IS S O INF O
50
m a a r t 2 013
Werken aan actieve vertegenwoordiging van Nederlandse installatiesector in Europa In Europa wordt de visie en werkwijze van de Nederlandse installatiesector onder meer ingebracht door NEN, Uneto-VNI en ISSO. Dat doen we door deel te nemen aan technische comités van CEN, de Europese vereniging van normalisatie-instituten. De vertegenwoordiging is voor de installatiebranche van groot belang.
De CEN Technical Committees (CEN/TC’s) bereiden Europese normen (EN-standards) voor en zorgen voor onderhoud en continuering van nieuwe ontwikkelingen in deze normen. Voor de installatiesector betreft dit vooral normen voor het ontwerpen, berekenen en beschrijven van de prestaties van installaties. De normen hebben een directe impact op het verder op pag 2
De installatiesector heeft financiële middelen nodig om de belangen van NL in Europa op een professionele wijze te kunnen blijven behartigen. Alle inzet van belanghebbende partijen is daarbij onontbeerlijk. 1
ISSO-INFO 50 maart 2013
Nederland heeft kortom een belangrijke positie verworven.
vervolg van pag 1 - Vertegenwoordiging in Europa
Echter, in verband met de belangen van alle 27 lidstaten, installatiewerk van installateurs op het gebied van verwar-
wordt het zwaarder om die positie te behouden.
ming, ventilatie en AC-systemen.
Participatie van ISSO Kansen voor de Nederlandse installatiesector
ISSO is in vijf Technische Comités van CEN actief. Hoofd
Door de Nederlandse deelname ontstaat de mogelijk-
international projects ISSO. De CEN/TC’s werken met zoge-
heid invloed uit te oefenen bij het tot stand brengen van
naamde Working Groups (WG). Daarin participeren project-
Europese EPBD-normen. Zo maakt ISSO zich sterk voor
coördinatoren van ISSO:
Europese normen die aansluiten bij de al geldende techni-
• TC089 Vermogens- en energieberekeningen voor gebou-
NL-delegatie van deze comités is Jaap Hogeling, manager
wen (Jan Aerts)
sche procedures en richtlijnen van de Nederlandse installa-
• TC156 Ventilatie systemen voor gebouwen
tiepraktijk (ze staan ook in de ISSO-publicaties). Het voordeel
(Marco
Hofman)
daarvan is dat Nederlandse technische referenties (in)direct
• TC165 Drinkwatervoorzieningen (Oscar Nuijten) • TC228 Verwarmingssystemen voor gebouwen (Jan Aerts) • TC371 Project Committee on EPBD (Energy Performance
worden aangewezen vanuit Europese en nationale regelgeving. Dat biedt Nederlandse installatiebedrijven kansen om makkelijker hun werkveld en afzetmarkten te vergroten.
Buildings Directive) (Kees Arkesteijn).
Ze zijn daarmee ook beter bestand tegen concurrerende partijen uit omringende landen die hun nationale installatiepraktijk nog moeten aanpassen op deze EPBD-normen.
Onlangs heeft de Nederlandse installatiesector, die wordt vertegenwoordigd door ISSO, opdracht gekregen voor het implementeren van de in NL geldende rekenmethodiek voor warmtepompen. De rekenmethode, zoals opgeno-
ISSO-info nummer 50
content
men in bijlage E van NEN 7120, wordt geschikt gemaakt
EPG-software heeft attest nodig
3
Duurzaamheid vereist bijscholing van 200.000 vakmensen
5
Publicatie over BIM
6
Praktische kennis in een notendop
6
Oproep voor het maken van KennisKaarten
7
Kennisproducten over ketels gestookt met biomassa
9
voor opname in de EPBD-standards (Annex 39). EPBD-normen In de komende drie jaar wordt in het kader van het tweede mandaat van de Europese commissie (EPBD M 480) een aantal bestaande EPBD-normen herzien en/of uitgebreid: de zogenoemde EPBD Recast. Een van de belangrijke doelen is het zover mogelijk harmoniseren van procedures en bepa-
Kennispartners zitten vooraan
10
lingsmethoden op het gebied van de Energieprestatie van
Website KBI compleet vernieuwd
11
gebouwen. De Europese lidstaten moeten via hun landelijke
50ste editie ISSO Info
12
de Nederlandse bouw- en installatiesector gaan hier in de
Legionellacode woninginstallaties herzien
13
Alles over Warmte- en Koudeopslag (WKO)
14
Nieuw: ISSO-publicatie 93 ‘Brandveilige bekabeling’
15
Herzien: ISSO-kleintje over vloerverwarming en vloerkoeling
15
Nieuw: instructieboek over specialistische aandrijftechnieken
16
Tijdige kennisoverdracht naar de installatiesector via onder
Samenwerking met Airco-Kenniscentrum
17
meer voorlichtingsbijeenkomsten, digitale media en ISSO
Opgericht: platform voor commissioning
17
Workshops Geothermie en Phase Change Materials
18
Congres: Alternatieve technieken tegen legionella
18
Tweets op #ISSOnl
19
Nieuwe uitgaven
19
ISSO-najaarsloverleg 2013
20
bouwregelgeving overstappen op de EPBD-normen. Ook komende jaren intensief mee te maken krijgen. Installerend Nederland zal (meer) aandacht moeten krijgen voor de nieuwe versies van de (installatietechniek gerelateerde) EPBD-normen.
Doel van de participatie
Info over de komende nieuwe- en wijzigende wetgeving.
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
2
EPG-software heeft attest nodig Voor de Energieprestatiecoëfficiënt (EPC), de index die ingediend moet worden bij de aanvraag van een Omgevingsvergunning, geldt een extra eis. De EPC-berekening moet voor taan zijn gemaakt met een geattesteerd softwarepakket.
worden. De energieposten die bij deze testen behoren, zijn eveneens gegeven. Alle softwarebedrijven die software hebben dat gebaseerd is op de NEN 7120, kunnen deze testen zelfstandig uitvoeren. Zo kunnen ze nagaan of de door hen berekende energieposten overeenkomen met de test Energieposten. In de publicatie staan overigens ook vele andere testen voor softwareprogramma’s, bijvoorbeeld programma’s die de Energie-index voor de Energielabels van bestaande gebouwen berekenen of waarmee een maatwerkadvies voor Energiebesparing kan worden opgesteld.
Door het Bouwbesluit is sinds 1 juli 2012 de NEN 7120 van kracht. De NEN 7120 vervangt de normen NEN 5128 (woningen) en NEN 2916 (utiliteitsgebouwen). Bij deze twee oude normen werden door NEN ook de rekenprogramma’s NPR 2916 en NPR 2917 uitgegeven. Bij de uitgave van NEN
Geattesteerde softwarepaketten
7120 levert de NEN echter geen softwareprogramma.
De eisen waaraan NEN 7120 software dient te voldoen, staat
Softwareprogramma’s die op de NEN 7120 zijn gebaseerd,
in een wijzigingsblad Beoordelingsrichtlijn (BRL) 9501. Het
worden nu geleverd door marktpartijen (lees: softwarebu-
wijzigingsblad verwijst voor de testen en resultaten naar
reaus). Voor het verkrijgen van een Omgevingsvergunning
ISSO-publicatie 54. Op basis van BRL 9501 kunnen de soft-
moet de EPC-berekening zijn gemaakt met een geattesteerd
warebedrijven hun softwarepakket laten attesteren door de
softwarepakket.
CI ’s, te weten KIWA of IKOBKB. De softwarebedrijven dienen alle testen aangewezen door de BRL 9501 uit te voeren en de
Testen van software
resultaten in te dienen bij de CI. De CI voert random zelf ook
In de softwareprogramma’s moeten de rekenregels uit de
een aantal testen uit die in publicatie 54 staan. Alleen als de
NEN 7120 goed zijn verwerkt. Om daar zorg voor te dra-
resultaten van alle testen binnen de gestelde bandbreedte
gen, heeft ISSO in opdracht van Agentschap NL voor zowel
vallen, wordt een softwarepakket geattesteerd. Inmiddels
woningen als utiliteitsgebouwen ongeveer 100 verschil-
hebben de CI’s de NEN 7120 softwarepakketten geattesteerd
lende testen ontwikkeld. De testen zijn opgenomen in ISSO-
van de softwareleveranciers Bink, DGMR, Earth, EPOS, VABI
publicatie 54 ‘Energie Diagnose Referentie’ en worden ook
en de 2 Snoeken. Meerdere kunnen volgen.
gehanteerd door de Certificerende Instellingen (CI’s). De gedefinieerde testen bevatten een groot aantal energiebe-
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Kees
sparende maatregelen die in gebouwen genomen kunnen
Arkesteijn,
[email protected] 3
ISSO-INFO 50 maart 2013
ISSO-publicaties
ook digitaal
Maak nu gratis kennis met ISSO-Digitaal.nl! ISSO-publicaties zijn een begrip in de sector. U kunt niet zonder deze kennis. Om tegemoet te komen aan de hedendaagse wensen biedt ISSO de in publicaties vervatte kennis óók digitaal aan. Vanuit de digitale publicaties is het tevens mogelijk om de kennis van BRISwarenhuis te raadplegen (mits u daar een licentie voor heeft).
MAAK NU GRATIS KENNIS MET ISSO -DIGITAAL.NL EN VRAAG DE PROEFLICENTIE AAN OP WWW.ISSO.NL
Duurzaamheid vereist bijscholing van 200.000 vakmensen Waar staat Nederland als het gaat om energetische verduurzaming? Onder de vlag van het Europese IEE BuildUpSkills doet Nederland (BUS-NL) onderzoek in de markt, het bedrijfsleven en het onderwijs. Hierover is een rapport verschenen met onderzoeksresultaten en scholingsacties. Wat blijkt? Ruim 200.000 vakmensen in Nederland hebben extra scholing nodig.
de komende drie jaar midden in de ‘Kenniskloof’ (CHASM/ GAP). In die periode moet die kloof worden overbrugd met bewustwording en bekwaming. Alleen dan zal de vraagkant van de markt (de early mass) voldoende vertrouwen krijgen om zonder of met overzienbaar risico opdracht te geven tot verduurzaming.
Aanpassing kennisaanbod BUS NL stelt voor om de beroepscompetentieprofielen aan te vullen met competenties die de innovators en early
BUS-NL is opgericht om de bouwsector de Europese doel-
adaptors essentieel achten voor de gewenste uitvoerings-
stellingen voor 2020 te kunnen laten behalen. Om succesvol
kwaliteit van duurzame gebouwen & installaties. Door deze
en met kwaliteit de doelstellingen te halen, is extra scholing
vervolgens te koppelen aan het beschikbare bijscholingsaan-
nodig van ruim 200.000 vakmensen in de bouw- en instal-
bod, wordt direct duidelijk welk kennisaanbod ontbreekt.
latiesector in een tijdsbestek van zeven jaar. Hoe pakken
Bovendien kan het nieuwe en bestaande opleidingsaanbod
we dit aan? En vooral: wat is er nodig? Het bedrijfsleven en
aan de hand van de profielen worden verbeterd en aange-
onderwijs zijn samen verantwoordelijk voor nieuwe vakmen-
scherpt, met name op het gebied van certificering en accre-
sen, zoals gekwalificeerde schoolverlaters, zij-instromers en
ditatie.
bestaande werknemers die een upskilling van vaardigheden krijgen. Echter, de huidige structuur van het opleidingssysteem in Nederland is voor de extra scholing niet flexibel genoeg ingericht. Volgens BUS NL is de behoefte aan scholing in Nederland gekoppeld aan de implementatiefasen voor productinnovaties, zoals verbeeld in de ‘technology adoptation lifecycle’ (Everett Rogers). Om de Europese doelstellingen voor 2020 te kunnen behalen, moet een scala aan innovatieve technieken worden toegepast én is het nodig de kennis- en ervaringskloof tussen de innovators en de early majority te overbruggen.
Innovators
Early Adaptors
Early Majority
Late Majority
Laggands Area under the curve represents number of customers
“The Chasm”
Technology Adaption Lifecycle
Meer informatie Oplossing
Het onderzoeksrapport kunt u downloaden via
Rond de innovatieve technieken is door de innovators en
www.buildupskills.nl.
early adoptors ruim voldoende praktijkervaring opgedaan.
Voor vragen kunt u contact opnemen met Marco Hofman,
Door kennisinstituten als SBR en ISSO is al een groot deel
[email protected].
van deze kennis vertaald in ontwerprichtlijnen en in een aantal gevallen ingebed in post-initiële opleidingen (cursussen en examens). Volgens BUS NL bevindt de sector zich in 5
ISSO-INFO 50 maart 2013
Publicatie over BIM
KennisKaart
Praktische kennis in een notendop
Aan de hand van publicatie 109 kunnen de installateur en adviseur volwaardig meedraaien als een van de partners in het BIM-proces.
De KennisKaart is een praktisch hulpmiddel voor uitvoerders in de installatietechniek. Hiermee heeft u de belangrijkste informatie over een onderwerp bij de hand.
BIM, dat staat voor Bouwwerk Informatie Model, is een digitaal datamodel waarin alle gegevens van een gebouw
ISSO maakt KennisKaarten over alle mogelijke onderwer-
(ontwerp-, de bouw- en het beheerproces) zijn opgeslagen
pen in de installatietechniek. De eerste serie KennisKaarten
en geïntegreerd. Voordat de eerste steen is gelegd, is het
is gereed: deze kaarten behandelen onderwerpen op het
bouwwerk tot in detail doorgerekend en te zien. In de essen-
gebied van ventilatie, sanitair en elektrotechniek. U kunt
tie draait BIM om samenwerking en transparantie tussen alle
ze gratis raadplegen op www.isso-kenniskaarten.nl of via
projectleden: met BIM werken alle betrokken partijen binnen
www.isso.nl. Ondertussen wordt gestaag doorgewerkt aan KennisKaarten op vele andere werkgebieden.
en buiten de installatiesector. Het doel is kennisdeling, verster-
Kort en bondig gratis kennis
ken van de samen-
KennisKaarten behandelen kort en bondig praktische
werking tussen partij-
toepassingen. Als het even kan worden stappenplannen,
en in de bouwkolom
foto’s, tekeningen en overzichtelijke schema’s gebruikt. De
en vermindering van
kaarten leggen bijvoorbeeld uit hoe een ventilatiesysteem
faalkosten. BIM maakt
werkt, wat een vetafscheider is of een brandslanghaspel. Een
het eenvoudiger om
KennisKaart kan ook een toelichting geven bij het uitvoeren
de totale life cycle
van specifieke installatietechnische werkzaamheden. Voor
costs van een project
uitvoerders, waaronder monteurs en werkvoorbereiders, is
in beeld te brengen.
de compacte informatie bijvoorbeeld handig als geheugensteuntje of als checklist.
Horloges gelijk zetten Vele organisaties hebben de handen ineengeslagen om BIM
KennisKaart met uw logo?
goed te stroomlijnen, waaronder de overheid, bouwbedrij-
Tegen een vergoeding is de kaart verkrijgbaar in een gela-
ven, ontwerpbureaus en softwareleveranciers. Publicatie 109
mineerde uitvoering op dubbelzijdig A4: op stevig papier
maakt onderdeel uit van eenduidige kennisoverdracht over
en eventueel met het logo van uw bedrijf. Daardoor is de
BIM. De publicatie is door ISSO ontwikkeld in opdracht van
KennisKaart duurzamer en komt u op de werkplaats en bij
de sectorprominente organisaties OTIB, Uneto-VNI, TVVL en
opdrachtgever goed voor de dag. De kaarten kunt u bestel-
PIT.
len in de ISSO-winkel op www.isso.nl.
Must have voor installateurs en adviseurs
Oproep Gebruikers van de KennisKaarten worden uitgenodigd de
Publicatie 109 geeft inzicht in wat BIM is. Elementair zijn de
KennisKaarten te beoordelen. Heeft u een opmerking, aan-
projectfasen die naadloos in elkaar moeten overlopen. Om
vulling of verbetering? Laat het ons graag weten via www.
inzicht te geven in de fases is gebruik gemaakt van de MKK-
isso-kenniskaarten.nl. U kunt per kaart een beoordeling
structuur. Met deze projectfasering (van programmafase
achterlaten.
tot en met beheerfase) wordt duidelijk wat gedurende een BIM-project van de projectleden en de organisatie wordt verwacht. Daarbij worden ook de meest geschikte samenwerkingsvormen onder de loep genomen. Last but not least behandelt de uitgave een aantal type software. ISSO-publicatie 109 verschijnt voor de zomer in print en in digitale vorm. De publicatie is dan te bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen via www.isso-digitaal.nl. 6
Crowdsourcing
Oproep voor het maken van KennisKaarten Met behulp van crowdsourcing ontwikkelt ISSO onder meer KennisKaarten en onderdelen van ISSO-publicaties. Momenteel wordt gezocht naar partners die willen meedenken over meterruimten in woningbouw en over communicatiesystemen. Als tegemoetkoming worden prijzen uitgereikt.
ISSO KennisKaart
voor beheerders en onderhoudsmonteurs Brandslanghaspels zijn bedoeld om een (begin van) brand door gebruikers van het gebouw te bestrijden. Om de goede werking te allen tijde te waarborgen moeten brandslanghaspels ten minste eenmaal per jaar worden gecontroleerd en onderhoudswerkzaamheden worden uitgevoerd. Waar staat wat je moet doen? Voor de uitvoering van controle en onderhoud verwijst Waterwerkblad WB 1.4G naar NEN-EN 671-3. Volgens deze Europese norm moet, naast de jaarlijkse controle, eens in de vijf jaar de brandslanghaspel worden onderworpen aan een persproef.
KennisKaart over meterruimten woningbouw
Controles van terugstroombeveiligingen in brandblusleidingen en voorzieningen die deel uitmaken van het legionellabeheersplan, zoals de verzegeling van bedieningsafsluiters, staan niet in NEN-EN 671-3.
In Bouwbesluit 2012 zijn geen randvoorwaarden opgenomen
Het Gebruiksbesluit schrijft voor dat controle en onderhoud van brandslanghaspels moeten worden bijgehouden in een logboek.
over meterruimten. Toch is er behoefte aan duidelijkheid hierover. En wat te doen met de extra functie van meter-
Flexibele aansluiting zwenkbare brandslanghaspel
ruimten? Zo wordt steeds meer elektronica in meterruimten
Wat voor brandblusinstallatie en welke voorzieningen? De brandblusinstallatie kan direct na de watermeter (leveringspunt drinkwater) zijn gescheiden van de leidingwaterinstallatie. Afhankelijk van de leveringsdruk en gebouw-hoogte is een brandpomp opgenomen. De splitsing in een separate installatie kan ook na een drukverhogingsinstallatie of verderop in de leidingwaterinstallatie zijn aangebracht. Direct na de scheiding/splitsing moet de brandblusinstallatie zijn voorzien van een beveiligingseenheid EA, compleet met afsluiter(s) in open stand verzegeld. Deze beveiligingseenheid moet ook zijn aangebracht in de aansluiting van de brand-slanghaspel op een geïntegreerde brandblus-/leidingwaterinstallatie, tenzij de lengte van de aansluitleiding tussen de bedienings-afsluiter van de haspel en de aftakking op de doorstroomde leiding < 150 mm is.
geplaatst, waaronder WIFI-routers, intelligente energie meters, glasvezelaansluitingen en apparatuur voor saldering. Daarnaast moet er ruimte beschikbaar zijn voor toekomstige
Handbediende bedieningsafsluiters moeten in gesloten stand zijn verzegeld. Een automatische bedieningsafsluiter in het binnenwerk van een haspel kan niet zijn verzegeld, in dat geval moet de straalpijp of straalpijphouder zijn verzegeld.
Onderwerp Omschrijving Aanwezige
01
Een beschrijving van mogelijk aanwezige
Alle brandblusleidingen moeten bij het binnenkomen en verlaten van een ruimte en bij aftakkingen zijn voorzien van een sticker ‘geen drinkwater’. De brandslanghaspel moet zijn voorzien van een sticker ‘alleen te gebruiken bij brand’.
installaties installaties in een meterruimte. Afmetingen van standaard meterruimte voor woningen. Afbeelding van een indeling van een meter-
Jaarlijkse controle en onderhoud brandslanghaspel (NEN-EN 671-3:2009 en WB 1.4G) Volg instructies op van fabrikant; het onderstaande moet in ieder geval worden uitgevoerd: Slang geheel van de haspel rollen en onder druk zetten door openen van (hand)bedieningsafsluiter en vervolgens controleren of:
a) brandslanghaspel geen lekkage, roestvlekken of andere zichtbare beschadigingen vertoont; b) brandslanghaspel is voorzien van een goed leesbare gebruiksinstructie; c) plaats van de brandslanghaspel (met een voorgeschreven pictogram) duidelijk is aangegeven; d) brandslanghaspel stevig (aan de muur) is bevestigd; e) volumestroom stabiel en voldoende is1); f) drukmeter, indien aangebracht, goed werkt; g) gehele lengte van de brandslang vrij is van scheurtjes, vervormingen, slijtage of andere beschadiging. Vertoont slang een beschadiging dan testen op de maximale werkdruk of direct vervangen. h) slangklemmen van het juiste type zijn en stevig vastgemaakt; i) haspel in beide richtingen soepel draait; j) van zwenkbare haspel het draaimechanisme van de zwenkarm soepel werkt en onder de vereiste hoek kan uitklappen (delen 1 en 2 van NEN-EN 671); k) handbediende bedieningsafsluiter van het juiste type is, gebruik soepel en werking correct is; l) of, werking van automatische afsluiter correct is, en zo ook van de (eventueel) verborgen (in open stand verzegelde) onderhoudsafsluiter; m) watertoevoeraansluiting in goede staat verkeerd, in bijzonder de eventuele flexibele aansluitingen; n) haspelkast vrij van beschadigingen is en de deur soepel is te openen 2); o) straalpijp van het juiste type is en makkelijk te gebruiken; p) slanggeleider goed en soepel functioneert en stevig is bevestigd. Vervolgens: q) brandslanghaspel voorzien van een onderhoudssticker; r) bedieningsafsluiter in gesloten stand, en de afsluiter(s) in brandblusleiding in open stand, verzegelen; s) controleren of op haspel de sticker ‘alleen te gebruiken bij brand’ aanwezig is en op de brandblusleiding(en) de sticker ‘geen drinkwater’; t) vastleggen gegevens van controle en onderhoud en eventuele druktest in het logboek. Zorg dat na de werkzaamheden de brandslanghaspel klaar is voor direct gebruik. Indien uitgebreide onderhoudswerkzaamheden noodzakelijk zijn moet een waarschuwingslabel ‘Buiten gebruik’ worden aangebracht en de gebruikers/bewoners van het gebouw hierover worden geïnformeerd. 1) Het gebruik van een stromingsmeter en drukmeter wordt aanbevolen. 2) Een brandslanghaspel in een kast wordt als een systeem beschouwd. Dit houdt onder meer in dat wanneer een deur van een haspelkast een belemmering vormt voor het uitlopen van een slang, het geheel wordt afgekeurd
ruimte met denkbare installaties. Voorstel positionering van slimme meters in een meterruimte.
laties. Wat zijn de consequenties van installaties nabij
Veiligheid Welke veiligheidsaspecten zijn op meter-
of aangesloten op communicatiesystemen? Op de
ruimten van toepassing?
KennisKaart wordt beschreven hoe communicatiesyste-
Wet- en
Welke wet- en regelgeving zijn op meter-
men werken en welke invloed ze kunnen hebben op de
regelgeving
ruimten van toepassing?
eigen (ontworpen) installatie. Niveau leesbaarheid: MBO 4.
Do’s en don’ts Opsomming van elementen die fout kunnen gaan tijdens de aanleg en het gebruik van
Raadpleeg www.isso.nl, menu ISSO en vervolgens crowdsourcing voor nadere informatie.
meterruimten.
Onderwerp Omschrijving
toepassingen, zoals smart grids, 12V systemen en een home
Communicatie-
box voor elektrische auto’s. Daarnaast worden meterruimten
Welke communicatiesystemen zijn en
systemen komen er (bedraad en onbedraad).
vaak gebruikt als extra opslagmogelijkheid voor huishoude-
Illustraties maken de werking duidelijk.
lijke apparatuur. ISSO wil een KennisKaart ontwikkelen voor ontwerpende partijen die meterruimten moeten opnemen in
Wet- en
Welke wet- en regelgeving zijn op com-
woningbouwprojecten. Voor uitvoerende partijen komen op
regelgeving
municatiesystemen van toepassing?
de kaart praktische tips voor de invulling van meterruimten.
Veiligheid Welke veiligheidsaspecten zijn op com-
Niveau leesbaarheid: MBO 4.
municatiesystemen van toepassing? Veel voorkomende Wat zijn de problemen bij aanleg en
KennisKaart over communicatiesystemen Installateurs en installatie-adviseurs moeten weten welke communicatiesystemen invloed kunnen hebben op instal7
problemen en
gebruik? Wat zijn de oorzaken? Wat zijn
de oplossingen
de oplossingen? ISSO-INFO 50 maart 2013
SLIMMER
SAMEN WERKEN
EZE D T E Z URS E B K VA ST IN A V NU DA N E G UW A
30 SEPT. T/M 4 OKT.
JAARBEURS UTRECHT
UW ONTMOETING MET VERNIEUWING Elektrotechniek richt zich op de elektrotechnisch installateur en de industrie. Op de beurs worden de nieuwste systemen, technologieën en producten op het gebied van onder meer industriële elektronica, meet-, regel- en
bedieningsapparatuur, installatiemateriaal, verlichting, bekabeling, gebouwbeheersystemen en domotica gepresenteerd. Naast een breed exposantenaanbod wordt er een uitgebreid inhoudelijk programma samengesteld over actuele vraagstukken binnen de markt.
Meer info: www.elektrotechniek-online.nl
Kennisproducten over ketels gestookt met biomassa Conform de Renewable Energy Sources Directive moeten duurzame energie-installaties in Nederland door een certificeringssysteem gewaarborgd worden. Eén van de duurzame technieken in de richtlijnen gaat over biomassaverbrandingsinstallaties. Deze worden beschreven in de nieuwe ISSO-publicatie ‘Ontwerpen, installeren en beheren van biomassaverbrandingsinstallaties’.
teurs beschikbaar om de optimale toepassing van biomassa gestookte ketels te certificeren. De landen hebben recentelijk besloten het materiaal (oorspronkelijk in Zwitserland ontwikkeld) over te nemen en gezamenlijk toe te passen. Op basis van dit materiaal ontwikkelt de ISSO-Kontaktgroep 10003 de ISSO-publicatie 108 ‘Het ontwerpen, installeren en beheren van met biomassa gestookte verbrandingsinstallaties’.
ISSO-publicatie over biomassa Biomassaverbrandingsinstallaties zijn onder te verdelen
De ISSO-publicatie zal weer als basis dienen voor opleidings-
in houtgestookte sfeertoestellen (haarden en kachels) en
materiaal, examens en de BRL6000-22. Op basis van de BRL
biomassa gestookte ketels. De biomassa gestookte ketels
kunnen bedrijven zich laten certificeren voor het aanleggen
worden vooral gebruikt voor de levering van warm water in
van biomassa-installaties. Al deze kennisproducten zijn in de
grote gebouwen. Tot dusver worden biomassa gestookte
2e helft van 2013 gereed.
ketels vooral toegepast bij sectoren met een grote, relatief constante warmtevraag (bijvoorbeeld zwembaden) en in situaties waar biomassabrandstof relatief goedkoop kan worden ingekocht (bijvoorbeeld bij de houtverwerkende industrie). Door een toenemende belangstelling voor duurzame energie is ook de populariteit van biomassa gestookte ketels gestegen. Hierdoor is het aantal biomassa gestookte ketels de afgelopen vijf jaar verdubbeld van ongeveer 1.000 naar zo’n 2.000 installaties. Na de introductie van een SDE-tarief (SDE staat voor Stimulering Duurzame Energieproductie) op duurzame warmte in 2012, wordt het marktpotentieel verder uitgebreid.
Situatieschets Het belang van een goed ontworpen en aangelegde biomassaverbrandingsinstallatie wordt al jaren onderkend door de markt. Vooral de laatste vijf tot tien jaar zijn er veel nieuwe leveranciers van biomassa gestookte ketels ten tonele verschenen met slechts beperkte ervaring. De techniek van biomassa gestookte ketels kan als uitontwikkeld worden beschouwd. Maar vooral door de beperkte ervaring en kennis bij nieuwe spelers, worden fouten gemaakt in de dimensionering van de installatie, de keuze van verschillende systeemcomponenten en de uitvoeringswijze. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de veiligheid. Het kan de biomassainstallaties ook een slecht imago geven en verdere marktin-
Tijdens een van de Kontaktgroepvergaderingen is een
troductie belemmeren.
bezoek gebracht aan de biomassacentrale in Marum (Groningen). Deze centrale, met een capaciteit van
Over de landsgrens
500 kW, verzorgt de warmtebehoefte van een aantal
In landen als Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk zijn bio-
gemeentelijke gebouwen, zoals het zwembad, het
massa gestookte ketels al veel langer concurrerend met het
gemeentehuis en een verzorgingstehuis.
conventionele alternatief (huisbrandolie). In de landen is voldoende hout als brandstof beschikbaar en is stoken op
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André
hout traditie. Ook is daar opleidingsmateriaal voor installa-
Derksen,
[email protected]. 9
ISSO-INFO 50 maart 2013
Kennispartners zitten vooraan Eerste bijeenkomst goed ontvangen
‘Een waardevolle bespreking.’ Zo is de eerste informatiebijeenkomst met de ISSO-Kennispartners door meerdere leden getypeerd.
Kennispartners in gesprek met projectcoördinatoren van ISSO Sinds 2012 kunnen organisaties zich aan ISSO binden als Kennispartner. Op die manier worden praktijk, theorie en ervaringen onderling uitgewisseld. Bekeken wordt hoe en op welke gebieden de organisaties elkaar kunnen versterken. Daarbij is het voor de deelnemers een manier om zich met het ISSO-label te profileren met kwaliteit. Inmiddels hebben zich acht bedrijven aangesloten, een aantal dat blijft groeien.
Wat speelt er in de sector? Paul Blahowetz, co-directeur onderzoeksbureau Immolab: ‘Het is een meerwaarde voor bedrijven om te kunnen participeren als Kennispartner. We horen van ISSO en de andere partners in een vroeg stadium wat er speelt in de sector. Vanaf links: Peter ’t Lam (ISSO), Eric Evers (Dekra certification) en Kevin Kanters
Deze bedrijven staan voor kwaliteit
Links Dick van Drooge, rechts Paul Blahowetz van Immolab 10
Website KBI compleet vernieuwd De site van KBI, informatieloket voor certificering in de bouw- en installatiesector, is compleet op de schop gegaan. Www.kbi.nl richt zich nu op professionals én op consumenten.
Daarbij is kennisdeling een interessant uitgangspunt voor ons. Je kunt kennis inbrengen vanuit je vakgebied, in ons geval op het gebied van water en lucht. Hierdoor kan de theorie goed op de praktijk worden afgestemd. Daarbij is het leerzaam om te horen hoe totaal andere bedrijven in de sector hun doelen proberen te bereiken. We zijn ook
Sinds de oprichting in 2001 heeft KBI flink aan de weg getim-
Kennispartner geworden voor naamsvermelding in de
merd. Zo heeft de stichting haar klantenkring uitgebreid tot
gerenommeerde ISSO-publicaties. De publicaties zijn lei-
ver buiten de sector. Dat vroeg om een andere inrichting van
dend voor ons en voor onze opdrachtgevers. Zo gebruikt
de website.
Immolab sinds de oprichting publicatie 55.1, die over legionella gaat. Via de publicaties weten opdrachtgevers ons sneller te vinden.’
Spin in het web In februari staken de Kennispartners voor de eerste keer de koppen bij elkaar op het kantoor van ISSO. Niemand wilde de bespreking missen. Als Kennispartner zit je dan ook vooraan als het gaat om actuele projecten van ISSO en (nieuwe) wet- en regelgeving in de sector. Van dat laatste is ISSO, als spin in het web van de installatiesector, als een van de eerste op de hoogte. Zo steken de projectcoördinatoren van ISSO hun licht op als voorzitter of lid van (inter)nationale commissies, onderwijsinstellingen of in netwerken.
Energielabel Nieuwbouw Onderwerpen van de afgelopen bespreking zijn onder meer de invoering van het Energielabel Nieuwbouw, alternatieve technieken voor legionellabestrijding, de groei-
Wat is anders?
ende markt voor luchtfiltertoepassingen en de kwaliteit
Bij de vaste bezoeker valt direct de facelift op. De site oogt
van woningventilatie. Ook is er genoeg ruimte voor het
nu fris en modern. Andere veranderingen aan de site is een
uitwisselen van ervaringen en om te netwerken. ‘Nuttig,
verbeterd zoekproces en de toevoeging van diverse sociale
interessant en waardevol,’ typeerden de Kennispartners
media. Een elementaire verandering is de structuur. De
de eerste bespreking.
bezoeker moet een keuze maken uit vier klantenkringen: certificaathouders, bedrijven , opdrachtgevers of consumenten.
Belangstelling? Meer informatie over het Kennispartnership met ISSO
Voor ieder wat wils
kunt u lezen op www.isso.nl onder de menukeuzes ISSO
Via de menu-opties is specifieke informatie te vinden. Iedere
en Partners of neem contact op met Anneli van Kleven,
klantenkring heeft immers totaal andere vragen en wensen.
[email protected].
Certificaathouders bijvoorbeeld zien direct een overzicht van alle certificaten. Bedrijven die nog niet gecertificeerd zijn, kunnen zich oriënteren op de waarde van een certificaat en op opleidingen. Opdrachtgevers worden direct geleid naar een pagina met gecertificeerde bedrijven. En consumenten krijgen meteen informatie over actuele onderwerpen als het
KENNISPARTNER
energielabel gepresenteerd. Surf vooral even naar www.kbi.nl om een kijkje te nemen.
11
ISSO-INFO 50 maart 2013
50ste editie ISSO Info Alweer achttien jaar geleden verscheen de eerste editie van ISSO Info. Dit jubileumnummer is een uitgelezen kans om even terug te blikken. Wat speelde er sinds 1994 in de installatiesector en bij ISSO?
2003, editie 20: Installatiebedrijf Kwekel BV wordt begunstiger van ISSO. Kwekel is een van de eerste begunstigers die hun bedrijfsnaam graag aan ISSO willen verbinden. 2003, extra editie 21: Jaap Hogeling 25 jaar directeur van ISSO. 2004, editie 26: alle publicaties van ISSO staan online via
1994: editie 1: in 1994 bestaat ISSO twintig jaar. In het kader
www.isso-digitaal.nl. 2005, editie 28: het brede netwerk van ISSO wordt bekrach-
van dit lustrum kondigt ISSO een speciale bijeenkomst aan met als programma: technologische ontwikkelingen
tigd met een relatiedag, bekend als Najaarsoverleg.
op weg naar de 21e eeuw.
Aankondiging van de eerste bijeenkomst.
1994: editie 3: in deze editie staat de energieprestatienor-
2006, editie 32: het kantoor van ISSO, dat is gevestigd in een
mering (EPN) centraal, die geldt vanaf 1 december 1995.
groot Rotterdams kantorencomplex naast het centraal
Bij nieuw te realiseren publicaties houdt ISSO voortaan
station, groeit uit zijn voegen en verhuist van de vijfde
rekening met de EPN. Ook organiseert ISSO praktijkbij-
naar de tweede etage. 2007, editie 33: twee elementaire publicaties over het ener-
eenkomsten ‘werken met de energieprestatie-eisen’. 1996: editie 7: ISSO op internet! De website van ISSO heet
gielabel zijn definitief: publicaties 75 ‘Energielabel voor
dan nog http://home.pi.net~isso.
utiliteitsgebouwen’ en 82 ‘Energielabel voor woningen’.
1998: editie 9: presentatie van ISSO-publicatie 43. Het grote
2008, editie 37: must have voor installateurs is het
boek geeft een overzicht van alle standaardconcepten
Handboek Sanitair van Will Scheffer. Dit is herzien door
voor klimaatinstallaties. Voor de installatieontwerper is
door ISSO en krijgt de titel: Instructieboek ‘Ontwerpen
de uitgave onmisbaar gereedschap.
van sanitaire installaties’.
1999: editie 11: ISSO bestaat 25 jaar. Deze mijlpaal wordt
2009, editie 40: ISSO bestaat 35 jaar en viert dat met een
gevierd met een symposium met als thema: ‘2015 is dich-
jubileumbijeenkomst. Gastspreker Maarten van Rossem
terbij dan u denkt’.
voorspelt: ‘Als de opwarming van de aarde doorgaat,
2000, editie 14: een dik nummer in twee kleuren! Deze edi-
dan zit u snor. Dan moet er immers steeds meer worden
tie staat geheel in het teken van de VSK-beurs 2000, waar
gekoeld.’ 2010, editie 43: Jaap Hogeling (rechts op de foto) neemt
ISSO samen met Vabi een stand deelt. Daarom is deze Info ook een podium voor Vabi.
afscheid als directeur van ISSO. Rob van Bergen (links)
2001, editie 16: de databank www.legionellavraagbaak.nl is
volgt hem op.
in de lucht. 2003, editie 19: het blad krijgt voor die tijd een moderne look! .
2011, editie 46: ISSO reikt de eerste ISSO-award uit op het Najaarsoverleg. De prijs is gewonnen door CaubergHuygen met het project ‘mijnwater’. 2012, editie 49: Jaap Hogeling is benoemd tot officier in de Orde van Oranje Nassau. 12
uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Legionellacode woninginstallaties herzien
Op het gebied van: Legionellapreventie begint op de tekentafel en eindigt bij
het juiste gebruik, beheer en onderhoud van de leidingwaterinstallaties. Al die facetten worden in de publicatie overzichtelijk belicht. De uitgave behandelt installaties voor water & gas
woningen
nieuwbouw en renovatie van bestaande woningen.
Wat wordt behandeld? De code geeft een aantal concrete adviezen die de kans op groei van legionella in de installatie minimaliseren. In het handboek is eveneens een gebruiksinstructie opgenomen die de installateur kan overhandigen aan de bewoner. Daarbij wordt nadrukkelijk gekeken naar het voorkomen van opwarming van waterleidingen door cv-leidingen.
Weer up-to-date ISBN 978-90-5044-240-4 In de herziene versie zijn onder meer verwerkt:
• • • • •
Drinkwaterwetgeving
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
Hoe ontwerp en realiseer je legionellaveilige woninginstallaties? Dat is vastgelegd in Deze uitgave is geschikt voor: ISSO-publicatie 30.5 ‘LegionellaCode woninginstallaties’. De laatste uitgave uit 2008 is onder meer herzien vanwege de nieuwe Drinkwaterwetgeving. installateur adviseur student
30.5
HERZIENE VERSIE 2013
LegionellaCode Richtlijnen voor legionellapreventie bij het ontwerp en het gebruik van leidingwaterinstallaties in woningen
Nieuwe inzichten over opwarming van drinkwater leidingen Elementen uit ISSO-SBR-publicatie 811 ‘Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren’ Elementen uit de ISSO-Checklist ‘Hotspots in water leidingen’ NEN1006 en de Waterwerkbladen.
Code voor alle leden van Uneto-VNI De uitgave werd financieel mede mogelijk gemaakt door Uneto-VNI. Alle installateurs die lid zijn van Uneto-VNI behoren te werken volgens de ‘LegionellaCode woninginstallaties’, zegt het ‘herenakkoord’ tussen Uneto-VNI en haar leden.
Hoe verkrijgbaar? ISSO-publicatie 30.5 LegionellaCode woninginstallaties is verschenen in print en in digitale vorm. De geprinte versie is voor € 40,- (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen via www. isso-digitaal.nl.
13
ISSO-INFO 50 maart 2013
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Alles over Warmte- en Koudeopslag (WKO) Publicatie, tool en instructie
Volledig technisch ontwerp
WKO’s hebben de laatste vijf jaar een hoge vlucht genomen. Om de kwaliteit te borgen, is publicatie 39 compleet herzien.
Doordat er gebruik gemaakt wordt van opslag van thermische energie, is een andere ontwerpaanpak nodig dan voor conventionele installaties, zoals ketels en koelmachines. Naast het ontwerpen op basis van benodigde capaciteiten, is het noodzakelijk mede te ontwerpen op basis van ener-
publicatie bovengronds deel: Energiecentrale communicatiemodel energieuitwisseling met omgeving
communicatiegebouwinstallatie model
energiewarmteuitwissevoorling met ziening omgeving
en benodigde activiteiten voor realisatie, onderhoud en gebouwinstallatie
bodemenergiesysteem
communicatiemodel
ondergronds deel: WKO installatie
communicatiemodel TSA
voor uitwerking gegeven. Met de ontwerpprocedures kan
koudevoorziening
een volledig uitgewerkt en gedocumenteerd technisch ont-
warmtegebruikers
werp worden gemaakt.
koudevoorziening koudegebruikers
TSA
koudegebruikers
Hoe verkrijgbaar?
ondergronds deel: WKO installatie
ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag’ is verschenen
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron
beheer. Ook wordt een technische toelichting en richtlijnen
warmtevoorziening warmtegebruikers
bodemenergiesysteem
keNNISINStItuut vOOr de INStallatIeSectOr
ONtwerp, realISatIe eN Beheer vaN eeN eNergIeceNtrale met warmte eN kOude OpSlag (wkO)
giestromen. Publicatie 39 beschrijft de ontwerpprocedures
39
bovengronds deel: Energiecentrale
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron warme bron
in print en in digitale vorm. De geprinte versie is voor € 120,– (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via www.isso.nl. De
warme bron
digitale versie is te raadplegen via www.isso-digitaal.nl.
Ontwerp, realisatie en beheer van een
WKO-expertisetool gebaseerd op publicatie 39
EnErgiEcEntralE mEt warmtE En koudE opslag (wko)
De WKO-expertisetool biedt installatie-adviseurs en installateurs een instrument waarin alle elementen voor een effectief ontwerp zijn meegenomen, waaronder gestanPublicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een
daardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen. De tool
Energiecentrale met warmte en koude opslag’ heeft betrek-
is ook bedoeld voor gebouweigenaren. Zij kunnen met de
king op open systemen. Bij open systemen wordt de tem-
software de energiecentrale van hun installatie doorrekenen
peratuur van gebouwen geregeld via warmte- en koude-
en daarmee een analyse uitvoeren van de bestaande situatie.
bronnen in de bodem. Het grondwater wordt gebruikt als
Met de tool kan de bestaande WKO-installatie ook beter wor-
transportmedium.
den beheerd en ingeregeld. De tool is gebaseerd op de vernieuwde ISSO-publicatie 39: ‘Ontwerp, realisatie en beheer
Bescherming van de bodem
van een Energiecentrale met warmte- en koudeopslag’.
Bij WKO’s mogen de optredende energiestromen geen invloed hebben op de bodem. Daarom zijn de ontwerpen
Hoe verkrijgbaar
en toepassingen van de systemen gebonden aan normen,
De WKO-expertisetool is te bestellen via www.isso.nl en kost
richtlijnen en wettelijke eisen. Hieraan kan worden voldaan
€ 695,– (excl. btw) per kalenderjaar. Bij het bestellen van de
aan de hand van onder andere publicatie 39 en de hierop
tool ontvangt u gratis de ISSO-publicatie 39.
gebaseerde BRL 6000-21.
Instructiebijeenkomst
Onmisbaar instrument De publicatie en de BRL worden door de overheid gebruikt voor het bepalen van wettelijke kaders. Hiermee is de uitga-
Kom naar een instructiebijeenkomst van een dag over de
ve onmisbaar voor gecertificeerde bedrijven of installateurs
tool en het boek. U heeft de hulpmiddelen dan snel onder
die zich toeleggen op het ontwerpen van energiecentrales
de knie. Belangstelling? Vraag naar meer informatie via
met WKO.
[email protected]. 14
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuw: ISSO-publicatie 93 ‘Brandveilige bekabeling’ Bij brand kan de bekabeling in een gebouw aanzienlijk bijdragen aan schade en vervuiling. Dit kan worden beperkt door te werken volgens de nieuwe ISSO-publicatie 93 ‘Brandveilige bekabeling’.
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
BRANDVEILIGE BEKABELING
93
Over brandveilige installaties en bekabeling bestond bijna geen informatie. Dat is met het verschijnen van publicatie ‘Brandveilige bekabeling’ van de baan. De uitgave beschrijft de mogelijkheden om bekabelingen en installaties op de juiste manieren brandveilig te ontwerpen en te installeren. In de publicatie worden alle eisen, voorschriften, normen en richtlijnen uitgewerkt en toegelicht met methoden, checklists en werkbladen. Met werkbladen worden oplossingen en voorbeelden aangedragen voor de toepassing van moeilijk brandbare en halogeenvrije kabels.
BRANDVEILIGE BEKABELING
Waar verkrijgbaar? ISSO-publicatie 93 ‘Brandveilige bekabeling ’is voor € 70,– (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via www.isso.nl. Met een abonnement op www.isso-digitaal.nl is ook de digitale versie te raadplegen.
Herzien: ISSO-kleintje over vloerverwarming en vloerkoeling Daarbij worden suggesties gedaan om uit die systemen een keuze te maken. De informatie telijke tabellen.
Wat is nieuw? Deze uitgave is geschikt voor:
In de herziene editie heeft vloerkoeling een volHet compacte en handzame boekje is onmis-
waardig hoofdstuk gekregen en er is een bijlage
baar gereedschap voor installateurs, monteurs
over wandverwarming toegevoegd. Ook staan
en ontwerpers. Ook adviseurs, opdrachtgevers
er nieuwe vloerverwarmingssystemen in en isn de op het gebied van:
en opleidingsinstituten zijn uitstekend met het
checklist ‘hotspots’ in waterleidingen uitgebreid.
boekje geholpen. Het boekje maakt u snel weg-
Het boekje is conform NEN-EN 1264 deel 1- 5 en
wijs in vloersystemen in nieuwe en bestaande
Waterleidingbesluit 2011. Verwarm
Installateurs
adviseurs
ing
utiliteit
woning- en utiliteitsbouw. Beschreven worden
studente
woningbouw
vloerverwarming en -koeling met watervoerende
Hoe verkrijgbaar?
buizen en van elektrische vloerverwarmingssy-
ISSO-kleintje ‘Vloerverwarming/vloerkoeling’
stemen. Aan de orde komen het ontwerpproces
is verkrijgbaar in print en in44-238-1 digitale vorm. Het ISBN 978-90-50
tot en met de ingebruikname en het onderhoud
gedrukte zakboekje kost € 35,- (excl. btw en ver-
van de installatie. Ook worden de voor- en nade-
zendkosten). De digitale versie is te raadplegen
len van de verschillende systemen behandeld.
via www.isso-digitaal.nl
omslag Vloerverwarmingen -koeling
15
KENNISINSTITUUT V O O R D E I N S TA L L AT I E SECTOR
wordt toegelicht met afbeeldingen en overzich-
K L E I N TJ E V LO E R V E R WA R MING EN VLOERKOELING
Wat is er zoal op de markt aan vloerverwarmingssystemen? En hoe worden ze ontworpen en geïnstalleerd? De antwoorden staan in het herziene ISSO-kleintje ‘Vloerverwarming/ vloerkoeling’.
KLEIN TJE
HER ZIENE UITGAVE 2013
Vloerverwarming en vloerkoeling
DEF.indd 1
29-01-13 11:17
ISSO-INFO 50 maart 2013
uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuw: instructieboek over drie specialistische aandrijftechnieken
Instructieboek EMO, deel 9
In de maand februari is een instructieboek over specialistische aandrijftechnieken van de drukpers gerold. Aan de hand van het boek wordt het principe duidelijk van servomotoren, PM-motoren en lineaire motoren. Het instructieboek alias naslagwerk, is een verdieping voor de gevorderde monteur. Het is geschreven in navolging van een complete serie met werkinstructies voor elektromechanisch onderhoud (EMO). In tegenstelling tot de werkinstructies, geeft dit instructieboek een uitgebreide theoretische achtergrond.
Aandrijftechnieken Centraal in het ISSO-instructieboek met als titel ‘Elektromechanisch onderhoud: speciale aandrijfmotoren’, staan drie specialistische aandrijfmotoren waarvan u bij dit stukje afbeeldingen ziet. Het boek geeft een overzicht van toepassingsmogelijkheden en behandelt de werking van de speciale aandrijfmotoren. Aan de hand van het boek kunt u de motoren leren herkennen. Het onderhoud van de drie aandrijftechnieken is divers en complex: daarom zijn daarover alleen de belangrijkste aandachtspunten opgenomen. ISSO schreef het instructieboek in opdracht van OTIB en UnetoVNI, vakgroep EMO. De uitgave kost € 55,– (excl. btw en verzendkosten). Een digitale versie is verkrijgbaar via isso-digitaal.nl.
AGENDA
Agenda 2013 2 april, 16 april en 14 mei
Instructiebijeenkomst ‘Nieuw in NEN1010’
Zwolle, Leeuwarden en Bunnik
9 april
Congres ‘Alternatieve technieken tegen legionella’
Utrecht
18 april
Nationaal Brandveiligheid Congres
Ede
24 april
Instructiebijeenkomst ‘Legionellapreventie & het drinkwaterbesluit
Rotterdam
Mei
Workshop Geothermie
n.t.b.
Juni
Workshop PCM
n.t.b.
Juni
Cursus ‘Succesvol toepassen EPG in de praktijk’
Rotterdam
19 september
ISSO-najaarsoverleg
Rotterdam
30 september – 4 oktober
Elektrotechniek 2013
Utrecht
3, 10, 17, 24 en 31 oktober
Masterclass hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen
Rotterdam
24 september + 1 oktober
Instructie Legionellaveilig beheren van Koeltorens voor gebouwbeheerders
Utrecht
15 oktober + 22 oktober
Instructie Legionellaveilig beheren van Koeltorens
Utrecht
voor deskundige Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl 16
Opgericht: platform voor commissioning Dutch Building Commissioning Authority (DBCA)
Het nieuwe platform Dutch Building Commissioning Authority gaat de kwaliteitsborging door commissioning op de kaart zetten. ISSO is medeoprichter en Rob van Bergen, directeur ISSO, is voorzitter van het platform.
Het platform DBCA - opgericht op donderdag 31 januari 2013 - gaat commissioning in Nederland promoten als efficiënte methode voor prestatieborging. Dat doet het platform door commissioning concreet te maken. Bijvoorbeeld door de ont-
Commissioning is gericht op de kwaliteitsbeheersing en
wikkeling van instrumenten en opleidingen en door bedrij-
prestatieborging van gebouw en installaties voor zowel
ven met de methode te inspireren en te verbinden. Deze
bestaande bouw als nieuwbouw. Die focus levert een
ambities sluiten goed aan bij de visie van ISSO om het kwali-
gezond werk- en leefklimaat op en goede energieprestaties.
teitsdenken in de bouw- en installatiesector te versterken.
Daarbij levert de methode een bijdrage aan een duurzame samenleving. Niet minder belangrijk: commissioning zorgt
Groeiend aantal leden
voor kostenbesparing door beperking van faalkosten.
Behalve ISSO zijn de oprichters en leden van DBCA: TVVL, VCCN, FEDEC, NVBV, VERAC, FME, DGBC, Nederlandse
Commissioning is rijzende ster
Brancheorganisatie voor GebouwAutomatisering en SBR.
Commissioning groeit in betekenis en waarde. Zo zijn bij
Het aantal leden wordt nog verder uitgebreid.
duurzaamheidskeurmerken BREEAM-NL en LEED al credits te verdienen wanneer bij bestaande bouw of nieuwbouw
Meer informatie is verkrijgbaar via Rob van Bergen,
het commissioningproces is doorlopen. In ISSO-publicaties
[email protected].
100 t/m 108 worden al methoden (voor duurzaam beheer en onderhoud) beschreven die in bestaande gebouwen met commissioning zorgen voor een lagere energierekening en meer gebruikerstevredenheid.
Samenwerking met Airco-Kenniscentrum Kennis verspreiden
ISSO gaat samenwerken met de oprichters van de site www.Airco-Kenniscentrum.nl. De site maakt de wereld van airco-installaties begrijpelijk voor de consument.
De samenwerking met Airco-Kenniscentrum.nl past in de doelstelling van ISSO om kennis over installaties zo breed mogelijk te verspreiden. Daarbij wil ISSO paal en perk stellen aan de verwarring van gehanteerde begrippen in de instal-
Met behulp van de databank op Airco-Kenniscentrum.nl kan
latiesector en daarbuiten. Als partner van de site draagt ISSO
de lezer bijvoorbeeld een offerte begrijpen van een instal-
onder meer bij aan de bepaling van begrippen van airco’s.
lateur of leverancier. Of de gebruiker kan beoordelen welke
Voor specifiek en gedetailleerde informatie over installaties
airco aan zijn verwachtingen kan voldoen. Aan duidelijkheid
wordt de lezer doorverwezen naar uitgaven van ISSO, waar-
hierover bestaat zonder meer behoefte. De site, nog geen
onder de KennisKaarten (de KennisKaarten worden beschre-
twee jaar oud, is in dik een jaar tijd al op 28.000 onderwer-
ven in deze ISSO Info).
pen bekeken. Behalve bijvoorbeeld architecten of makelaars zijn ook opleidingsinstituten geholpen met de informatie en
Lang leven
voorlichting op de site.
Op zijn beurt wil Airco-Kenniscentrum.nl met de samenwerking een stempel drukken op de kwaliteit van de informatie. Daarbij willen ze alle verzamelde informatie op de site ook garant stellen voor de toekomst. Arjan Schrauwen (
[email protected]) is projecteider en aanspreekpunt over de site van Airco-Kenniscentrum.nl. 17
ISSO-INFO 50 maart 2013
EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013
Workshops Geothermie en Phase Change Materials In mei en juni organiseert ISSO workshops over de technieken Phase Change Materials en Geothermie. In de workshops worden de technieken behandeld aan de hand van voorbeeldprojecten. Daarna gaat ISSO graag in gesprek met partijen die met de technieken werken of aan de slag willen gaan.
passen. ISSO onderzoekt in Nederland de potentie om voor geothermie ontwerp- en uitvoeringsrichtlijnen op te stellen.
Wat zijn phase change materials? Phase Change Materials (PCM’s) bieden de mogelijkheid om thermische energie op te slaan bij een specifieke temperatuur. De temperatuur is gelijk aan de temperatuur waarop het materiaal smelt, stolt, verdampt of condenseert. PCM
ISSO wil de markt gaan voorzien van informatie en kennis op
zit nog in de pioniersfase en wordt daarom nog niet vaak
het gebied van Phase Change Materials en Geothermie en
gebruikt. ISSO wil meer bekendheid geven aan de techniek
onderzoekt waar de behoefte ligt. De aftrap is een workshop
in de vorm van ontwerprichtlijnen, zodat de techniek breder
over deze twee technieken.
in de markt kan worden gezet. Met PCM’s kunnen installaties waarschijnlijk kleiner worden uitgevoerd. Daardoor vragen
Wat is Geothermie?
de installaties minder materiaal en zijn daardoor duurzamer.
Een opkomende, duurzame techniek is het gebruik van geothermie ofwel aardwarmte. Bij geothermie wordt energie
Belangstelling?
gebruikt dat in bodemwater met een relatief hoge tempera-
Mail ons via
[email protected]. Geef in uw mail aan welke
tuur is opgeslagen. In tegenstelling tot Warmte en Koude
van de twee workshops uw belangstelling heeft, wat het
Opslag (WKO) - waarbij overtollige warmte of koude in de
raakvlak van de techniek is met uw bedrijf en met hoeveel
bodem wordt gepompt en bij warmtevraag weer uit de
deelnemers u wilt komen. Na aanmelding informeren we u
bodem wordt gepompt - is geothermie veel directer toe te
over datum, locatie en tijd. Deelname is gratis.
ISSO-congres
Alternatieve technieken tegen legionella Aanmeldformulier
Presentatie van uw product?
✔ 9 april, 13.00 - 18.00 uur ¨
Ja, ik meld me aan voor het ISSO-congres à € 265,– per persoon
Tijdens het congres zijn er mogelijkheden voor
¨
Ja, ik bestel gelijktijdig
productpresentaties op een kennismarkt. Voor meer
(aantal) ISSO-publicatie(s) 55.4 voor € 56,– (excl. btw en
informatie kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal
verzendkosten, inclusief 30% korting) per stuk.
via
[email protected] Bedrijf:
Hoe voorkomt u legionella wanneer gewoon thermisch beheer niet werkt? Op het ISSOcongres reiken we diverse 30% alternatieve prevenkorting op nieuwe ISSO-publicatie 55.4 tietechnieken aan. Heeft u op wat voor manier dan ook te maken met leidingwaterinstallaties, dan mag u dit congres niet missen.
Soort bedrijf:
Contactpersoon*:
M/V
Praat mee op twitter #issonl
Functie:
ISSO-congres
Alternatieve technieken tegen legionella
Adres*:
Postcode*:
Plaats*
Telefoon*:
Fax:
E-mailadres*:
010 - 213 03 84 of mailen naar
[email protected].
behandeld in de nieuwe ISSO-publicatie 55.4
‘Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties’.
U kunt dit formulier ook faxen naar
De onderwerpen uit het ISSO-congres worden
Namen van de deelnemers:
2 3
Bestelt u bij uw aanmelding gelijktijdig de nieuwe
ISSO-publicatie 55.4, dan ontvangt u op deze uitgave
1
30% korting. De reguliere prijs bedraagd € 80,–.
Om korte metten te maken met deDe gevaren vanaprillegiouitgave verschijnt omstreeks 2013. nella in drink- en proceswater, zijn in de laatste vijf jaar
* veld verplicht
nieuwe technieken ontwikkeld en bestaande verbeterd.
ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam T 010-206 59 69 F 010-213 03 84
Dinsdag 9 april 2013 Van 13.00 tot 18.00 uur Jaarbeurs Utrecht
www.isso.nl
Inspiratiebronnen zijn onder meer technische vindingen, de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit en de Regeling regionellapreventie.
•
Programma
•
Een ervaringsdeskundige presenteert de aanpak van een beheersplan voor alternatief beheer. Het College voor de Toelating van Gewasbeschermings
Op het congres presenteren prominente sprekers en gere-
middelen en Biociden (Ctgb) geeft een toelichting op de
nommeerde fabrikanten hun kennis over alternatieve tech-
toelating van biociden voor drinkwaterdesinfectie.
•
nieken. Aan bod komen wetgeving en richtlijnen tot en met
• •
Het RIVM presenteert de resultaten van het onderzoek naar effectiviteit van beheerstechnieken voor legionella in
technische toepassing en beheersplan. Will Scheffer, deskundige drinkwater en legionella, geeft
drinkwaterinstallaties.
een toelichting op de wetgeving over legionella.
Een aantal bekende fabrikanten ten slotte, stellen preven-
Certificeringsinstituut KIWA gaat in op de beoordelings-
tieve desinfectietechnieken aan de orde. Deze technieken
richtlijnen 6010 en 14010.
zijn mogelijk door middel van: 18
Uit de media
Nieuwe uitgaven:
‘Platform Duurzame Huisvesting presenteerde tijdens een seminar in februari drie nieuwe duurzaamheidsinstrumenten
Kleintje Vloerverwarming en vloerkoeling*
voor de utiliteitsbouw: Greenlease Menukaart, Kieswijzer
Kleintje Water*
Duurzaamheidsmaatlatten en Energiekaart Winkels. Met
Kleintje Legionellapreventie*
deze drie nieuwe instrumenten wil het platform de verduurzaming binnen de utiliteitsbouw een stimulans geven. De
ISSO-publicatie 30.5
Kieswijzer Duurzaamheidsmaatlatten werd gepresenteerd
LegionellaCode*
Deze uitgave is geschikt voor:
van ISSO.’
installateurs
Op het gebied van:
Ontwerp, realisatie
adviseurs
en beheer van een
publicatie
Energiecentrale met
Bron: Real Estate Magazine, februari 2013. gebouwen
veiligheid
elektro & ICT
warmte en koude opslag (WKO)*
Medewerkers ISSO schrijven blogs
ISSO-publicatie 93 Brandveilige
De medewerkers van ISSO tekenen hun kennis op hun vakOpleidings- en
gebied of hun visies regelmatig op in een blog. Zo schreef
ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
ISSO-publicatie 109 BIM
projectcoördinator Arjan Schrauwen een blog over de erger-
ISBN 978-90-5044-241-1
nis van elektrische bekabeling in huis. Volgens hem is beka-
93
BRANDVEILIGE BEKABELING
Instructieboek EMO deel 9,
beling hopeloos ouderwets en heeft inductie de toekomst.
Speciale aandrijfmotoren
Ook Rob van Bergen, directeur van ISSO, is gaan bloggen. Hij beantwoordt veel gestelde vragen over energie. Betalen we
*Dit is een herziene uitgave
niet teveel aan energie? Sorteren al die maatregelen voor
• • • • • • •
bekabeling
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
ISSO-publicatie 39
BRANDVEILIGE BEKABELING
door zelfstandig adviseur Jerry Neimann en André Derksen
energiebesparing nou wel effect? De blogs kunt u vinden op
Deze uitgaven zijn (binnenkort) te bestellen via de ISSO-winkel op
de homepage van ISSO.nl onder nieuwsberichten.
www.isso.nl of digitaal te raadplegen via www.isso-digitaal.nl.
Tweets #ISSOnl
verwarmingslint circulerend warmwater pasteurisatie membraanfiltratie
@InstalVerspeek: Mooi artikel van @Rob_van_Bergen
uv-licht
van #ISSOnl “Het succesvol toepassen van technie-
anodische oxidatie/elektrodiafragmalyse
ken, valt of staat met kennis”.
koper-zilver-ionisatie.
Uw gastheer op het congres is Rob van Bergen. Het pro-
@HydroscopeBV: Wij zijn trots kennispartner van
gramma biedt volop ruimte om vragen te stellen en te
#ISSOnl. Het bordje heeft een mooie plek gekregen.
netwerken. @unetovninieuws: #Vloerkoeling en hotspots in #ISSOnl-
Uw investering
kleintje #vloerverwarming #techniek #installatietechniek.
De deelnameprijs bedraagt € 265,– (excl. btw) per persoon. @issolam (Peter ‘t Lam): Concept #BIM rapport procesrichtlijn
Aanmelden
#ISSOnl bijna beschikbaar.
U kunt zich aanmelden via www.isso.nl onder menu kennisbijeenkomsten/agenda.
@KalsbeekBV: In #ISSOnl #ThemaTech staat een mooi artikel van Egbert Leiting (senior adviseur Kalsbeek).
Presentatie van uw product?
#Legionellapreventie centraal tijdens de #bouw.
Bedrijven kunnen op de kennismarkt van het congres hun producten of diensten presenteren. Voor deelname
OPROEP
kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal via
Twitter mee via #ISSOnl. Interessante, leuke of informatieve
[email protected].
Tweets worden opgenomen in de ISSO Info. 19
ISSO-INFO 50 maart 2013
Voor in uw agenda:
ISSO-najaarsloverleg 2013 19 september Innovatie en duurzaamheid: dat is het thema van ons jaarlijkse Najaarsoverleg op donderdag 19 september van 13.00 tot 18.00 uur.
Aan het thema van de bijeenkomst wordt onder meer invulling gegeven door ontwerper Daan Roosegaarde. Zijn visie op innovatie en duurzaamheid is zonder meer inspirerend. Roosegaarde mixt kunst en techniek tot baanbrekende interactieve projecten die de verbeelding soms te boven gaan.
Oproep voor ISSO-award 2013 Traditiegetrouw wordt ook dit jaar de ISSO-award uitgereikt. Heeft uw bedrijf een duurzaam en innovatief project en heeft u daarbij gebruik gemaakt van ISSO-publicatie(s)? Dan nodigen wij u uit mee te doen. Wellicht krijgt u een podium op het Najaarsoverleg met zijn ruim tweehonderd deelnemers. Kijk op YouTube via ISSO.nl naar de presentatie van Schouten Techniek, winnaar van de prijs in 2013. Vanaf 5 april staat het reglement en het inschrijfformulier op www.isso.nl.
Uw investering ISSO-relaties ontvangen een persoonlijke uitnodiging voor De bijeenkomst voor u en al onze andere relaties vindt deze
deze bijeenkomst. De deelnameprijs voor overige geïnteres-
keer plaats in het Scheepvaart en Transportcollege (STC) aan
seerden bedraagt € 195,– (excl. btw) en € 75,– (excl. btw) voor
de Maas. Het grijsblauwe gebouw van Neutelings Riedijk
uw introducé.
Architects is een icoon van de Rotterdamse skyline. De bijeenkomst is een mooie kans om het opmerkelijke gebouw te
U kunt zich voor Najaarsoverleg aanmelden via
bezoeken en het bijzondere uitzicht te zien.
www.isso.nl, menu kennisbijeenkomsten.
Colofon ISSO Info is een uitgave van
ISSO, het kennisinstituut van de installatie
Vormgeving: Stijlmeesters
ISSO
sector, houdt zich bezig met het identificeren
Kruisplein 25
van kennisvragen binnen de installatiesector,
Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese
3014 DB Rotterdam
het ontsluiten en toegankelijk maken van
van Warmerdam
Postbus 577, 3000 AN Rotterdam
deze kennis in de vorm van praktische ISSO-
De uitgever kan niet aansprakelijk worden
Tel. 010 - 206 59 69
publicaties en het bevorderen van het
gesteld voor persoonlijke of materiële schade,
Fax 010 - 213 03 84
gebruik van ISSO publicaties als norm-
veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-
[email protected], www.isso.nl
stellende richtlijnen.
nele kolommen. 20
