2013
j a a r b e e l d
Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat
Beste lezer,
Besluitvorming bij ethische kwesties
Met genoegen presenteren we u hierbij het jaarbeeld 2013 van onze Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat. Evenals in 2012 treft u een selectie aan van onze activiteiten binnen de drie kerntaken: patiëntenzorg, onderwijs en onderzoek.
‘Wat zal ik doen?’ is een vraag van patiënten en hun omgeving wanneer zij voor een belangrijke keuze staan: al dan niet instemmen met een ingreep, een behandeling of een onderzoek. Op 18 december werd mede door ons KPVCentrum een symposium georganiseerd waar dit soort vragen aan de orde kwamen. Aanleiding was het verschijnen van een themanummer hierover van het tijdschrift Handelingen.
Wij zijn er voor mensen die ziek zijn en voor hun directe omgeving. Dat betekent voor ons vooral luisteren: luisteren naar hun verhaal, naar de beleving achter de woorden, naar soms onbewuste vragen en zorgen. In dit jaarbeeld vindt u verschillende impressies van de wijze waarop wij elke dag opnieuw gestalte geven aan zingeving, spiritualiteit en religie. We voeren gesprekken, verzorgen rituelen en overleggen met andere zorgverleners. We scholen medewerkers in de spirituele dimensie van de zorg en verzorgen nascholing voor geestelijk verzorgers in het land. En natuurlijk scholen we onszelf bij. Met onze netwerkpartners spelen we in op actuele thema’s in ons beroep en spiritualiteit in het algemeen. Kwaliteit van zorg en van onderwijs vraagt om ondersteuning vanuit onderzoek. We organiseren projecten, publiceren en werken samen met andere wetenschappers en professionals, intern en extern. Op onderzoeksgebied nemen we binnen de beroepsgroep van geestelijk verzorgers mede het voortouw. Een interculturele blik, de stilte van meditatie, de hectiek van onderwijs en wetenschap, een viering, de wetenschapsagenda: we zijn benieuwd naar uw reactie op wat u in ons jaarbeeld leest! Namens alle medewerkers van de Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat, Wim Smeets
Collega Jack de Groot presenteerde samen met Hans Evers (LUMC) de door hen ontwikkelde methode van morele counseling. Norbert Steinkamp (Radboudumc) reflecteerde op de toepassing van de ’Nijmeegse methode van moreel beraad’. Evert van Leeuwen (Radboudumc) participeerde in een plenaire discussie over opleiding en nascholing inzake ethiek van zorgprofessionals.
Op het druk bezochte symposium geleid door collega Wim Smeets en Carlo Leget (UVH), werden ook bijdragen geleverd door medewerkers en studenten van de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit Utrecht, de diensten Geestelijke Verzorging van het Catharina Ziekenhuis Eindhoven, VUmc Amsterdam en UMC Utrecht en redactieleden van het tijdschrift Handelingen. Het symposium en themanummer zijn een belangrijke impuls voor samenwerking met de sectie Ethiek inzake moreel beraad en morele counseling in ons ziekenhuis.
Mia Tegen de avond word ik gebeld door een verpleegkundige. Of ik wil komen, want een vrouw van in de zestig gaat overlijden. ‘Ja natuurlijk kom ik.’ ‘Het is wel een aparte situatie.’ Ik luister en wacht af wat de verpleegkundige zal zeggen. Ik hoor dat mevrouw helemaal alleen op de wereld is. Er zijn kinderen, maar met hen is er al tientallen jaren geen contact meer. Geen familie, geen vrienden, niemand. ‘Maar we weten wel dat ze graag een ritueel zou willen aan het einde van haar leven.’ Lopend door de onderaardse gangen van het ziekenhuis denk ik na over wat ik zal kunnen doen voor deze vrouw, die al niet meer bij kennis is. Ik kom op de afdeling en spreek de verpleegkundige en een leerling. Hoe doen we recht aan het leven van deze vrouw, van wie we bijna niets weten? ‘ Hoe is haar voornaam?’, vraag ik. Dat blijken we niet te weten. We bellen de bewindvoerder die ons haar naam kan vertellen: Mia. Met z’n drieën staan we om deze vrouw heen en we kunnen haar aanspreken als Mia, de naam die ze bij haar geboorte van haar ouders heeft gekregen. Ik bid voor haar en geef haar de ziekenzegen. Het is stil in de kamer, ik houd haar hand vast en streel die zacht. Ik ga naar huis en bedenkt hoe triest dit sterven is, maar ook hoe blij ik ben in een ziekenhuis te werken, waar de zorg zo persoon lijk mag zijn. Een ziekenhuis, waar je naam klinkt. Die avond is Mia overleden. Palliatieve zorg De arts van het Palliatief Consult Team (PCT) stelde voor dat ik kennis zou maken met een patiënt op de afdeling Medische Oncologie. Meneer zou erg emotioneel zijn en opzien tegen het familiegesprek, samen met de arts, over het verloop van zijn ziekte. De verpleegkundige vertelt me wat meneer had gezegd: ‘Praten met een geestelijk verzorger? Wat heb ik aan praten?’ Na de kennismaking vraag ik hem wat hij zou willen. Hij vertelt hoe alles in het teken van zijn ziekte is komen te staan. Iedereen wil over zijn ziekte weten. Zelfs zijn kleinkinderen komen niet meer gewoon op bezoek bij opa, maar bij een zieke man. Op verzoek van meneer ben ik aanwezig bij het familiegesprek met de arts van het PCT. Nadat de arts en de verpleegkundige, de echtgenoot van meneer en ook twee dochters h ebben plaatsgenomen verzucht hij: ‘Wat zou ik graag willen dat we nu samen aan deze tafel aanschoven voor een maaltijd!’ De arts beaamt dat dit veel plezieriger zou zijn maar stelt voor om toch aan het gesprek te beginnen. Op mijn verzoek vertelt meneer nogmaals wat hij die ochtend aan mij heeft verteld: hoe het leven langzaamaan is geworden tot alleen nog maar ziek zijn. Dat hij zo verlangt om weer te zijn wie hij was: vader, opa, vriend, buurman. Ieder in de kamer laat merken de woorden te hebben begrepen, iedereen is zichtbaar geraakt. Met het perspectief weer op het leven gericht wordt het gesprek tot ieders tevredenheid vervolgd. Meneer gaf naderhand aan de arts te kennen heel blij te zijn dat er vooraf een gesprek was geweest met de geestelijk verzorger.
De afgebeelde personen komen niet in het verhaal voor.
Consulent spirituele zorg De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) noemt palliatieve zorg multidimensionaal en volwaardig wanneer er voor de patiënt naast aandacht voor somatische aspecten ook aandacht is voor de psychosociale en spirituele dimensie. Collega Jacqueline van Meurs is als consulent spirituele zorg aangesloten bij het Palliatief Consult Team (PCT). Zij richt zich met name op de diagnostiek en de exploratie van de spirituele dimensie van patiënten in een palliatief traject. Wekelijks neemt zij deel aan het groot multidisciplinair overleg van het PCT. En steeds wordt er in binnen- en buitenland aansluiting gezocht bij ontwikkelingen in de spirituele dimensie van de palliatieve zorg.
Viering op zondagmorgen Leerling Nicole Rooijendijk, die verpleegkundig toezicht had bij de kerkdienst, vertelt: ‘En dan is er ook een moment tijdens de dienst dat je elkaar een hand geeft. Dat doet iets, het is echt een hart onder de riem voor patiënten. En dat is zo’n dienst trouwens helemaal, patiënten zijn even weg van hun kamer, in een andere setting. Ze kunnen meezingen, er wordt hun moed ingesproken, al worden hun problemen heus ook wel benoemd. Maar ze horen dat er iemand is die meekijkt, God of Jezus of hoe je die ook noemen wilt. En na de dienst is er koffie, mensen die elkaar niet kenden, gingen met elkaar praten. Ik vond het fijn ook dat ik dankbare patiënten zag, dat mis ik weleens in mijn dagelijkse werk; sommigen vinden het zo vanzelfsprekend wat je allemaal doet.’
Kerstviering met patiënten en vrijwilligers De viering op Kerstavond is misschien wel de drukste van het jaar en zeker een van de meest ontroerende. Soms komen er patiënten naar de viering die weten dat dit hun laatste Kerstmis zal zijn. Het feest van de geboorte van het kind gaat dan gelijk op met het eigen naderende sterven. Een week voor Kerst nemen we met onze vrijwilligers de hele organisatie van de viering nog een keer goed door. Zijn er genoeg vrijwilligers om de patiënten naar de viering te brengen? Is de uitzending via de radio (voor patiënten die vanaf hun kamer meevieren) geregeld? En de koffie met kerstbrood voor na de viering? En honderdeneen andere dingen. Zonder de inzet van onze vele vrijwilligers zou er geen kerstviering zijn. En dan ís het Kerstavond: patiënten komen een voor een binnen, met hun familie, muziek klinkt. Ik hoor een vrijwilliger tegen een patiënt zeggen: ‘fijn dat U er bent!’
Gun jezelf stilte Geestelijk verzorgers zijn er ook voor medewerkers. Maar hoe pak je dat aan? Naar aanleiding van het thema Stilte in de Maand van de Spiritualiteit kozen we voor het aanbieden van meditatiebijeenkomsten in het Stiltecentrum. Drie keer per week vijftien minuten in stilte zitten en je ademhaling volgen. Gedachten, zorgen, gevoelens, drukte of geluiden laten komen en weer laten gaan. Stil en leeg worden. Om dan weer terug naar je werk te gaan, verfrist en opgeladen. ‘Ik vind die bijeenkomsten ontzettend waardevol, om tijdens een drukke werkdag even die stilte samen met anderen te kunnen ervaren. Heel fijn dat jullie dit organiseren.’ ‘Wat een uitstekend initiatief. Ik heb heel druk en psychisch zwaar werk als verpleegkundige.’ ‘Ik juich dit geheel erg toe, ik voelde me heel rustig toen ik er vandaan kwam en moest ook echt weer even terugschakelen.’ Velen vroegen om een vervolg en dat komt er. Vanaf januari 2014 bieden we structureel, elke week op maandag ‘mediteren voor medewerkers’ aan. Een bescheiden vorm van dienst aan medewerkers.
Islamitische geestelijke verzorging
Collega Saida Aoulad Baktit, islamitisch geestelijk begeleider/ zorgconsulent allochtone patiënten vertelt over haar werk. ‘Een belangrijk deel van mijn werk is de begeleiding van moslimpatiënten en hun familie. Ik richt mij hierbij op zingeving en het ziek zijn in relatie tot de islamitische identiteit. Ik besteed aandacht aan de gevoelens die samenhangen met de islamitische cultuur, zoals schaamte en verlegenheid, en ik heb oog voor verschillen van inzicht tussen patiënten en familie. Ik geef mensen geschikte koranteksten en gebeden over overgave aan Allah tijdens het ziekteproces. Omdat de islam zoveel gedragsregels kent, zoals bidden en vasten, is een veel voorkomende vraag: hoe kan ik in mijn ziek zijn toch een goede moslim zijn? Als vrouw ben ik voor vrouwen vaak eerder vertrouwenspersoon in levensbeschouwelijke en persoonlijke zaken dan een man. En voor mannen soms ook, omdat mannen onderling gevoelens niet gemakkelijk bespreken. Patiënten vragen ook om hulp en advies bij ingrijpende morele keuzes, zeker als er verschillende visies en meningen leven in de familie, zoals: wel of niet doorgaan met een behandeling, zwangerschapsafbreking, euthanasie, IVF en het al dan niet geïnformeerd willen zijn over een diagnose hiv/aids. Ook gaat het over palliatieve sedatie. Dat is een gevoelig onderwerp omdat het op spanning staat met het gebod dat de stervende zo kort mogelijk v oor zijn dood de geloofsbelijdenis moet uitspreken. In mijn werk neem ik vaak deel aan allerlei overleggen met het oog op de patiënt; hierdoor kan ik bij veel andere zorgverleners de vertrouwdheid met de islam en de islamitische cultuur vergroten.’
Aya memorial ‘Het is niet afgelopen als de behandeling stopt of als We afscheid hebben moeten nemen. De weg in het ziekenhuis is meestal zo intens; dat ervaar je pas later als je dingen aan het verwerken bent. Deze memorial helpt daarbij.’ Het is een van de reacties op de eerste AYA-memorial in maart 2013, een herdenkingsdienst voor overleden Adolescents & Young Adults (AYA). Als dienst werden we gevraagd mee te denken over het eigentijds vormgeven van deze herdenking, samen met het AYA Expertise Platform Radboud en een stylingbureau, dat gebruik van moderne media inbracht. Collega Jacqueline van Meurs vertelt: ‘Te midden van muziek, filmpjes en verhalen die door nabestaanden werden aangedragen, heb ik enkele woorden gesproken over de weg door het leven, die ieder van ons gaat. Vele wegen kent het leven. En er is er maar een die jij te gaan hebt. De tekst was niet specifiek religieus gekleurd maar wel ‘levensbeschouwelijk’ – wat ook vanuit onze Dienst verwacht mag worden. Iedere overledene werd bij name genoemd en er werd een kaars voor hem of haar aangestoken.’
Deskundigheidsbevordering levensbeschouwelijke counseling Voor het eerst hebben alle teamleden gezamenlijk een training gevolgd. Deze werd op locatie verzorgd door Hans Evers (LUMC) en collega Jack de Groot. Alhoewel wij geschoold zijn in het luisteren naar mensen en spreken over ‘de diepere dingen des levens’, zijn we hierin natuurlijk nooit uitgeleerd. Om te beginnen werd het door hen ontwikkelde model van levensbeschouwelijke counseling gepresenteerd. In de vervolgbijeenkomsten leerden we via praktijkoefeningen en het geven van feedback aan elkaar, om dit model te gaan hanteren in onze gesprekken. Voor het eerst is er een filmpje beschikbaar met indrukken van deelnemers, kijk en luister: https://www.youtube.com/watch?v=-Cy7kUG10vM&feature=player_embedded
Poliklinische geestelijke verzorging draagt bij tot kwaliteit van leven en van zorg Kan geestelijke verzorging ook beschikbaar komen voor mensen die via de polikliniek het ziekenhuis bezoeken? Dat is de inzet van een al langer lopend project van de DGVP. Jorte Nijboer, studente biomedische wetenschappen, deed een onderzoeksstage in het kader van dit project. Zij onderzocht het effect van geestelijke verzorging bij polipatiënten van nierdialyse en van de poli neuromusculaire aandoeningen (NMA). Twee tendensen kwamen naar voren. Ten eerste kunnen de gesprekken met een geestelijk verzorger bijdragen aan de kwaliteit van leven doordat de spirituele coping wordt gestimuleerd. Ten tweede wordt de kwaliteit van zorg verbeterd als geestelijke verzorging onderdeel is van het multidisciplinair aanbod aan patiënten. Omdat het ging om een beperkte pilot met een gering aantal respondenten kunnen deze resultaten niet veralgemeend worden.
Jorte hield een geslaagde presentatie van de onderzoeksresultaten in de zomerbijeenkomst van de onderzoekswerkgroep SPIRIT, waar ook veel leden van het NMA-team aanwezig waren. De onderzoeksstage werd door de opleiding als uitstekend beoordeeld. Jorte is begin september cum laude afgestudeerd.
Onderwijs Dit jaar hebben wij ons onderwijs aan geestelijk verzorgers in het kader van hun nascholing sterk uitgebreid. Naast de cursus Geestelijke Verzorging 1 is ook de cursus Geestelijke Verzorging 2 opgezet en samen met de Universiteit Utrecht gegeven, onder de naam Meaning, spirituality, ethics and healthcare management. De cursus Morele Counseling en Moreel Beraad werd tweemaal, de cursus Levensbeschouwelijke Counseling zelfs driemaal gegeven. Ook vond er weer een basistraining Klinische Pastorale Vorming plaats en werd er nascholing verzorgd aan de Protestantse Theologische Universiteit. We participeerden in het onderwijs aan geestelijk verzorgers in opleiding aan de Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit en aan de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit Utrecht. Daarnaast gaven we onderwijs aan artsen en verpleegkundigen in opleiding, aan de Radboud Zorgacademie, de Faculteit Geneeskunde, de VOSON en op verschillende klinische afdelingen.
Foto: de deelnemers aan de basistraining Klinische Pastorale Vorming 2013
Publicaties, lezingen en overige bijdragen in het vakgebied Wetenschappelijke publicaties Smeets, W. (2013). Ministry and Spiritual Care. Journal of Empirical Theology, 26(1), 1-33. Uden, M.H.F van, Pieper, J.Z.T., Smeets, W., Eersel, J. van & Laarhoven, H. van (2013). Ritual counseling and religious coping Processes in Cancer Patients. In: H Westerink (Ed.), Constructs of Meaning and Religious Transformation. Current Issues in the Psychology of Religion (pp. 259-273). Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. Vakpublicaties Bertens, A. (2013). Het verlangen van de ziel onder de arm. Tijdschrift voor Geestelijk Leven, 69(1), 53-60. Heerde, T.P.G. van (2013). Geestelijke verzorging en de cardiologische patiënt: aansluiting of kortsluiting? Utrecht: Universiteit Utrecht (masterscriptie Faculteit Geesteswetenschappen). Hamers, H. (2012). Reflections on Schillebeeckx and Spiritual Care. Internet: http://schillebeeckx.nl/wp-content/uploads/2013/06/Reflections-on-Schillebeeckx-and-spiritual-care.pdf Leget, C. & Smeets, W. (2013). Oordeels- en besluitvorming bij ethische kwesties. Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie, 40(4), 2-5. Morice-Calkhoven, T, Smeets, W. & Lammers, H. (2013). De geestelijk verzorger van morgen. Een onderzoek onder studenten en alumni van de algemene masteropleidingen. Tijdschrift Geestelijke Verzorging, 16(69), 46-50. Nijboer, J., Smeets, W., Hamers, H & Reuzel, R. (2013). Chronische ziekte, spirituele coping en welbevinden: het effect van geestelijke verzorging. Psyche en Geloof, 24(3), 160-170. Schrijver, L., Dezutter, J, Dillen, A. & Smeets, W. (2013). Zinbeleving in het ziekenhuis. Een pilotstudie in Nederland en Vlaanderen. Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie, 40(3), 64-70. Smeets, W. & Leget, C. (red.) (2013). Themanummer 'oordeels- en besluitvorming bij ethische kwesties'. Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie, 40(4). Smeets, W. & Leget, C. (2013). De ethische competentie van de professional. Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie, 40(4), 74-79. Lezingen Norwood, F, Desmet, M. & Smeets, W. (23-10-2013). ’Gesprekken rond het levenseinde’. Antwerpen, Lezingenserie Universitair Centrum Sint-Ignatius Antwerpen (UCSIA) i.s.m. Caritas en CCV. Lootens, D, Smeets, W. & Norwood, F (24-10-2013). ’Pastoraal handelen in een professionele context. Legitimering vanuit filosofisch, marktmedisch en professionele competentieperspectief ’. Antwerpen, jaarlijkse studietweedaagse Vlaamse pastores in de gezondheidszorg. Smeets, W. (17-08-2013). ’Spiritual Care and Psychological Care. Borders and Boundaries’. Göttingen, Duitsland, congres European Conference on Pastoral Care and Counselling (ECPCC). Lidmaatschappen Huijzer, R. & Smeets, W. Lidmaatschap Commissie Wetenschap VGVZ. Smeets, W. Redactielidmaatschap van Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie.
Medewerkers Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat Geestelijk verzorgers/pastores: mw.drs. J.H.C.M. Bertens, mw.drs. J.M.J. van Meurs, mw.drs. G. Modderkolk, mw.drs. M.A. Singendonk, mw.dr. J.E. de Vries, drs. J.J.A.M. de Groot, drs. R. Huijzer (manager bedrijfsvoering) en dr. W. Smeets (diensthoofd) Islamitisch geestelijk begeleider/zorgconsulent allochtone patiënten: mw. S. Aoulad Baktit Secretariaat: mw. S. Ebbeng en mw. J. Maes-Janssen Tijdelijk medewerkers (Geestelijk verzorgers i.o./trainees werkervaring/onderzoek: mw.drs. P.C. Andringa-Scheper, mw. S.A. Crooijmans BA, mw. A. ten Elzen, mw. M. Ezzahouani, mw. M.E.C. van Hoek MSc, mw. V.M.H. Hölsgens MA, mw. M.E. Jansen-van Rosendaal, mw. J. van Nieuwenhuyzen, mw. J. Nijboer MA, mw.dr. M. Polman, dr. M. Abbassi, K. van Braam, drs. J.A. Hamers (projectmedewerker) en T.P.G. van Heerde MA
Postadres, contact en informatie Radboudumc 20/Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat Postbus 9101, 6500 HB Nijmegen Telefoon: (024) 36 13320, email:
[email protected] Intranet: http://portal.umcn.nl/organisatie/gvp/Pages/home.aspx Internet: http://www.radboudumc.nl/Zorg/Afdelingen/GeestelijkeVerzorgingenPastoraat
