is als volgt opgebouwd:
€ Subsidie 2003 Af: subsidieonderdelen gepresenteerd als bestemmingsfonds
15.806.155 (90.756) 15.715.399
38
Het in 2001 bij OCW ingediende bezwaar tegen het achterwege blijven van prijsindexatie van een deel van de exploitatiesubsidie is afgewezen. Door Naturalis zal hiertoe geen verdere procedure worden gevoerd. In 2003 heeft eveneens geen indexatie over het prijsgevoelige subsidiecomponent plaatsgevonden. De aankoop van de Pearl of Italy is in 2003 nog niet geëffectueerd. Deze in 1999 ontvangen bijdrage van € 45.378 is derhalve opgenomen onder de Overige schulden. Overige gegevens
Voorstel resultaatbestemming Het positieve exploitatiesaldo 2003 bedraagt € 496.303. Het bestuur stelt voor dit overschot ten gunste te brengen van de algemene reserve. Dit voorstel is reeds in de jaarrekening verwerkt.
39
Categoriale exploitatierekening over 2003
Baten Opbrengsten Directe opbrengsten Indirecte opbrengsten
2002 €
Begroting 2003 €
2003 €
2.416.214
2.086.688
2.000.815
366.463
305.700
232.349
2.782.677
2.392.388
2.233.164
15.715.399
15.786.629
15.289.996
306.617
107.600
212.311
Totaal bijdragen
16.022.016
15.894.229
15.502.307
Som der baten
18.804.693
18.286.617
17.735.471
4.971.634
5.223.446
4.968.305
Sociale lasten
463.613
854.746
648.770
Pensioenlasten
782.000
664.802
1.997.014
Totaal opbrengsten
Bijdragen Subsidie Ministerie van OCW Overige bijdragen
Lasten Lonen en salarissen
Afschrijvingen op materiële vaste activa
1.608.989
920.000
1.681.442
Materiële lasten collectiefunctie en publieksfunctie
2.868.896
3.182.507
3.314.223
6.056.727
6.235.650
5.639.040
Overige bedrijfslasten: •
Huisvestingskosten
•
Diverse personeelskosten
Som der lasten Exploitatiesaldo voor financieringslasten
911.823
1.154.378
17.992.974
19.403.172
1.083.386
293.643
1.667.701)
Resultaat deelneming
(4.608)
–
(1.564)
Rentebaten en -lasten
(236.806)
(293.261)
(212.150)
841.972
382
1.881.415)
Exploitatiesaldo uit gewone bedrijfsuitoefening Buitengewone baten en lasten Exploitatieresultaat
40
969.448 17.721.307
(345.669)
–
56.722
496.303
382
(1.824.693)
Kasstroomoverzicht (in duizenden euro’s) Kasstromen uit operationele activiteiten Exploitatieresultaat
2002
2003
496
(1.825)
1.609
1.681
Aanpassen voor: •
afschrijvingen materiële vaste activa
•
mutatie voorzieningen
Bruto kasstroom uit operationele activiteiten Mutatie voorraden Mutatie vorderingen
129
1.040
2.234
896
(20)
21
(134)
(138)
Mutatie kortlopende schulden
963
(1.639)
Mutatie werkkapitaal
809
(1.756)
3.043
(860)
15
51
(168)
(1.739)
18
227
(135)
(1.461)
Mutatie bestemmingsfondsen
(532)
(199)
Mutatie langlopende schulden
(2.015)
(829)
Kasstroom uit financieringsactiviteiten
Kasstroom uit operationele activiteiten (transporteren)
Kasstromen uit investeringsactiviteiten Desinvesteringen in financiële vaste activa Investeringen in materiële vaste activa Desinvesteringen materiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten
Kasstromen uit financieringsactiviteiten
(2.547)
(1.028)
Mutatie liquide middelen
361
(3.349)
Liquide middelen begin boekjaar
421
3.770
Liquide middelen einde boekjaar
782
421
Mutatie liquide middelen
361
(3.349)
Met name door de verbetering van de brutokasstroom uit operationele activiteiten van circa € 0,9 miljoen in 2002 tot circa € 2,2 miljoen in 2003 alsmede een toename van de kortlopende schulden, bedroeg de kasstroom uit operationele activiteiten circa € 0,3 miljoen positief.
41
De toename van het beschikbare saldo liquide middelen wordt in hoofdlijnen verklaard door de volgende posten: (in duizenden euro’s) •
Exploitatiesaldo gecorrigeerd voor afschrijvingen en dotatie voorzieningen
2.234
•
Investeringen materiële vaste activa
(135)
•
Mutatie in bestemmingsfondsen
(532)
•
Aflossing langlopende schulden
•
Vooruitontvangen subsidie 2004
1.500
•
Overige mutaties werkkapitaal
(691)
•
Per saldo afname werkkapitaal
809
•
Mutatie liquide middelen
(2.015)
361
Organisatiestructuur Naturalis A lg e m e e n D irecte ur S e cre taris-C o ord in a tor
F in a ncie le d ien sten
P e rson e el & Org a nisa tie
F a cilita ire D ie n s ten TD , A U T, B B , S E CR G e bo uw en b ele id en V e iligh e id
A d ju nct-d irecte ur C o llectie s e n On d erzo ek
A d ju nct-d irecte ur P ro du ctie e n P ub liek
Inh oud
S tafb ure au
MPR
S e cto rse cre ta ris
S e cto rse cre ta ris
P a le o nto lo g ie
E d uca tie
42
S up p oo sten
E ven em en ten ro o ste ring vrijw illig e rs
CMK h e lpd e sk
C a te ring
T e n to o nste llin g en
B ib lioth e ek m e dia the ek in fo rm a tiece ntrum
W in ke ls
M in e ra lo g ie
V e rte b ra ten
E ve rte b ra ten
E n tom olo g ie
