JAAROVERZICHT Inleiding

492

JAAROVERZICHT JAAROVERZICHT 2009 1. Inleiding

Kerk te midden van de wereld Aan het begin van het jaar bezocht de leider van de Tibetaanse Boeddhisten, de Dalai Lama Nederland. De belangstelling voor deze godsdienst past precies bij de tijd waarin wij leven, waarin het geloof in een persoonlijke God bijna verdwijnt, maar veel mensen wel iets geloven. Dat klinkt vager dan het is, want achter dat iets schuilen meestal een aantal welomschreven opvattingen. Het relativisme van zo’n godsdienst blijkt in Tibet zelf echter schijn te zijn. Andersgelovigen zijn daar niet welkom. Het welkom dat deze geestelijke leider in Nederland kreeg, steekt daarbij af. Misschien is dit wel tekenend voor de tijd waarin we als kerken leven. Aan de ene kant een tijd met heel veel waardering voor de maatschappelijke betekenis van godsdienst, ook door mensen die niet geloven. Aan de andere kant toenemende tegenstellingen waarbij steeds openlijker bijvoorbeeld de vraag gesteld wordt of christelijke scholen met hun discriminerende opvattingen over vrouwen en homoís nog wel langer gesubsidieerd moeten worden. In dit jaaroverzicht komen beide naar voren. De kansen die je als diaconie krijgt juist door het betrokken worden bij de uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning en het groeiende verzet tegen christelijk onderwijs en christelijke hulpverlening. Calvijn - Darwin Misschien komt die tegenstelling wel nadrukkelijk uit in de twee herdenkingen van dit jaar. Die van Calvijn en die van Charles Darwin. Vijfhonderd jaar geleden werd de kerkhervormer Calvijn geboren en toen hij eenmaal het gereformeerde licht zag, heeft hij zich verteerd in dienst van de kerk. De herdenking van hem bleef niet beperkt tot de kerk. Veel mensen in Nederland lieten zich testen op hun calvinismefactor op de website van het Dagblad Trouw, waarbij juist de trekken waarop wij wat minder nadruk zouden willen leggen als typisch calvinistisch getekend werden. Aan het einde van het jaar werd een grote tentoonstelling georganiseerd in de Grote Kerk van Dordrecht, die ook door onze koningin bezocht is. Grote stimulator hierachter was Prof. dr. Herman Selderhuis. Intussen worden er al plannen gemaakt voor een nog grootsere herdenking, die van 500 jaar kerkhervorming, in 2017. Daarnaast werd ook de geboorte van Darwin herdacht, tweehonderd jaar geleden, met veel aandacht voor zijn standaardwerk over de oorsprong van de soorten. En aan de hand daarvan kreeg het debat over geloof en wetenschap weer alle aandacht. De neiging bestaat daarbij toch om het geloof weg te zetten als iets achterlijks, waarbij de waarheid bij de wetenschap ligt. Deze tegenstelling loopt door de samenleving. Het is misschien ook wel tekenend voor de mens zelf. Darwin kluistert de mens aan het stof. Wie ben je wel dat je je wat verbeeldt, omhooggevallen aap. Calvijn was over zichzelf en de mensen in het algemeen bescheiden genoeg, maar richtte wel de aandacht op de overdenking van het toekomstige leven. Zijn blik op mens en wereld vanuit de Bijbel bleek te inspireren tot een grote inzet van christenen voor de samenleving. Vandaar in dit jaaroverzicht de aandacht voor de samenleving en de plek van de christen en de kerk daarbij.

JAAROVERZICHT

493 2. Gegevens

Statistiek Opvallend is de aandacht die de cijfers elk jaar krijgen in de reacties op de verschijning van het handboek. Zijn de kerken dit jaar gegroeid? Zijn ze afgenomen in ledental? Dat is ook dit jaar het geval. Het gaat weer om 344 leden minder. Maar wat is de waarde daarvan precies? Kun je dan terecht zeggen dat de krimp van de GKv doorzet? De cijfers over 2009 en 2008 ontlopen elkaar niet veel. Dit jaar telt mee dat de leden van Kampen-Ichthus niet meer meegeteld worden. Een constatering die niet geruststellend is, maar kennelijk ook niet van grote invloed op de totaalcijfers. Het aantal leden dat zich voegde bij de Hersteld-Gereformeerde Kerken is iets gedaald. Elders in dit jaaroverzicht wordt ingegaan op de verontrusting binnen de Gereformeerde Kerken. Een aantal opmerkingen over het ledenverloop: * Het grensverkeer met de Christelijke Gereformeerde kerken en de Nederlands Gereformeerde kerken laat zien dat er meer leden naar die kerken vertrokken dan andersom. Wat zit daar achter? Soms hoor je daar wel eens wat over: het verlangen naar een kerk die wel gereformeerd is, maar minder bedrijfsmatig gerund wordt. Klopt dit beeld? Verdient het aanvulling? * Het aantal mensen van wie in de weg van de tucht geconstateerd wordt dat ze niet meer bij de kerk horen, is weer gestegen: 117 in 2009 tegenover 65 het jaar daarvoor. Bijna een verdubbeling. De conclusie dat tucht binnen de Gereformeerde Kerken dus een stevige plaats heeft, is echter iets te snel. De begin 2010 voorgestelde nieuwe kerkorde voorziet in de mogelijkheid te constateren dat iemand vanwege het totaal ontbreken van enige betrokkenheid bij het kerkelijk leven niet meer bij de kerk hoort. Dat roept de vraag op hoeveel mensen van die 117 onder deze categorie zouden vallen. Overigens brengt dat weer een andere vraag boven: hoeveel papieren leden zijn er eigenlijk. Als iemand verhuist zonder dat door te geven aan de kerk, hoe lang reken je hem of haar dan als lid? Vooral in een grote stadsgemeente kan het om een aanzienlijk aantal mensen gaan. Wel ingeschreven, maar geen adres bekend. 2009 is ook het jaar waarin er vragen bij de tucht gesteld zijn. Dan roept de constatering dat tucht steeds vaker voorkomt in combinatie met de vragen die over tucht gesteld worden om prioriteit in het kerkelijk gesprek voor dit onderwerp. * Uit de statistische overzichten blijkt niet hoeveel mensen vertrokken zijn naar een evangelische groepering. Waarschijnlijk gaat het om een behoorlijk aantal onder de rubrieken overige kerken en onbekend. De signalen zijn er wel dat het om een gestage stroom gaat, voor wie bijvoorbeeld de megakerk in Drachten van ds. O. Bottenbley een duidelijke aantrekkingskracht heeft. * Eenzelfde soort aantrekkingskracht kan bijvoorbeeld het samenwerkingsverband van kerken in Amersfoort-Vathorst hebben, waar het preken met passie met passie beoefend wordt. Als het gaat om het grensverkeer met de PKN, in hoeverre speelt dit dan een rol? Hiermee is overigens niet gezegd dat zoín sterk groeiende gemeente ‘het erom doet’. Het Centrum voor Samenlevingsvraagstukken van de Gereformeerde Hogeschool te Zwolle heeft in 2009 een demografisch onderzoek uitgevoerd binnen de Gerefor-

494

JAAROVERZICHT

meerde Kerken vrijgemaakt. In februari 2010 worden de resultaten van dit onderzoek bekend gemaakt. Bij het afronden van dit jaaroverzicht zijn de resultaten nog niet bekend. We zien met belangstelling uit naar de resultaten van dit onderzoek. De uitkomsten daarvan kunnen van groot belang zijn voor de inventarisatie van de behoefte aan nieuwe predikanten, kerkelijk werkers enzovoort. En misschien werpt het ook licht op de oorzaken van de achteruitgang in ledental. Wat is de relatie tussen krimp in de kerk en krimp van de Nederlandse bevolking? Een van de mogelijke oorzaken kwam al naar voren in een artikel in het Nederlands Dagblad. Terwijl dertig jaar geleden voor iedereen helder was dat het krijgen van kinderen hoorde bij het huwelijk, is dat inzicht vrijwel verdwenen. Met elkaar verder gaan in het leven is een ding; samen kinderen krijgen een niet meer vanzelfsprekend tweede. Daarnaast is de erkenning van de overheid van belang dat er in een aantal regioís van Nederland sprake is van een krimpende bevolking. Daarbij valt vooral te denken aan het noorden van Nederland en Zuid-Limburg. Bij dit beeld past de opheffing van de kerken te Niezijl en Damwoude. Wie zijn oor te luisteren legt, kan opmerken dat in veel plattelandsgemeenten er sprake is van achteruitgang, niet zozeer door het gebrek aan werfkracht van de kerk, maar wel door de realiteit dat mensen vertrekken uit het dorp naar een plek waar wel werk is. Voordat ik hier verder op in ga, wil ik mijn gedachten laten gaan over wat vaak aangeduid wordt als het wegnemen van de kandelaar. Dat komt uit een waarschuwing van Christus aan een gemeente waarin aan de buitenkant alles dik in orde was. Ze krijgen zelfs een compliment voor het onderscheiden van de dwalingen en het optreden daartegen. Uit dat briefje van Christus zelf via Johannes leren we dus in ieder geval dat de inzet voor de zuivere leer prima is. Als we als kerken ons inzetten voor het bewaren van de zuivere leer: vooral daarmee doorgaan dus. Alleen, in Efeze was het hart eruit. De liefde was verdwenen. Wat overbleef was kerkelijk-correct gedrag. Daarvan moeten ze zich bekeren, anders neemt Christus de kandelaar weg. Kan de gemeente zijn licht niet meer verspreiden, omdat ze Hem in de weg staat. Uit de kerkgeschiedenis is bekend dat deze gemeente zijn waarschuwing ter harte genomen heeft. Eeuwen na het schrijven van de Openbaring van Christus aan Johannes was in Efeze een bloeiende gemeente. Er kan dus geen rechte lijn getrokken worden van de waarschuwing van Christus naar het ontbreken van een christelijke gemeente in het huidige Efeze. Ik vind daarom ook dat je moet oppassen om de uitdrukking: ‘wegnemen van de kandelaar’ in verbinding te brengen met het opheffen van een gemeente. Daar klinkt een misschien wel volkomen onverdiend oordeel in over de gemeente die dit lot treft. Op de website van Christianity Today trof ik de opmerking dat je de visies van grote gemeenten en de manier van kerkzijn niet rechtstreeks kunt vertalen naar kleine gemeenten. Die leven op een heel andere manier samen, veel informeler. Meer als een gezin. Gezien de gegevens in ons handboekje zijn veel kleine gemeentes een kopie van de grote: eenzelfde variÎteit aan commissies en functionarissen. Misschien moeten we eens goed nadenken over een visie op de dorpskerk, de kleine gemeente. Een visie die recht doet aan de specifieke kenmerken van zo’n kleine groep en van de plaatselijke cultuur. Want het doet inderdaad pijn dat na het opheffen van de kerk

JAAROVERZICHT

495

te Diever in de jaren negentig de dichtstbijzijnde gemeente vanuit Oosterwolde in zuidelijke richting die van Steenwijk is. Dat is een heel eind fietsen. Maatschappijkritische kerk? Ook Prof. dr. G. Harinck gaf aandacht aan het verschijnsel van de kerkverlating. Volgens hem is dat aan de kerk zelf te wijten. Dat zei hij op de diesviering van de Theologische Universiteit. Doordat de rol van de kerken veranderde tijdens de verzorgingsstaat in de richting van een kritische instantie tegenover de maatschappij schoot ze zichzelf in de voet. Mensen kozen voor de samenleving die in de kerk afgewezen werd. Maar zo erg als men in de Verenigde Staten denkt dat het er in Nederland voorstaat, is het niet. Daar vraagt men zich volgens contacten van het Nederlands Dagblad af of er nog wel gereformeerden zijn in Nederland. Ooit evangelisch In een vorig jaaroverzicht pleitten we voor een onderzoek naar de redenen waarom mensen de kerk verlaten. Ook dit jaar ging het om een aantal van 1890 mensen. Nog steeds is de noodzaak voor zo’n onderzoek aanwezig. In 2009 trok het onderzoek van Otto de Bruijne sterk de aandacht. Dat onderzoek was gericht op de evangelische groeperingen. Die kennen net zo goed het probleem van kerkverlating. Terwijl op een aantal leden van de Gereformeerde kerken de evangelische groeperingen een sterke aantrekkingskracht hebben, kampen die op hun beurt ook weer met leden die via de achterdeur de evangelische beweging verlaten. Het ging daarbij om mensen die minstens twee jaar lid geweest zijn van een evangelische groepering. De aanduiding werd gebruikt in de breedste zin van het woord. Ruim honderd interviews zijn gehouden met ‘evangelische beweging-verlaters’. Het onderzoek is vooral uitgevoerd door middel van interviews. Uit de conclusies valt op te maken dat het vaak gaat om mensen die een actieve rol gespeeld hebben binnen de gemeente waar ze lid van waren en dat het veelal gaat om hoogopgeleiden. Struikelblok nummer één was de geslotenheid van de gemeente. Samenhangend daarmee is de ervaring dat geborgenheid ervaren kan worden als dwang, dat het gedachtegoed van de soms manipulerende leiders botste met de werkelijkheid en dat er een doofpotcultuur heerste. Overigens zijn er mensen die veel verder gaan en de ineenstorting van de evangelische wereld voorspellen Uiteraard is dit niet zomaar door te vertalen naar de situatie binnen de Gereformeerde kerken. Toch zijn in het licht van de discussies van 2009 een aantal dingen de moeite waard om uit te zoeken. * In veel plannen rond gemeenteopbouw binnen de Gereformeerde Kerken is gekozen voor het werken in kringen. In vorige jaaroverzichten had dit de aandacht. Wordt het daardoor niet al te knus? Of anders gezegd: wat is de kracht van de kerk? Wat is gemeenschap der heiligen precies? Als de activiteiten voor gemeenteopbouw in feite het organiseren van leuke dingen in gaan houden, wat heeft dat dan te maken met de opbouw van de gemeente, zoals aangeduid in Efeziërs 4? * De botsing van het kerkelijke gedachtegoed met de werkelijkheid speelt een rol in de discussies rond schepping en evolutie binnen de Gereformeerde Kerken. In het onderzoek van Otto de Bruine werd vooral gewezen op de tegenstelling bij de gewekte verwachtingen rond de dienst van genezing. Maar daarachter ligt dezelfde vraag die de discussies van 2009 beheerste: hoe verhoudt zich onze wer-

496

JAAROVERZICHT

kelijkheid met Gods werkelijkheid? Ga je die twee vermengen, dan levert dat een bijna ondraaglijke spanning op voor wie beide werkelijkheden serieus neemt. Maak je echter een scheiding tussen beide, dan loopt de werkelijkheid van het geloof groot gevaar te verdampen in een vage spiritualiteit. Naar aanleiding van dit onderzoek kwam de aanbeveling vertrekkende mensen in een eredienst hun vertrek te laten toelichten. Dat kan het gevaar van miscommunicatie wegnemen. Binnen de Nederlands Gereformeerde Kerken werd eind november 2009 een minisymposium gehouden over kinderen die de kerk verlaten. Een special van Opbouw is daar helemaal aan gewijd. Ook aan de ervaringen van ouders voor wie het bitter is als hun kinderen niet meer geloven. Moet dat tot een schuldgevoel bij ouders leiden? Daarvan hoeft geen sprake te zijn, volgens de sprekers op dat symposium. Als een kerk opnieuw begint Er lijkt een oplossing te zijn voor dit probleem: gewoon een doorstart maken als kerkelijke gemeente. Daarvan zijn een aantal succesvolle initiatieven te noemen; de Veenhartgemeente te Mijdrecht bijvoorbeeld, en diverse initiatieven in Amsterdam. Stefan Paas schreef daarover met anderen een boek: Als een kerk opnieuw begint. In een discussie gaf hij echter aan het einde van 2009 aan dat dit niet betekent dat doorstart een optie is voor alle kwijnende gemeenten. Voor het platteland raadde hij daarom aan om je verlies te nemen en net als bij de andere voorzieningen die er in een dorp aanwezig kunnen zijn te kiezen voor centralisatie. Is het echt erg als je voor de kerk een eind moet rijden als je dat toch al voor de supermarkt moet doen? Juist herplante gemeenten kunnen een nieuw elan geven. De opheffing van de gemeente te Niezijl was aanleiding om voor dit strategisch concept aandacht te vragen. De problematiek speelt binnen diverse kerken. Aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn is een speciale studiedag gehouden over het thema sluiten of doorstarten. Ik denk dat het toch goed is het thema van de dorpskerk op de agenda te houden en daarbij te beseffen dat dit meestal om een andere insteek vraagt: de gemeente is anders samengesteld en de samenleving lijkt niet op die van een grote stad. Er zijn dan ook op dit gebied een aantal opmerkelijke initiatieven te noemen. Of je de woofín worshipdiensten in de VS, waar je hond welkom is, daarbij ook moet navolgen, is een aparte studie waard. Maar er is ook een kerk van tuig, voor ex-gedetineerden, en een kerk voor de Amsterdamse zakenwereld. Ook Tim Keller richt zich op een speciale doelgroep: de hoger opgeleiden. Moet je bij het opnieuw beginnen zover gaan dat je helemaal van de grond af aan begint? De verleiding is groot. Dat zie je aan sommige verschijnselen binnen het kerkelijk leven. Het oude gebouw van gereformeerde leer en kerkrecht staat nog overeind, al lijkt het hier en daar behoorlijk uitgewoond, en binnen dat gebouw vinden ook de gesprekken over kerkelijke eenheid plaats met anderen, maar daarnaast groeit een tentenkamp van mensen die van harte de Heer Jezus liefhebben, maar zich binnen dit klassieke gebouw niet meer thuis voelen. De gemeente van Christus is dan overal waar christenen elkaar ontmoeten en elkaar herkennen en er groeit een grote verscheidenheid aan manieren om dat met elkaar te beleven. Eén ervan lijkt dan uitgesloten: het geregelde kerkelijke leven zoals we dat tot nu toe kenden. Wie

JAAROVERZICHT

497

een beetje op internet surft en zoekt naar vloeibare kerk, emerging church en dergelijke, vindt uitingen genoeg. Ook deze benadering hoort binnen het veelkleurige palet van de gereformeerde kerken tot nu toe. Dan heb je de situatie dat richting verontrusten, om het zo maar te zeggen, geruststellende woorden worden geuit: het oude gebouw staat intussen nog steeds, terwijl daarnaast of daarin mensen met heel andere dingen bezig zijn. De cultuur van deze tijd is hierin een duidelijk aanwezig element. Hoe ga je daarmee om? Daar hebben we allemaal mee te maken, of je nu hersteld-gereformeerd, vrijgemaakt bent of lid van een vrije gemeente. Gegevens predikanten Nieuwe predikanten J. Roosenbrand G.P. Hommes A. Rienks R.C. Vellinga

Hoofddorp (Haarlemmerm.) Leerdam Enschede-Zuid Hasselt (O.)

15-03-2009 14-06-2009 20-09-2009 11-10-2009

Overleden H.D. van Herksen H.J. Venhuizen A.G. Versteeg D. Deddens

Heemse Ede Noord Groningen-West Leeuwarden

22-01-2009 21-07-2009 08-08-2009 29-10-2009

Helaas wordt er dit jaar geen in memoriam geplaatst van deze predikanten. We gedenken met dankbaarheid hun inzet binnen de kerken. We hopen volgend jaar van hen wel een passend artikel te kunnen plaatsen. Emeritaat D.T. Vreugdenhil L.J. Joosse

Capelle aan den IJssel-Z/W 01-02-2009 Groningen-West 27-09-2009

Onttrokken R. van der Wolf

Urk

2009

Buitenland R.C. Janssen

Abbotsford

28-06-2009

Jubilea 25 jaar: R.J. Blok A.J.Th. van der Scheer H. Pathuis T. Groenveld S.M. Alserda A. Kruizinga G. Zomer T.K. van Eerden B.C. Buitendijk H.P. Dam

Rozenburg en Voorne Hoogezand-Sappemeer Zuid Spakenburg-Noord Uithuizen Hoogkerk Zuidbroek Kampen-Noord Zuidhorn Bunschoten-Oost Enschede-West

12-02-1984 08-04-1984 22-04-1984 14-09-1984 14-10-1984 21-10-1984 28-10-1984 11-11-1984 25-11-1984 02-12-1984

40 jaar:

498

JAAROVERZICHT

D.T. Vreugdenhil M.H. Sligges D. Grutter

Capelle aan den IJssel-Z/W 25-05-1969 Arnhem 31-08-1969 Rijnsburg 31-08-1969

50 jaar: H. Pool M. Brandes A. Geelhoed W. Wierenga

Veendam Hardenberg-Baalder ‘s-Gravenhage-C./Scheven. Helpman (Gr.)

03-05-1959 21-06-1959 12-07-1959 16-10-1959

60 jaar: H. Scholte

Rouveen

13-02-1949

65 jaar: M.J. Arntzen

Hattem

04-06-1944

Het aantal predikanten en het aantal vacatures veranderde niet veel ten opzichte van vorig jaar. Er zijn een paar opvallende concentraties van vacatures in de classes Appingedam en Kampen. De verwachting is dat een aanzienlijk aantal predikanten de komende jaren met emeritaat zal gaan om de klassieke reden: leeftijd. Het is de vraag of dit vanaf de andere kant in voldoende mate aangevuld zal worden. De kerkelijke werker zal daarom zijn plaats binnen de kerken gaan veroveren, niet alleen als tijdelijke vervanger bij vacatures maar vooral geïntegreerd binnen de kerken. Daarbij speelt niet alleen de predikantennood een rol, maar ook de ruimhartige erkenning dat hij of zij zijn eigen competenties met zich mee brengt. Hij of zij is geen surrogaatpredikant, maar heeft zijn eigen werkveld. In dit handboek is daarom dit jaar bij de weergave van de gegevens aan de kerken de mogelijkheid geboden om de kerkelijk werker een duidelijk te onderscheiden plek aan te bieden. Overigens zijn de vrijgemaakte kerken niet de enige die met een predikantentekort te kampen hebben. Ook binnen de Protestantse Kerk wordt actie gevoerd om mensen te interesseren voor de opleiding. Speciale aandacht kreeg daarbij een onderzoek naar wat nu roeping is tot het ambt van predikant. De Gereformeerde gemeenten in Nederland staan als klein kerkverband met heel weinig en bovendien oude predikanten speciaal onder druk. Van SKB naar Steunpunt kerkenwerk Sinds een aantal jaren functioneert binnen de kerken het Steunpunt Kerkelijke Beheerszaken. Dit steunpunt was opgericht door de commissies van Beheer en diende de kerken met adviezen rond de financiÎle gang van zaken. De taken van dit bureau werden langzamerhand zo uitgebreid dat een nieuwe naam nodig werd die meer de lading dekte. Aan het einde van 2009 kondigde het bureau aan dat ze verder gaan onder de naam Steunpunt kerkenwerk. De taakomschrijving kun je als volgt uitwerken: Steunpunt Kerkenwerk adviseert kerken in hun rol als ‘werkgever’ bij de invulling van kerkelijk personeelsbeleid en als beheerder van materiÎle en financiÎle zaken waaronder (kerk)gebouwen en kerkelijk bestuur. Hierbij gaat het om zaken als: * overeenkomsten met predikanten; * traktementen en vergoedingen; * regelingen m.b.t. de pastorie;

JAAROVERZICHT

499

* advies en instrumenten op het gebied van kerkelijk personeelsbeleid waaronder persoonlijke ontwikkeling van predikanten en werknemers (bijvoorbeeld functioneringsgesprek, mentoraat, mobiliteit en supervisie); * coördineren van het proces ziekteverzuim predikanten via kerkenraden en ARBOdienst, preventie en beperking werkgebonden ziekteverzuim; * begeleidingscommissies (predikant/kerkenraad); * arbeidsovereenkomsten met kosters en kerkelijk werkers; * salarisschalen, vergoedingen, (invaliditeits)pensioen voor werknemers; * beheer van kerkgebouwen (arbo, veiligheid, energie, ontruiming, horeca, verhuur, etc.); * werknemers-, schade- en risicoverzekeringen. In 2009 is aan de verdere ontwikkeling van Kerkelijk Personeelsbeleid concreet invulling gegeven door het aanstellen van een adviseur Kerkelijk Personeelsbeleid (Sijtske van Delden). De samenwerking met Vereniging VSE is nader uitgewerkt. Per 1 juli 2009 is in dat kader de coördinatie van het proces ziekteverzuim predikanten volledig bij Steunpunt Kerkenwerk ondergebracht. Ook zal de inhoud van de emeritaatsvoorziening structureel onderdeel worden van het jaarlijks overleg tussen Predikantenvereniging/cgmv en Steunpuntkerkenwerk. Op de synode van Zuidhorn 2003 waren nog kritische geluiden te horen over de term kerkelijk personeelsbeleid. Niet vanuit de overtuiging dat binnen de kerk de arbeider zijn loon niet waard is, maar vanuit de vraag of de aanduiding personeelsbeleid voor het ambt van predikanten wel passend is. Inmiddels heeft dit steunpunt zijn passende plaats gekregen binnen de kerken en kan het in alle nuchterheid ook aan de arbeidsrechtelijke kanten van de mensen die in dienst staan van de kerk zijn aandacht geven. Emeritering Een punt dat daarbij zeker de aandacht moet hebben is de emeritaatvoorziening van predikanten die een tijd in het buitenland gediend hebben en op latere leeftijd naar Nederland teruggekeerd zijn. Na een artikel in het Nederlands Dagblad over de moeite daarbij van de kerk van Zevenbergen rond het emeritaat van ds. G.A. Snip werd ook melding gemaakt van een soortgelijke moeite rond het toekomstige emeritaat van ds. C. Kleijn te Zuid-Afrika en een vergelijkbare situatie uit het verleden. Speelt hierbij mee dat de overheid eisen gaat stellen aan de dekkingsgraad van de kerkelijke pensioenvoorzieningen? Dat bracht in ieder geval een andere formulering met zich mee, waarbij kerken niet langer hun emerituspredikant, zijn vrouw of eventuele wezen moeten onderhouden, maar wel de morele plicht hebben om dat te doen. En uiteraard blijft vanuit de kerkorde de verplichting bestaan. Op deze manier hoeft er geen sprake te zijn van streng overheidstoezicht. Dit is een beetje afgekeken van andere kerken. Ook in andere kerkgenootschappen speelt de zorg rond de emeritaatvoorziening. Bij de Christelijke Gereformeerde kerken is erover gesproken om de leeftijd voor emeritaat op te hogen naar 67 bijvoorbeeld. In het kader van de landelijke discussie over het verhogen van de AOW-leeftijd niets om verbaasd over te zijn. Bovendien ben je als predikant voor het leven geroepen, vinden de meeste van hen.

500

JAAROVERZICHT 3. De plaatselijke kerk

Bijzonderheden Alphen aan de Rijn De gemeente van Hilversum nam een nieuw kerkgebouw in gebruik op 4 januari. Ze kochten het van de Rooms-Katholieke parochie die het ook weer terughuurt. Amersfoort In samenwerking met de CGK-kerk is Grace Church van start gegaan. Het doel is een multiculturele gemeenschap te vormen. Amersfoort telt meer dan dertigduizend inwoners met een niet-Nederlandse achtergrond. Amsterdam-Zuid-West De gemeente koos voor een andere opzet van de middagdiensten en het houden van vespers. Hierover vindt overleg plaats met de classis. Arnhem In Arnhem is in de wijk Klarendal een groep mensen die wekelijks bij elkaar komt in de zogenaamde Villa. In deze groep is Youth for Christ een aantal jaren werkzaam geweest. YfC trekt zijn handen daar nu van af omdat deze groep mensen te kennen heeft gegeven gemeente van Christus te willen zijn en daarom aansluiting zocht bij een kerk. YfC kwam bij de Koepelkerk (GKv Arnhem) terecht omdat zij van oordeel is dat die missionair gezien het beste past. De Koepelkerk is in 2009 een ‘vriendschapsrelatie’ aangegaan met de Villa. Assen-Kloosterveen De kerk van Assen-Kloosterveen nam een nieuw kerkgebouw in gebruik met een speciale feestweek, waarin ook aandacht was voor de buurt. De kerk wil een ‘Lichtpunt’ zijn. Zo is de naam. Bergen op Zoom De kerk te Bergen op Zoom moest het kerkgebouw van de evangelisch Lutherse kerk te Bergen op Zoom verlaten, omdat deze gemeente opgeheven werd. Ze heeft een ander tijdelijk onderkomen gevonden in een schoolgebouw. Damwoude De gemeente te Damwoude wordt opgeheven per 29 maart 2010. Tijdelijk staat de gemeente onder toezicht van die van Noardburgum. Een tekort aan ambtsdragers speelde hierbij een grote rol. Delft De gemeente groeide door geboortes maar ook door binnenkomst van leden van andere kerken of niet-gelovigen. Het kerkgebouw is Stedelijk Monument geworden en de gemeente deed mee aan Open Monumentendag. Dat geeft nieuwe mogelijkheden voor evangelisatie. Delfzijl De kerk van Delfzijl organiseerde samen met andere kerkgenootschappen uit die stad een openluchtdienst ter gelegenheid van het tallships-evenement Delfsail. Eindhoven-Best Eindhoven-Best heeft besloten het kerkgebouw, waarin ze al sinds 2000 participeert als 'huurder' te kopen van de Rooms-katholieken. Het is de bedoeling per 1 januari 2010 eigenaar te zijn. Enschede-Zuid De gemeente is gestart met de uitwerking van een bezinningstraject kerkenraad en

JAAROVERZICHT

501

gemeente: Het thema voor 2009/2010 is Onderweg; men is onder andere bezig met Feest van Genade. Gent Op 8 november 2009 is de gemeente in Gent geïnstitueerd als een zelfstandige gereformeerde kerk binnen het verband van de classis Axel. Goes Gemeenteopbouw: overgang van grote wijken naar kleinere kringen. Daarnaast ingebruikname van nieuw gebouwde kerk ‘Ontmoetingskerk’ op 25 december 2009. Compleet met vleugel en nieuw elektrisch orgel. Hardenberg-Centrum: De gerenoveerde Petrakerk is in gebruik genomen; ook het orgel is gerenoveerd. Hattem De kerk van Hattem kwam in het nieuws door een speciale doelgroependienst: voor ouderen. Kampen-Noord De 'Ichthusleden' zijn nu uitgeschreven. Het betreft 125 leden (83 belijdende leden en 42 doopleden). Van hen hebben 119 zich metterdaad onttrokken en 6 zijn zonder een attestatie aan te vragen vertrokken, maar zijn inmiddels lid van een zusterkerk. De 'Ichthusgemeente' schrijft ondertussen leden uit allerlei plaatsen in, soms op grote afstand van Kampen. Langerak Met ingang van september 2009 is er vier keer per jaar een laagdrempelige ontmoetingsdienst waarbij omwonenden worden uitgenodigd; voorjaar 2009: kerkenraad stelt een ontwikkelingsplan vast . Leeuwarden De kerk ziet een opbloei van de groeigroepen; er is een traject Kleurrijk in de gemeente gestart, wat ook gemeentebreed wordt gedragen. Maastricht In Maastricht vergadert de gemeente sinds 2001 in het parochiehuis te Wolder. Dit met behulp van financiële steun vanuit het kerkverband die onder andere op verzoek van de gemeente zelf verminderd is. Dit heeft tot gevolg dat de huur van het parochiehuis opgezegd moest worden per 1 januari 2010. De gemeente is op zoek naar een goedkopere locatie. Nieuw Lekkerland De gemeente heeft een piano uit erfenis gekregen en er wordt regelmatig in begeleiding van de dienst afwisselend gebruik gemaakt van orgel, piano of muziekgroep (gitaar, fluit, etc). Ook heeft de gemeente een koortje dat soms een extra lied brengt of meehelpt nieuwe liederen te oefenen. Regelmatig worden er bijzondere diensten gehouden voor vrienden van buiten of kinderen. De Alphacursus wordt al 4 jaar gehouden via 'Keerpunt' waarin 4 kerken uit deze plaats samenwerken. Nijmegen De kerk van Nijmegen mag met www.isidorusweb de prijs voor de beste christelijke website delen. De fusie met de Christelijke Gereformeerde Kerk maakte een nieuwe vergaderplaats nodig. De kerk van Nijmegen kwam uit op de Boskapel, die hoort bij een voormalig klooster. Onnen De kerk in Onnen vierde haar 75-jarig bestaan. 16 december 1934 zijn de ambten

502

JAAROVERZICHT

ingesteld. De gemeente heeft de viering en herdenking ervaren als een positieve stimulans voor de steeds kleiner wordende gemeente. Men is de HERE dankbaar dat Hij in Onnen nog een gemeente in stand houdt. Spakenburg-Zuid De gemeente heeft nieuwe gebouwen in gebruik genomen. Een organist van deze kerk, Jan de Graaf, nam na vijftig jaar afscheid Vrouwenpolder Een actie voor de dakloos geworden studenten van Setia bracht 2700 op. Ds. D. Griffioen nam dit bedrag mee bij zijn drieweekse reis naar Indonesië om daar les te geven. Wageningen Vanaf het seizoen 2009/2010 sluit de kerkenraadstructuur en pastorale ondersteuning aan op het gemeente-van-kringen model, waarbij iedereen in een kring is ingedeeld. Dit betekent onder andere dat de ambtsdragers niet langer een (geografische) wijk toebedeeld krijgen, maar gekoppeld zijn aan een aantal bijbelkringen. Het pastoraat op de kring wordt hiermee weer een stukje versterkt, waarmee bijv. het aparte huisbezoek door de ouderling niet langer noodzakelijk is voor iedereen. Doordat het pastoraat zich voor een belangrijk deel nu op de kringen af gaat spelen, zijn er ook minder ouderlingen en diakenen nodig. Daarmee probeert de kerkenraad ook nu er weinig broeders voor deze ambten beschikbaar zijn, een structuur te vinden waarin de nodige zorg toch geboden kan worden. De kerkenraad bestaat uit 5 ouderlingen die zich met het pastoraat bezighouden en elk aan ongeveer vier kringen worden gekoppeld. Daarnaast zullen er twee diakenen zijn die elk aan de helft van de kringen zijn gekoppeld. Het moderamen bestaat uit de voorganger, een assessor en een (niet ouderling) scriba. Een pastoraal team (bestaande uit niet-ambtsdragers) blijft functioneren en wordt misschien uitgebreid. Daarnaast schakelen de diakenen ook (zoals gebruikelijk) broeders en zusters in voor het verlenen van de praktische hulp. Wezep De gemeente heeft veel aandacht voor asielzoekers in het nabijgelegen AZC. Zaamslag Het kerkgebouw heeft een ingrijpende opknapbeurt ondergaan zodat de gemeente weer een aantal jaren verder kan. Kosten ca. 40.000 Hiervoor zijn onder andere beamers aangebracht. Zevenbergen De kerk van Zevenbergen ondervond moeite bij de emeritaatsaanvrage voor ds. G.A. Snip. Dit kreeg landelijk aandacht in het Nederlands Dagblad. De moeite lag in het verblijf van ds. Snip in het buitenland en de datum van de terugkeer, waardoor hij formeel buiten de regels van de Vereniging Samenwerking Emeritering valt. Zoetermeer In de gemeente te Zoetermeer die nu een zusterkerkrelatie heeft met de CGK en de NGK ter plaatse wordt een gemeenteopbouwproject uitgewerkt dat gestart is in 2007 en de blik gericht heeft op 2014. Daarbij een brede betrokkenheid van de gemeente. Het doel is dat ze een gemeente willen zijn die haar leven wijdt aan God; die naar elkaar omziet en voluit christelijk met elkaar omgaat; die met haar boodschap en initiatieven merkbaar present is in Zoetermeer. Om dit te bereiken zijn concrete bouwsteengroepen aan de slag. Zuidbroek

JAAROVERZICHT

503

Organisator van een Grunninger Dainst. Zutphen Eind 2008 is een nieuw kerkgebouw in gebruik genomen en in aug. 2009 is het orgel geplaatst. De bouw en opening van een nieuw kerkgebouw heeft veel positieve reacties opgeleverd. Men is verwonderd over het feit dat deze gemeente een nieuwe kerk bouwt omdat het oude gebouw te klein (en te oud) was. Terwijl overal in de omgeving het kerkbezoek sterk terug loopt. 4. kerkelijk leven Doorgaande verontrusting Het blijkt niet uit de statistieken, maar binnen de Gereformeerde Kerken zijn duidelijk spanningen aanwezig. Zie maar de website www.eeninwaarheid.nl en denk maar aan allerlei activiteiten die ontplooid worden. Bezinningsavonden, pamfletten, noem maar op. In 2009 trok vooral de afloop van het drama in Kampen de aandacht. Ook dat van dat grote gezin die een aantal kinderen moesten begraven na een verschrikkelijke brand, dat haalde uiteraard de landelijke pers, met brede aandacht voor de manier waarop dat gezin vanuit het geloof aan het werk ging met zoín verlies. Maar binnen de kerken vooral de afloop van het proces rond de afgezette predikant E. Hoogendoorn en de mensen die hem volgden, de ‘Ichthus-gemeente’. Nadat de synode uitspraak gedaan had, moest deze gemeente kiezen. Aanvaarden we die uitspraak of juist niet. De synode sprak uit dat de afzetting van ds. Hoogendoorn rechtmatig was. Het is duidelijk geworden dat er geen geschil over de leer lag. Juist daarom had de gemeente van Kampen niet gescheurd mogen worden. Uitvoerig heeft deze gemeente verantwoord waarom ze niet verder konden met deze uitspraken en ze gaven daarbij eerst duidelijk aan de band met de vrijgemaakte kerken te willen behouden. Maar dan moeten diezelfde vrijgemaakte kerken wel de besluiten van hun eigen synode naast zich neer leggen. Op een avond van de Vijfhoek, een groep mensen in de buurt van Zwolle die zich bezint op de ontwikkelingen binnen de vrijgemaakte kerken gaf ds. Hoogendoorn echter een andere lijn aan. Hij hield een betoog over de ware oecumene en streepte aan het einde daarvan de mogelijkheden af. De toespraak maakt duidelijk dat hij in feite al gekozen heeft om een eigen weg te gaan, al ligt er tegelijk nog dringend verzoek bij de kerkenraden om het besluit van de synode in dezen niet te erkennen. Hij vindt dat er een afscheid moet komen van de Gereformeerde Kerken vanwege wat volgens hem schriftkritiek is. Aan het einde van zijn toespraak waagt hij zich aan een rondblik binnen kerkelijk Nederland, en keurt vervolgens alle alternatieven af. Christelijk-gereformeerd? Nee, daar vind je hetzelfde als bij de vrijgemaakten. Hersteld Hervormd dan? Dat heeft weer andere nadelen. Idem bij de hersteld-gereformeerden (voorheen nieuw vrijgemaakten); bij hen is sprake van radicalisering. Eigenlijk zit er niets anders op dan een nieuw begin te maken. De voorganger van de Ichthus-gemeente nam alle kerken de maat - en geen van hen kwam door de keuring. Hij deed dat in bewoordingen die sterk herinneren aan de manier waarop in ons recente verleden erover gepraat werd. Normatief. Toch ademt heel zijn rede uit dat zijn eigen positie niet ter discussie gesteld kan worden. Vanuit dat gezichtspunt is alles heel helder. Maar is dat nu net niet heel modern en typisch passend bij de

504

JAAROVERZICHT

cultuur van vandaag? Daarin ligt voor mij een afscheid van een wezenlijk element uit de vrijgemaakte kerkelijke cultuur: je moet elkaar niet binden aan dingen die boven de schrift uitgaan (Vrijmaking) en al helemaal niet aan persoonlijke overtuigingen (Vereniging 1892). De erkenning van de waarde van confessies en dogma’s houdt een relativering van je eigen standpunt in. Terwijl de cultuur van vandaag, met alle spreken over relativering, juist dat eigen gezichtspunt verabsoluteerd. Er is immers niets anders. Ik besta in mijn eigen ervaringen. Even later nam de Urker predikant ds. R. van der Wolf een beroep aan naar een van de hersteld-gereformeerden afgescheiden groep in Hardenberg, de matrix-gemeente, genoemd naar de vergaderplek. Hij liet dat vergezeld gaan van een oproep hem daarin te volgen. Predikanten uit de groep ‘gereformeerd blijven’ met een gelijknamige website gaven echter aan het gesprek binnen de kerken te willen blijven voeren. Later in het jaar kwam het bericht dat deze groep uit Hardenberg en die rond ds. Hoogendoorn samen met een gemeente in Zwijndrecht een nieuw, voorlopig kerkverband zou vormen. Naast het al bestaande verband van de hersteld-gereformeerden. Voorlopig trekken deze twee groepen gescheiden op. Daarnaast is er een reactie geweest op de brochure ‘Werk in de kerk’, uitgegeven door de deputaten generaal synodale publicaties. Onder de titel ‘Ander werk in de kerk’ werden een aantal van te voren als cruciaal aangeduide punten besproken uit de besluiten van de synode van Zwolle-Zuid en werd de conclusie getrokken dat de synode op deze punten onschriftuurlijke besluiten genomen heeft. Deze brochure is verspreid met een oplage van meer dan 25.000. Uiteraard kwam er commentaar op deze brochure, waarbij opvalt dat de scribenten in De Reformatie duidelijk fellere tonen aanslaan dan een tijd geleden. De brochure is ook van commentaar voorzien door de predikanten van Leek, ds. F. Wisselink en ds. J.P. van der Wal, die konden aantonen dat op al die cruciale punten de feiten net even of zelfs heel duidelijk anders lagen dan gesteld. Gezien de geschiedenis van de verontrusting binnen onze kerken kun je daar vragen stellen bij het gebruik van het woord cruciaal. In de tijd van de synode van Zuidhorn bleek de gezangenkwestie voor sommigen van doorslaggevende betekenis. Die staat niet in het lijstje van twaalf onderwerpen. Viel het achteraf mee? Of laat het verloop van de discussie zien dat er meer opening is dan gedacht. Ik hoop dat eigenlijk ook in dit geval. Maar dan maken de bezwaarden het zich wel moeilijk: Eerst formuleer je een aantal cruciale onderwerpen waarover de synode een besluit moet nemen - en ik heb de indruk dat ze precies wisten wat dat besluit zou moeten zijn. Aan de hand daarvan beoordeel je de genomen besluiten en dan kun je plussen en minnen. Dat is gedaan in de bewuste folder en, breder, op de website daarachter. Wat ontbreekt is het serieuze gesprek. Je kunt dat ook merken aan de verschijningsdatum van de folder. Voor de publicatie van de officiële Acta. Natuurlijk, de genomen besluiten zijn allemaal te lezen op www.gkv.nl. Maar, zo staat er nadrukkelijk bij, aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend. Mijn moeite met publicatie van de folder op dit moment is dan ook dat het de indruk wekt dat je bij voorbaat al het antwoord van de synode onder de maat vindt. Volgens de website zijn de vergaderingen in Zwolle-Zuid intensief bezocht door de verontrusten. Hun

JAAROVERZICHT

505

eigen verslagen zijn daar ook te vinden. Maar laat alsjeblieft die vergadering voor zichzelf spreken. En laat ruimte voor de ruiterlijke erkenning dat je er ook naast kunt zitten met je bezwaren. De Luisterpost-Bralecta maakte een duidelijke keuze voor het gesprek door dit te faciliteren met speciale producten, bijvoorbeeld een DVD over omgaan met homoseksualiteit, waarbij vermeden is van te voren een standpunt in te nemen. In diezelfde geest wordt een website over homoseksualiteit opgezet in samenwerking met de Nederlands Gereformeerden. Het Steunpunt gemeenteopbouw werkt daaraan mee. Terwijl dit jaaroverzicht geschreven wordt, schijnt er een kritisch moment aangebroken te zijn. De tijd waarbinnen de kerkenraden de besluiten van de synode geÎffectueerd moeten hebben, is voorbij. Voor vele verontrusten is het buigen of barsten, zo wordt gesteld. In het volgend jaaroverzicht zal blijken wat hiervan gekomen is. Kerkelijke eenheid Het gesprek tussen kerken gaat door. In dit overzicht allereerst een lijst van plaatselijke motieven, voorzover bekend uit de pers of uit de eigen opgave. Dit is uiteraard geen overzicht van alle initiatieven en vorderingen rond kerkelijke eenheid, maar alleen van de in 2009 opvallende zaken. Delfzijl Voor de eerste keer is, na een jarenlang traject van samenwerking, met de gemeente van de CGK gezamenlijk het H.A. gevierd. Deventer Per 1 januari maakt de GKV te Deventer deel uit van de Samenwerkingsgemeente CGK-GKv-NGK Deventer - deze gemeente is geworteld in het Woord, zoals we dat nagesproken weten in de Gereformeerde belijdenisgeschriften. De kerkenraad in samengesteld uit de raden van de drie gemeenten. Kerkelijk samenleven vindt plaats binnen de drie kerkverbanden, waarbij gewoonlijk ambtsdragers uit de brongemeenten de meerdere vergaderingen bijwonen van het eigen kerkverband. Het is de bedoeling dat visitatie gelijktijdig plaatsvindt door visitatoren uit de 3 kerkverbanden. De samenwerkingsgemeente heeft drie predikanten, waarvan de NGK-predikant ook verbonden is aan de NGK-gemeente te Heino. In de erediensten wordt gebruik gemaakt van de NBV en wordt gezongen uit het Liedboek voor de kerken, waarbij de voorganger de vrijheid heeft om ook andere passende liederen te laten zingen. Het is de bedoeling te komen tot kerkbouw, maar de huidige tijd maakt dat tot een lastige opgave. Doesburg Een gezamenlijke dienst met de CGK ter plaatse is teken van groeiende samenwerking. Op termijn moet dit uitmonden in een samenwerkingsgemeente. Enschede Het gesprek tussen de vier Enschedese kerken en de Nederlands Gereformeerde kerk zit in een impasse. Vooral de kerk van Enschede-Oost heeft moeite met de manier waarop de NGK-kerk omgaat met de tucht over samenwonenden. Met de beide Christelijke Gereformeerde kerken is goed contact. Harlingen Altijd gezamenlijke diensten met de CGK en sinds 1 november gezamenlijke ker-

506

JAAROVERZICHT

kenraadsvergaderingen. Kampen In Kampen vond een speciale ontmoeting plaats tussen Gereformeerden (v) en Nederlands-Gereformeerden op de kerkendag. Ook op kerkenraadniveau zijn er gesprekken. Leeuwarden Er is kanselruil met de CGK. Neede Er is sprake van erkenning en herkenning van de NGK Neede. Nijmegen De Christelijke Gereformeerde Kerk en de Gereformeerde kerk te Nijmegen hebben aangekondigd dat ze per 1 januari 2010 samen een gemeente gaan vormen. Nijverdal Samen met de Nederlands Gereformeerde Kerk is een stappenplan opgesteld met als doel om in 2011 te bepalen of er een samenwerkingsgemeente kan worden gevormd. In de tussentijd leren gemeenteleden elkaar steeds beter kennen. Noardburgum Met de Christelijk Gereformeerde Kerk is een document opgesteld waarin beide kerken elkaar erkennen als een gemeente van onze Here Jezus Christus. Siegerswoude-Frieschepalen Meldt dat er gesprekken gevoerd worden met de voortgezette Gereformeerde Kerk in die plaats. De contacten worden geïntensiveerd. Steenwijk Reeds jaren hebben samensprekingen plaatsgevonden tussen de Christelijk Gereformeerde Kerk en de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt in Steenwijk. Op grond van die samensprekingen hebben beide kerkenraden met dankbaarheid geconstateerd dat beide kerken op dezelfde grondslag van Schrift en Belijdenis staan. Beide kerkenraden hebben op grond hiervan elkaar erkend als kerken van Christus en het verlangen uitgesproken om te streven naar nauwere banden met elkaar. Dit is op 2 oktober 2009 in een gezamenlijke verklaring van beide kerkenraden vastgelegd. Dit is ook in de beide gemeenten besproken, waarbij bleek dat de conclusies van de kerkenraden door een grote meerderheid van de gemeenten werd gedeeld. Inmiddels hebben ook de beide classes hun instemming met het besluit betuigd. Surhuisterveen Vanaf juli zijn alle middagdiensten gezamenlijk met de CGK te Surhuisterveen. De samenwerking wordt stap voor stap steeds verder geïntensiveerd en een samensmelting tot CGKV komt steeds dichterbij. Veendam Zowel de Classis Groningen CGK als de classis Stadskanaal GKv zijn akkoord om per 1-1-2010 een samenwerkingsgemeente te beginnen waarbij alle kerkelijke activiteiten in elkaar geschoven worden. De samenwerkingsgemeente bestaat uit circa 380 (260 GKv en 120 CGK) leden. Per 1 september is dhr. P. Drost aangesteld als kerkelijk werker voor de nieuwe samenwerkingsgemeente naast de CGK predikant ds. J.D. van ’t Zand. Vrouwenpolder De eerste contacten met de CGK - Middelburg zijn gestart. De moderamina hebben een gesprek gehad en een vervolg zal zijn een gemeenschappelijke kerkenraadver-

JAAROVERZICHT

507

gadering. Zij zitten, zo blijkt, nog in de kennismakingfase. Pas als de classis CGK daarmee instemt zal overgegaan kunnen worden tot kanselruil. Wezep De gemeente blijft samenwerken met NGK Wezep. Zoetermeer In Zoetermeer is er een zusterkerkrelatie tussen NGK-GKv-CGK. De zusterkerkrelatie met de CGK is al van veel eerdere datum (1998). Tussen de NGK en de CGK eveneens (2000). Nu is zusterkerkrelatie ‘compleet’: kanselruil, HA opengesteld voor elkaars leden, aanvaarden van elkaars attestaties. Zwolle-Berkum Er zijn toenemende contacten met plaatselijke PKN-kerken. Daarbij is te denken aan sing-ins, gezamenlijk evangelisatie en dergelijke. Opvallend is het toenemend aantal contacten met Nederlands Gereformeerde kerken. Niet altijd verlopen die soepel, zie wat hierboven vermeld is over Enschede. Maar in Deventer is dit jaar de samenwerkingsgemeente van start gegaan, een triogemeente die deel uitmaakt van drie kerkverbanden. Dit is niet gelukt in Rijnwaarde, een missionaire gemeenschap in Utrecht-Leidsche Rijn. Deze is ontstaan uit een samenwerking van twee CGK-kerken, twee GKv-kerken en een NGK-kerk. Deze gemeente gaat verder binnen de NGK-kerken. Daarbij speelde vooral een rol dat het niet wijs leek om de nieuwe gemeente met veel nieuwe gelovigen te belasten met drie kerkverbanden. Wel is er sprake van goede samenwerking met de GKVgemeenten. De samenwerkingsgemeenten kenden een gemeenschappelijk samenwerkingsoverleg; dat ging dit jaar stand by - mede vanwege het DOE-overleg dat vanwege de kerkelijke herkomst slagvaardiger kan optreden. Het Gereformeerd Appel hield weer zijn gebedssamenkomst, waarbij de preses van de synode van Zwolle-Zuid, ds. A. de Snoo opmerkte dat werken aan eenheid geen hobby is. Speelt het verleden een rol in deze contacten? In de jaren zestig zijn zware woorden geuit. Aad Kamsteeg bepleitte daarom vrijgemaakte excuses aan het adres van de Nederlands Gereformeerden. Dit speelde ook een rol op de synode van Zuidhorn 2003. Aan het toen op de synode ingediende verzoek kon niet voldaan worden. Wordt het daarom niet tijd voor een waarheids- en verzoeningscommissie, vroeg Prof. dr. E.A. de Boer zich af in de Reformatie. Er is veel pijn te voelen naar aanleiding van het verleden. Moet dat niet eens uitgesproken worden? Een voorbeeld daarvan gaf de kerk van Ede, waar op verzoek van de Nederlands Gereformeerden het verleden onderzocht is. Dit gaf aanleiding tot een postume rehabilitatie van de indertijd geschorste ds. G. Roukema. Intussen gaat de toenadering verder. Ds. Henk de Jong mocht ter gelegenheid van zijn vijftigjarig jubileum preken op de gereformeerde (v) kansel van Gees, waar hij indertijd als predikant begonnen is. Ds. Han Horsman, Nederlands Gereformeerd predikant, kreeg ook die gelegenheid in Zwolle-Berkum en schreef daarover in Opbouw. Wij kiezen voor eenheid Ook in bredere zin zijn initiatieven voor eenheid te noemen. In de zomer verscheen

508

JAAROVERZICHT

een boek van dertien geestelijke leiders die het manifest voor kerkelijke eenheid onderschreven. Rooms, protestants, gereformeerd, evangelisch. Een van de schrijvers, Wim van Vlastuin, Hersteld hervormd, trok zich later terug. Het boek memoreert eerst de verzoeningsmomenten tussen de Protestantse kerk Nederland en de Pinksterbeweging. Het manifest kiest voor eenheid, omdat Christus niet gedeeld is en het een gezamenlijke opdracht is het evangelie te verkondigen. Het accepteert de verscheidenheid, maar niet de onverschilligheid ten opzichte van elkaar. Kerken hebben elkaar nodig en vullen elkaar aan. Opvallend is in het manifest de afwezigheid van elke poging om het evangelie te verwoorden. Dat veronderstelt dat je in hoofdzaken het met elkaar eens bent of dat je liever niet op de inhoud wilt ingaan, want dan kon de verscheidenheid wel eens blijken te bestaan uit elkaar uitsluitende meningen. Overigens voelden de vrijzinnigen zich gepasseerd: zij waren niet uitgenodigd. Een nationale synode? Anders is het streven naar een nationale synode, waar het woord synode je eerst op het verkeerde been zet. Het gaat niet om een besluitvaardige vergadering van afgevaardigden, maar om een soort kerkelijk congres. Overigens zonder de Rooms-katholieke kerk. Van de kant van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt is Prof. dr. B. Kamphuis betrokken bij dit project. Het verschil zit met name in de poging om een soort groei-belijdenis te schrijven, waarin wel belangrijke en prachtige dingen vanuit de Schrift gezegd worden. Ook hier kun je je afvragen of bij voortgaand gesprek er toch niet ingrijpende meningsverschillen naar voren komen. Het congres moet de kerken en kerkleden een goede impuls geven en hartverwarmend zijn. De verwachte datum is eind 2010. Theologische Universiteit Bezwaren tegen de universiteit Op twee manieren kwamen er bezwaren tegen de universiteit naar voren. Allereerst in de verschijning van het boekje Broeder weg, van Lourens Heres, eerst student in Kampen, nu in Apeldoorn. Het boekje gaat ‘over de ingrijpende koerswijziging van de Gereformeerde kerken (vrijgemaakt) Hoe de ondermijning van het gezag van Gods levende en krachtige Woord scheiding brengt’, volgens de ondertitel. Het heeft redelijk uitgebreid aandacht gehad in de pers, onder andere ook in het Reformatorisch Dagblad. Er is een presentatie geweest voor de pers en Heres heeft gesproken op een vergadering van de Vijfhoek over de kerk. Heres wijst met name op bezwaren tegen de Kamper docenten. Zij hebben hem ook van repliek gediend, direct bij de verschijning van het boekje en later in de Reformatie. Ik wil ik het niet hebben over de vraag of hij zich terecht afzet tegen de meningen van inmiddels Prof. dr. A.L.Th. de Bruijne, over het gezag van de Bijbel. Vragen daarover spelen al een tijd, komen ook naar voren in een artikel van dr. Arntzen, maar zijn diverse keren langs de kerkelijke weg aan de orde gesteld, behandeld en kritiek is afgewezen. De Bruijne heeft bij zijn benoeming een toespraak gehouden voor de synode, waarin ook helder zijn gereformeerde opstelling naar voren komt. Deze toespraak is te lezen op de website van de kerken, bij de afdeling voor de synode. Ik constateer alleen dat deze bezwaren gepubliceerd zijn, waarbij het gevaar groot is dat ze een eigen leven gaan leiden.

JAAROVERZICHT

509

Eind 2008 werd dr. Stefan Paas benoemd in Kampen, voor de Master missionaire gemeente. Hij is gepromoveerd op een oudtestamentisch onderwerp en juist deze dissertatie riep naar aanleiding van de benoeming veel vragen op. Er werd stevig actie gevoerd, bezwaarschriften werden ingediend door zeven predikanten en aan de andere kant deed de universiteit zijn best om te bewijzen dat dr. Paas goed te vertrouwen is. Ook het college van curatoren wilde duidelijkheid geven over de bestuurlijke gang van zaken. Het punt waarom het gaat, is dat Paas in zijn dissertatie gebruik maakt van de methode van de ‘tegenstander’ en van binnenuit allerlei zwakke plekken aanwijst in de van buitenaf als massief ervaren godsdiensthistorische benadering van de Bijbel. Dat hoort ook bij het wetenschappelijke spel dat je speelt. Maar hoever ga je daarin? Had hij zijn eigen positie niet duidelijk kunnen maken? Ook de emeritus Prof. dr. J. Douma had kritiek op het proefschrift, maar hij vertrouwt erop dat Paas zich houdt aan het ondertekeningsformulier voor docenten. In het voorjaar hield de universiteit een studiedag in het kader van de permanente educatie van predikanten en daar sprak Paas over de prediking en het verbond, waarbij noties naar voren kwamen die de ouderen onder de luisteraars vertrouwd in de oren klinken en waarin geen enkele twijfel doorklonk aan de historiciteit van Gods openbaring. Subsidie Vermeldenswaard is verder dat de Theologische Universiteit in principe subsidie heeft gekregen van het rijk voor een deel van het programma. Dit is nog niet geÎffectueerd, maar de eerste en belangrijkste horde is genomen. De instemming van de Eerste Kamer is vereist, schrijven de deputaten Financiën en beheer, uit zorg dat de inkomsten achterblijven. Voorlopig is er nog geen sprake van kostendaling. Het is daarom verstandig eerst af te wachten welke voorwaarden er komen te hangen aan het krijgen van subsidie en als die doorgaat ook te werken aan een reservering voor het geval dat de subsidie komt te vervallen. Pas een eerstvolgende synode kan een besluit nemen over eventuele verlaging van het quotum voor de Theologische Universiteit. Verbreding De Theologische Universiteit werkt samen met de Gereformeerde Hogeschool; de synode heeft besloten dat ook het met DTEG te fuseren Steunpunt Gemeenteopbouw hierbij betrokken moet worden; gesprekken zijn daarover gestart. Ook zijn er vanuit de universiteit contacten met de Evangelische Theologische opleiding te Heverlee en wordt de samenwerking met de Theologische Universiteit van Apeldoorn steeds intensiever. Op zijn beurt fuseert de Gereformeerde Hogeschool weer met de Christelijke Hogeschool te Ede en gaan beide een alliantie aan met de Driestar te Gouda. Zo ontstaat een uitgebreid netwerk van kennis en komt energie vrij om die ten goede te laten komen van de plaatselijke gemeenten. Aan het einde van 2009 werd bekend dat dit onder andere zal gebeuren in de vorm van het AKZplus, een verzameling cursussen theologie voor gemeenteleden. Bij dit pakket hoort ook dat de universiteit zich gaat richten op een bredere instroom van studenten, ook uit andere kerkgenootschappen dan alleen de vrijgemaakte. Promoties

510

JAAROVERZICHT

Een aantal promoties vond plaats aan de Theologische Universiteit. Dr. Karlo Janssen promoveerde op een proefschrift over het handhaven van de belijdenis. Hij vindt dit geen gelukkige term omdat die het verschil met de Bijbel veronachtzaamd. In zijn proefschrift voert hij een pleidooi voor een nieuwe belijdenis met korte stellingen, voorzien van duidelijk schriftbewijs. Op 11 september promoveerde Csaba Balogh aan de Theologische Universiteit in Kampen. Dr. Balogh is docent aan de Theologische Academie in Cluy. Zijn proefschrift bevatte een studie over de volkerenprofetieÎn van Jesaja. Ook dr. Harm Veldman promoveerde met een proefschrift over Hendrik de Cock, precies in het jaar dat de Afscheiding 175 jaar geleden was. Een herdenking van deze gebeurtenissen op initiatief van het Archief en Documentatiecentrum bracht een zekere verlegenheid met het verschijnsel afscheiding naar boven. Schooldag nieuwe stijl De laatste jaren kende de schooldag in Kampen niet meer de massale opkomst van de jaren zestig en zeventig. Een aantal keren is de opzet gewijzigd: speciale aandacht voor jongeren en kinderen. Dit jaar is het roer weer helemaal omgegooid. De aandacht was weer helemaal gericht op het theologische bedrijf en de kennismaking daarmee. Ongeveer 1500, meest oudere mensen kwamen hierop af, op de vrijdag die daarvoor aangewezen was. D. Deddens 18 januari 1923-29 oktober 2009 D. Deddens, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht, overleed op 29 oktober van 2009. Hij heeft zich als hoogleraar ingezet voor de kerken. Hij was onder andere voorzitter van de synodes van 1964, 1967 en 1972. Hij doceerde in Kampen van 1979 tot 1988, als opvolger van Prof. J. Kamphuis. Bij de terugblikken op zijn leven en op zijn inzet werd gewezen op zijn waardering van de vrijmaking als werk van God, een waardering die voor velen nu vragen oproept. Naast de vele artikelen die hij schreef laat hij een heel tastbare herinnering na in de vorm van zijn enorme bibliotheek die hij schonk aan de Kamper universiteit. De boeken worden ondergebracht in het Professor Detmer Deddens kerkrecht centrum, dat binnenkort geopend wordt. 5. De boodschap Van Hendrikse tot esoterie Wie klaagt over verschillen van mening binnen de vrijgemaakte kerken, zou zich eens moeten bezighouden met de kwestie Hendrikse binnen de PKN. Deze atheïstische predikant uit Middelburg beweert dat God niet bestaat, maar gebeurt. Aan het begin van het jaar leek het erop dat de PKN-synode zou moeten vergaderen over het bestaan van God. De kwestie sleept zich voort en aan het einde van het jaar maakte Hendrikse kenbaar dat wat hem betreft het geduld op is. Hij wil duidelijkheid. Binnen de bandbreedte van de PKN past ook het verhaal van de predikante Fennie Kruize uit Hoogezand-Sappemeer, die gegrepen is door de wereld van de esoterie. Niet meer de historische Christus, maar de Christusgeest staat dan centraal. De vrijgemaakte plaatselijke collega, ds. Johan Plug ging met haar openlijk een discussie aan, waarbij het verschil tussen hen beide duidelijk aan het licht kwam.

JAAROVERZICHT

511

Het gaat mij er hierbij niet om aan te geven hoe erg het allemaal wel is in die grote kerk. Binnen die kerk is bovendien een opmerkelijke trouw aan de gereformeerde belijdenis te bespeuren die de grote woorden doorprikken die vroeger gemakkelijk binnen onze kerk over de andere gesproken werden. Het gaat me er ook niet om de verschillen van inzicht binnen de gereformeerde kerken te bagatelliseren, maar we moeten ze wel in het juiste perspectief zien. Schepping of evolutie In het Darwinjaar kan het niet anders: de discussie over schepping of evolutie wordt fel gevoerd. Een rol speelde daarbij de schuldbelijdenis van de bekende tv-presentator Andries Knevel, die terugkwam op zijn standpunt over de schepping in zes dagen en nu het geloof in schepping en evolutie wil combineren. Hij ziet zichzelf duidelijk niet als twijfelaar. In een artikel in de Volkskrant vlak voor Pasen beleed hij nadrukkelijk het belang van het geloof in de lichamelijke opstanding van Christus. In een verklaring rond de schepping probeerde een aantal wetenschappers de belijdenis over de schepping en de inzichten van de wetenschap te combineren. Wat is daarbij de insteek. Er is op gewezen dat bij geloofstwijfel de wetenschap juist niet helpt. Waar gaat het dan wel om bij apologetiek. Daar is wel belangstelling voor. De boeken van Tim Keller worden grif verkocht. De visie onder predikanten blijkt ook zeer divers te zijn, waarbij opvallend is dat zij die geen twijfel laten merken in hun geloof aan de historiciteit van schepping en zondeval er minder over preken dan wie dat wel doet. Daarnaast publiceerde Nijmeegse Prof. dr. Ellen van Woldt haar rectorale oratie over het begin van de Bijbel. Zij is tot de overtuiging gekomen dat het woord dat tot nu toe weergegeven wordt met scheppen, beter vertaald kan worden met scheiden. Dit mede naar aanleiding van onderzoek van Mesopotamische mythologieën. Bij deze uitleg komt evolutie binnen de mogelijkheden van de Bijbeltekst te liggen, even nog afgezien van de verdere implicaties . Zij werd helder en duidelijk bestreden onder andere door haar collega-oudtestamentici die erop wezen dat dit helemaal geen nieuwe uitleg is en dat gezien het geheel van de schrift het bedoelde woord gewoon scheppen betekent. Op zich niet zo interessant, een discussie onder vakgenoten, maar de kranten gaven het op de eerste pagina weer: eerste zin Bijbel fout vertaald. Met als suggestie: dan zal er met de rest ook wel gesjoemeld zijn. Dat thema doet het goed sinds de fictieve geschiedenissen van Dan Brown. De boodschapper Het lijkt maar klein, maar is wel tekenend. In de Christelijke Gereformeerde Kerk ontstond een klein relletje omdat in Purmerend een vrouw de dienst geleid heeft, naar later verzekerd werd: per ongeluk. Aan het einde van het jaar maakte de kerk van Venlo bekend dat ze een vrouwelijke preeklezer hadden benoemd. Een van de argumenten daarbij was dat de kerkorde het niet verbood. In de kerkorde van het Noorden daarentegen werd diepgaand de vraag besproken of het wel zoín goed idee was een vrouw de Bijbellezing te laten verzorgen. Er is dus een duidelijke verscheidenheid. Kerken die samenspreken met de Nederlands Gereformeerden lopen tegen deze verschillende opvattingen en nog verdergaande punten aan, omdat in dat kerkverband de mogelijkheid voor vrouwelijke ambtsdragers bestaat. Ook het christelijke gereformeerde blad De Wekker wijdde een artikel aan die moeilijkheid, waar-

512

JAAROVERZICHT

bij prof. Selderhuis erop wees dat het niet eerlijk was om de vrouwelijke ouderlingen in de andere kerk dan maar even naar de achtergrond te laten gaan. De discussie over de vrouw in het ambt gaat door, onder andere in de Reformatie, waar dr. R.D. Anderson een pleidooi van ds. W. Wierenga uit 2008 voor toelating bestreed, en op zijn beurt weer gecorrigeerd werd. Het is ook de bedoeling dat het gesprek binnen de kerken stevig gevoerd wordt, zodat een volgende synode een weloverwogen besluit met draagvlak binnen de kerken kan nemen. De persoon van de voorganger speelt ook een rol in de discussies rond het besluit van de Nederlands Gereformeerde kerk te Utrecht om wat lelijk aangeduid wordt als praktiserende homoseksuele mensen toch toe te laten tot het ambt. Ad de Boer reageerde hierop in het blad Opbouw en had bezwaar tegen dit besluit. Even afgezien van de discussie over homoseksualiteit roept het de vraag op hoever het voorbeeld-zijn van de ambtsdrager gaat. Liturgie Op verzoek van de synode verscheen medio 2009 de handreiking opwekkingsliederen. De synode van Zwolle-Zuid had uitgesproken dat deze liederen in bijzondere diensten en op bijzondere momenten in de dienst gebruikt kunnen worden. In feite betekent dit dat je opwekkingsliederen kunt laten zingen als je maar een goede reden hebt. De deputaten kerkmuziek hebben daarom een handreiking voor het zingen van opwekkingsliederen aan de kerken aangeboden. Ze wijzen erop hoe moeilijk het is deze liederen te beoordelen en gaan alleen af op de inhoud. Die moet Schriftuurlijk zijn en je moet oppassen voor een al te eenzijdige nadruk op de overwinning van Christus, alsof lijden niet meer bestaat en voor remonstrantse tendensen. Ze bieden een lijst van tachtig liederen aan die gezongen kunnen worden volgens hen. Dat is niet veel op een aantal bundels met zo’n achthonderd liederen die nog steeds groeit. De Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici bracht een nadere beperking aan door een lijst aan te bieden waarop aangegeven is voor deze tachtig liederen welke geschikt zijn voor gemeentezang en welke niet. Ik heb de indruk dat voor veel kerken dit een aanleiding is om te proeven aan dit genre maar dat voor veel andere kerken de beperking tot ruim tachtig liederen een achterhaald station is. Er worden veel vaker opwekkingsliederen gezongen, bij bijzondere gelegenheden en ‘gewoon’. Hadden we niet genoeg gehad aan een aantal evenwichtige criteria die de kerken dan in eigen verantwoordelijkheid hanteren? Dat dit genre zo naar voren komt, heeft zeker te maken met de moderne cultuur, die om zelfverwerkelijking vraagt en bijzondere ervaringen zoekt. Selfation We vervolgen dat thema nog even. Op 10 september promoveerde in Amsterdam aan de Vrije Universiteit Johan Roeland, met een proefschrift over de evangelische cultuur in relatie met de ‘gewone’. Het gaat hier om een antropologische studie, niet om een theologische afweging. Het verheldert het gesprek over de evangelische cultuur binnen de gereformeerde kerken. Aan de ene kant laat de studie het verschil zien. In de gereformeerde cultuur worden mensen aangesproken met woorden op hun verstand; in de evangelische cultuur speelt de aandacht voor lichamelijke uitingen een rol. Dit is natuurlijk van mijn kant een heel grove weergave en ook zeker een vertekening van de werkelijkheid, maar

JAAROVERZICHT

513

ik laat het even staan vanwege de duidelijkheid. Het proefschrift gaat ook uitgebreid in op de theorie achter de aanbiddingsdiensten, waar de aanwezigheid van God bijna georganiseerd wordt. Daar ligt een verband met de brede aandacht voor spiritualiteit in onze samenleving. Daar haakt de evangelische beweging als het ware bij aan. Maar dan kom je onmiddellijk bij de overeenkomst tussen gereformeerden en evangelischen. Laat er een verband zijn met de brede aandacht voor spiritualiteit in onze samenleving, er is ook een groot verschil. Spiritualiteit is een ander woord voor de zoektocht naar jezelf. Ik ben een God in het diepst van mijn gedachten, dichtte Willem Kloos in de negentiende eeuw, en in het diepst van mijn gedachten vind ik God, zegt de mens uit de eenentwintigste eeuw. Roeland maakt duidelijk dat voor de evangelische beweging het toch altijd blijft gaan om God buiten ons, die naar ons toekomt. Hij is een werkelijkheid die meer is dan onze woorden daarover. Het gaat niet om de diepste laag van mijn identiteit alleen, maar om een werkelijkheid tegenover mij. Bij hem is het bijna een waarschuwing: mensen trap niet in die schijn van vrijheid, maar ik ben blij met die constatering. Daarin ligt de wezenlijke overeenstemming tussen gereformeerden en evangelischen: in de gemeenschappelijke herkenning van God die groter is dan ikzelf. Ook een basis voor gesprek en een basis voor samenwerking in de wereld van vandaag. Tegenwoordig schrijf je een proefschrift in het Engels, als het even kan, en dat levert in het geval van dr. Roeland een woordspeling op. Als je de titel van zijn dissertatie uitspreekt, hoor je niet direct het verschil met dat andere woord, salvation, redding, behoud. Hij wijst daarmee op een ander verband tussen de evangelische en de ‘algemene’ cultuur: het motief van de zelfverwerkelijking. Wat ik vind, voel en ervaar is belangrijk en leidinggevend. Salvation is selfation. Hij wijst er echter op, dat dit beeld niet helemaal klopt. Aan de buitenkant wel: mensen breken met de gereformeerde kerk vanwege de ‘regeltjes’ en worden evangelisch vanwege de vrijheid. Daar doen ze niet moeilijk over een ijsje op zondag. Maar als je daar doorheen prikt, blijkt ook bij de evangelische cultuur een code te bestaan, vaak niet uitgesproken, maar wel duidelijk aanwezig. Hij noemt daar ook voorbeelden van. Maar dan is het eerlijk om die code wel boven water te halen. Daarmee wordt die ook bespreekbaar. Over dopen Het gesprek over de waarde van de kinderdoop wordt steeds intensiever gevoerd. En ook daar speelt de achtergrond van de moderne mens die ervaringen zoekt een rol. In de classis Drachten kwam bijvoorbeeld de vraag aan de orde hoe om te gaan met mensen die zich lieten overdopen in de Pinksterbeweging, maar toch lid willen blijven van de gereformeerde kerk. Een pastorale weg lijkt aangewezen en vooral geen formele beslissingen als in het verleden, waarbij zo iemand geacht werd zichzelf metterdaad onttrokken te hebben. Ook op andere plaatsen speelt dit een rol, en niet alleen binnen het eigen kerkverband. Binnen de PKN wordt een intensief gesprek gevoerd over een doopgedachtenis voor mensen die behoefte hebben aan een rituele markering van hun bekering, of van hun bewustwording van het feit dat ze geloven. Bij die doopgedachtenis komt water te pas, maar het mag geen doop heten. Heel duidelijk is de visie dat de doop onherhaalbaar is.

514

JAAROVERZICHT

Het verlangen naar een doopgedachtenis, of een rituele markering van de bekering, heeft dan alles te maken met de behoefte van deze tijd om de dingen te ‘beleven’. Soms heeft het ook een remonstrants trekje, zoals ene Theo Velthuisen in het Nederlands Dagblad getuigde: ik wil het gevoel hebben zelf iets bijgedragen te hebben, al is het maar een klein beetje. Het is de vraag hoe je hiermee moet omgaan. Het betoog vanuit de Schrift over de eenheid van oud en nieuw testament en over de beloften van God lijkt af te glijden van de behoefte aan ervaringen is voor deze tijd wel een heel groot verhaal. Dit vraagt om een nieuwe doordenking van de doop en zijn waarde voor deze tijd, waarbij vooropstaat dat God het initiatief heeft en duidelijk wordt wat er juist op die manier te beleven valt. Op tal van manieren wordt dit geprobeerd; de kerkbode van het Noorden wijdde er speciale nummers aan. In 2009 verscheen er ook een boeiende studie van dr. Bert Loonstra: het badwater en de kinderen. Avondmaal Er is een pandemie geweest van de Mexicaanse griep. Achteraf viel het allemaal mee, maar in 2009 werd er gedurende heel het jaar gesproken over de mogelijke gevaren daarvan. Een van de gevolgen voor het kerkelijk leven was het advies van de GGD om avondmaal te vieren in kleine bekertjes. Een aantal kerken heeft daaraan gevolg gegeven, in ieder geval tijdens de pandemie. Prof. dr. E.A. de Boer kwam hierop terug in de Reformatie waarin hij erop wees dat je op die manier wat verder weg komt te staan van de instelling van het avondmaal met die ene beker van dankzegging en dat het eigenlijk toch te gek voor woorden is dat wij ons door angst laten regeren bij het sacrament van Hem die onze ziekten op zich genomen heeft. Hij liet daarbij de steriel gesneden repen wittebrood buiten beschouwing. Maar als je toch terug wilt gaan naar de maaltijd van de instelling, zou je voor het avondmaal naar de Turkse bakker moeten gaan, daar van die mooie ronde broden kopen en bij de viering van het avondmaal daarvan stukken afscheuren voor iedereen. Er zijn overigens in een kerkdienst wel meer bronnen van besmetting: de collectezak die doorgegeven wordt bijvoorbeeld. Zending en evangelisatie Dit jaar geen speciale bijdrage van drs. C.J. Haak uit Kampen, maar uiteraard wel aandacht voor het thema zending en evangelisatie. In het kader van de bespreking van de krimp in sommige streken kwam dat al naar voren. Dat is dan de aanzet voor nieuwe projecten in het binnenland. Zo zijn er plannen om in de Rotterdamse stadswijk Beverwaard aan het werk te gaan voor een multiculturele gemeente, een initiatief van de gereformeerde kerk en de christelijke gereformeerde kerk in die stad. Ook de stichting Missionaire Arbeid Rijnmond is daarbij betrokken. Voor veel mensen in Nederland is de theologieopleiding Setia in Jakarta een begrip. Dit jaar bleef die in het nieuws, doordat er nog steeds geen nieuw onderdak is na hun gedwongen vertrek uit het pand dat ze tot vorig jaar konden gebruiken. Begin van 2009 woonden ze nog steeds in tenten. Een tijdelijk betrokken gebouw bleek ook geen oplossing. Een aantal studenten ging in hongerstaking om hun moeilijke situatie onder de aandacht te brengen. Het vorige jaaroverzicht besteedde veel aandacht aan de crisis in de zending. Dit jaar werd een onderzoek bekendgemaakt, waaruit blijkt dat de crisis in de Congo al

JAAROVERZICHT

515

veel langer smeulde dan toen het eenmaal bekend werd. Hoofdpunt is het verschil tussen de Afrikaanse hiÎrarchische cultuur en het streven vanuit Nederland naar een gelijkwaardig partnerschap. De directeur van de Verre Naasten, Robert Scholma, aanvaardde de conclusies maar wees er wel op dat het ook in Afrika gedifferentieerd ligt. Een en ander was ook aanleiding tot een schriftelijk gesprek over de zendingsstrategie in de Reformatie. 6. Pastoraat Het gesprek over speciale gaven Ook dit jaar was het gesprek over speciale gaven niet weg te denken. Hoeveel ruimte moet je daarvoor maken? In sommige kerken is het mogelijk de ziekenzalving aan te vragen. Dit kan bijvoorbeeld in Vrouwenpolder, die hierover in gesprek ging met de classis Middelburg. De intentie daarbij was echter niet een soort dienst van genezing op te zetten, maar om recht te doen aan wat de Heer zegt in Jacobus 5. De pastorale gemeente Aandacht was er ook voor het thema van de pastorale gemeente. De kerk van Maastricht bijvoorbeeld ervaart een belemmering daarin: veel leden komen van elders en in het weekend zijn de studenten afwezig. In veel kerken wordt gekeken of het niet beter is om in kringen de gemeente te organiseren, ondanks de waarschuwing in het proefschrift van Jaap Modderman dat vorig jaar de aandacht kreeg. Daarbij gaat iedereen zijn eigen weg. Zijn die kringen geografisch georganiseerd als zogenaamde miniwijken? Gaat het om mensen die elkaar liggen qua overtuiging? Moet het toch weer anders? Vaak wordt een vitalisering van de gemeente erdoor verwacht. Gaat het dan terug op een goede scan van de gemeente? Laat je je hierbij helpen door bijvoorbeeld het Steunpunt Gemeenteopbouw dat cursussen heeft voor kringleiders? Tucht En wat voor taak krijgen die. Bij pastoraat hoort zeker tucht. Maar dan stuit je in de tijd waarin wij leven zeker op een aantal bezwaren. Waar gaat de tucht over. Samenwonen voor het huwelijk bijvoorbeeld? Maar dat komt steeds meer voor en is onderwerp van gesprek op classisvergaderingen. De classis Groningen nam er een besluit over dat overgenomen is door de classis Grootegast. In alle voorzichtigheid is daarbij toch een afwijzing te lezen. Gaat tucht over mensen die shoppen? Zich misschien wel ergens anders laten dopen? Het zijn vaak wel mensen die de Here Jezus van harte liefhebben. Tegelijk leven we in een tijd waarin weinig mensen openstaan voor correctie. Ook daar is dit jaar aandacht voor gevraagd. Natuurlijk kun je een mooi verhaal houden dat tucht goed voor je is. Dat doet bijvoorbeeld de schrijver van Hebreeën. Maar op het moment zelf brengt tucht verdriet, en mensen van nu leven op het moment zelf. Er wordt dan ook weer over tucht geschreven. Opvallend is daarbij dat ook klassieke koppelingen, van de tucht aan het avondmaal bijvoorbeeld, ter discussie worden gesteld. Is dat wel zo handig geweest? Natuurlijk beseft iedereen dat uiteindelijk die vraag gesteld moet worden: er is verschil tussen je belijdenis van Christus en je manier van leven, hoe kan dat? Maar is het niet jammer dat over de viering van het avondmaal dan zo gemakkelijk die beklemming komt te liggen? Vanuit het inzicht in de mens van nu moet er opnieuw nagedacht worden over de tucht en het

516

JAAROVERZICHT

pastoraat. Opvallend is dat we in het pastoraat kwijt zijn geraakt wat in het dagelijkse leven van de werkvloer heel normaal is: elkaar aanspreken. In het Calvijnjaar 2009 kun je dan ook niet om de reformator heen die een duidelijk stempel zette op de Gereformeerde Kerken. Waar mensen van nu tegen aan lopen is zijn belijndheid. Een debatavond kan georganiseerd worden onder de titel; de intolerante Calvijn. De liberaal dr. P.G.G. van Schie wist die lijn tot vandaag toe te volgen. Toch zou je evengoed kunnen duidelijk maken dat er een andere lijn in zijn denken en onderwijs te zien is. Die van het geduld. Op die lijn legt dr. W. Balke de nadruk in zijn dissertatie van lang geleden over Calvijn en de Doperse radicalen. Terwijl de laatsten, als er sprake was van verkeerde dingen in de gemeente, met ongekende radicaliteit de tucht toepasten, pleitte Calvijn juist voor geduld en bracht hij het vertrekpunt in rekening. Je hebt te maken in veel gevallen met mensen die alles van de grond aan moesten opbouwen in hun geloof. Zijn aanpak is terechtgekomen in onze Heidelbergse Catechismus, in de zondag over de tucht, verder uitgewerkt in de procedure, getekend in de kerkorde. 7. Diaconaat De diaconale consulent Dirk Albert Prins is in 2009 opgevolgd door Derk Jan Poel. Dirk Albert nam afscheid op een klein symposium over eenzaamheid. Een rapport van het Leger des Heils werd daarbij gepresenteerd. Het thema eenzaamheid kwam vaker naar voren in 2009. Dr. Peter van der Kamp schreef en sprak erover. Hij wees bijvoorbeeld op de schooldag erop dat de meningsverschillen binnen de kerken de eenzaamheid kunnen bevorderen. Het gesprek wordt er immers niet gemakkelijker op. Bij andere gelegenheden sprak hij over de relatie tussen eenzaamheid en verslaving. Typisch een diaconaal thema: het bevestigingsformulier vermeldt dat in de gemeente van Christus niemand gebukt mag gaan onder eenzaamheid. Daarnaast werd onder andere aandacht gevraagd voor het thema van de schuldhulpverlening. Vooral voor de preventie van problemen op dit punt. Dit hangt ongetwijfeld samen met de gevolgen van de economische crisis die voor sommigen merkbaar werden. Wereldwijd werken Paulus schrijft in Galaten 6:10: laten we dus, in de tijd die ons nog rest, voor iedereen het goede doen, vooral voor onze geloofsgenoten. Als je de projectenlijst van bijvoorbeeld Kerk in actie vergelijkt met de projecten op de website van het diaconaal steunpunt, valt op dat de projecten bij de tweede zich nadrukkelijk richten op de geloofsgenoten in Oost-Europa. Nu kan dat toeval zijn, omdat de lijst projecten niet de pretentie heeft volledig te zijn. Je mag er ook van uit gaan dat er binnen de gereformeerde kerken meer gebeurt dan daar vermeld is. Toch geeft het wel een aardige indicatie van de manier waarop binnen de kerken tegen dit soort dingen aangekeken wordt. We hebben de handen vol aan de huisgenoten van het geloof en laten de rest maar aan de wereld. Dat die collega van Paulus, Petrus, in zijn tweede brief vraagt om de liefde voor broeders en zusters te verrijken met liefde voor allen (2 Petrus 1: 8) is daarbij een lastige bijkomstigheid. Uiteraard geldt ook voor de hulp die we vanuit Nederland brengen naar de broederschap in de ex-communistische landen, dat die duurzaam moet zijn en moet rekenen

JAAROVERZICHT

517

met de effecten op de lokale economie bijvoorbeeld. Maar dan gaat het om de manier waarop en niet de keuze voor bepaalde projecten. Of je nu het accent van Paulus volgt of dat van Petrus, in beide gevallen kom je niet onder de liefde voor allen en het goed doen aan allen uit. Uiteraard zijn we ons ervan bewust dat binnen de kerken ook de vereniging De Verre Naasten aan het werk is, die erg inventief is in het vinden van oplossingen om de mensen zichzelf te laten helpen. In het volgende onderdeel zijn de uitkomsten van het onderzoek van dit jaar vermeld. Dat richtte zich speciaal op de relatie kerk-overheid en met name in de mogelijkheden voor het diaconaat. 8. Inhoud: de wereld Koninginnedag 2009 Wat een feestdag zonder weerga moest worden, is geëindigd in een drama: Koninginnedag 2009 in Apeldoorn. De man die bekend werd als Karst T. reed met zijn kleine zwarte auto voor de ogen van het publiek en tv-kijkend Nederland in op de menigte met de bedoeling de Koninklijke familie te raken. Later werd gegist waarom hij dat gedaan had. Hij nam wel veel slachtoffers mee in de dood. ‘s Middags verscheen de koningin duidelijk aangeslagen op TV en sprak vanuit haar hart. De waardering voor de Koninklijke familie bereikte een hoogtepunt. Ook de kerk had een duidelijke plaats: de grote kerk te Apeldoorn opende de deuren voor mensen die wilden bidden en praten. In de loop van dat jaar werd die waardering weer een stuk minder, vooral door de door velen als onhandig ervaren verwikkelingen rond het vakantieverblijf van de kroonprins. Dat terwijl er volop gespeculeerd wordt over het aanblijven of aftreden van de koningin. Je kunt een hele discussie houden over het nut van de monarchie en over de vraag of een republiek niet beter bij deze tijd past. Als kerk in deze wereld heb je ook de unieke kans om te bidden voor de overheid, juist in de uitoefening van hun ambt. Kerk en school discussie landelijk verband Het landelijk verband van gereformeerde scholen hield zich bezig met een voorstel over het toelatingsbeleid. Terwijl de band met de belijdenis onverminderd blijft, wordt toch voorgesteld ook bij deze instituten daarop te letten en niet puur af te gaan op het kerklidmaatschap. Ook hier werd even de breuk uit de jaren zestig actueel: Ad de Boer die het toen allemaal meegemaakt heeft hoe die scheur ook door de scholen trok, reageerde geÎmotioneerd in het Nederlands Dagblad. Religie in het publieke domein Zolang het christendom de enige godsdienst was binnen Nederland, was alles redelijk helder. Nu hebben we echter te maken met Islamieten, Hindoeisten, Boeddhisten, enzovoort. De populariteit van Geert Wilders, de politicus met het dunste programma geeft aan dat veel mensen zich daarbij onbehaaglijk voelen. Zeker als er fanatieke organisaties blijken te bestaan, die ook in Nederland terreur uitoefenen. Aan het einde van het jaar bleek dit geen onmogelijke mogelijkheid, toen een in Nederland ingestapte Nigeriaan in het vliegtuig de meegesmokkelde explosieven wilde laten ontploffen.

518

JAAROVERZICHT

Dit leidde wel tot een nieuwe bezinning en afbakening. Met alle zorgvuldigheid heeft de Vereniging Nederlandse Gemeenten een handreiking gemaakt over religie in het publieke domein. Hoe ga je als overheid om met het verschijnsel godsdienst. Wat ga je subsidiëren en wat niet. Deze discussie geeft ook nieuwe mogelijkheden voor goede samenwerking. Dat bleek op een symposium dat het Centrum voor Samenlevingsvraagstukken uit Zwolle georganiseerd had. En wil je dan wel de door de overheid toegedachte plek innemen? Prof. dr. George Harinck waarschuwde daarvoor op dezelfde dag als het symposium, maar voor een ander publiek. Het komt de overheid wel goed uit dat je als kerk je plek inneemt in het nieuwe sociale bestel, maar leg je jezelf daarmee niet aan banden? Hij wees op het voorbeeld van het Leger des Heils, waar het maatschappelijk werk helemaal losgekoppeld moest worden van het ‘kerkelijke’, om even die aanduiding te gebruiken voor een organisatie die a-kerkelijk wil zijn. Andere bezwaren komen bijvoorbeeld vanuit de socialistische hoek voor wie het moeilijk te verdragen is dat de dagen van de verzorgingsstaat voorbij zijn en die eigenlijk vinden dat de overheid alsnog de zorgtaken op zich zou moeten nemen. Even later bleek de kerk de grote afwezige op WMO-congres. De kop van een artikel in het Reformatorisch Dagblad van 25 september 2009. In Amsterdam was een congres georganiseerd over de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. Het was helemaal volgeboekt. Veel organisaties praatten met onder andere staatssecretaris Bussemaker over de WMO. Zij zag een rol weggelegd voor de kerken. Ze waren echter als gesprekspartner niet aanwezig. Niet uitgenodigd? Niet gekomen? Dat vertelt het artikel niet. Ze krijgen wel een herkansing. Overigens zag zij religieuze gemeenschappen niet alleen als probleemoplossers, maar ook als veroorzakers van problemen: op het punt van tekortschietende integratie in de Nederlandse samenleving. Aan de ene kant is de opmerking van de staatssecretaris typerend voor een nieuwe ontwikkeling, waarbij van overheidswege minder angstvallig omgegaan wordt met het idee kerken aan het woord te laten; op het symposium van het centrum voor samenlevingsvraagstukken werd deze nieuwe ontwikkeling beschreven door Dr. mr Sophie van Bijsterveld, onder andere lid van de eerste kamer voor het CDA. Nu de overheid de kerken ziet staan, moeten de kerken ook nadenken over de rol die ze hebben binnen de samenleving. Aan de andere kant is de afwezigheid van de kerken symbolisch voor wat je wat cynisch zou kunnen aanduiden als: wel betrokken bij de uitvoering, niet bij het bedenken van een strategie. Maar hebben we de instrumenten wel om in te spelen op deze nieuwe rol? Speelt dat bijvoorbeeld een rol in de opdracht aan deputaten voor kerk en overheid, of generaal-diaconale deputaten? Kunnen die daar zelf een initiatief in nemen? Dit soort bijeenkomsten zijn niet zelden bepalend voor de agenda voor de komende tijd. Liggen hier kansen? Wil je niet ingepakt worden door de overheid, dan zul je een duidelijke visie op de rol van de kerk moeten hebben. Plaats voor christelijke organisaties? Het dubbele van deze samenleving kwam in 2009 ook uit in de discussie over subsidie aan Christelijke organisaties die aan hulpverlening doen. Youth for Christ werd ermee geconfronteerd en niet alleen in Amsterdam. Ook in Tilburg zijn zeer kritische vragen gesteld over hun jongerenwerk, waarbij de woordvoerder van de

JAAROVERZICHT

519

Socialistische partij met behulp van citaten duidelijk maakte dat het deze organisatie niet alleen om jongerenwerk ging, maar ook om evangelisatie. En dat vond die woordvoerder bedenkelijk. Eenzelfde soort discussie werd gevoerd over het Scharlaken Koord, een organisatie die zich inzet voor prostituees en hen helpt uit die moderne vorm van slavernij weg te komen. Ook vanuit de motivatie van de liefde van Christus. Het komt al heel dichtbij als op dezelfde manier vragen gesteld worden bij de bekostiging van Christelijk onderwijs. Moet een kind niet in alle vrijheid kunnen kiezen? Maar op een Christelijke school is er al een keuze gemaakt, door ouders en leerkrachten. Dus afgezien van de discussie over het al dan niet aanstellen van homoseksuele leerkrachten ligt een nieuwe, veel verdergaande discussie om de hoek. De discussie over de seksuele geaardheid ging ook weer een nieuwe fase in, enerzijds door een brief van de minister, waarin hij de tot nu toe voor christelijke scholen gemaakte uitzonderingen wilde weg nemen en anderzijds door een uitspraak van de Raad van State, die scholen juist meer vrijheid wilde geven op dit punt. Karlo Janssen wees er naar aanleiding van zijn proefschrift op dat het huidige artikel 36 uit de Nederlandse geloofsbelijdenis over de overheid duidelijk de trekken vertoont van de christelijk getinte samenleving van die dagen. Is het niet tijd om de dingen anders te formuleren en daarbij ons er helder rekenschap van te geven dat de samenleving neutraal wil zijn, of je dat nu een reÎle mogelijkheid vindt of niet. Scheuren in de zuil Hoe ga je daarmee om als kerken? Vroeger had je de bescherming van de zuil, die ook kon functioneren als een veilig tehuis waar je even weg kon vluchten van de grote boze wereld. Nu blijkt dat die zuil verdwenen is. Ook andere kerken hebben daarmee te maken. Binnen de reformatorische groeperingen was er misschien nog het langste sprake van een mate van verzuiling. Maar ook daar brokkelt de zuil af. Stefan Paas sprak daarover voor de christelijke studenten en wees erop dat hierin ook de mogelijkheid voor nieuwe initiatieven ligt: van zuil naar zout, was de titel voor het symposium ter gelegenheid van het jubileum van de christelijke studentenbeweging IFES. Hangt het hiermee samen dat reformatorische jongeren blijkens een onderzoek geen ruimte in de kerk ervaren? Onderzoek Ook dit jaar zijn er aan de kerken weer vragen gesteld; gericht op de betrokkenheid van de kerk bij de wereld. 71 % van de kerken heeft hierop antwoord gegeven. Ik bedank de kerken voor hun medewerking. Vertegenwoordiging van de overheid bij de kerk en omgekeerd. 3.

Bij de intrede van een nieuwe predikant nodigt u de burgerlijke gemeente uit 95% Ja 5% Nee

Dit wisselt per particulier synodaal ressort van 85% in Holland-Noord tot 100%, bijvoorbeeld in Holland-Zuid. Een vervolgvraag had kunnen zijn: Komen ze ook? Dan kan sterk verschillen per burgerlijke gemeente. 4.

Bij de komst van een nieuwe burgemeester krijgt de kerk een uitnodiging 62% Ja 38% Nee

520

JAAROVERZICHT

Deze percentages liggen heel anders dan de vorige. De kerk heeft meer oog voor de burgerlijke overheid dan andersom. Het kan ook gezien het aantal kerken in een burgerlijke gemeente praktisch ondoenlijk zijn. Toch blijft het opvallend dat een ruime meerderheid van de burgerlijke gemeentes de kerken wel uitnodigt. 5.

Vanuit de kerk gaat er een afvaardiging naar de nieuwjaarsreceptie in uw burgerlijke gemeente 32% Ja 68% Nee

Een nieuwjaarsreceptie is een kans om de overheid te ontmoeten en ook vertegenwoordigers van andere instituten te spreken. Het past bij een ‘netwerksamenleving’ om je hier te laten zien. Opmerkingen: Lang niet alle kerken krijgen een uitnodiging voor de bijeenkomsten van de burgerlijke overheid. Een flink aantal kerken geeft aan dat er op andere wijze contact is, of dat kerkenraadsleden vanuit een andere functie deze bijeenkomsten bezoeken. Sommige kerken merken op dat het contact via het raadslid van de Christenunie loopt, die dan waarschijnlijk lid is van die gemeente. Een andere mogelijkheid van contact is hier en daar een jaarlijkse bijeenkomst van overheid en pastores. In de grote steden blijkt het anders te gaan dan elders. 6.

Bij de vaststelling van de kerkelijke grenzen is rekening gehouden met die van de burgerlijke gemeente 49% Ja 51% Nee

Dit lijkt een opvallende uitslag; immers tot nu toe was het regel dat je daar kerklid bent waar je burgerlijk ook je thuis hebt. Uiteraard kent die regel uitzonderingen. Dan praat je over perforatie van de kerkgrenzen. Uit de gemaakte opmerkingen blijkt echter dat een aantal kerken nee heeft ingevuld of omdat de kerkelijke gemeente groter is dan de burgerlijke of juist andersom: ÈÈn burgerlijke gemeente herbergt vier of meer kerkelijke. Maar dan zijn de grenzen van de burgerlijke overheid nog maatgevend. Soms zijn bepaalde buurtschappen toebedeeld aan een andere kerkelijke gemeente dan je vanuit de ‘natuurlije’ grenzen zou verwachten. Vragen rond WMO Hierboven is al iets gezegd over de aandacht voor de Wet maatschappelijke ondersteuning, die sinds kort in Nederland van kracht is en waarbij de overheid niet langer als vanzelf alle zorg overneemt. De bedoeling van de vragen was om een beeld te krijgen van de mate waarin de diakenen bij de uitvoering betrokken worden. 7.

Er is in de burgerlijke gemeente een plaatselijk adviesorgaan die de gemeente adviseert op het punt van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. 85% Ja 15% Nee

Niet alle gemeenten kennen zo’n adviesorgaan. 8.

De diakenen zijn in dit orgaan vertegenwoordigd. 38% Ja

JAAROVERZICHT 52% 10%

521 Nee Niet van toepassing

Ervan uitgaande dat de 10% op wie deze vraag niet van toepassing was 15% had moeten zijn (zie vraag 7) en dat dus de 52% nee eigenlijk 47% is, kun je zeggen dat het elkaar niet zo veel ontloopt. Bijna de helft van de diakenen is vertegenwoordigd in zo’n adviesraad, waar die in de burgerlijke gemeente functioneert. 9.

Vanuit de diaconie worden ook activiteiten in de samenleving georganiseerd (meedoen in Present, HIP, plaatselijke initiatieven) 55% Ja 45% Nee

Als voorbeelden worden genoemd: voedselbank, actie met Kerst, kledingbank, acties van Present en stichting Karmel en HIP, internationale initiatieven, een Meetinn, meedoen aan de dag van de mantelzorg, een inloophuis, gezamenlijke evangelisatie-activiteiten, Dorcas. Vaak gebeurt dit in samenwerking met andere organisaties en/of kerken. 10. De burgerlijke overheid subsidieert op een of andere manier deze activiteiten 30% Ja 70% Nee Burgerlijke overheden gaan heel verschillend om met subsidie aan activiteiten vanuit kerken. Evangelisatiewerk kunnen ze uiteraard niet steunen, maar vrijwilligerswerk vanuit de kerken natuurlijk wel. Aan de mensen die nee geantwoord hebben zou je de vraag kunnen stellen of ze een negatieve beslissing van de overheid gekregen hebben of gewoon het niet gevraagd hebben. Voor een incidentele actie speelt dit uiteraard minder dan voor een continu aanbod. 11. Veel gemeenteleden zijn actief als vrijwilliger in de hulpverlening in de samenleving 72% Ja 28% Nee Als voorbeeld wordt hier bijvoorbeeld het vrijwilligerswerk voor asielzoekers genoemd, of in een verzorgingstehuis. Overigens een prachtige score. Klimaat en kerk Hoewel er aan het einde van 2009 enige klimaatscepsis ontstond doordat bekend werd dat niet elk onderzoek rond dit thema even zuiver is uitgevoerd, blijft het merendeel van de wetenschappers toch overtuigd van de opwarming van de aarde door menselijk ingrijpen. Voor de kerk ligt hierin een uitdaging. Langzamerhand gaat dit thema ook de kerken beroeren. De raad van kerken in Nederland heeft een brochure uitgebracht die kerken wil helpen bij de bezinning erop en bij de mogelijke acties. De kerk is zelf ook immers deelnemer aan het economisch verkeer en kan veel doen om energie te besparen, overigens zonder in te leveren op comfort. Ook op het punt van bezinning kan de kerk een belangrijke bijdrage leveren door de toerusting van haar leden. Langzamerhand zie je dat dit thema ook binnen de kerken zelf de aandacht krijgt, bijvoorbeeld in de Reformatie.

522

JAAROVERZICHT 9. Afronding

In het vorige jaaroverzicht stelde ik dat een crisis niet te lang mag duren. De kerken verkeerden daarin net als de wereld. Wat is lang en wat is kort? In 2009 zijn er wel zaken tot een afronding gekomen. Er is duidelijkheid over de situatie in Kampen, al is het niet de vurig begeerde hereniging van beide groepen gereformeerden. Een aantal zaken rond de universiteit zijn uitgekristalliseerd en besproken. Tegelijk zijn er signalen dat er gewerkt wordt naar een beslissing. Soms schrijft iemand zomaar over de aanstaande uittocht uit de vrijgemaakte kerken. Dat is ook niet voor het eerst; de toekomst zal het leren. Intussen zijn er ook heel andere verschijnselen te constateren. In het begin van dit jaaroverzicht ging het over de kerken die sluiten. Wie zijn oor daarbij te luisteren legt, merkt dat het beslist geen vanzelfsprekende zaak is dat de leden zich voegen bij de dichtstbijzijnde vrijgemaakte kerk. Dat zou ook wel eens de Protestantse kerk kunnen zijn, zeker als daar een voorganger is die dicht bij de Bijbel blijft. Treffender kan de verandering in het gedeelde bewustzijn over de kerk niet naar voren gebracht worden. ‘Links en rechts’, allemaal hebben we een tik mee van de consumptiemaatschappij. Je kunt daarom ook denken aan een heel ander soort beslissing als over de vraag of ik nog langer kerklid blijf, ‘want als ze dit of dat wel of niet doen, dan hoeft het voor mij niet meer’. Een beslissing die het hart raakt en vraagt. Dit raakt het moderne spreken over spiritualiteit. Je kunt daarbij veel opmerken. Is dat niet een poging om op eigen kracht de ladder naar de hemel te bedwingen? Zelfs als om de andere zin het woord overgave valt, is het dan toch eigenlijk niet vaak het evangelie van het maakbare geluk? Maar het gaat daarbij altijd om je diepste kern, je innerlijk als plek van je identiteit. En daar zit het aangrijpingspunt voor deze maatschappij. Christus zorgt ervoor dat je jezelf en toch een ander wordt, zong de christelijke songwriter Wim Bevelander een aantal jaren geleden. Intussen moet je daar wel nuchter bij blijven. In het jaaroverzicht is het boekje van Lourens Heres genoemd: Broeder Weg. Hij stelt daarin dat de kerken teveel rekenen met de gebrokenheid van het leven: je mag niet scheiden, maar wat doe je als het echt niet meer wil? Ik dacht daarbij aan een voorbeeld uit een preek die ik ooit hoorde. De predikant wees op Naäman. Als Naäman de Syriër genezen is van zijn melaatsheid na de modderbaden in de Jordaan, gaat hij terug naar de profeet Elisa. Vol dankbaarheid. Hij ziet in dat er maar één God is. Hij neemt zelfs grond uit Israël mee om in Syrië een altaar te bouwen. Met één ding blijft hij zitten; stel dat hij bij de uitoefening van zijn plichten mee moet naar de tempel, zijn meester leunt op hem en knielt; dan knielt hij mee, wat dan? Zou God dat vergeven? Ga in vrede, zegt Elisa de profeet. Een opvallend antwoord. Geen goedkeuring en geen afkeuring. Naäman mag in eigen verantwoordelijkheid een oplossing zoeken voor Gods aangezicht. Ook als hij met zijn vorst meegaat en knielt, is er geen sprake van afkeuring van de profeet, die echt niet bang was om te zeggen waar het op stond, ook niet tegenover koningen en hooggeplaatsten. Hiermee is een voorbeeld gegeven van een situatie waarin Gods woord helpt om in een verre van ideale situatie voor een gelovige je weg te vinden. Een weg waarbij

JAAROVERZICHT

523

enerzijds de norm van God helder is; in dit geval die van het eerste gebod. En anderzijds de situatie zijn eigen rol speelt, een situatie van na de zondeval, waarbij de gebrokenheid van het leven op je af komt. Is er een balans te vinden tussen het ideaal van de mens zoals God hem heeft bedoeld en de werkelijkheid van het leven? Aan een compromis moet je lijden, zei dr. W.H. Velema ooit. Het moet ergens pijn doen. Zolang je dat blijft beseffen, kun je leven met de gebrokenheid van het bestaan. Als die gebrokenheid een excuus wordt om de strijd uit de weg te gaan, is het grondig mis. We wezen op de spiritualiteit. In de omgang met God vind je jezelf. Zijn woord is daarbij onmisbaar. Daarin laat Hij zich kennen. Daarom wijzen we op de verschijning van de Bijbel in perspectief, de studiebijbel van de Nieuwe Bijbelvertaling waarvan in 2009 bleek dat de uitgave ervan een groot succes is. De Bijbel in perspectief helpt om te begrijpen wat je leest, zonder je als lezer voor de voeten te lopen. Bezig zijn met het woord voedt de omgang met God. Natuurlijk staat die onder druk in een tijd waarin het leven sterk gesegmenteerd is en er voor de dienst van God maar een heel klein taartpuntje overblijft. Laat het geen taartpuntje worden, maar meer een ingrediÎnt dat het hele leven doortrekt. Vandaar de speciale aandacht voor kerk en samenleving. Daarbij is nog geen woord gewijd aan de positie van de Christenunie, waarover veel te zeggen valt. Misschien sterker dan de meeste van ons worden zij geconfronteerd met de noodzaak een compromis te sluiten. Daarvoor is veel wijsheid nodig. Maar de gedachte mag nooit opkomen dat zij de publieke arm van de kerk zijn waarmee ze voor ons de kastanjes uit het publieke vuur halen. Liedboek 316 brengt de toekomst van de kerk prachtig onder woorden: Uw woord maakt onze harten sterk Het is de schutsmuur van de kerk We maken in deze tijd mee dat veel van onze muurtjes afgebroken worden en niet bestand blijken tegen de vloedgolf van de tijdgeest. Het leert je wel dat er maar een muur rond de kerk is die nooit bressen vertoont. Vandaar het slot van dat lied: Houdt ons daarbij, opdat wij Heer Buiten uw Woord niets zoeken meer. J.H. Kuiper