Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2012

Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2012

Inhoud

Vo o r w o o r d

Voorwoord 3 Nieuws

Geachte relatie,

4

Media 6

In dit jaarbericht vindt u een overzicht van onze activiteiten in 2012. En dat

Patiëntenzorg 8

waren er niet alleen bijzonder veel, maar ze waren ook heel divers van aard.

Onderwijs 9

Wetenschappelijk gezien was het een topjaar dat moeilijk te overtreffen zal

Onderzoek 10

zijn. Behalve dat het jaar rijk was aan promovendi, was het ook een jaar waarin

Promoties 12

doorbraken plaats vonden op genetisch, beeldvormend, therapeutisch en biomarker terrein. Om onze activiteiten te ondersteunen en mogelijk te maken

Fondsenwerving 14

weten wij ons gesteund door een steeds groter wordende schare donateurs,

Organisatie 18 Colofon

19

Meest relevante artikelen

20

onder de klinkende namen ‘Onvergetelijke vrienden’ en het ‘Het Genootschap tot steun van het VUmc Alzheimercentrum’. Onze trouwe partner AEGON tekende opnieuw voor vijf jaar bij, hetgeen ons bijzonder dankbaar stemt. Al met al een onvergetelijk jaar. Ondertussen werken wij met onverminderde energie aan het dichterbij brengen van oplossingen voor alzheimer. Ook 2013 MISSI E

belooft weer een goed jaar te worden!

Het VUmc Alzheimercentrum streeft naar een leidende positie in zorg en onderzoek op het gebied van dementie, met name waar het dementie op

Hartelijke groet,

jonge leeftijd betreft. Onze missie is dementie bespreekbaar en behandelbaar te maken en uiteindelijk te genezen.

VISIE Het is de visie van het VUmc Alzheimercentrum dat alleen door het koppelen

Prof. dr. Philip Scheltens,

van wetenschappelijk onderzoek aan patiëntenzorg de noodzakelijke

Directeur VUmc Alzheimercentrum

vooruitgang kan worden geboekt in de strijd tegen dementie. Het VUmc Alzheimercentrum wil een belangrijke partner zijn in de multidisciplinaire zorgketen.

Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2012 | pagina 2

pagina 3 | Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2012

Nieuws

Een dam opwerpen tegen dementie:

(2) een nationaal register waarin informatie over

Deltaplan Dementie

diagnose, behandeling en zorggebruik wordt

In 2012 werkte het VUmc Alzheimercentrum hard mee

vastgelegd om de kwaliteit van de zorg te verbeteren;

aan het ontwerpen van het Deltaplan Dementie. Het

(3) een onderzoeksprogramma dat zich richt op

Sponsorwall uit een researchverpleegkundige, onderzoeksarts,

een leerstoel aan het Erasmus MC. Hij is één dag per week werkzaam aan VUmc.

Deltaplan staat voor een vernieuwende, publiek-private

preventie, behandeling en genezing van dementie en

neuroloog en neuropsycholoog. De verantwoordelijke

samenwerking, die zich richt op de patiënt van vandaag én

op zorginnovatie en doelmatige zorg.

arts (hoofdonderzoeker van de studies) is prof. Scheltens.

Een overzicht van betrokken partijen vindt u op

Sinds oktober 2012 is dr. Niels Prins, tevens neuroloog bij

Hersenkrimp bij Alzheimerpatiënten voorspelt

www.deltaplandementie.nl.

het VUmc Alzheimercentrum, directeur van het ARC. Meer

weinig goeds

informatie over het ARC vindt u op www.arconderzoek.nl.

Onderzoek van het VUmc Alzheimercentrum laat – voor

de patiënt van morgen.

het eerst – zien dat het mogelijk is om te voorspellen

Resultaten Souvenaid studie In een samenwerking met Danone/Nutricia zijn er in

Sponsorwall

hoe snel patiënten in een vroeg stadium van de ziekte

2010 en 2012 twee grote internationale studies gedaan

Sinds dit jaar is de ontvangstruimte van het VUmc

van Alzheimer achteruit gaan. De ziekte van Alzheimer

naar het effect van Souvenaid, een dieetvoeding voor

Alzheimercentrum aangekleed met een Sponsorwall.

begint vaak met lichte geheugenproblemen. Hoe snel

medisch gebruik, op cognitieve functies en maten

Op deze wall staan de logo’s van de bedrijven die ons

het geheugen verder achteruit gaat en de patiënt dement

voor hersenfunctie (EEG/MEG) bij Alzheimerpatiënten

steunen en meer onderzoek naar de ziekte van Alzheimer

wordt, verschilt sterk per patiënt. Dit kan variëren van

in een vroeg stadium van de ziekte. Het geheugen

mogelijk maken.

verbeterde enigszins bij de patiënten die het product namen, in tegenstelling tot de patiënten die een placebo

Philip Scheltens gekozen tot Ambassadeur van

gebruikten. Deze resultaten werden gepubliceerd in

Amsterdam

het Journal of Alzheimer Disease. Eind 2012 werd

Op zondag 18 november werd prof. Scheltens voor het

Het plan is een initiatief van Alzheimer Nederland, het

Souvenaid geregistreerd als medische dieetvoeding bij de

leven benoemd tot Ambassadeur van de stad Amsterdam.

VUmc Alzheimercentrum, de Nederlandse Federatie van

Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, waardoor het nu

Op de PAN Amsterdam, de beurs voor kunst, antiek en

Universitair Medische Centra (NFU) en ZonMW. Overheid

voorgeschreven kan worden.

design, ontving hij de oorkonde, ondertekend door Mw.

prof. Philip Scheltens en dr. Wiesje van der Flier

en bedrijfsleven maken zich sterk voor het Deltaplan

Caroline Gehrels, wethouder economische zaken van de

maanden tot jaren. De studie liet zien dat patiënten met

Niels Prins nieuwe directeur Alzheimer

stad Amsterdam. De titel is hem gegeven op initiatief van

lichte geheugenklachten en bij wie op een MRI-scan een

Research Center

het Nieuw Amsterdams Peil, vanwege de activiteiten die hij

verlies van hersenvolume (atrofie) te zien was, sneller

Waarom een Deltaplan Dementie? Nu al zijn er bijna

Het VUmc Alzheimercentrum

heeft ontplooid om congressen naar de stad Amsterdam te

achteruit gingen dan patiënten zonder deze hersenkrimp.

250.000 dementiepatiënten in Nederland. Door de

heeft deelname aan

halen, meer in het bijzonder het wereld Alzheimercongres

Ook een verhoogde concentratie van het eiwit tau in het

vergrijzing neemt dit aantal snel toe en als we niets

geneesmiddelenonderzoek,

(AAIC) in 2017 en het European Academy Congres in 2017.

hersenvocht voorspelde snellere achteruitgang van het

doen groeit dit aantal tot een half miljoen in 2040. Met

dat we doen in samenwerking

€4 miljard aan zorgkosten is dementie de duurste ziekte,

met de grote farmaceutische

Inaugurele redes

van Alzheimer, zoals hoge leeftijd of een verlaging van het

en vanwege het tekort aan handen aan het bed is de druk

bedrijven, ondergebracht in een

Het was een feestelijk jaar, waarin maar liefst twee

eiwit amyloïde in het hersenvocht, waren geen voorspellers

op mantelzorgers enorm. Deze grote maatschappelijke

aparte organisatie: het Alzheimer

inaugurele redes werden uitgesproken door hoogleraren

van het verdere beloop van de ziekte. Deze resultaten

gevolgen vragen om een grootse, langdurende en nationale

Research Center (ARC). Het ARC

verbonden aan het VUmc Alzheimercentrum. Professor

laten zien dat de snelheid van cognitieve achteruitgang

aanpak. Het Deltaplan Dementie bestaat uit drie pijlers:

is specifiek toegerust voor het

Henry Weinstein van het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis

bij beginnende ziekte van Alzheimer samenhangt met

(1) Een landelijk zorgportaal dat alle patiënten met

uitvoeren van klinische studies

aanvaardde zijn leerstoel op 20 januari 2012 met een

specifieke afwijkingen in de hersenen. Om ook aan

een vorm van dementie en hun mantelzorgers van

naar de ziekte van Alzheimer

oratie getiteld: “De verwarde patiënt bestaat niet”. Drie

individuele patiënten een prognose te kunnen geven, is

alle relevante informatie gaat voorzien en e-health

en bevindt zich op loopafstand

maanden later vierden we weer feest, toen professor John

verder onderzoek nodig. De studie is gepubliceerd in The

toepassingen mogelijk maakt;

van VUmc. Elke studie heeft

van Swieten zijn oratie met als titel “Het ontregelde brein

Journal of Alzheimer’s Disease.

zijn eigen team, bestaande

ontrafeld” uitsprak. Professor van Swieten heeft tevens

Dementie.


geheugen. Andere bekende risicofactoren voor de ziekte


Media

Internationaal

VUmc Alzheimercentrum

• In 2012 ging het eerste onderzoek dat gesubsidieerd

in het nieuws

is door het Europese Joint Programming initiatief

In 2012 mocht het VUmc

van start, waarbij prof. Scheltens zitting heeft in de

Alzheimercentrum zich

Scientific Advisory Board. Prof. dr. Philip Scheltens

wederom verheugen in

is hoofdonderzoeker (gezamenlijk met een Zweedse

positieve berichten over de

collega) en dr. Pieter Jelle Visser (senior onderzoeker

ontwikkelingen binnen het

VUmc Alzheimercentrum) is penvoerder van dit

centrum. Dit is van belang

project getiteld BIOMARKAPD over standaardisatie van

want grotere bekendheid

biomarkers. Het project heeft een budget van 9,5 miljoen

(awareness) van de ziekte en

euro en er participeren 20 landen.

haar impact op de samenleving

• Prof. Philip Scheltens is lid van het Scientific Committee

is essentieel voor het vinden

van het wereld Alzheimercongres, Alzheimer

van (financiële) ondersteuners

Associtiation International Conference (AAIC), dat in 2012

voor ons centrum.

plaats vond in Vancouver. Een twintigtal medewerkers

Verschillende publicaties over

van het VUmc Alzheimercentrum bezochten dit congres

het VUmc Alzheimercentrum

en presenteerden hun werk.

verschenen in onder andere

• Wiesje van der Flier was lid van het scientific comité van

de Volkskrant, NRC Next,

de internationale conferentie voor Cerebrale Amyloid

Financiële Dagblad, Telegraaf,

Angiopathie (CAA), die in 2012 in Leiden plaatsvond.

Kenniskring en Spits.Daarnaast

• Alzheimer biomarker onderzoeker Andrea Rosenberger

verscheen prof. Scheltens op

won een Oostenrijkse prijs. Zij ontving tijdens de

1 april op televisie in de NTR

Life Science Career bijeenkomst in Wenen de Janssen

uitzending ‘Benali boekt…

Special Award 2012, een Science2Business prijs, voor

Hersenschimmen’.

de uitzonderlijke publiek-private samenwerking tussen

Op 21 september, Wereld

VUmc, PamGene en IDDI.

Alzheimerdag, was prof.

• Met het Dementia Research Center te Londen bestaat

Scheltens te gast bij Koffietijd

een intensieve samenwerking. Professor Nick Fox is als

en eind 2012 werkte het VUmc

hoogleraar Seriële Beeldvorming met MRI verbonden aan

Alzheimercentrum mee aan de

het VUmc Alzheimercentrum/afdeling neurologie en prof.

reeks ‘Mannen van een zekere

Philip Scheltens is als Honorary professor verbonden aan

leeftijd’ (beiden RTL4).

het University College London.



Patiëntenzorg

Onderwijs

Patiënten

grip te krijgen op

Cursusbureau

De populatie van het VUmc Alzheimercentrum kenmerkt

hun ziekteproces.

Het cursusbureau van het VUmc Alzheimercentrum

zich door de relatief jonge leeftijd: bijna tweederde van

organiseert onder leiding van Femke van der Linden

de patiënten is 65 jaar of jonger. In 2012 zagen we ruim 500 nieuwe patiënten,

Ellen Oostra en dr. Evelien Lemstra

voor het

Het DAC is tot

met regelmaat nascholing en symposia op gebied van

stand gekomen op

dementie voor professionals uit binnen- en buitenland.

basis van wensen

In het buitenland is er veel belangstelling voor het VUmc

van patiënten zelf

Alzheimercentrum en daar zijn we natuurlijk erg trots op! In

grootste

en intensieve samenwerking met Ketting Partners en

2012 mochten we maar liefst zes groepen collega’s welkom

gedeelte

VitalHealth Software. De ontwikkeling van het project

heten uit verschillende delen van de wereld, waaronder

afkomstig

is financieel mogelijk gemaakt door het Innovatiefonds

België, Italië en Turkije. Men was onder de indruk van

van buiten

Zorgverzekeraars. Zorgverzekeraar ONVZ heeft bijgedragen

onze unieke werkwijze op gebied van patiëntenzorg en

de eigen

aan het bekostigen van de webbeheerder.

wetenschap.

regio, uit heel

verschillende ziekenhuizen in Nederland op deze manier Op 29 maart vond het

kennis op in de cognitieve neurologie. Ook hadden we

jaarlijks terugkerende

de mogelijkheid om een neuroloog die haar opleiding

Digitaal portaal biedt Alzheimerpatiënt

symposium de Dementie

zojuist had afgerond een klinische fellowship van een jaar

zelfregie en keuze

Update plaats. Een mooie

te bieden voor de verdere ontwikkeling van klinische en wetenschappelijke vaardigheden.

Nederland.

Sinds januari heeft het VUmc Alzheimercentrum

In Contact

en inspirerende dag waar

een Digitaal

Het VUmc Alzheimercentrum werkt mee aan het project

225 deelnemers zich

Alzheimercentrum

‘In Contact’ van KPN Mooiste Contactfonds en Alzheimer

lieten informeren over

Wetenschappelijke stages

(afgekort: het DAC).

Nederland. Met dit project willen wij de bewegingsvrijheid

nieuwe ontwikkelingen

Het VUmc Alzheimercentrum biedt plekken voor

Hier vinden patiënten en

van patiënt én mantelzorger vergroten. Het project gaat

op gebied van zorg en

wetenschappelijke stages. In 2012 deden ongeveer 15

mantelzorgers informatie

over de Ifind, een soort telefoon met een ingebouwd GPS

wetenschap.

master studenten vanuit verschillende disciplines zoals

over de ziekte van

volgsysteem, dat via internet aangeeft waar de patiënt met

Alzheimer, praktische

dementie zich bevindt. Het project bekijkt of de Ifind een

tips en kunnen zij

prettig hulpmiddel is dat de bewegingsvrijheid vergroot en

chatten met lotgenoten.

misschien zelfs daardoor

samenwerking op het gebied van continuing education

Eind van het jaar kwam

eenzaamheid vermindert.

bestaat uit de samenwerking met de gerenommeerde

de nieuwste functionaliteit beschikbaar: patiënten kunnen

Patiënten van het VUmc

Professor Jeffrey Cummings, directeur van de Cleveland

hiermee hun eigen medisch dossier inzien, digitaal een

Alzheimercentrum

Clinic Lou Ruvo Center for Brain Health in Las Vegas. Op 5

afspraak inplannen en een e-consult aanvragen bij een

konden zich aanmelden

juni was prof. Scheltens gastspreker bij een symposium in

neuroloog of verpleegkundig consulent. Neuroloog dr.

om gratis gebruik te

Las Vegas. Op 8 november vond het retourbezoek plaats

Evelien Lemstra en webbeheerder Ellen Oostra hebben

maken van de Ifind en

en was professor Cummings de keynote speaker tijdens

samen met de input van mantelzorgers hard gewerkt om in

hun ervaringen te delen

‘Dementia 2012’, het eerste internationale symposium van

deze belangrijke behoefte van patiënten en mantelzorgers

met het projectteam. Het

het VUmc Alzheimercentrum.

te voorzien met een goed beveiligd platform. Jong

VUmc Alzheimercentrum

dementerenden, de doelgroep, kunnen via het DAC

doet mee aan dit project,

Klinisch fellowship

gemakkelijker in contact komen met lotgenoten van hun

omdat wij steeds op zoek

Het VUmc Alzheimercentrum biedt aan specialisten in

eigen leeftijd. Op deze manier helpen en steunen patiënten

zijn naar manieren om

opleiding de mogelijkheid tot het volgen van een klinisch

elkaar. Met dit digitale patiëntenportaal spelen we in op de

patiënten en hun familie te

fellowship. In 2012 deed een zestal arts-assistenten

behoefte van demente patiënten en hun naasten om meer

ondersteunen.

in opleiding tot neuroloog, psychiater of geriater uit


geneeskunde, psychologie, master of neuroscience hun

dr. Femke van der Linden, organisator cursusbureau

Een bijzondere internationale


master-these bij het VUmc Alzheimercentrum.

Onderzoek

De onderzoeksactiviteiten van het VUmc

aan de grote en/of kleine bloedvaten in de hersenen

richt zich op zeldzame vormen van dementie en

Alzheimercentrum concentreren zich rond vier

(cerebrovasculaire schade) een rol. Deze onderzoekslijn

maakt gebruik van magneto-encephalografie (MEG),

onderzoekslijnen.

bestudeert het effect van deze schade aan bloedvaten in de

een methode om de activiteit van de hersenen heel

1. Verschillen in verschijningsvorm

hersenen in relatie tot het ontstaan van dementie.

gedetailleerd te meten. We proberen te ontrafelen of de

Er bestaan verschillende vormen van dementie, zoals

verschillen tussen deze aandoeningen verklaard worden

de ziekte van Alzheimer, frontotemporale dementie en

4. Interventies

doordat verschillende netwerken in de hersenen zijn

dementie met Lewy lichaampjes. Ook binnen de ziekte van

• Farmacologische interventies

aangedaan.

Alzheimer zijn grote verschillen; bij de ene patiënt staat

Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden van

• MISTRAL (subsidie: Stichting Dioraphte): Dit project richt

vergeetachtigheid

therapie. Het onderzoek naar therapie met medicamenten

zich op vasculaire factoren, met name microbloedingen,

op de voorgrond,

vindt grotendeels plaats in de vorm van contract research

bij de ziekte van Alzheimer. De hoofdvraag is of

bij de andere

met grote farmaceutische bedrijven en hebben we

microbloedingen een groter risico geven op grote

patiënt zijn het

ondergebracht in het Alzheimer Research Center

bloedingen bij patiënten met de ziekte van Alzheimer.

juist symptomen zoals traagheid

(www.arconderzoek.nl).

• Bapineuzumab (sponsor: Pfizer/Janssen): Een fase 3, multicenter, gerandomiseerde, dubbel

• Niet farmacologische interventies

blinde, placebo-gecontroleerde studie bij patiënten

of onhandigheid.

Niet alleen medicatie, maar ook andere (leefstijl) factoren

met lichte tot matig ernstige ziekte van Alzheimer

Patiënten met

kunnen van invloed zijn op het beloop en de symptomen

naar de werkzaamheid en veiligheid van intraveneus

dementie op jonge

van dementie. Voorbeelden hiervan zijn onderzoeken

leeftijd presenteren

naar de invloed van bewegen, licht en voeding.

Bapineuzumab (AAB-001, ELN115727). • Bapineuzumab extensie (sponsor: Pfizer/Janssen):

zich vaak anders Work in progress

Contractresearch Alzheimer Research Center (ARC)

Een fase 3 extensie, multicenter, lange termijn veiligheid

dan oudere

Nieuwe onderzoeksprojecten

en tolerantie studie van intraveneus Bapineuzumab

patiënten. Deze

• Dutch Flutemetamol-study (DAF; subsidie: GE Healthcare,

(AAB-001, ELN115727) bij patiënten met de ziekte

onderzoekslijn richt

Alzheimer Nederland, Het Genootschap): Het doel van

van Alzheimer die hebben deelgenomen aan de

zich op het vinden van biologische mechanismen die de

dit onderzoek is om de waarde van amyloid-imaging

Bapineuzumab dubbel blinde fase 3 studie.

verschillen in verschijningsvorm kunnen verklaren.

met behulp van een nieuwe tracer te onderzoeken. Het project behelst een samenwerking met het

2. Vroegdiagnostiek Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden van nieuwe

Alzheimercentrum Zuid Limburg. • BIOMARKAPD (subsidie: EU - Joint Programming

• CAD106 (sponsor: Novartis): • SORL 1 gen (subsidie: Stichting Dioraphte): In dit

Een fase 2, multicenter, gerandomiseerde, dubbel-blinde,

project onderzoeken we hoe varianten van het SORL1

placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met lichte

gen en andere genen die betrokken zijn bij de ziekte

ziekte van Alzheimer naar de veiligheid en tolerantie van

van Alzheimer, de klinische manifestatie van de ziekte

een actieve vaccinatie tegen amyloid-beta door middel

methoden die kunnen helpen bij het stellen van de

Neurodegenerative

diagnose. Het onderzoek is voor een groot deel gericht op

Diseases): Een Europa-

het vinden van indicatoren (ook wel markers genoemd),

breed onderzoek dat

die vóórdat er sprake is van ernstige achteruitgang in het

aangevoerd wordt

richt zich op het beschrijven van de diagnostische

Een fase 2/3, multicenter, gerandomiseerde, dubbel-

dagelijks functioneren al kunnen voorspellen wie de ziekte

vanuit het VUmc

waarde (Diagnostic Value) van biomarkers in het

blinde placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met

van Alzheimer krijgt. Ten slotte richt deze lijn zich ook op

Alzheimercentrum en

hersenvocht voor de diagnostiek van dementie.

prodromale ziekte van Alzheimer naar het effect van

het vinden van indicatoren (markers) die geschikt zijn om

Zweden, gericht op

subcutaan gantenerumab (RO4909832) op cognitie en

het ziektebeloop te voorspellen (prognose) en te volgen

het standaardiseren

dagelijks functioneren.

door de tijd (monitoren).

en harmoniseren van

beïnvloeden. • DIVA (subsidie: Twentse Kabel Holding): Dit onderzoek

• 140-MC-BACC (sponsor: Lilly):

gebruik van biomarkers. 3. Vasculaire factoren

van herhaalde intramusculaire injecties. • Scarlet Road (sponsor: Roche):

Een fase 2, multicenter, gerandomiseerde, dubbel-blinde

• Verstoorde netwerken

placebo-gecontroleerde studie, naar de veiligheid,

Dementie op oudere leeftijd heeft vaak meerdere oorzaken.

(subsidie: Alzheimer

tolerantie en farmacodynamiek van oraal LY2886721, bij

Naast de ziekte van Alzheimer speelt ook schade

Nederland): Dit project

patiënten met prodromale- of lichte ziekte van Alzheimer.



Promoties

1. Alie Schuitemaker

3. Willem de Haan (cum laude)

2. Karlijn Joling

4. Daniëlle van Assema.

Inflammation in Alzheimer’s disease – in vivo

Depression and anxiety in family caregivers of

In a network state of mind

Blood-brain barrier P-glycoprotein function in

quantification

persons with dementia

2 november 2012; promotoren: Ph. Scheltens, C Stam,

aging and Alzheimer’s disease

27 januari 2012; promotoren: Ph. Scheltens, AA

2 april 2012; promotoren: HE van der Horst, Ph.

copromotor: WM van der Flier

7 december 2012; promotoren: Ph. Scheltens, AA

Lammertsma, copromotoren: BNM van Berckel, R Boellaard

Scheltens, copromotoren: HPJ van Hout, HWJ van Marwijk

Lammertsma; copromotoren: BNM Berckel, M Lubberink

Bij de ziekte van

Wie als mantelzorger

In plaats van

Kenmerkend voor de

Alzheimer zijn

patiënten met

naar specifieke

ziekte van Alzheimer

ontstekingsprocessen

dementie verzorgt,

onderdelen van de

zijn ophopingen van

betrokken die al in een

staat onder zware

hersenen te kijken,

het eiwit amyloid-beta

vroeg stadium van de

druk. Een groot

bestudeerde De

(Aß) in de hersenen van

ziekte een rol spelen.

deel van hen heeft

Haan de hersenen

patiënten. Deze Aß-

Schuitemaker deed

als gevolg van

als netwerk;

ophopingen leiden tot

onderzoek naar de

deze zorgdruk

hoe efficiënt

schadelijke processen

ontstaansmechanismen

last van klachten

communiceren

in de hersenen, met

van de ziekte van

als depressiviteit

hersencellen, en

celdood en afname

Alzheimer. Zij

en angst. Na een

op welke manier

van hersenvolume tot

onderzocht patiënten

jaar ontwikkelt

verandert dit bij

gevolg. Daniëlle van

met Alzheimer

bijna 40% van

Alzheimerpatiënten?

Assema onderzocht

Uit zijn onderzoek

de werking van een

in verschillende stadia van de ziekte. Zij vond een

de mantelzorgers dergelijke problemen, blijkt uit

verhoogde aanwezigheid van ontstekingseiwitten

onderzoek van Karlijn Joling. Zij onderzocht de

blijkt dat communicatie tussen hersengebieden bij

pomp in de bloed-hersenbarrière, P-glycoproteïne (Pgp),

bij patiënten met een milde vorm van de ziekte van

klachten en hoe deze kunnen worden verminderd.

de ziekte van Alzheimer steeds omslachtiger wordt.

die in staat is om dit ‘slechte’ eiwit Aß uit de hersenen

Alzheimer. Met PET-onderzoek werden aanwijzingen

Uit eerder Amerikaans onderzoek bleek dat een

De manier waarop de communicatie verstoord wordt,

te transporteren. Zij deed dat met behulp van positron

gevonden voor microglia-activatie bij de ziekte van

aanpak waar zogenaamde familiegesprekken deel van

is bij de ziekte van Alzheimer anders dan bij andere

emissie tomografie, PET-scans. Met haar onderzoek

Alzheimer. Schuitemaker concludeert daarom dat

uitmaken effectief kan zijn. Familiegesprekken zijn

vormen van dementie. Dat betekent dat het meten van

toonde ze aan dat de werking van de transporter

ontstekingsprocessen (om precies te zijn: microglia-

bijeenkomsten waarin een deskundig gespreksleider de

deze verstoringen kan helpen bij het vaststellen van de

Pgp afneemt bij normale veroudering. Vervolgens

activatie) een rol spelen bij de ziekte van Alzheimer.

mantelzorger en diens familie en vrienden informatie

ziekte van Alzheimer. Bovendien blijken de hersencellen

vergeleek ze de Pgp-functie bij patiënten met de ziekte

geeft over dementie en helpt om steun te creëren

in de belangrijke knooppunten in het brein, waar veel

van Alzheimer met die bij gezonde ouderen. Het

voor de mantelzorger. Joling heeft onderzocht of een

informatie samenkomt, extra vatbaar voor schade

bleek dat de transporter minder goed functioneert bij

vergelijkbare aanpak effectief is in de Nederlandse

die de ziekte van Alzheimer veroorzaakt. Chronisch

Alzheimerpatiënten. Dit suggereert dat een verminderde

situatie. 192 mantelzorgers van mensen met dementie

verhoogde activiteit in deze gebieden blijkt de oorzaak

Pgp-functie een rol zou kunnen spelen bij het ontstaan

namen deel aan het onderzoek. Het programma met

te zijn. Dit suggereert dat verhoogde hersenactiviteit

van de eiwitophopingen in de ziekte van Alzheimer,

familiegesprekken bleek onvoldoende effectief om

een belangrijke rol speelt in het ziekteproces, en dat

omdat het eiwit Aß minder goed uit de hersenen kan

depressie en angststoornissen te voorkomen. Wel waren

is een belangrijke vondst, omdat hersenactiviteit

worden afgevoerd.

mantelzorgers die deelnamen aan de familiegesprekken

op verschillende manieren, zowel met als zonder

tevreden hierover en ervoeren zij meer begrip van hun

geneesmiddelen, te beïnvloeden is. Voor het in kaart

familie. De noodzaak voor onderzoek naar effectieve

brengen van de netwerken maakte De Haan gebruik

ondersteuning blijft onverminderd groot gezien het

van het EEG (‘hersenfilmpje’), en de moderne variant:

zeer hoge aantal mantelzorgers dat een stoornis krijgt.

MEG. Vervolgens paste hij netwerktheorie toe, een tak

Door de vergrijzing zal het aantal dementiepatiënten

van wiskunde die zich specifiek richt op de structuur en

naar verwachting fors toenemen, wat aandacht voor de

functie van netwerken.

positie van mantelzorgers extra actueel maakt.



Fondsenwerving

Voor het overgrote deel van onze inkomsten voor

over de laatste ontwikkelingen door een interview met

wetenschappelijk onderzoek zijn wij afhankelijk van gelden

prof. Scheltens.

door derden. De donaties van bedrijven en particulieren

ontwikkelingen. Aan tafel vertelde jonge onderzoekers de Mechtelien van Alkemade (l) en

gasten over hun onderzoek en met het exclusief optreden

Alexandra Peterich-Roskam (r)

van muziekprofessor Leo Blokhuis over muziek en

die ons financieel ondersteunen zijn van essentieel belang

Wereld Alzheimerdag

om op grote schaal toonaangevend wetenschappelijk

Op vrijdag 21 september, Wereld Alzheimerdag, werd over

onderzoek te kunnen doen. Ondanks de economische

de hele wereld aandacht gevraagd voor de ziekte van

‘Meet the Alzheimers’

VUmc Alzheimercentrum te steunen in haar ambitie om de

crisis die veel (potentiële) donateurs parten speelt, zijn

Alzheimer. Het VUmc Alzheimercentrum organiseerde op

Op donderdag 22 maart organiseerden Mechtelien van

ziekte van Alzheimer de wereld uit te helpen.

onze inkomsten toch gegroeid. Naast onze vaste donateurs

deze dag een informatieve middag voor patiënten, hun

Alkemade en Alexandra Peterich-Roskam met behulp

zijn er afgelopen jaar ook nieuwe relaties bijgekomen. Zo

mantelzorgers en andere belangstellenden. De presentatie

van Geertje Hoek voor het VUmc Alzheimercentrum

Miles to remember

steunt Rabobank Amsterdam ons financieel de komende

lag in handen van journalist Frénk van der Linden, die met

een charity avond ‘Meet the Alzheimers’ in Studio White

Dit jaar was het VUmc Alzheimercentrum het goede

twee jaar en bovendien willen zij zich actief inzetten

een zorgvuldige afwisseling van humor en ingetogenheid

Space Amsterdam. Een avond waarbij 120 genodigden

doel van het KLM Platinum Golf Toernooi. Spelers

om het belang van onderzoek naar Alzheimer onder de

zorgde voor een gevoel van respect en saamhorigheid

aan ‘gekochte’ tafels dineerden en ondertussen geheel

werden opgeroepen hun miles van het KLM frequent

aandacht te brengen.

in de zaal. Treffend was het toen Frénk vroeg of alle

in thema werden geamuseerd en geïnformeerd. Het doel

flyer programma

mensen met Alzheimer uit hun stoel op wilden staan.

van de avond was om zoveel mogelijk ‘onvergetelijke

aan het VUmc

vrienden’ voor het VUmc Alzheimercentrum te werven.

Alzheimercentrum

Ruben Nicolai presenteerde de avond met onder andere een

te doneren onder

10 jarige steun door AEGON wordt verlengd

humoristische ‘Train your Brain Quiz’. Tijdens een

het motto “Miles to

AEGON zal van 2013 tot en met 2017 het VUmc

moment van bezinning werd een ontroerende korte film

remember”. Tijdens

Alzheimercentrum wederom financieel ondersteunen.

getoond waarin Mechtelien, Alexandra en Geertje hun

het golfspel op de

Ook de afgelopen 10 jaar was AEGON hoofdsponsor van

ervaringen deelden over het leven met een ouder met

range werden de

het VUmc Alzheimercentrum. Deze financiële steun stelt

Alzheimer. Genodigden konden een eenmalige donatie

spelers diverse uitdagende hersenkrakers aangeboden

wetenschappers van het VUmc Alzheimercentrum in staat

doen of ‘Onvergetelijke vriend’ worden van het centrum.

en werden zij aangemoedigd zoveel mogelijk miles te

Onvergetelijke vrienden doneren jaarlijks 500 euro, voor

schenken voor het goede doel. KLM zegde toe dit aantal

ten minste vijf jaar. Zij ontvangen updates over activiteiten

te verdubbelen. Op de finaledag, maandag 10 september,

Prof. Scheltens werd door Frénk het vuur aan de schenen

en research van het VUmc Alzheimercentrum, en voor hen

overhandigde KLM Nederland directeur Harm Kreulen een

gelegd, gevolgd door vele vragen uit de zaal met als meest

organiseren we een jaarlijkse Vriendenbijeenkomst.

cheque ter waarde van 7 miljoen miles aan prof. Scheltens.

Evenementen

om flexibel in te springen op nieuwe ontwikkelingen in het

Frénk van der Linden

internationale onderzoek. Dit is een belangrijke factor in ons succes om op het wereldtoneel mee te spelen.

herinneringen zorgde dit samen voor een sprankelende en informatieve avond. Het Genootschap stelt zich tot doel het

Alzheimerborrel

prangende vraag: “Is er nu een medicijn tegen Alzheimer

Als dank aan alle grote donateurs werd op donderdag

of niet?”. Jonge onderzoekster Argonde van Harten vertelde

Genootschapsdiner

20 september een borrel georganiseerd in de patio met

over haar onderzoek naar specifieke ‘Alzheimer eiwitten’

Op 18 april vond het eerste Genootschapsdiner plaats

uitzicht op de lounge van ons centrum (‘de Bloem’). Aan

en Wiesje van der Flier presenteerde over de unieke en

in het mooie atrium van

Alzheimerrally

de hand van hun eigen congresposters vertelden jonge

essentiële combinatie van zorg en wetenschap in ons

Bank Insinger de Beaufort te

De eerste editie van de Alzheimerrally, een toertocht

onderzoekers over hun onderzoek. Hierdoor ontstonden

centrum. Indrukwekkend was de preview van de nieuwe

Amsterdam. De presentatie

voor klassieke auto’s via een prachtige route door de

geanimeerde gesprekken tussen de gasten en de

Deze miles brengen onze bevlogen onderzoekers de hele wereld over!

documentaire van Ireen van Ditshuyzen ‘Dementie en Dan’

van de avond was in handen

achterhoek, leverde 27.500 euro op voor het onderzoek

onderzoekers.

waarin gedurende twee jaar twee jonge patiënten van ons

van Astrid Joosten. Zij

naar ‘de rol naar de verstoorde netwerken’. De rally vond

Geertje Hoek

centrum in hun dagelijkse leven worden gevolgd. Vier

voelde Philip Scheltens aan

plaats op vrijdag 20 april in de achterhoek. De route startte

(Manager

dames van de zangformatie Wishful Singing trakteerden

de kaak over de laatste

met 71 klassieke auto’s bij de Orangerie van Kasteel Ruurlo

Content, Talpa)

ons op een prachtige zangvoorstelling. Na afloop kon

en voerde over schitterende weggetjes in het hart van de

zorgde dat

men zich aansluiten bij de borrel alwaar een presentatie

Achterhoek. Deze rally is het initiatief van de bestuursleden

iedereen op

werd verzorgd over het DAC. Hiervoor bestond grote

van Stichting Gelders Rally Team en bestaat uit Martin

de hoogte was

belangstelling onder de bezoekers

Roosenboom. Jan de Beus en Frans Diepeveen die met veel

Ian Kantor en Astrid Joosten



Uri Coronel kennis van zaken en enthousiasme een geweldige rally met

als doel meer geld op te halen voor onderzoek onder

Comité Fondsenwerving

Comité van Aanbeveling

een prachtige opbrengst hebben neergezet. Zie voor foto’s

jong dementerende bij het VUmc Alzheimercentrum.

Ook in 2012 werd de fondsenwerving ondersteund door

• Dhr. dr. A.H.G. Rinnooy Kan (voorzitter)

en meer info over de komende edities www.alzheimerrally.nl.

Gezamenlijke acties richting het grote publiek zijn immers

het Comité Fondsenwerving. De volgende leden hebben

• Dhr. drs. J. Bennink

effectiever dan apart de markt op. Samen jagen we

zitting in het comité:

• Mevr. dr. E. Borst-Eilers

2bike4Alzheimer

onze gemeenschappelijke droom na: ‘Een wereld zonder

• Mevr. Mechtelien van Alkemade

• Dhr. Y. van ’t Hek

Zestien teams zaten 24 uur op de tandem voor het

alzheimer’. Investeren in wetenschappelijk onderzoek is

• Mevr. Alexandra Peterich-Roskam

• Mevr. M. van der Hoeven

onderzoek naar de verstoorde netwerken in de hersenen.

noodzakelijk om deze droom waar te maken. Als symbool

• Mevr. Caroline Wynaendts - André de la Porte

• Dhr. drs. R. Hooft Graafland

Een onderzoek dat zich vooral richt op dementie bij jonge

is de knoop gekozen.

• Mevr. Geertje Hoek

• Dhr. drs F. van Houten

mensen (45+). 2bike4alzheimer wil naast geld ook vooral

• Dhr. Uri Coronel

• Dhr. drs. R.W.P. Reibestein

aandacht vragen voor gevolgen van dementie. Voorzitter

• Mevr. Mary-Lou Collins

• Dhr. drs. F.B.M. Sanders

van Stichting 2bike4alzheimer is Gerda van Ginneken, die

• Mevr. Lideweij Hylarides (tot oktober 2012).

• Dhr. mr. J.H. Schraven

ook verantwoordelijk was voor de organisatie van de dag.

• Dhr. dr. H.H.F. Wijffels

Rinnooy Kan

In het weekend van

Het meest in het oog springende symptoom van

15 en 16 september

dementie is geheugenverlies. Van oudsher leggen we

werd voor het eerst

een knoop in de zakdoek om iets niet te vergeten.

doel de fondsenwervende activiteiten ten bate van het

Waarom via de Stichting VUmc Fonds?

2bike4alzheimer

Ook staat de knoop symbool voor verbondenheid:

wetenschappelijk onderzoek actief te ondersteunen.

Inkomsten worden geïnd, beheerd en verantwoord door de

In 2011 heeft het bestuur drie keer vergaderd en

Stichting VUmc Fonds. Voor deze constructie is gekozen

verschillende initiatieven ondernomen om steun te vinden

omdat:

binnen het netwerk van de bestuursleden.

1. H et VUmc Fonds een reeds bestaande rechtspersoon van

gefietst. Het was een non-stop estafettetocht

de verbondenheid tussen patiënten en hun naasten enerzijds, en die tussen wetenschap en zorg anderzijds.

op een tandem van

Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum De Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum heeft als

400 km door het mooie

Genootschap tot steun van het VUmc Alzheimercentrum

Nederland.

Dit voorjaar hebben Ian Kantor en zijn vrouw Mary

Bestuursleden Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum:

Op zondag werden de

Lou Collins het Genootschap tot steun van het VUmc

• Dhr. U. Coronel (voorzitter), bestuurslid Artis, bestuurslid

teams om 13.30 uur

Alzheimercentrum opgericht. ‘Het Genootschap’ is een

feestelijk verwelkomd

particulier initiatief van mensen die direct of indirect

• Dhr. Ir. J.B.P. Coopmans, oud lid raad van bestuur KPN.

op het stationsplein in Amersfoort door Wiesje van der

betrokken zijn bij de gevolgen van de ziekte van

• Dhr. Mr. Drs. M.B.A. Keim, RA, directievoorzitter AEGON

Flier, hoofd onderzoek het VUmc Alzheimercentrum, en

Alzheimer en bezorgd zijn over de sterke toename van

Marco Blom, directeur van Alzheimer Nederland. Er is een

het aantal patiënten en haar effect op de maatschappij.

fantastisch bedrag opgehaald van €44.000.

Het Genootschap brengt mensen bijeen die tot doel

De mensen om ons heen

• Dhr. ir. A.R. Wynaendts

VUmc is, onder extern bestuur.

Gehandicapten Fonds.

Nederland, lid van de Management Board van AEGON NV. • Dhr. Drs. R.M. Weisz, directeur onroerend goed beleggingsmaatschappij Timevest.

2. H et VUmc Fonds de financiële administratie en beheer van de gelden voor de diverse VUmc onderdelen verzorgt. De administratieve kosten liggen veel lager dan ANBI en CBF norm. 3. H et VUmc fonds een ANBI status heeft waardoor gevers en het fonds geen belasting verschuldigd zijn over donaties. 4. D eze constructie vermenging met andere geldstromen

hebben het wetenschappelijk onderzoek aan het VUmc

• Drs. A. Schouwenaar, oud bestuursvoorzitter Endemol.

van VUmc voorkomt; donaties gaan rechtstreeks en voor

Alzheimercentrum te intensiveren, waardoor de kans

• Drs. F.R. Plukker, interim-voorzitter raad van bestuur VU

100% naar het Alzheimercentrum voor onderzoek.

op een wetenschappelijke doorbraak aanmerkelijk Samenwerking met Alzheimer Nederland

toeneemt. De leden van het Genootschap zijn direct en

Het VUmc Alzheimercentrum werkt nauw samen met

op persoonlijke wijze betrokken bij het onderzoek en de

Alzheimer Nederland om dementie bekendheid te geven en

voortgang daarvan. Tijdens exclusieve bijeenkomsten door

om geld te werven voor wetenschappelijk

het jaar heen krijgen zij de gelegenheid deskundigen op

onderzoek. Stichting Alzheimer Nederland

het gebied van de ziekte van Alzheimer van wereldfaam

behartigt de belangen van patiënten

te ontmoeten en worden ze door de onderzoekers op de

met dementie en hun mantelzorgers. In

hoogte gebracht van hun wetenschappelijk onderzoek.

2012 is de samenwerking met Alzheimer

Leden van het Genootschap doneren jaarlijks 2.000 euro,

Nederland verder geïntensiveerd met

voor ten minste vijf jaar (naar keuze met notariële acte).


medisch centrum. • Dhr. A.A.G. Fluitman, voormalig voorzitter Kamer van Koophandel Amsterdam. • Dhr. ir. H.M.T. Broeders, managing partner Mc Kinsey & Company. • Dhr. M.J. Van Rijn, voorzitter executive committee van PGGM (tot aantreden kabinet november 2012). • Mw. Drs. C. Kielstra- Versteegh, directeur Caroline Kielstra Consult.


5. H et VUmc Alzheimercentrum meedeelt in de renteopbrengst van het totale vermogen. 6. H et VUmc Fonds zorgt voor beheer en verslaglegging in jaarrekening met accountantsverklaring.

Organisatie Helpt u ons mee? U kunt eenmalig een bedrag overmaken, als particulier of bedrijf. U kunt ons ook als goed doel opnemen in uw testament of een notariële akte opstellen. Vanwege onze ANBI-status zijn we

Femke Bouwman

Marije Benedictus

Eva Louwersheimer

vrijgesteld van schenken erfbelasting. Wilt u meer weten? Bel dan met Nicolle Dellaert (relatiemanager) op 020-444 3638/3165 of stuur een mail naar [email protected].

Het team van VUmc Alzheimercentrum

Annebet Leeuwis

Aafke Pera

Elizabeth Wemmenhove

Eddy Boots

Karlijn Pieterse

Colofon Informatie over het

Organisatiestructuur

Nieuwe medewerkers

Het VUmc Alzheimercentrum is onderdeel van de

Neuroloog

Projectmedewerkers

afdeling Neurologie van VUmc. Het team bestaat uit

• Femke Bouwman doet onderzoek naar amyloid-imaging.

• Karlijn Pieterse is assistent fondsenwerving en bemant

VUmc Alzheimercentrum is te

het secretariaat.

diverse disciplines gericht op de ziekte van Alzheimer, georganiseerd rond patiëntenzorg in combinatie met

Promovendi

• Elizabeth Wemmenhove bemant het secretariaat.

wetenschappelijk onderzoek. Het management team

• Marije Benedictus doet onderzoek naar de rol van

• Eddy Boots is uitvoerend project assistent.

bestaat uit prof. Philip Scheltens, Evan van Egmond en dr. Wiesje van der Flier.

vasculaire factoren bij de ziekte van Alzheimer.

of 020-444 3165

Tekst en samenstelling:

manifestatie van de ziekte van Alzheimer.

Wiesje van der Flier, Nicolle Dellaert en Karlijn Pieterse, april 2013.

zogenaamde partners. Het wetenschappelijk onderzoek van

Onderzoeksmedewerkers

het VUmc Alzheimercentrum is ingebed in de Neuroscience

• Annebet Leeuwis is neuropsychologisch

alle neurowetenschappers binnen de VU en VUmc.

Telefoon: 020-4440816 (secretariaat)

(fondsenwerving)

nauw samen met diverse afdelingen en disciplines, de

Campus Amsterdam (NCA), het overkoepelend orgaan van

www.alzheimercentrum.nl e-mail: [email protected]

• Eva Louwersheimer onderzoekt de invloed van varianten van het SORL1 gen en andere genen op de klinische

Binnen VUmc en VU werkt het VUmc Alzheimercentrum

vinden op de website

Vormgeving:

onderzoeksassistente.

IT Reklame adviesbureau BV, Rik Vrijman

• Karlijn Joling werkt als beleidsmedewerker aan het Deltaplan Dementie.

Fotografie:

• Aafke Pera werkt als project assistent aan het Deltaplan

DigiDaan, Cover

Dementie en is als onderzoeksassistent verbonden aan

Mark van den Brink photography

verschillende projecten.


Ben Verbeek


Top 10 internationale wetenschappelijke publicaties het VUmc Alzheimercentrum 2012 1. O ssenkoppele R, Zwan MD, Tolboom N, van Assema DME, Adriaanse SF, Kloet RW, Boellaard R, Windhorst AD, Barkhof F, Lammertsma AA, Scheltens P, van der Flier WM, van Berckel BNM. Amyloid burden and metabolic function in early-onset Alzheimer’s disease: parietal lobe involvement. Brain 135: 2115-25, 2012. 2. S cheltens P, Twisk JW, Blesa R, Scarpini E, von Arnim CA, Bongers A, Harrison J, Swinkels SH, Stam CJ, de Waal H., Wurtman RJ, Wieggers RL, Vellas B, Kamphuis PJ. Efficacy of souvenaid in mild Alzheimer’s disease: results from a randomized, controlled trial. J Alzheimers Dis 31: 225-36, 2012. 3. S choonenboom NS, Reesink FE, Verwey NA, Kester MI, Teunissen CE, van de Ven PM, Pijnenburg YA, Blankenstein MA, Rozemuller AJ, Scheltens P, van der Flier WM. Cerebrospinal fluid markers for differential dementia diagnosis in a large memory clinic cohort. Neurology 78: 47-54, 2012. 4. v an Assema DME, Lubberink M, Bauer M, van der Flier WM, Schuit RC, Windhorst AD, Comans EFI, Hoetjes NJ, Tolboom N, Langer O, Muller M, Scheltens P, Lammertsma AA, van Berckel BNM. Blood-brain barrier P-glycoprotein function in Alzheimer’s disease. Brain 135: 181-9, 2012. 5. d e Haan W, van der Flier WM, Koene T, Smits LL, Scheltens P, Stam CJ. Disrupted modular brain dynamics reflect cognitive dysfunction in Alzheimer’s disease. Neuroimage 59: 3085-93, 2012. 6. Jokinen H, Lipsanen J, Schmidt R, Fazekas F, Gouw AA, van der Flier WM, Barkhof F, Madureira S, Verdelho A, Ferro JM, Wallin A, Pantoni L, Inzitari D, Erkinjuntti T. Brain atrophy accelerates cognitive decline in cerebral small vessel disease The LADIS study. Neurology 78: 1785-92, 2012. 7. G oos JD, Teunissen CE, Veerhuis R, Verwey NA, Barkhof F, Blankenstein MA, Scheltens P, van der Flier WM. Microbleeds relate to altered amyloid-beta metabolism in Alzheimer’s disease. Neurobiol Aging 33: 1011-9, 2012. 8. S ikkes SA, de Lange-de Klerk ES, Pijnenburg YA, Gillissen F, Romkes R, Knol DL, Uitdehaag BM, Scheltens P. A new informant-based questionnaire for instrumental activities of daily living in dementia. Alzheimers Dement 8: 536-43, 2012. 9. S imon-Sanchez J, Dopper EGP, Cohn-Hokke PE, Hukema RK, Nicolaou N, Seelaar H, de Graaf JRA, de Koning I, van Schoor NM, Deeg DJH, Smits M, Raaphorst J, van den Berg LH, Schelhaas HJ, De Die-Smulders CEM, Majoor-Krakauer D, Rozemuller AJM, Willemsen R, Pijnenburg YAL, Heutink P, van Swieten JC. The clinical and pathological phenotype of C9ORF72 hexanucleotide repeat expansions. Brain 135: 723-35, 2012. 10. van Rossum IA, Vos SJB, Burns L, Knol DL, Scheltens P, Soininen H, Wahlund LO, Hampel H, Tsolaki M, Minthon L, L’italien G, van der Flier WM, Teunissen CE, Blennow K, Barkhof F, Rueckert D, Wolz R, Verhey F, Visser PJ. Injury markers predict time to dementia in subjects with MCI and amyloid pathology. Neurology 79: 1809-16, 2012.

maart 2010

Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2012

Recommend Documents