ISSO INFO. ISSO logische partner voor inspectieprotocollen. Gevolgen nieuwe regelgeving kwaliteitsborging bouw

IS S O INF O

54

A P R IL 2 015

Gevolgen nieuwe regelgeving kwaliteitsborging bouw

ISSO logische partner voor inspectieprotocollen In 2016 worden naar verwachting alle schakels in de bouwen installatieketen zelf verantwoordelijk voor het voldoen aan de eisen in het Bouwbesluit. Voor die nieuwe situatie heeft de installatiesector onder meer opnameprotocollen nodig. In die materie heeft ISSO veel ervaring en is daarmee een geschikte kandidaat voor de ontwikkeling daarvan.

De bouwen installatiesector zijn gebaat bij meer duidelijkheid over de privatisering van bouwen woningtoezicht. De overheid is nog steeds verantwoordelijk voor de wetgeving, maar controleert steeds minder op de naleving van die wetten. Hoe kunt u in een dergelijke situatie bewijzen dat u aan al uw verplichtingen hebt voldaan?

ERVARINGSDESKUNDIGE IN OPNAMEPROTOCOLLEN Voor het nieuwe private systeem van kwaliteitsborging ziet ISSO een taak voor zichzelf weggelegd. Zo kan ISSO bij uitstek worden ingezet als ervaringsdeskundige bij het ontwikkelen van opnameprotocollen. 1

verder op pag 2  ISSO-INFO 54 APRIL 2015



vervolg van pag 1 -

voor de kwaliteit van installatietechnische vakmensen als

In opdracht van de overheid heeft ISSO ook al de

ontwerpers, installateurs en inspecteurs. De certificerende

methodieken ontwikkeld voor de toetsing van gebouwen

instellingen toetsen producten, bedrijven en processen.

aan de energieprestatie-eisen en het bijbehorende verplichte

ISSO maakt de technisch-inhoudelijke richtlijnen,

energielabel voor nieuwe en bestaande gebouwen. Dit

beoordelingsrichtlijnen en protocollen voor de toetsing van

private systeem kan volgens ISSO worden uitgerold naar alle

de installaties in de praktijk en de certificeringsregelingen

gas-, water en elektrotechnische installatietechnieken en

wijzen deze aan als instrumenten. Dit systeem maakt

wellicht ook naar noodverlichting, vluchtwegaanduidingen

de aansprakelijkheid van bouwers en installateurs naar

en andere brandveiligheidsvoorzieningen.

consumenten en opdrachtgevers een stuk duidelijker.’

SCENARIO PRIVATE KWALITEITSBORGING

UW LOKET VOOR OPNAMEPROTOCOLLEN

Binnen ISSO heeft projectcoördinator Kees Arkesteijn de

Partijen die belang zien in de ontwikkeling van

nodige ervaring in de ontwikkeling van opnameprotocollen

opnameprotocollen door ISSO kunnen contact opnemen

met marktpartijen. Wat is volgens hem een wenselijk

met Anneli van Kleven via [email protected].

scenario voor de private kwaliteitsborging in de installatiesector? Arkesteijn: ‘Als vanouds ontwikkelen

Bron: ‘ISSO wil inspectieprotocollen verder ontwikkelen’ verschenen in MAG1010

stichtingen als SCIOS en KvINL de certificeringsregelingen

De gasinstallatie als achilleshiel van de sector

3

Kennispartners benutten samenwerking

4

Databank met alle begrippen en symbolen

4

ISSO kennisleverancier Nederlandse Concepten Bibliotheek

5

O PR O E P

PR O J E C T E N

Achtergrondinformatie over wijzigingen systematiek Energielabel 5 1e postbachelor-opleiding voor onderhoudsmanagement

6

De rol van ISSO in Europa

7

ISSO-Kleintje ‘Optimaliseren van klimaatregelingen’

7

ISSO-kleintje Elektrische Vervoer

8

Nieuwe techniek warmteterugwinning vereist aangepaste richtlijn

9

ISSO zoekt technische projectcoördinator

9

Nelissen Ingenieursbureau over ISSO-publicatie 74 ‘Thermische behaaglijkheid’

10

Afscheid met een lach

11

E D U C AT I E

NIEUW

Kennisbron van sanitaire technieken en legionellapreventie 12 ISSO-kleintje ‘Binnenklimaat’ staat vol praktische kennis

14

Verschenen: NTR over de beperking van installatiegeluid

15

Nieuwe publicatie over warmtepompen lucht-lucht

16

Cursus over hydraulische schakelingen oogst succes

17

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

18

Agenda 20

ISSO-info nummer 54

content

2

De gasinstallatie als achilleshiel van de sector ISSO biedt ondersteuning met vernieuwd ISSO-kleintje ‘Gas’ en gratis webinar

KLEINTJE GAS

Vrijwel maandelijks halen gasinstallaties negatief het nieuws. Tijdens het schrijven van dit artikel zijn zes mensen naar het ziekenhuis gebracht vanwege koolmonoxidevergiftiging, opgelopen in een Rotterdamse sportkantine waar de afvoer van de cv-installatie is los geraakt. Hoe kunt u als installateur van gasinstallaties fouten en ongelukken voorkomen?

ISSO levert ook andere bijdragen in het voorkomen van fouten met gasinstallaties. Zo heeft u als installateur een bijzonder praktische richtlijn met het herziene ISSO-kleintje ‘Gas, richtlijnen voor veilige en energiezuinige gasinstalla ties’. ISSO-kleintje Gas (redactie: ISSO en Kiwa-Gastec) is een van de belangrijkste hulpmiddelen bij het ontwerpen, installeren en onderhouden van gasinstallaties. Het praktijkgerichte zakboekje behandelt gasinstallaties met een maxi-

Het werken met gasinstallaties brengt een grote verant

male belasting van 130 kW. Naast nieuwbouwsituaties gaan

woordelijk met zich mee. Nog steeds veroorzaken fouten

de richtlijnen in op uitbreiding en wijziging van bestaande

met gasinstallaties ieder jaar weer doden en gewonden.

gasinstallaties. Afbeeldingen en praktijkvoorbeelden verdui-

Toch stelt de overheid geen vakbekwaamheidseisen aan de

delijken de materie.

installateur van gasinstallaties; certificeringen en keuringen zijn op vrijwillige basis. De installateur die zijn vakmanschap

Geheel herzien

aan kan tonen met certificaten en keurmerken, wint echter

De nieuwe editie is compleet herschreven. Het nieuwe

steeds meer terrein. Bijvoorbeeld met het OK CV-keurmerk,

ISSO-kleintje (het voormalige Kleintje GAVO) behandelt de

dat door UNETO-VNI is ontwikkeld met steun van de over-

praktische voorschriften van:

• de laatste versies van de gastechnische normen en

heid.

NPR 3378

• Bouwbesluit 2012 • Europese energiewetgeving (Ecodesign) • Gastec QA-keuringseisen • nieuwe certificeringsregelingen.

OK CV-KEURMERK Het OK CV-keurmerk, dat per 1 januari 2015 in het leven is geroepen, moet het aantal ongevallen met cv-ketels verminderen en de cv-installaties zuiniger maken. Daarbij biedt het keurmerk consumenten en andere opdrachtgevers de

Door de instructieve afbeeldingen is het kleintje ook bijzon-

garantie dat het onderhoud precies volgens de voorschrif-

der geschikt als lesmateriaal. Er worden ook instructiebijeen-

ten van de fabrikant wordt verricht. Om te kunnen werken

komsten georganiseerd. Voor meer informatie kunt u onze

onder het keurmerk, behoort een bedrijf in het bezit te

website raadplegen.

zijn van de juiste erkenning (SEI of Sterkin) en een servicemonteur in dienst te hebben die is opgeleid tot Energie

HOE VERKRIJGBAAR?

Service Specialist (zie www.ok-cv.nl voor meer informatie).

ISSO-kleintje ‘Gas, richtlijnen voor veiliger en zuiniger gasin-

Het opleidingsmateriaal voor de Energie Service Specialist

stallaties’ is vanaf medio april in te zien en voor € 50,- (excl. ver-

is gescreend door ISSO. Bedrijven met een OK CV-keurmerk

zendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl.

worden ook geregistreerd op QBIS.nl, Kwaliteitsregister

De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op

Bouw- en Installatiesector.

www.isso-digitaal.nl, onze digitale bibliotheek.

Gratis webinar over gasinstallaties in de praktijk Uw presentator: Oscar Nuijten,

VOOR WIE?

specialist op het vakgebied Gas

Het webinar informeert u over het ontwerpen, installeren en onderhouden van gasinstallaties met een maximale belasting van 130 kW. Valt dit onder uw werkterrein? Grijp

Nuijten informeert u over:

• problematiek bij gasinstallaties • regelgeving, normen en richtlijnen • certificeringen en keurmerken (Ecodesign, Gastec, KOMO-

dan dit webinar aan om u te laten informeren.

LIVE CHATTEN Tijdens het webinar kunt u rechtstreeks vragen stellen. De

Instal, OK CV)

• toepassing van ISSO-kleintje Gas.

vragen worden tijdens het webinar beantwoord.

WANNEER?

DOET U MEE?

Donderdag 16 april van 12.00 tot 13.00 uur.

Aanmelden kan via isso.nl onder Kennisbijeenkomsten. 3

ISSO-INFO 54 APRIL 2015

Kennispartners benutten samenwerking

Samenwerking leidt tot meer kwaliteit in de sector toren. De voorbeeldprojecten dienen ook als extra toets voor de berekeningen in ISSO-publicaties.

KENNISPARTNER

GRONDIGE VALIDATIE

Veel rekensoftware is gebaseerd op ISSOpublicaties. Wat geeft die software nu precies voor resultaat? De software leveranciers en Kennispartners Vabi, BINK en Stabiplan laten hun software valideren in een pilot aan de hand van voorbeeldprojecten.

Als pilot hebben de betrokken Kennispartners gezamenlijk gekozen voor ISSO-publicatie 55 ‘Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen’. Bewust is gekozen voor een complexe berekening, zodat het proces van de validatie grondig kan worden onderzocht. De focus van de validatie ligt op volumestroomberekeningen. Slaagt de pilot, dan volgen ook voorbeeldprojecten bij andere software en publicaties.

Klanten van software, zoals u er wellicht een bent, zijn vaak geholpen met voorbeeldprojecten. Die projecten dienen als

INSPELEN OP NIEUWE PUBLICATIES

houvast voor uw eigen project en tonen aan dat de software

Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de softwareleve-

ook in andere situaties ten minste naar verwachting functio-

ranciers gaan anticiperen op publicaties die nog in de maak

neert. Om die reden gaan Vabi, BINK en Stabiplan hun soft-

zijn. Op die manier kunt u als gebruiker direct beschikken

ware samen met ISSO valideren aan de hand van een aantal

over passende software bij het verschijnen van een nieuwe

casussen met woongebouwen, hotels, zorgvastgoed en kan-

publicatie.

Databank met alle begrippen en symbolen van het koelvermogen. Ook de toeleveringsindustrie en het onderwijs geven hun eigen betekenis aan zaken, materialen en processen. Ergo: iedere vakdiscipline heeft zo zijn eigen definities en jargon. Dat leidt niet zelden tot vergissingen, fouten, tijdsvertraging, kosten en kan een effectieve samenwerking in de weg staan. Om die reden en in het kader van BIM is ISSO gestart met de ontwikkelingen van een databank.

Iedere vakdiscipline heeft zo zijn eigen definities en jargon en dat leidt niet zelden tot vergissingen en fouten. Daarom maakt ISSO voor de installatiesector een online databank met gestandaardiseerde begrippen en symbolen. De databank sluit aan op de bestaande NEN-normen en ISSO-publicatie 101 ‘Onderhoud en onderhoudscontracten’.

STANDAARD VOOR INSTALLATIESECTOR De ISSO-databank bevat een gestandaardiseerd overzicht met definities voor begrippen en grafische en wiskundige symbolen die in de bouwen de installatiesector worden gehanteerd. Gedefinieerd wordt de terminologie die gebruikt kan worden voor overlegsituaties tussen opdrachtgever en adviseur en ontwerpend technicus en installateur. Onder meer de begrippenlijsten van alle ISSO-publicaties

De installateur heeft het over een glas, de architect over

dienen als basis. De databank, wordt naar verwachting na

een venster, de consument over een raam. Bij topkoeling

deze zomer van geïntroduceerd en is voorlopig gratis in

denken veel opdrachtgevers aan het beste koelsysteem dat

gebruik. Op termijn volgt ook een app van de databank.

verkrijgbaar is, terwijl adviseurs denken aan de beperking

Wordt vervolgd! 4

Achtergrondinformatie over wijzigingen systematiek Energielabel Rondom de systematiek van het Energielabel is een en ander veranderd. Alle achtergrondinformatie hierover heeft ISSO beschreven in drie gratis white papers. U kunt de white papers opvragen via [email protected]. WONINGEN VRUCHTBARE SAMENWERKING KENNISPARTNERS

De belangrijkste verandering is dat elke particuliere

Deze pilot is een goed voorbeeld van de vruchtbare samen-

woningbezitter zonder label een voorlopig Energielabel

werking van Kennispartners met ISSO. De Kennispartners leg-

ontvangt. Bij de verkoop van een woning of bij een nieuw

gen zelf een creatieve en functionele relatie tussen hun ser-

huurcontract, behoort de huiseigenaar een definitief

vice of product en dat van ISSO en de andere Kennispartners.

Energielabel te overleggen. Dit verplichte label ontvangt

Dit kan zonder meer bijdragen tot een win-winsituatie voor

de bewoner als hij de woningkenmerken in een webtool

de betrokken partijen en staat mede in dienst van de kwali-

heeft ingevoerd en dit door een erkend deskundige is

teitsverhoging in de sector. Meer informatie over het kennis-

gecontroleerd. Het meer onderbouwde Energielabel dat

partnerschap staat op www.isso.nl onder ISSO/Partners of is

tot 1 januari 2015 van toepassing was, wordt alleen nog in

op te vragen bij Anneli van Kleven via [email protected] of

een Energie-index uitgedrukt. Dit is vooral belangrijk voor

(010) 206 59 41.

professionele woningbezitters, omdat de huurwaarde ervan afhankelijk is. Meer informatie staat in twee white papers voor respectievelijk particuliere eigenaren en voor professionele verhuurders.

ISSO kennisleverancier voor Nederlandse ConceptenBibliotheek

EPB- EN EPN-ADVISEUR In de utiliteitsbouw geldt per 1 juli 2014 een nieuwe regeling voor het vaststellen van het Energielabel. Een energielabel moet worden opgesteld door vakbekwame EPB- en/of EPN-adviseurs. U dient als adviseur te werken volgens de basis- of de detailmethode uit ISSOpublicatie 75.1. De publicatie is wettelijk aangewezen in combinatie met de Beoordelingsrichtlijnen (BRL’en)

De toekomstige databank van ISSO wordt gekoppeld aan de Nederlandse Concepten Bibliotheek van de BouwInformatieRaad (BIR). ISSO is met haar databank een van de bronhouders van dit digitale woordenboek.

9500-03 en 9500-06. Het opstellen van het energielabel voor bestaande utiliteitsgebouwen dient te gebeuren door een EPB-adviseur die werkt volgens BRL 9500-03 in combinatie met de basismethode. Is een label nodig voor een nieuw, zeer energiezuinig of zeer sterk gerenoveerd utiliteitsgebouw, dan behoort de EPN-adviseur te werken

De Nederlandse conceptenbibliotheek voor de gebouwde

volgens BRL 9500-06 in combinatie met de detailme-

omgeving (CB-NL) gaat alle taal uit de bouw definiëren en

thode. Een gebouw kan via de BRL 9500-03 nooit hoger

uniformeren. Dit komt onder meer de ketenintegratie en de

dan Energielabel A behalen. Via de Detailmethode kan

verdere implementatie van BIM ten goede. De bibliotheek

een gebouw zich onderscheiden met een Energielabel

laat onder meer BIM-software begrijpen wat de gebruiker

A+, A++ of A+++. Meer informatie staat in de white paper

bedoelt. Als mede-bronhouder is ISSO verantwoordelijk

voor utiliteitsbouw.

voor de registratie van begrippen en definities uit de installatiesector. Aan de bibliotheek werken alle partijen in de

BENT U AL GECERTIFICEERD?

bouw mee en heeft daarom een grote kans van slagen.

Het energielabel voor utiliteitsgebouwen mag alleen

Nieuwsgierig? Neem vooral een kijkje op www.cb-nl.com.

worden opgesteld door gecertificeerde bedrijven. 5

verder op pag 6  ISSO-INFO 54 APRIL 2015

vervolg

van pag 5 -

WEBINAR OVER ENERGIELABEL Voor het verkrijgen van een certificaat kunt u zich op QBIS.nl

Over de wijzigingen in de systematiek van het energiela-

oriënteren op geaccrediteerde opleidingen en examens. De

bel kunt u een webinar terugzien op het Youtubekanaal

site is ook dé vindplaats voor bedrijven en consumenten die

van ISSO. Daarin doet ISSO-projectcoördinator Kees

op zoek zijn naar erkende bedrijven en vakbekwame profes-

Arkesteijn helder verslag van alle wijzigingen per januari

sionals. Behaalt u een certificaat, dan krijgt u op QBIS.nl een

2015 en de werking van de systematiek. Arkesteijn heeft,

registratie.

in samenwerking met de marktpartijen en in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, de opnameprotocollen mede ontwikkeld.

1e postbachelor-opleiding voor onderhoudsmanagement SIGNALEN UIT DE SECTOR

Avans+ start dit najaar met de eerste integrale postbachelor-opleiding op het gebied van Maintenance Management Installatietechniek. De opleiding is ontwikkeld in samenspraak met de branche. Ook ISSO leverde een aanzienlijke bijdrage.

Rob van Bergen, directeur ISSO: ‘Voor ons is het belangrijk dat opleiders luisteren naar de signalen uit de markt en hier verder op inspelen. ISSO is verbonden aan Avans+ door deelname in de AdviesRaad. In die raad bespreken we signalen en behoeften vanuit de markt én de ontwikkeling, professionalisering en kwaliteitsverbetering van nieuwe en bestaande

De opleiding Maintenance Management Installatietechniek is

opleidingstrajecten. Het is voor de branche belangrijk dat

voor de professional die werkzaam is in de installatietechniek

Avans+ deze signalen oppakt en daar haar opleidingen op

en in brede zin betrokken is bij onderhoudsmanagement

aanpast.

van (complexe) gebouwgebonden installaties of contracten. Onderhoudspartijen dragen immers steeds vaker verant-

INBRENG ISSO

woordelijkheden en lopen risico’s doordat er prestatiecon-

‘Het is voor ISSO vanzelfsprekend dat wij in kennis wilden

tracten worden afgesloten. Deze contracten vragen meer en

bijdragen aan deze specifieke opleiding voor de installa-

meer de opdrachtgever te ontzorgen voor de lange termijn.

tietechniek. Zo leverden we input voor het programma, de

De opleiding stoomt professionals klaar voor deze nieuwe

eindkwalificaties en de leerdoelen. We brachten kennis in

taken en verantwoordelijkheden.

over de actuele ontwikkelingen op het gebied van veiligheid, wetgeving, certificeringen en duurzaamheid. Ook gaven we

DENKEN VANUIT KLANTWAARDE

input over het borgen en bewaken van de prestaties van een

Binnen het programma wordt, naast (onderhoudstechnische)

installatie op basis van een functionele benadering,’ aldus

kennis, aandacht besteed aan onder andere bedrijfskundige

Van Bergen.

aspecten, asset management, wetgeving, contractmanagement en gespreks- en adviesvaardigheden. Het realiseren

ACHT MAANDEN STUDIE

van duurzame samenwerkingsverbanden en denken vanuit

De postbachelor opleiding Maintenance Management

klantwaarde zijn belangrijke pijlers van dit innovatieve ont-

Installatietechniek start vanaf 28 oktober in Breda en Utrecht

wikkeltraject.

en beslaat per week twee dagdelen (middag/avond) en tien uur zelfstudie, gedurende acht maanden. De opleiding wordt afgerond met een postbachelor-diploma van Avans+. Meer informatie staat op www.avansplus.nl/installatietechniek

6

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

De rol van ISSO in Europa ISSO is betrokken bij een drietal vanuit Europa gefinancierde projecten, te weten BuildUpSkills, PROF-Trac en Insiter. Bij al deze projecten ligt de focus op de realisatie van een energiezuinige, comfortabele en duurzame gebouwenvoorraad

STAND VAN ZAKEN BUILD UP SKILLS In 2013 en 2014 heeft BuildUpSkills onderzocht welk vakmanschap er precies nodig is in het hoogste niveau van het Middelbaar Onderwijs en welke trainingen er momenteel beschikbaar zijn. In de komende drie jaar gaat BuildUpSkills in zes regio’s aan de slag met organisaties die vakmensen

bijscholingsmaterialen.

in de regio’s trainen. In samenwerking met marktpartijen

Lessons-learned worden

en onderwijsinstellingen worden uitdagende practica en

breed gedeeld in de

e-learning materialen gemaakt. Vanuit ISSO nemen de

EU-BuildUp- community. Dit project is

projectcoördinatoren Jan Cromwijk, Marco Hofman en

begin maart 2015 gestart en loopt tot maart 2018.

Martijn van Bommel daaraan deel. Meer informatie staat

NIEUW: INSITER

op www.buildupskills.nl.

In Insiter wordt sinds eind 2014 gewerkt aan onder meer de

VAN START MET PROF-TRAC

integratie van protocollen en richtlijnen voor zelfinstructie

Jan Cromwijk en Marco Hofman nemen ook deel aan PROF-

en zelfinspectie in het BIM. Hiermee kunnen bijvoorbeeld

Trac. De doelgroep van PROF-Trac zijn building professionals

installateurs, technici en medewerkers op de bouwplaats

die betrokken zijn bij de verduurzaming van de gebouwde

direct hun eigen werk controleren of kunnen eindgebruikers

omgeving. In PROF-Trac wordt voor beroepen op HBO- en

bij oplevering de kwaliteit controleren. Kees Arkesteijn en

WO-niveau het benodigde vakmanschap en het beschik-

Jan Cromwijk zijn betrokken bij het opstellen van inspectie

bare bijscholingsaanbod in kaart gebracht. Ook worden er

protocollen en de implementatie van zelfinstructie. Meer

EU-breed trainers getraind in de inzet van de beschikbare

informatie staat op www.insiter-project.eu.

In de maak: ISSO-Kleintje ‘Optimaliseren van klimaatregelingen’ In samenwerking met opleidingsinstituut ROVC schrijft ISSO een Kleintje ‘Optimaliseren van klimaatregelingen’ met bijbehorende cursusmodulen. Het Kleintje wordt onder meer meegenomen in een nieuwe leergang van het ROVC, landelijke opleider in praktijkgerichte technische cursussen.

of het onderhouden van de gebouwinstallaties. Door de regelingen van installaties met een GBS te optimaliseren, kan ook de energieprestatie worden verbeterd. Vaak kunt u een installatie in korte tijd optimaliseren en zijn de investeringen in materiaalkosten beperkt. Hier valt dus nog veel winst te behalen.

OPLEIDING & PRAKTIJKGERICHTE INFO Een gebouwbeheersysteem (GBS) wordt gebruikt om alle

In opdracht van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds

binnen het gebouw aanwezige installaties centraal aan te

voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) is een ISSO-

kunnen sturen (reguleren), te bedienen en te laten samen-

kleintje in de maak én een specifieke leergang van het ROVC

werken (communiceren). De diversiteit van de installaties en

‘Optimaliseren met gebouwbeheersystemen’. Daarvoor

hun intelligente samenwerking maken het beheer daarvan

werken het ROVC en ISSO nauw met elkaar samen. Wordt

steeds complexer. In de praktijk blijkt echter dat het GBS niet

vervolgd!

altijd goed wordt gebruikt bij het oplossen van storingen 7


PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer Toepassingen en kansen

• Moet het oplaadpunt bemeterd worden voor afname

De toename van het elektrische vervoer in Nederland vereist specifieke kennis en biedt nieuwe kansen. ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer wijst u de weg. Daarbij beschrijft het boekje toekomstige ontwikkelingen.

elektrische energie?

• Welke informatie moet de laadvoorziening genereren in de exploitatiefase?

• Moet het oplaadpunt beschikken over een voorziening die gebruikers autoriseert voor het opladen? (een laad-

ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer is geschreven voor instal-

dienstverlening)

• Zijn Smart Charging of andere innovaties gewenst?

lateurs, adviseurs en opdrachtgevers. Zo heeft de adviseur vooral belang bij de ontwerpen uitwerkingsfase. De programmafase is onder meer interessant voor opdracht-

BOUWBESLUIT

gevers die een laadvoorziening aan willen laten leggen. En

In tegenstelling tot laadpalen valt de elektrische installatie

de installateur is zeer geholpen met de realisatiefase van

onder Bouwbesluit 2012. Werkt u volgens het ISSO-kleintje,

een laadinfrastructuur. Het document gaat vooral in op

dan voldoet u aan de wetgeving.

AC-laadmogelijkheden en minder op DC-laadmogelijkheden.

HOE VERKRIJGBAAR? PROGRAMMA VAN EISEN

ISSO-kleintje ‘Elektrisch Vervoer’ is naar verwachting voor

Een aardig voorbeeld van de praktijkgerichte werkwijze van

de zomer gereed. Wij informeren u daarover via onder meer

het handzame boekje, is het Programma van Eisen voor het

onze digitale nieuwsberichten (aanmelden kan via isso.nl).

ontwerp dat is gebaseerd op de volgende vragen:

Het kleintje is straks in te zien en voor € 50,- (excl. verzend-

• Welk type voertuig moet worden opgeladen? • Hoeveel voertuigen moeten worden opgeladen? • Wat is de gewenste locatie voor het opladen? • Moet er voor het oplaadpunt een nieuwe netaansluiting

kosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op www.isso-digitaal.nl, in onze digitale bibliotheek.

gemaakt worden?

De ontwikkeling van dit kleintje is mede mogelijk dankzij

• Gaat het om publiek of privaat terrein?

een financiële bijdrage van Stichting KIEN en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO).

8

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

OPROEP

Nieuwe techniek warmteterugwinning vereist aangepaste richtlijn LEIDRAAD VOOR VEEL BEROEPSGROEPEN

Energieneutraal bouwen is straks eerder regel dan uitzondering. Voor de realisatie van energieneutrale gebouwen blijkt warmte terugwinning uit ventilatielucht een belangrijke techniek. Daarom wil ISSO publicatie 11 gaan herzien.

De publicatie behandelt de bepaling van rendementen en energiebesparing voor verschillende systemen. Hiermee wordt de publicatie een uitstekende leidraad voor installateurs en adviseurs. De publicatie is ook geschikt als lesmateriaal voor vakonderwijs.

Oproep

Warmteterugwinning (WTW) is een methode waarbij ventilatielucht of warmwaterproductie wordt voorverwarmd door de warmte uit afvoerlucht of afvoerwater. Hierover verscheen in 1982 ISSO-publicatie 11 ‘Warmteterugwinning’

ISSO heeft financiële middelen nodig voor de herziening van deze publicatie. Partijen die daarbij kunnen ondersteunen nodigen wij uit contact op te nemen met ISSO-projectcoördinator Marco Hofman via [email protected].

gericht op utiliteit. De herziene versie wil ook de WTW voor installaties in woningen behandelen. Specifiek gaat de publicatie over warmteterugwinapparatuur (WTW) voor de utiliteitsbouw en de toepassing ervan in warmteterugwinunits in ventilatiesystemen van woningbouw.

Ben jij onze nieuwe technische projectcoördinator?

ISSO zoekt een ondernemende coördinator voor duurzame en energieneutrale projecten Je taken zijn onder meer:

• • • • • • •

b edenken en vermarkten van nieuwe innovatieve technische projecten inclusief financiering

Kruisplein 25

inhoudelijk begeleiden en beheren van projecten op basis van contract, budget en tijdschema vertegenwoordiging en branding van ISSO in externe commissies en op social media r edactioneel begeleiden van de te

3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam telefoon 010-206 65 59 fax 010 213 03 84 www.isso.nl

realiseren publicaties b eoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde rapportages

[email protected] mobiel: 06 12 34 56 78

kenn isins tituu t voor de insta llati esect or

ir. of ing. J. Naam projectcoördinator

g even van presentaties in workshops en instructiebijeenkomsten c o-creatie met opdrachtgevers.

Je achtergrond Heb je onder meer een (post) bachelor of master in de techniek afgerond of een gelijkwaardige opleiding aangevuld met technische ervaring en heb je minimaal 5 jaar ervaring met projectmatig werken? Misschien ben jij dan onze kandidaat. Kijk voor meer informatie over deze functie op www.isso.nl onder menukeuze ISSO/vacatures. Ervaring in het sanitaire vakgebied is een pre. 9


GEBRUIKERS AAN HET WOORD



GEBRUIKERS

Nelissen Ingenieursbureau over ISSO-publicatie 74 ‘Thermische behaaglijkheid’ VOOR WELK PROJECT WORDT PUBLICATIE 74 GEBRUIKT?

‘We gebruiken publicatie 74 bij alle projecten waarvoor ATG-eisen gelden.’ Aan het woord is senior adviseur Chrit Cox van Nelissen Ingenieursbureau uit Eindhoven. Op verzoek van ISSO heeft Cox de aanschaf van de publicatie toegelicht.

‘Publicatie 74 gebruiken we bijvoorbeeld voor het nieuwe Stadskantoor in Tilburg. Het huidige complex wordt gestript. Gebruikmakend van het bestaande constructieve skelet wordt een nieuw kantoor gebouwd. Daarvoor maakt Nelissen het installatietechische en bouwfysische ontwerp. Met onze kennis en ervaring en mede op basis van de ATGeisen uit de publicatie, bepalen we waar het binnenklimaat van het nieuwe gebouw aan moet gaan voldoen.’

publicatie

WAT ZIJN DE VERSCHILLEN MET DE VERSIE UIT 2004?

74

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

‘De nieuwe publicatie is meer in balans dan de vorige. Zo zijn in de publicatie ervaringen en terugkoppelingen verwerkt die sinds de vorige versie uit 2004 zijn opgedaan. De publicatie behandelt nieuwe beoordelingscriteria van de ATG-eisen en besteedt nu ook een hoofdstuk aan het thermische binnenklimaat van kantoren. In de publicatie zijn goede elementen verwerkt uit het nu vervallen researchrapport 5 ‘Ontwerp binnencondities en thermische behaaglijkheid in gebouwen’.

HOE BELANGRIJK IS DE PUBLICATIE? ‘De publicatie sluit goed aan op de dagelijkse praktijk van met name adviseurs en grote installatiebedrijven, zeker als het gaat om de ontwerpfase. Voor ons zijn de publicaties van ISSO redelijk essentieel. We gebruiken bijvoorbeeld ook wel

Eisen en achtergronden betreffende het thermisch binnenklimaat in kantoren en vergelijkbare utiliteitsbouw

de publicaties van het Rijksvastgoedbedrijf, maar ISSO geeft in haar publicaties meer ontwerptechnische informatie.’

Thermische behaaglijkheid

Nelissen Ingenieursbureau uit Eindhoven geeft advies in werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties, bouwfysica, akoestiek, brandveiligheid en duurzaamheid. Haar klanten variëren van grote vastgoedeigenaren en zorginstellingen tot schoolbesturen en gemeenten. Voor haar 100 tot 150 projecten per jaar gebruikt Nelissen sinds haar

14-11-14 16:32

oprichting in 1991 verschillende ISSO-publicaties.

INZIEN EN BESTELLEN Publicatie 74 is in te zien en voor € 60,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale

WAAROM IS PUBLICATIE 74 AANGESCHAFT?

versie is met een abonnement te raadplegen op www.isso-

‘De publicatie dient ons als hulpmiddel om concrete ATG-

digitaal.nl, onze digitale bibliotheek.

eisen (adaptieve temperatuurgrenswaarden) van een gebouw te formuleren en te selecteren, waaronder de A-, B-

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt

of C-klasse. Niet alle gegevens kun je nu eenmaal als parate

dankzij een financiële bijdrage van het Opleidings- en

kennis beschikbaar hebben. Dat geldt ook voor aanbevelin-

ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB),

gen. Het staat allemaal in publicatie 74 met achtergronden

UNETO-VNI, de stichting Promotie Installatietechniek (PIT) en

en aanverwante informatie.’

het Rijksvastgoedbedrijf.

10

Afscheid met een lach Op 1 mei 2015 mag ik met prepensioen, na dertien jaren noeste arbeid bij ISSO als projectcoördinator sanitaire installaties, gasinstallaties en legionellapreventie en een deeltijddetachering als opleidingscoördinator en docent bij Avans+. In samenwerking met collega’s en directie zijn er mooie resultaten geboekt, hebben veel ISSO-publicaties, ISSO-kleintjes en Kenniskaarten hun weg gevonden naar de werkvloer en zijn er succesvolle congressen en instructiebijeenkomsten georganiseerd. Een aantal websites en vele softwaretools zijn erg populair geworden, zoals vraagbaak-legionella.nl, SoundSpotSim en HotspotSim. In de periode 2000 tot nu hebben de vakgebieden gas, water en legionellapreventie zich prominent ontwikkeld, mede door de inspanningen en bijdragen van UNETO-VNI, TVVL, OTIB, PIT en andere participanten uit het bedrijfsleven. Daarbij werd intensief samengewerkt met de Drinkwaterbedrijven, Energiebedrijven, NEN, Kiwa, KWR, TNO, KvINL en kennispartners. Hierdoor zijn sterke producten tot stand gekomen met een hoog civiel effect. In de nabije toekomst kom ik u vast nog eens tegen, ook bij ISSO. Want in mijn prepensioen blijf ik voor de sector actief met mijn eenmansbedrijf Edu4Install*. Maar eerst maak ik tot september een fietstocht van drie maanden door Turkije en andere landen! Iedereen met wie ik namens ISSO heb mogen samenwerken wil ik bij deze hartelijk danken. Oscar Nuijten, ISSO-projectcoördinator *Education for Installatietechniek

Een greep uit de ISSO-uitgaven van Oscar Nuijten (coördinatie) publicatie

www.isso.nl

LegionellaCode voor woninginstallaties Installatiebedrijf

adviseurs

water

luchtbehandeling

utiliteit

Het ontwerpen van sanitaire installaties ISBN 978-90-5044-157-5

ISSOkleintje Gas

Legionellapreventie

gebouweigenaren

Op het gebied van:

Handboek_sanitair_cover1/4.indd 1

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-263-3 omslag legionella.indd 1

18-03-15 17:04

55.3

Ontwerpen van sanitaire installaties

Legionellapreventie in koeltorens

FILOSOOF bv

Postbus 2838

3000 CV Rotterdam

70.1

18-03-15 17:25

ISBN 978-90-5044-209-1

Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens

publicatie

INSTALL ATIESEC TO R

ISBN-978-90-5044-153-7

installateurs

ISSO-instructieboek

publicatie

ISSO-publicatie 70.1

DE

handleiding voor de sanitair installateur

Doelgroep van deze publicatie is:

T 010 206 65 55 F 010 213 03 84

www.f ilosoof bv.nl

Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens

18-03-15 17:42

ISBN 978-90-5044-158-2

BINNENRIOLERING

richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair

NTR 3216.indd 2

Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering


Warmteterugwinning uit douchewater installateur

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

Publi.cover55.5-dec2012.indd 2

Publi. cover 55.4-herzien.indd 1-2


Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties

Beheer en onderhoud van collectieve leidingwater-installaties ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam T (010) 206 59 69 F (010) 213 03 84 [email protected] www.isso.nl

18-03-15 17:52

SBR Postbus 1819 3000 BV Rotterdam T (010) 206 59 59 F (010) 413 01 75 [email protected] www.sbr.nl

Artikelnummer: 811.09 ISBN 978-90-5044-170-4

H OT S P OT V R IJ O N T W E R PE N , B O U W E N E N I N S TA L L E R E N

55.4

55.5

HOTSPOTVRIJ ONTWERPEN, BOUWEN EN INSTALLEREN Concepten ter voorkoming van ongewenste opwarming van leidingwater in nieuwbouwwoningen

ISSOpublicatie 30.5

LegionellaCode

Deze uitgave is geschikt voor:

adviseur

student

Op het gebied van:

publicatie


ISBN 978-90-5044-172-8

B E H E E R E N O N D E R H O U D CO LLEC T I E V E LE I D I N G WAT E R I N S TALL AT I E S

18-03-15 16:59

publicatie


A LT E R N AT I E V E T E C H N I E K E N V O O R L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N C O L L E C T I E V E L E I D I N G W AT E R I N S TA L L AT I E S

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C T O R

HANDLEIDING

Zorgplicht Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties

Warmteterugwinning uit douchewater

18-03-15 17:38

Alternatieve technieken voor legionella preventie in collectieve leidingwaterinstallaties

55.2

18-03-15 17:50

Binnenriolering: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

water & gas

MontagerichtlijnKunststofl.indd 1-2

publicatie

NTR 3216

30.4

woningen

ISSO/SBRpublicatie 811 ISBN 978-90-5044-240-4

publicatie


v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

MKLS

2012 2013

publicatie

HERZIENE VERSIE 2008


Opleidings- en

ontwikkelingsfonds

instructieboek


Montage- en verwerkingsrichtlijnen kunststof leidingsystemen sanitair

HANDLEIDING

M O N TAG E - E N V E R W E R K I N G S R I C H T L I J N K U N S T S T O F L E I D I N G S Y S T E M E N S A N I TA I R

ISSO-instructieboek

NTR 3216

NTR 3216 BINNENRIOLERING

55,1

ISSO-publicatie 55.4 HANDLEIDING ZORGPLICHT LEGIONELLAPREVENTIE COLLECTIEVE LEIDINGWATERINSTALLATIES

ISBN 90-5044-123-8

coverPubli.55.2-Legion.indd Alle pagina's

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

HANDLEIDING LEGIONELLAPREVENTIE IN LEIDINGWATER


Handleiding ‘Zorgplicht legionella preventie collectieve leidingwaterinstallaties’

2008

publicatie

LEGIONELLAPREVENTIE IN LEIDINGWATER

de norm voor installerend Nederland

Sanitair Montage Handboek

18-03-15 17:18

2003 2005 2007

Handleiding ‘Legionella-preventie in leidingwater’

voorheen:

ISBN 978-90-818692-0-1

Publi. cover 70.1.indd 1-2

Publi. cover 55.3.indd 1-2


EDITIE 2012

info@f ilosoof bv.nl

VOO R

[email protected]

Legionellapreventie in koeltorens

HS

K E N N ISINSTITUUT

www.isso.nl

sanitair montage handboek

instructieboek

O M G A A N M E T H E M E LWAT E R B I N N E N D E P E R C E E L G R E N S

3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84

KLEINTJE

ISSO-kleintje Legionella preventie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

ISBN-978-90-5044-155-1

Gas

L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N KO E LT O R E N S E N L U C H T B E V O C H T I G E R S

3014 DB Rotterdam Postbus 577

K L E I N TJ E L E G I O N E L L A P R E V E N T I E

Kruisplein 25

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

ISSOkleintje Water:

[email protected]

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h


SANITAIR MONTAGE HANDBOEK EDITIE 2012

tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84

KLEINTJE


Postbus 577 3000 AN Rotterdam

O N T W E R P E N VA N S A N I TA I R E I N S TA L L AT I E S

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam

K EKNE NNI NS I N S ISNT SI T U I TUUT U VT O VO OR ODRE DI N E SITNASLTLAALTLI AE TS IEECSTEOC RT O R

K L E I N TJ E G A S

ISBN 978-90-5044-166-7


ISSOpublicatie 30.5

30.5

30.5

HERZIENE VERSIE 2013

LegionellaCode Richtlijnen voor legionellapreventie bij het ontwerp en het gebruik van leidingwaterinstallaties in woningen

Hotspotsvrij ontwerpen, bouwen en installeren

18-03-15 17:46

11


Afscheid van ISSO-projectcoördinator Oscar Nuijten

Kennisbron van sanitaire technieken

Op woensdag 15 april 2015 gaat ISSO-project coördinator Oscar Nuijten genieten van het vrije leven. Nuijten heeft dan bijna dertien jaar bij ISSO gewerkt als coördinator sanitaire technieken en legionellapreventie. Zijn loopbaan loopt parallel met de ontwikkelingen op deze gebieden. Sterker nog: Nuijten is een aanjager.

opleiding gebruiken we ook ISSO-publicaties. Oscar is met zijn kennis, kunde en ervaring een belangrijke bron.’

VRAGEN UIT DE BRANCHE Eric van der Blom, UNETO-VNI, Sanitaire Technieken, afdeling Techniek & Markt: ‘Het belang van ISSO en van UNETO-VNI is de ontwikkeling, vastlegging en de overdracht van kennis, zodat deskundige mensen in de sanitaire installatietechniek

‘ISSO is steeds meer erkend als normstellend instituut op het

het (innovatieve) werk goed kunnen doen. Om dat reali-

gebied van sanitaire technieken en legionellapreventie. Dat

seren werk ik ontiegelijk veel met Oscar samen. We zijn de

is wat Oscar namens ISSO heeft bereikt,’ aldus Will Scheffer,

medemakers van alle ISSO-publicaties op het gebied van

lid van de Raad van Begeleiding namens TVVL. ‘Oscar speelt

leidingwater- en gebouwrioleringsinstallaties en we brengen

tot dusver een belangrijke rol in de uitvoering van het

de normalisatie van deze onderwerpen tot stand. Ook beant-

bestuursbeleid van TVVL, afdeling Sanitaire Technieken (ST),

woorden ISSO en UNETO-VNI veel technische vragen uit de

en van de huidige TVVL Expertgroep ST. Dat heeft geleid tot

markt.’

een succesvolle samenwerking tussen TVVL, UNETO-VNI en ISSO op het gebied van kennisontwikkeling, -vastlegging en

LEGIONELLA-UITBRAAK WESTFRIESE FLORA 1999

-verspreiding van sanitaire technieken.’

‘Oscar is een enorm goede netwerker met enorm veel inhoudelijke kennis en dat zet hij in om de sector verder te helpen,’

VAN SANITAIR TOT GAS

zegt Monique Bastmeijer, bestuurslid Technische Zaken van

De kennis over sanitaire technieken en legionellapreventie

de Stichting Veteranenziekte. De stichting heeft kennis inge-

is vervolgens vastgelegd in nieuwe en bestaande ISSO-

bracht voor diverse ISSO-publicaties over legionellapreventie

publicaties, kennisdocumenten en internetapplicaties. Als

die door Oscar zijn gecoördineerd. Sinds de eerste uitbraak

secretaris van veel werkgroepen, coördinator van de publi-

van legionellapreventie in 1999 op de Westfriese Flora in

caties en als kennisbezitter, is Oscar spin in het web. Ook

Bovenkarspel, staan de publicaties over dit onderwerp hoog

draagt hij zijn kennis over als docent van ISSO-instructies en

op de agenda van ISSO en de installatiesector. Bastmeijer:

bij Avans+.

‘Het is belangrijk dat iedereen zijn verantwoordelijkheid blijft zien, zodat ernstige incidenten of besmettingen worden

BRON VAN KENNIS, KUNDE EN ERVARING

voorkomen. Die aandacht mag niet verslappen. Met de juiste

Kees Michielsen, Productmanager Techniek van Avans+:

informatie van onder meer de ISSO-publicaties, kan de installa-

‘Oscar heeft onder meer als projectleider en opleidingsma-

tiesector een betrouwbare partner in legionellapreventie zijn.’

nager intensief meegeholpen aan de revisie en herstructurering van de opleiding Hogere Installatie Techniek (HIT). HIT is

AIMABELE MAN

een unieke opleiding tot installatietechnisch ontwerper die

‘Sinds de legionella-uitbraak in Bovenkarspel is Oscar betrok-

de sector professionaliseert naar een hoog niveau. Voor de

ken bij dit onderwerp,’ vertelt Wilfred Reinhold, senior 12

en legionellapreventie beleidsmaker bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

BEHOEFTE VAN DE SECTOR

‘We zijn elkaar dan ook regelmatig tegengekomen op net-

‘ISSO is het enige instituut in Nederland dat instructies geeft

werkbijeenkomsten over dit onderwerp. Ook maakten we

op het gebied van legionellapreventie,’ zegt Bart-Jan Kordes,

gebruik van elkaars expertise als bijvoorbeeld gastspreker.

adviseur in legionellapreventie en proceswater en ISSO-

Oscar is een aimabele en belangstellende relatie. Voor wat

docent voor de 5-daagse cursus voor legionellapreventie in

betreft legionellapreventie is de installatiesector een belang-

koeltorens voor de risico-analist. ‘Met haar instructies geeft

rijke factor. Daarom is de grote aandacht voor veilige instal-

ISSO vaak als enige een praktisch antwoord op een noodza-

laties van ISSO heel goed.’

kelijke behoefte uit de sector. Een sprekend voorbeeld is de opmerking van een cursist die al tien jaar zo’n tweehonderd

SUCCESVOLLE INSTRUCTIES

risicoanalyses en beheersplannen had opgesteld. ‘In deze

De animo van de installatiesector voor legionellapreventie

cursus heb ik pas echt geleerd hoe het moet’.

blijkt niet alleen uit de grote belangstelling voor ISSOpublicaties over dit onderwerp, maar ook door de grote

LEGIONELLAPREVENTIE

opkomst van deelnemers aan de instructies hierover. Sinds

Kordes: ‘ISSO loopt voorop in het ontwikkelen en uitvinden

1999 geeft ISSO jaarlijks instructies over de actuele stand

van competenties in de markt op het gebied van legionel-

van zaken over legionellapreventie. Oeds Kuipers, onafhan-

lapreventie. Alle formats op dit gebied komen bij ISSO van-

kelijk adviseur op het gebied van drinkwaterinstallaties en

daan. Samen met Oscar zijn we tot nieuwe inzichten geko-

legionellapreventie bij kdws.nl en freelance ISSO-docent:

men en dat heeft geleid tot bijvoorbeeld procesbenadering

‘Oscar is een netwerker. We werken samen sinds hij mij

van legionella in plaats van de focus op componenten. Het is

in 2007 heeft benaderd naar aanleiding van een door mij

een complex vraagstuk waarop we nog steeds niet alle ant-

geschreven artikel in het vakblad Installatie en Sanitair. Oscar

woorden hebben. Nederland heeft een duidelijke behoefte

is een hardwerkende man van niet lullen maar poetsen

aan beheerplannen, de juiste implementatie daarvan en op

en met veel vakkennis. En dat zie je aan zijn resultaten en

toezicht en besturing. We moeten vooral doorgaan met het

relaties. Zo beoordelen de deelnemers onze instructies met

ontwikkelen van nieuwe inzichten. Daar ligt nog een wereld

minimaal een cijfer 8. Dat is een kwaliteitswaardering die

te gaan.’

Oscar minimaal nastreeft. Daarnaast bedenken we samen Cito-examenvragen. Ook heeft Oscar nauw samengewerkt

Het werk van Oscar Nuijten wordt tijdelijk overgenomen

en lesmateriaal geschreven voor de Nederlandse Vereniging

door Arjan Schrauwen, ISSO-projectcoördinator Algemene

voor Technisch facilitair management in de Gezondheidszorg

Technieken. Hij is bereikbaar via [email protected].

(NVTG) en brengen we alternatieve technieken onder de aandacht. Namens ISSO heeft Oscar veel werk verzet.’

13


NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAV

ISSO-kleintje ‘Binnenklimaat’ staat vol met praktische kennis Wat behoort de installateur en de adviseur te weten over binnenklimaat? Dat staat in ISSOkleintje ‘Binnenklimaat’. De uitgave richt zich in het bijzonder op het binnenklimaat van kantoren, ziekenhuizen en scholen.

wat de juiste ontwerptemperatuur is of wat klachten veroorzaakt over droge lucht. Ook is te lezen welk installatiegeluid aanvaardbaar is en wat de belangrijkste parameters zijn voor metingen bij een opleveringscontrole.

ONDERWERPEN Kleintje Binnenklimaat beschrijft alle functi-

U krijgt antwoorden op bijvoorbeeld de volgende vragen:

• hoe bepaal ik welke binnenklimaateisen nodig zijn? • wat is de juiste ontwerptemperatuur voor een school,

onele eisen voor het ontwerpen en in stand

B I N N E N K L I M A AT

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

K L E I N TJ E

ezondheid

NIEUWE UITGAVEN

houden van een goed binnenklimaat. De pro-

KLEINTJE

kantoor, verpleeghuis, et cetera?

fessional heeft zijn werk goed gedaan als:

• de functionele eisen goed zijn vertaald

• wat is een aanvaardbare binnentemperatuur bij extreem

naar het ontwerp en de uitvoering van de

weer?

klimaatinstallaties

• Hoe controleer ik of een binnentemperatuur voldoet aan

houden

• welk geluidniveau van de installatie is aanvaardbaar?

• de klimaatinstallatie adequaat is onder

de ontwerpcriteria?

• voldoende verse luchttoevoer en de juiste

Binnenklimaat

• wat zijn de belangrijkste parameters voor metingen bij

temperatuur zijn gegarandeerd

HERZIENE UITGAVE

2015

een opleveringscontrole?

• tocht voorkomen wordt • de eindgebruikers tevreden zijn.

HOE VERKRIJGBAAR?

Het ISSO-kleintje beschrijft alle ingrediënten

ISSO-kleintje ‘Binnenklimaat’ is in te zien en voor € 50,- (excl.

om dit te bereiken.

verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op

25-02-15 14:31

BEHAAGLIJKE EN GEZONDE TEMPERATUUR

www.isso-digitaal.nl, onze digitale bibliotheek.

Het ISSO-kleintje toont aan hoe installaties en bouwkundige kenmerken de behaaglijkheid en de gezondheid van

De ontwikkeling van dit kleintje was mede mogelijk

gebouwgebruikers beïnvloeden. Hierdoor weet de instal-

dankzij een financiële bijdrage van het Opleidings- en

lateur of adviseur welke (prestatie-)eisen nodig zijn om een

Ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf

comfortabele woon/werk/leerplek te garanderen. Aan de

(OTIB) en TVVL, platform voor mens en techniek.

hand van het boekje bepalen installateur en adviseur ook

Even voorstellen

‘Ik ben Martijn van Bommel. Als onderwijskundig ISSOmedewerker binnen het project BuildUpSkills wil ik een bijdrage leveren in het verhogen van kennis en vaardigheden op het gebied van verduurzaming.’ ‘Sinds het jaar 2000 ben ik actief in de bouw als trainer en cursusontwikkelaar. Ik heb veel ervaring met het opzetten van trainingen en opleidingen op het gebied van duurzaam bouwen en renoveren. Actuele onderwerpen daarover probeer ik te vertalen in kennis die mensen direct toe kunnen passen. Voorbeelden hiervan zijn de mede door mij ontwikkelde praktijktrainingen voor Bouwradius Training & Advies over

Martijn van Bommel

luchtdicht bouwen, passief bouwen en integrale projectvoorbereiding.’ ‘Professionals uit de bouw, waaronder installateurs, hebben ieder voor zich een eigen taal. Dat heb ik in mijn loopbaan letterlijk ondervonden. Dankzij nieuwe ontwikkelingen als leanplannen, ketenintegratie en BIM vervaagt de scheidingslijn tussen onder meer bouwen en installeren en worden samenwerkingen steeds vanzelfsprekender.’ 14

VEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE

Nieuw samenwerkingsproduct van NEN en ISSO verschenen:

NTR over beperking installatiegeluid Hoe beperkt u installatiegeluid? Dat staat in de Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) 5076 ‘Installatiegeluid in woningen en woongebouwen’. Met de installatie- en bouwtechnische maatregelen uit de NTR voldoet u bovendien aan de nieuwe eisen aan het geluid van woninginstallaties uit het Bouwbesluit 2012.

De NTR 5076, die is gemaakt door NEN en ISSO, beschrijft hoe u de (karakteristieke) geluidniveaus van woningbouwinstallaties in verblijfsruimten terug kunt brengen naar de wettelijk (en soms privaatrechtelijk) vereiste niveaus. Aan de orde komen installaties van de eigen woning, installaties van buren en installaties die gebruikt worden door meerdere woningen. Schematisch ziet dat er als volgt uit:

Tabel: installaties in NTR 5076 Installatie

Geluidbron Geluidbron Geluidbron installaties in eigen woning installaties bij buren gemeenschappelijke installaties

Algemeen Ventilatiesystemen

n

n

Sanitaire installaties, toe-en afvoer van water

Verwarmingssystemen, warmtapwater

n

n

n

Meer Automatische specifiek parkeergaragedeuren

n

Drukverhogingsinstallatie leidingwater

n

n

Pompinstallaties voor hemelwaterafvoer en huishoudelijk afvalwater

Van al deze installaties benoemt de NTR de factoren die van

geluidvermogen van de aanwezige geluidbronnen en de

invloed zijn op de technische en de bouwkundige aspecten.

geluidisolatie van de toe te passen materialen.

De te nemen maatregelen zijn berekend op basis van het

HOE VERKRIJGBAAR? De NTR is voor € 65,- (excl. btw) verkrijgbaar via www.nen.nl heid en de liefde voor techniek en innovatie. Wanneer je een installateur hoort lijkt het wel alsof ieder pro-

Installateur

Adviseur

Gebouweigenaar Facilitymanager

bleem met techniek kan worden opgelost. Die gedre-

Op het gebied van:

venheid spreekt mij erg aan.’ algemene technieken

woningbouw

‘ISSO ken ik natuurlijk vooral van de publicaties. Met name die over het energielabel heb ik veel gebruikt. De meeste tijd bij ISSO ga ik werken aan BuildUpSkills. Dat project volg ik al sinds de start dus het is extra leuk om daar nu een actieve rol in te mogen spelen.’ ‘Alles wat met opleiden en de gebouwde omgeving te maken heeft, vind ik interessant. Ook thuis gaat het vaak over deze onderwerpen. Dat kan ook niet anders met schoolgaande kinderen en een vriendin die ontwerper openbare ruimte is.’

ISBN nummer ????????

15

NTR 5076 INSTALLATIEGELUID IN WONINGEN EN WOONGEBOUWEN

Doelgroep van deze publicatie is:

‘Wat mij opvalt aan de installatiesector is de gedreven-

NTR

5076

INSTALLATIEGELUID IN WONINGEN EN WOONGEBOUWEN RICHTLIJNEN VOOR INTEGRAAL ONTWERP EN REALISATIE ISSO-INFO 54 APRIL 2015

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE

Vraag naar warmtepompsystemen in de markt neemt toe

Nieuwe publicatie over warmtepompen lucht-lucht

Op de toenemende vraag naar warmtepompsystemen speelt u in met alle praktische kennis uit ISSO-publicatie 99 ‘Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen’.

uitvoeren van het ontwerp, onderhoud en beheer van de lucht-lucht warmtepompinstallatie. Opdrachtgevers kunnen met de gegevens in de programmafase snel een selectie maken uit de mogelijke installatieconcepten. Daarbij kunnen opdrachtgevers en gemeenten zich een beeld vormen van

Lucht-lucht warmtepompinstallaties zijn voortgekomen uit

het noodzakelijke onderhoud in de beheerfase van projecten

splitsystemen of variabel refrigant flow (VRF), systemen die

met lucht-lucht warmtepompinstallaties.

worden gebruikt voor koeling van gebouwen. Door het ther-

ONDERWERPEN

modynamisch proces om te keren, kunnen deze installaties

• lucht-lucht warmtepompinstallaties voor koelen OF

ook worden ingezet als warmtepomp voor het verwarmen

verwarmen

van gebouwen. Daarbij dragen deze (omkeerbare) installaties

• lucht-lucht warmtepompinstallaties voor koelen EN

bij aan de nationale doelstelling voor energiebesparing en

verwarmen

toepassing van duurzame energie.

• lucht-lucht warmtepomp installaties in combinatie

ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER

met centrale ventilatiesystemen

• luchtzijdige afgiftesystemen

Publicatie 99 gaat over het ontwerpen van installatieconcep-

• waterzijdige afgiftesystemen • warmtapwatersystemen.

ten met een elektrische of gasgedreven warmtepomp met lucht als energiebron. De richtlijn behandelt hoe het ontwerp, de realisatie en het beheer van warmtepompen luchtlucht aan alle verwachtingen in comfort en energieverbruik

WANNEER VERKRIJGBAAR?

kan voldoen.

De ruim 150 pagina’s tellende publicatie verschijnt naar verwachting voor de zomer. Wij informeren u daarover via

VOOR WIE?

onder meer onze digitale nieuwsberichten (aanmelden kan

Publicatie 99 ‘Lucht-lucht warmtepompinstallaties in uti-

via de homepage van isso.nl).

liteitsgebouwen’ is bedoeld voor installateurs, adviseurs, toeleveranciers en opdrachtgevers. Voor de adviseur en

Publicatie 99 is mede mogelijk gemaakt door UNETO-VNI en

installateur is de publicatie een leidraad bij het maken en

Alklima Klimaatapparatuur. 16

EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE

Cursus over hydraulische schakelingen oogst succes • Analyseren van het deellastgedrag van een hydraulische

Wegens grote belangstelling organiseert ISSO opnieuw de 5-daagse cursus ‘hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen’. Met het rapportcijfer 8,5 krijgt de cursus een hoge waardering.

schakeling met behulp van een bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakteristiek.

• Uitwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewikkelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag.

VOOR INDIVIDUELE DEELNEMERS EN INCOMPANY De cursus hydraulische schakelingen trekt veel belang-

DATA EN LOCATIE

stelling. Al meer dan 60 installateurs, adviseurs en

De cursus staat gepland op woensdag 15, 22 en 29 april en

gebouweigenaren gingen u voor. Opgeleid zijn onder

6 en 13 mei van 9.30 tot 16.30 uur bij ISSO in Rotterdam. De

meer medewerkers van de Nederlandse Gasunie, Strukton

cursus is op hbo-niveau.

Worksphere, Heijmans, Installatiebedrijf Unica, HOMIJ en ROC Tilburg. Bedrijven waaronder Cofely en Raadgevend

OOK INCOMPANY

Technisch Bureau Huisman en van Muijen hebben de cursus

De cursus maken wij op maat voor de medewerkers van uw

incompany laten verzorgen.

bedrijf op een door u gewenste locatie. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal,

ONDERWERPEN

[email protected].

• Eigenschappen van hydraulische modulen. • Energiecentrales met WKO. • Energiecentrales met warmtekrachtkoppeling. • Procesengineering. • Selectie van modulen en inpassen van warmteopwekkers

INVESTERING € 585,- p.p. (excl. btw) voor bedrijven die zijn aangesloten bij het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) of € 1.835,- p.p. (excl. btw, inclusief

en warmtegebruikers.

lunch en een hand-out) voor overig geïnteresseerden.

• Samenstellen van een hydraulische schakeling met de

INSCHRIJVEN

modules.

• Toepassing en eigenschappen van toerengeregelde

Meer informatie en een aanmeldingsformulier staan op

pompen.

www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda.

• Toepassing en dimensioneren van serie en parallel geschakelde buffervaten.

17


EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE

Instructies legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers Verdiep en verbreed uw kennis over legionellapreventie in koeltorens en laat u instrueren door een specialist op dit gebied. De instructies geven u handvatten voor de dagelijkse praktijk.

Instructie legionellapreventie in koeltorens algemeen (1 dag) • Toezicht op beheer, meldingsplicht en overschrijdingen

U wordt geïnformeerd over legionellaveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke voorschriften van koelto-

(stand van zaken 2015).

rens en luchtbevochtigers anno 2015. Na de instructie bent u bekend met nieuwe inzichten, zoals de risicobenadering

VOOR WIE?

van het beheer van koeltorens. De stof is gebaseerd op de

De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor mede-

onlangs herziene ISSO-publicatie 55.3 ‘legionellapreventie in

werkers van het waterbehandelingsbedrijf, de adviseur,

koeltorens en luchtbevochtigers’.

installateur, manager installatiebeheer en toezichthouder. Heeft u al eerder een ISSO-instructie over legionellapreventie

ONDERWERPEN

in koeltorens gevolgd, dan kunt u - tegen gereduceerd tarief

• Opbouw en werking natte koeltorens en hybride koelers.

- inhaken bij het middagprogramma. Uw kennis is dan weer

• Waterkwaliteit, legionella en waterchemie. • Incidenten en casehistorie. • Wetgeving, richtlijnen (Wet milieubeheer en Arbo). • Waterbehandeling. • Beheer en onderhoud van koeltoreninstallaties. • Risicoanalyse, beheersmaatregelen en calamiteitenplan

up-to-date.

WANNEER? Woensdag 27 mei in Nieuwegein.

UW INVESTERING De deelnameprijs bedraagt p.p. € 395,- (excl. btw, incl. maal-

conform de nieuwe ISSO-publicatie 55.3.

• Organisatie van het beheer, conform RACI-model. • Model risicoanalyse en beheersplan.

tijd en een hand-out op basis van ISSO-publicaties 55.3).

Instructie risico-analist (3 dagen) Heeft u de algemene instructie gevolgd, dan heeft u daar-

VOOR WIE?

mee de basis gelegd voor het volgen van deze instructie

De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor risico-

waarmee u zich kunt bekwamen als risico-analist.

analisten en medewerkers van waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus.

Onderwerpen instructie risico-analist

• Schouwen van een koeltorensysteem op locatie. • Interview met beheerder en legionella-eindverantwoor-

WANNEER? 3, 10, 24 juni (woensdagen) in Nieuwegein

delijke op locatie.

• Opstellen van een risicoanalyse en een beheersplan. • Implementatie van logboek en beheersplan in de klant-

UW INVESTERING De deelnameprijs bedraagt p.p. € 995,- (excl. btw, incl. maaltijd

organisatie.

en een hand-out op basis van ISSO-publicaties 55.3, het model

• Onder begeleiding uitwerken van een beheersplan: uw

risicoanalyse en een beheersplan voor natte koeltorens).

beheersplan wordt klassikaal besproken. Inschrijven voor deze twee instructies kan op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda. 18

ISSO-uitgaven ook digitaal raadplegen?

Dat kan via de online bibliotheek ISSO-digitaal.nl Voordelen voor u: • geen gezoek meer in de boekenkast • altijd de meest recente uitgave tot uw beschikking • gemakkelijk zoeken in meerdere uitgaven tegelijk • interactief gekoppeld met andere documenten zoals NEN-normen, bouwbesluit e.d. • online rekenen

Geïnteresseerd? Maak nu gratis kennis met ISSO-digitaal.nl en vraag de proeflicentie aan op www.isso.nl 19


AGENDA

2015

AGENDA

2015

AGENDA

2015

AGENDA

2015

AGENDA

2015

AGENDA

2015

AGENDA

2015

Agenda 2015 Bijeenkomsten

Prijs locatie

Data

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen (5 dagen) € 585,– Rotterdam (OTIB)

15 april 22 april 29 april 6 mei 13 mei

Rotterdam

8 oktober 15 oktober 22 oktober 29 oktober 5 november

Legionellaveilig beheren van koeltorens (basis, 1 dag)

€ 395,–

Nieuwegein

27 mei 2015

Legionellaveilig beheren van koeltorens (risico analist, 3 dagen)

€ 995,–

Nieuwegein

3, 10, 26 juni

Gasinstallaties in gebouwen (halve dag) n.t.b.

Rotterdam Eindhoven Alkmaar Zwolle Utrecht

11 juni 17 september 8 oktober 29 oktober 5 november

Webinar Gasinstallaties in gebouwen (12:00 - 13:00 uur)

n.t.b.

(online)

ISSO-najaarsoverleg (halve dag)

n.t.b.

Rotterdam

Biomassa (2 dagen) n.t.b. n.t.b.

16 april 1 oktober juni oktober november

Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl ONZE K E N N I S PA R T N E R S Meer informatie op www.isso.nl

Colofon ISSO Info is een uitgave van

ISSO, het kennisinstituut van de installatie

Vormgeving: Stijlmeesters

ISSO

sector, houdt zich bezig met het identificeren

Kruisplein 25

van kennisvragen binnen de installatiesector,

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese

3014 DB Rotterdam

het ontsluiten en toegankelijk maken van

van Warmerdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

deze kennis in de vorm van praktische ISSO-

De uitgever kan niet aansprakelijk worden

Tel. 010 - 206 59 69

publicaties en het bevorderen van het

gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

Fax 010 - 213 03 84

gebruik van ISSO publicaties als norm-

veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-

[email protected], www.isso.nl

stellende richtlijnen.

nele kolommen. 20

ISSO INFO. ISSO logische partner voor inspectieprotocollen. Gevolgen nieuwe regelgeving kwaliteitsborging bouw

Recommend Documents