ISSO INFO. ISSO levert opnameprotocol voor de EnergiePrestatieGarantie JUNI 2015

IS S O INF O

55

JUNI 2 015

ISSO levert opnameprotocol voor de EnergiePrestatieGarantie CONTROLE ENERGIEBESPARENDE MAATREGELEN

Begin 2015 heeft stichting BouwGarant, keurmerk in de bouw, de EnergiePrestatieGarantie geïntroduceerd. Het opnameprotocol wordt ontwikkeld door ISSO.

De kwaliteit wordt aangetoond met het door ISSO gemaakte opnameprotocol. Het protocol controleert de meest voorkomende energiebesparende maatregelen, waaronder die voor isolatie, ventilatie, ruimteverwarming, warmtapwater en

De EnergiePrestatieGarantie geeft huizenbezitters zekerheid

zonne-energiesystemen. Ook geeft het protocol aandachts-

over de goede uitvoering van energiebesparende maatre-

punten voor het aanbrengen van deze energiebesparende

gelen en de daadwerkelijk opgeleverde besparing. Concreet

maatregelen. Daarnaast toont het protocol aan of de materi-

betekent dit een garantie voor de extra afbouwkosten als het

alen goed zijn aangebracht en de ketel goed is geïnstalleerd.

bouwbedrijf failliet gaat en een garantie tegen verborgen

Het protocol is naar verwachting gereed rondom juni 2015.

en constructieve gebreken na oplevering. Tijdens de bouw

Feitelijk kan de EnergiePrestatieGarantie daarmee in werking

worden kwaliteitscontroles uitgevoerd en de woningeige-

treden.

naar krijgt een opleverkeuring. Het EnergiePrestatieGarantie is het logische gevolg van het nieuwe private systeem van

UITROL NAAR ALLE INSTALLATIETECHNIEKEN

kwaliteitsborging.

Al eerder ontwikkelde ISSO de methodieken voor de toetsing van gebouwen aan de energieprestatie-eisen en het bijbehorende verplichte energielabel voor nieuwe en bestaande gebouwen. De methodieken van ISSO kunnen worden uitgerold naar alle gas-, water en elektrotechnische installatietechnieken en wellicht ook naar noodverlichting, vluchtwegaanduidingen en andere brandveiligheidsvoorzieningen.

UW LOKET VOOR OPNAMEPROTOCOLLEN Partijen die belang hebben bij de ontwikkeling van opnameprotocollen, kunnen contact opnemen met Kees Arkesteijn, via [email protected].

1

ISSO-INFO 55 JUNI 2015

Feestelijke ondertekening raamovereenkomst ISSO en Cito Na een samenwerking van vele jaren, hebben ISSO en Cito op dinsdag 21 april 2015 hun beide handtekeningen gezet onder een raamovereenkomst. Met deze overeenkomst is de samenwerking voor de komende jaren vastgelegd. Cito maakt samen met ISSO al een hele serie examens voor de Duurzame Energie. Daarvan verzorgen we ook de logistiek. Het gaat hier niet alleen om de examens voor Betonkernactivering, Noodverlichtingsdeskundige, Ventilatie M. Roorda van Cito (links), voorzitter Raad van

Woningen, Warmtepompen en Zonne-energiesystemen,

Bestuur en Rob van Bergen, directeur van ISSO.

maar ook die voor de Energie Prestatie Adviseurs (EPA) Woningen en Utiliteitsbouw.

PR O J E C T E N N I E U W E U I TG AV E N W E E TJ E S E D U C AT I E

We zijn heel blij met deze raamovereenkomst. Het geeft aan

Column: Sta op voor kwaliteit!

4

ISSO-publicatie rekent af met warmteverlies van leidingen

5

Objectieve kennis over verlichting

6

Bredere scope voor een BIM

7

Koplopers werpen vruchten af

8

Beroepscompetentieprofielen gereed

8

Producten van BuildUpSkillsNL zijn business

9

In de pijplijn: training ‘Interdisciplinair vakmanschap’

10

Update Handboek Zonne-energie

11

Update ISSO-publicatie 79

11

Bindend verklaard: BRL 6000-serie KOMO-Instal

12

dat we tevreden zijn met elkaar en ook voor de toekomst de samenwerking willen behouden!

Vailllant geaccrediteerd als eerste opleider OK CV Installatieleverancier Vaillant Group Netherlands is de eerste partij in de installatiesector met een opleidings- en examenaccreditatie voor Energie Service Specialist. De accreditatie is toegekend door de stichting KvINL die door de overheid als accreditatieinstelling is aangewezen. Hiermee zijn de opleiding en het examen van Vaillant voor OK CV-installateur officieel erkend.

Update ISSO-publicatie 82.1 behandelt Energie-Index en opnameprotocol 12 BRL voor kwaliteitsborging biomassa gestookte installaties 13 Instructieboeken voor opleiding en zelfstudie

Om de kwaliteit van Vaillant-installaties en de toepassing te

14

borgen, ondersteunt Vaillant installatiebedrijven met diverse opleidingen en begeleiding in de praktijk binnen het con-

‘ISSO-kleintje Binnenklimaat, één van de beste naslagwerken’ 14 ‘ISSO-Kleintje Binnenklimaat bespaart veel zoekwerk’

14

FAQ over balansventilatie

16

6 weetjes uit de vernieuwde NTR 5076

17

Technische instructie over ontwerp, aanleg en onderhoud van gasinstallaties

17

cept van Gekwalificeerde Innovatiepartners. Dat doet Vaillant exclusief voor bedrijven die proefondervindelijk hun producten op de juiste manier toe kunnen passen.

ENERGIE SERVICE SPECIALIST Sinds 28 april 2015 is het Vaillant-scholingsprogramma aangevuld met een opleiding en een examen voor Energie Service Specialist. De opleiding Energie Service Specialist is

New Business Event 2015 Nieuwe technieken voor verwarmen en koelen 18 Training Verduurzaming bestaande woningbouw

19

ISSO-najaarsoverleg 2015

20

gebaseerd op ISSO-kleintje ‘Gas, richtlijnen voor veilige en energiezuinige gasinstallaties’. De opleiding en het examen van Vaillant zijn onder meer te vinden op www.Qbisnl.nl, kwaliteitsregister van de bouw.

ISSO-info nummer 55

content

2

Stand van zaken nieuwe set EPBD-normen Het project Energy Performance Buildings Directive (CEN-EPBD) met als doel een samenhangende set van EPBD-normen te ontwikkelen voor bijna-energieneutrale gebouwen, is op volle snelheid*. De ontwikkeling van deze set vindt plaats onder leiding en coördinatie van CENTC371 ‘Program Committee on EPBD’. NEN verzorgt het coördinerend secretariaat. Ondergetekende, Jaap Hogeling, is voorzitter van deze TC371. Hij doet verslag van de stand van zaken.

aansluiting gevraagd op de totale set en de productspecificatie conform de ECO-design labeling directive.

WAAR STAAN WE? In nederland organiseert NEN via NC351 074 25 ‘Europese en mondiale normalisatie klimaatbeheersing’ de Nederlandse inspraak op deze nieuwe set EPBD-normen (voor meer informatie: [email protected]). Waar staan we nu? De normen op het gebied van ventilatiesystemen inclusief koeling, zijn de kritiekfase gepasseerd. De normen op het gebied van verwarmingssystemen en verlichting systemen, zijn de kritieklegging gepasseerd. De definitieve versies komen naar

WAAR GAAT HET OVER?

verwachting omstreeks dit najaar gereed. Binnenkort wor-

In de herziene Europese EPBD-richtlijnen is voorgeschreven

den de normen op het gebied van gebouwautomatisering

dat in de EU vanaf 2020 nieuwe woningen en gebouwen

en regeling ter kritiek gepubliceerd.

bijna-energie-neutraal moeten zijn. CEN ontwikkelt daarom een nieuwe set normen. Deze nor-

PLANNING

men bevatten de bepalingsmethoden voor de bouwkundige,

In de periode tot april 2016 komen alle nieuwe EPBD nor-

bouwfysische en installatietechnische aspecten. De verschil-

men ter eindstemming gereed. Dit zal zoveel mogelijk als

lende technische commissies van CEN zorgen voor de ont-

totale set gebeuren om eveneens de samenhang te kunnen

wikkeling van de nieuwe normen op hun vakgebied onder

beoordelen in deze modulaire set EPBD-normen. De stem-

leiding van een EPBD-taakleider.

ming zal dan lopende 2016 duidelijkheid geven over de

Om de coördinatie tussen de Technische Commissies goed te

acceptatie van al deze normen. De gehele set EPB-normen

regelen, is een ‘Collective Team Leaders group’ (CTL) opge-

wordt naar verwachting begin 2017 daadwerkelijk gepubli-

richt waarin onder andere alle EPBD-taakleiders participeren

ceerd en komt vervolgens beschikbaar. Waarschijnlijk zullen

van de vijf gerelateerde CEN-TC’s**. Deze CTL is eveneens het

veel EU-lidstaten hun implementatieplannen (meestal in het

afstemmingplatform met de EU-lidstaatvertegenwoordigers

kader van hun nationale bouwregelgeving) die vóór 2018-

die verantwoordelijk zijn voor de implementatie van de EPBD

2020 van kracht moeten worden, hierop afstemmen. Qua

in de nationale regelgeving. Het doel van deze afstemming

technische inhoud zullen de normteksten van april 2016 niet

is ervoor te zorgen dat de normen geschikt zijn voor aanwij-

afwijken van de uiteindelijk in 2017 gepubliceerde versies.

zing via de nationale (bouw)regelgeving van de EU-lidstaten.

Deze procedure lijkt lang, maar er moet gestemd worden. Deze resultaten kunnen soms aanleiding geven tot tekst-

TER KRITIEK OPENGESTELD

aanpassingen. Daarbij worden de normen voor een aantal

De overkoepelende CEN-norm is de prEN15603:2015 ‘Energy

landen vertaald.

Performance of Buildings – Overarching standard EPB’. Deze

verder op pag 4 

norm was de eerste van de set om gepubliceerd te worden. Commentaar hierop heeft ertoe geleid dat deze in september 2015 opnieuw ter kritiek gepubliceerd wordt. Dit heeft het voordeel dat de norm nog beter is af te stemmen op de resultaten van de inmiddels binnengekomen commentaren op de onderliggende normen van de vijf werkgebieden**.

RESULTATEN ZEER POSITIEF De resultaten van de kritiekpublicatie van de set normen zijn zeer positief. Hoewel omvangrijk commentaar is binnengekomen, is slechts voor enkele normen aangegeven dat

Ir Jaap Hogeling, manager

fundamentele aanpassing nodig is om algemene acceptatie

internationale projecten bij

binnen CEN te verkrijgen. Dit geldt bijvoorbeeld voor de

ISSO, voorzitter CENTC371

norm die het bepalen van het energetisch rendement van

‘Program committee on

warmtepompsystemen beschrijft. Hierbij wordt een beter

EPBD’ 3




vervolg van pag 3

* De Europese CEN-normen geven de procedures en bepa-

tilatie en AC-systemen. Deze Europese normen vervangen

lingsmethoden op het gebied van de energieprestatie

op termijn de huidige Nederlandse normen.

van gebouwen die aansluiten bij de Energy Performance of Buildings Directive (EPBD). De normen die door de

De vijf CEN-TC’s, actief op het EPBD-gebied:

• TC 89 Thermische eigenschappen van gebouwen • TC156 Ventilatie- en AC-systemen • TC169 Verlichtingsystemen • TC228 Verwarmingssystemen • TC247 Gebouwautomatisering en -regeling.

Europese Technische Comités (TC’s) van het Europese normalisatie-instituut CEN worden voorbereid, hebben een directe invloed op het ontwerp, de uitvoering en het beheer van installatiewerk van installateurs op het gebied van verlichting, gebouwautomatisering, verwarming, ven-

Column

Sta op voor kwaliteit! Private kwaliteitsborging… kent u die kreet? Het kan u bijna niet zijn ontgaan; de term hoor je nu overal. Het lijkt wel een soort wachtwoord. Private kwaliteitsborging. Biep! U mag binnentreden. Private kwaliteitsborging betekent dat bouwers en installateurs zelf zorg dragen voor het voldoen aan de eisen uit onder meer het Bouwbesluit en zelf garant staan voor de kwaliteit van hun werk. “Voor mij niets nieuws!,” hoor ik u al zeggen: “Ik sta altijd garant voor kwaliteit!”. Daarvoor krijgt u van mij een pluim. Ik vergeet echter één woord in de omschrijving en dat is het woord aantoonbaar. Uw werk moet aantoonbaar voldoen aan de eisen uit het Bouwbesluit en de gecontracteerde kwaliteitseisen. Hoe doet u dat? Dat kan binnen het nieuwe stelsel op verschillende

manieren. De methodes hiervoor heten instrumenten. Zoals u van ons mag verwachten, is ook ISSO in de weer om die instrumenten voor de installatiesector te ontwikkelen. Welk instrument van kwaliteitsborging van toepassing is, is helemaal afhankelijk van uw soort klus. Bij de aanleg van een vloerverwarming volstaat misschien het volgen van het fabrikantenvoorschift in combinatie met een gecontroleerde berekening van het benodigde verwarmingsvermogen. Voor grotere projecten, zoals bij nieuwbouw, moet er wellicht een gecertificeerde bouwplantoets plaatsvinden. Deze methode komt in de plaats van de toetsing van de bouwvergunning door Bouw- en Woningtoezicht. Tijdens de bouw wordt er dan ook nog eens extern toezicht gehouden volgens een gecertificeerd toezichtplan. In het nieuwe stelsel gaat er dus heel wat veranderen. Het voldoen aan de eisen uit het Bouwbesluit, bijvoorbeeld voor de Rc-waarden van de gevels, de energieprestatie en de capaciteit van het ventilatiesysteem, verlangt een gedegen documentatie. Uiteindelijk wordt bij oplevering aan de gemeente een opleverdossier overhandigd met de belangrijkste gegevens, bewijsstukken en foto’s van het project. De gemeente controleert alleen nog of dit dossier volledig is. Zo maakt u voor de klant de afgesproken prestaties van het bouwwerk en de door u geleverde kwaliteit aantoonbaar. Maar dat deed u altijd al. Toch? Rob van Bergen

4

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

Nieuwe ISSO-publicatie rekent af met warmteverlies van leidingen

ISSO-Kontaktgroep 10466 maakt een publicatie over het afkoelen van verwarmingsleidingen in dekvloeren. Waarom en hoe komt deze publicatie tot stand? Aan het woord is Alex Huibrechtse, vertegenwoordiger van Energie Nederland, een van de opdrachtgevers, en strategisch asset manager bij Eneco Warmte & Koude.

WAAROM MAAKT ISSO-KONTAKTGROEP 10466 DE PUBLICATIE ‘AFKOELEN VAN LEIDINGEN IN DE DEKVLOER’? ‘In vooral nieuwe appartementen kan er in dekvloeren veel warmte verloren gaan. Terwijl de warmte bedoeld is om de eigen woning te verwarmen, wordt bijvoorbeeld het huis van de onderburen verwarmd. Dat blijkt pas als het huis wordt bewoond. Omdat de woning minder (snel) warm wordt en de kosten voor het verwar-

Alex Huibrechtse

men hoog zijn, kloppen bewoners bij energiebedrijven aan met comfortklachten en hoge rekeningen. Het probleem van warmteverlies van leidingen is al langer bekend, maar

groot draagvlak in de markt. Een dergelijk concept vind ik

hiervoor bestaat geen wettelijk kader. Het Bouwbesluit laat

sterk. Dat geeft mij vertrouwen.’

dat over aan de markt. Met een aantal partijen, waaronder en installeren, zien we de noodzaak om hierover een aantal

HOE WILLEN ENERGIEBEDRIJVEN DE PUBLICATIE GAAN GEBRUIKEN?

richtlijnen vast te leggen in een ISSO-publicatie.’

‘De ISSO-publicatie neemt Eneco Warmte & Koude bijvoor-

warmteleveranciers en partijen die cv-installaties leveren

beeld mee in contracten met ontwikkelaars of woningcor-

HOE ZIJN U EN DE ANDERE OPDRACHTGEVERS BIJ ISSO TERECHTGEKOMEN?

poraties. Daarmee geven we de partijen een technisch kader

‘We zochten verankering vanuit een instituut met een

aan de voorkant van een project, dus voordat de eerste steen

bepaalde statuur. Dat kon NEN zijn of ISSO. Een ISSO-

is gelegd. Met de publicatie geven we de partijen voorschrif-

publicatie heeft weliswaar geen wettelijke status zoals het

ten waaraan een installatie moet voldoen en krijgen we een

Bouwbesluit, maar het zit daar dicht onder. Met een ISSO-

situatie die we allemaal beogen: een goed werkende instal-

publicatie kunnen we een normatief kader stellen. Dat is wat

latie voor de klant.’

waarbinnen wij warmte kunnen leveren. We gebruiken het

we willen. Met een ISSO-publicatie kunnen we tot in details

ISSO-PUBLICATIE 108 ‘AFKOELEN VAN LEIDINGEN IN DE DEKVLOER’

voorwaarden meegeven bij het ontwerpen, bouwen en installeren van een installatie.’

De opdrachtgevers zijn:

WAT IS HET NUT VAN EEN ISSO-KONTAKTGROEP?

• Stichting Promotie Installatietechniek (PIT)

‘In de ISSO-Kontaktgroep zitten alle partijen die met het

• Energie Nederland, belangenbehartiger van vrijwel alle

onderwerp te maken hebben. Je zit met installateurs aan

energiebedrijven die actief zijn op de Nederlandse markt

tafel, ontwerpers, bouwers, warmtebedrijven en partijen die

• OTIB, Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het

cv-ketels leveren. Volgens mij zijn we met alle partijen die

Technisch InstallatieBedrijf (OTIB)

bouwkundig en installatietechnisch een rol spelen in het

• VFK, de brancheorganisatie van ketelfabrikanten

onderwerp van de publicatie. Hierdoor verwacht ik ook een

• Uneto-VNI. 5

verder op pag 6  ISSO-INFO 55 JUNI 2015

PROJECTEN

PROJECTEN vervolg

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

van pag 5

SAMENSTELLING KONTAKTGROEP 10466 ‘AFKOELING CV-LEIDINGEN IN DEKVLOEREN’ Voorzitter en ISSO-projectcoördinator: ing. Jan Aerts

De heer Pasker van Duinwijck Technisch Advies

Rapporteur: de heer Marcus van IAC Installatietechnisch

De heer ir. Schouten van Schouten Techniek

Advies Combinatie

De heer Vorstenbosch van Heijmans Woningbouw

Leden:

De heer Vos namens Uneto-VNI

De heer Giesbers van Giesbers & Van der Graaf, actief op

De heer Zieremans van IAC Installatietechnisch Advies

het gebied van cv-installaties, warmteterugwinsystemen en Combinatie warmtepompinstallaties

De heer Van Zijl van Intergas Verwarming namens de VFK

De heer Huibrechtse van Eneco Warmte & Koude namens Energie Nederland

De leden van de ISSO-Kontaktgroep dragen op vrijwillige

De heer Massink van bouwbedrijf Van Wijnen Groep

basis bij aan de ISSO-publicatie. Dat komt ten goede aan de

De heer Ouwendijk van installatiebedrijf VSH Fittings

kennis in de sector.

Objectieve kennis over verlichting update ISSO-publicatie 90 COMFORT

Geen kunst aan, is de mening van veel installatiebedrijven over de installatie van verlichting. Dit ISSO-project bewijst het tegendeel. Een ISSO-kontaktgroep buigt zich over de vernieuwde ISSO-publicatie 90 ‘Energieefficiëntie in en rondom utiliteitsgebouwen’.

De vernieuwde publicatie 90 gaat verder dan alleen technische toepassingen en eisen uit het Bouwbesluit. Verlichting in een gebouw bepaalt in hoge mate het comfort of het leefklimaat. Juist dit onderwerp pakt de publicatie stevig aan. LED bijvoorbeeld heeft veel meer mogelijkheden dan gloeilampen en tl-buizen en zet daarmee de wereld van kunstma-

Installatiebedrijven die actief zijn op het gebied van verlich-

tige verlichting op zijn kop.

ting bieden vaak suboptimale oplossingen of oude technie-

Met LED geef je een compleet andere inrichting aan interi-

ken aan. Dit ondervinden onder andere branche-organisatie

eurs, openbare ruimtes, wegen en civiele kunstwerken (zoals

NSVV, Meutzner Lichtopleidingen en fabrikanten (waaronder

bruggen).

Philips). Deze organisaties dringen aan op objectieve kennis

LIGHTING EXPERT

over verlichting.

De publicatie gaat ook voorzien in digitale leermiddelen en cursusmateriaal voor de bijscholing van verlichtingsdeskundige (European Lighting Expert ELE). Daartoe zal het cursusmateriaal de eindtermen gebruiken die zijn ontwikkeld vanuit Europese samenwerkingsverbanden met Duitsland, Nederland, Oostenrijk en Zwitserland.

SAMENVOEGING VAN TWEE PUBLICATIES De vernieuwde publicatie wordt een samenvoeging van publicatie 90 ‘Energie-efficiëntie in en rondom utiliteitsgebouwen’ en publicatie 83 ‘Een helder licht op werkplekverlichting’. De samenvoeging dient ook het gemak van het onafhankelijke kenniscentrum voor licht en verlichting (NSVV) en de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NLA). Zij geven aan veel gebruik te maken van de ISSOpublicaties over verlichting. De publicatie zal straks een praktische handleiding zijn voor lichtontwerpers, elektrotechnische adviseurs, installateurs en opleiders. De publicatie is naar verwachting medio 2016 gereed.

6

PROJE

ECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

Bredere scope voor een BIM ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’ uit 2013 is beslist nog niet verouderd, maar de ontwikkelingen op dit gebied vragen om een update. De ISSO-Kontaktgroep gaat aan de slag met de invulling. Doelgroep van deze publicatie is:

Adviseur

Docent

‘Starten met een BIM’ geeft de partijen binnen de installatiesector een basis om met een BIM aan de slag te gaan. De praktische ‘procesrichtlijn in een BIM’ beschrijft onder meer mogelijke samenwerkingsvormen, rollen en taken voor installateurs in BIM-projecten en een begrippenkader.

AANPASSINGEN Toegevoegd aan de update worden hoofdstukken over organisatie (competenties, cultuur, samenwerken) en LEAN (een filosofie en vooral manier van werken waarbij alles en iedereen in de onderneming zich richt op het creëren van waarde in alle processen en het elimineren van verspillingen). Fors uitgebreid worden hoofdstukken zoals Middelen (software, Opleidings- en

bibliotheken, dataopslag) en Exploitatie. Daarbij geeft de ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

nieuwe versie meer informatie over de benodigde compeISBN 978-90-5044-245-9

tenties van medewerkers en randvoorwaarden voor een suc-

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

S TA R T E N M E T E E N B I M - I N R I C H T I N G P R O C E S

Installateur

109

STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces

cesvolle implementatie van een BIM in de eigen organisatie geput uit de kennis van de verschillende Kontaktgroepleden.

(en bedrijfscultuur).

Voor de kwaliteitsborging is een openbare kritiekronde in

PRAKTIJKVOORBEELDEN

het leven geroepen. De update van ‘Starten met een BIM’

De nieuwe input is onder meer verzameld uit een enquête

verschijnt naar verwachting eind 2015.

onder afnemers van de huidige publicatie. Behalve deze meningen worden ervaringsverhalen meegenomen en ont-

De update van ‘Starten met een BIM’ is mede mogelijk

wikkelingen rondom juridische afspraken. Daarnaast wordt

gemaakt door OTIB en BIMpuls.

ONZE K E N N I S PA R T N E R S Meer informatie op www.isso.nl

7


PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJE

* Het doel van het Europa brede project

BuildUpSkillsNL* aan zet

Koplopers werpen vruchten af

BuildUpSkills is het verhogen (upskillen) van de kennis en vaardigheden van vakmensen in de bouwen installatiesector. Het gaat hierbij specifiek om vakmensen op MBO-niveau die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving. Het consortium van BuildUpSkills Nederland bestaat uit OTIB (penvoerder), SBRCURnet, ROC’s Nijmegen, Twente en Midden-Nederland, Kenteq, Koning Willem 1 college en ISSO.

Voor het succes van BuildUpSkills Nederland is de organisatie afhankelijk van vrijwillige ambassadeurs en koplopers binnen bedrijven en scholen. Doet u mee? Koplopers zetten steeds opnieuw onderwerpen over duurzaam en (bijna) energieneutraal bouwen (hoog) op de agenda van vergaderingen en andere bijeenkomsten. Ook enthousiasmeren koplopers hun collega’s. Hierdoor verspreidt de kennis rondom duurzaam bouwen zich als een inktvlek in de organisatie. Het onderwerp heeft de toekomst, dus als koploper heeft u zonder meer een interessante taak.

Hoe maakt u uw onderneming klaar voor de toekomst? Volg uw kansen op buildupskills.otib.nl.

Koplopers krijgen van BuildUpSkills Nederland een training van een halve dag. De trainingen zijn afgestemd op opleiders (docenten en praktijkopleiders van ROC’s) en bedrijven (bouwleermeesters, HR-adviseurs en OR-leden).

stil bij de taken van een koploper. De deelnemers kunnen nu

EIGENWIJS

op hun eigen ROC hun collega-docenten enthousiasmeren.

Op donderdagochtend 2 april vond een koploperstraining

De docenten kunnen de informatie weer toepassen in hun

plaats op het ROC in Nijmegen. Deelnemers waren leer-

lesprogramma. Een echte koploper is eigenwijs en neemt

krachten van ROC’s (Nijmegen en Twente) en Kenteq (ken-

initiatief, is de conclusie van deze groep.

nis- en adviescentrum voor technisch vakmanschap). De bestaande structuren binnen ROC’s maken het soms moeilijk

KOPLOPER WORDEN?

om een onderwerp als duurzaam bouwen in het standaard

Wilt u meer informatie over de koploperstraining of een trai-

lesprogramma te krijgen. In de groep zat echter voldoende

ning volgen? Stuur dan een e-mail naar projectcoördinator

ervaring met opleidingen in duurzaam bouwen. De groep

Martijn van Bommel via [email protected]. Martijn werkt

besprak werkvormen en lesmaterialen en stond uitgebreid

namens ISSO als onderwijskundige voor BuildUpSkillsNL.


Gereed: beroepscompetentieprofielen Welke extra vaardigheden en kennis heeft een vakman nodig voor werken aan verduurzaming van de gebouwde omgeving? Als houvast voor opleidingen heeft BuildUpSkillsNL zogenaamde beroepscompetentie profielen ontwikkeld. Alle beroepsgroepen in de bouw krijgen op de een of andere manier te maken met verduurzaming van de gebouwde omgeving. Dat vraagt van een beroep andere expertises. Zo heeft een W-monteur nieuwe technische kennis nodig bij de duurzame renovatie van een woning. Anders dan dat de installateur misschien gewend is, kan hij nu rechtstreeks te maken krijgen met de klant (de bewoner). Dat verlangt weer extra, zogenaamde soft skills (sociale vaardigheden).

EXPERTISES Het consortium van BuildUpSkillsNL heeft voor elk beroep De BCP+ van een W-monteur.

een profiel aangemaakt met de daarbij behorende experti8

ECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

ses voor het kunnen werken aan het verduurzamen van de

bij het ontwikkelen van onderwijs- of lesprogramma’s. De

gebouwde omgeving. In maart 2015 zijn de laatste versies

profielen kunt u downloaden vanaf buildupskills.otib.nl

van de beroepscompetentieprofielen (BCP+) door het con-

(onder menukeuze Resultaten).

PROJECTEN

sortium zelf gevalideerd. De BCP+’s zijn een ondersteuning


Producten van BuildUpSkillsNL zijn business

Eén van de projecten van BuildUpSkillsNL heet BUStoB. Voor dit project buigt het consortium zich over 76 cursusmodulen en bijbehorende toetsen. Met die producten kunnen opleidingen vervolgens weer business maken. Project BUStoB had op 31 maart de kick-off bij ISSO in

AANVULLING OP BESTAANDE MODULES

Rotterdam met 16 afgevaardigden van het consortium en

Een groot aantal opleidingsinstituten biedt al opleidingen

Zoë Wildiers, projectofficier van het Europese agentschap

aan op het gebied van verduurzaming. Die kunt u onder

voor midden- en kleinbedrijf (EASME).

meer vinden op de app van BuildUpSkillsNL (zoek in de Play Store op OTIB BuildUpSkills). Een aantal specialisaties ontbreekt echter nog, blijkt uit de beroepscompetentieprofielen. Een W-monteur bijvoorbeeld kan zich met de juiste modulen specialiseren in warmtepompen of zonnewarmte, bodemenergie, lage temperatuurverwarming of de ventilatie van een woning (zie afbeelding).

CURSUSMODULEN EN TOETSEN Op basis van deze en alle andere beroepscompetentieprofielen ontwikkelt het consortium 76 cursusmodulen met bijbehorende toetsen. Daarnaast maakt zij (voor technische modulen en die van het uitvoerend technisch administratief personeel) assessments voor de intake zodat cursisten instromen op het juiste niveau.

OPROEP Momenteel bepaalt het consortium welke 23 modulen voorrang krijgen. Die worden dan al opgeleverd in het voorjaar van 2016. Heeft een nog niet bestaande module voor u als opleiding of organisatie prioriteit? Laat uw wens aan het consortium weten aan Martijn van Bommel via

Een W-monteur heeft een goede basis in huis om zich te bekwamen

[email protected].

in specialisaties op het gebied van duurzame energie. 9


PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN

PROJECTEN


In de pijplijn: training ‘Interdisciplinair vakmanschap’ KICK-OFF

BuildUpSkillsNL ontwikkelt een training interdisciplinair vakmanschap. Tijdens de training van twee dagen werken vakmensen, zoals monteurs, uit de bouw en installatiesector samen aan realistische opdrachten in duurzaam bouwen. Belangstellenden kunnen zich al aanmelden.

Om de bouw en installatiesector te ondersteunen, ontwikkelt BuildUpSkillsNL met vakspecialisten de training ‘Interdisciplinair vakmanschap’. Onderdeel van het programma is een aantal pittige realistische opdrachten in duurzaam bouwen. Tijd om te zitten zal er nauwelijks zijn. Op woensdag15 april was een eerste bijeenkomst in Amersfoort bij Bouwmensen, een loket voor opleidingen en scholing in

Voor duurzaam bouwen hebben we vakmensen nodig die

de bouw. Na een pilot in de zomer gaat de training in heel

over de juiste vaardigheden (skills) beschikken. Vakmensen

Nederland van start.

die precies weten hoe zij een warmtepomp installeren, die veilig zonnepanelen op het dak kunnen plaatsen en een

MEER WETEN?

woning perfect luchtdicht kunnen afwerken. Maar met een

De eerste trainingen worden gepland in september 2015.

feilloos aangelegde installatie of een goed geïsoleerde schil

U kunt uw belangstelling kenbaar maken door een e-mail

zijn we er nog niet. Het gaat om het grote geheel. Daarvoor

te sturen naar projectcoördinator Martijn van Bommel via

moeten bouwers en installateurs nauwer gaan samenwerken

[email protected]. Wij houden u dan rechtstreeks op de

en hun verantwoording nemen. Te beginnen op de bouw-

hoogte.

plaats.

Agenda 2015 Bijeenkomst

Locaties Data

Instructie Koeltorens Basis

Nieuwegein

15 september 2015

Instructie Koeltorens Risico Analist (2,5 dag)

Nieuwegein

17, 24 september

en 8 oktober 2015

Instructie Voorschriften Gasinstallaties

Eindhoven

Alkmaar

Zwolle

Nieuwegein

ISSO- najaarsoverleg

Rotterdam

1 oktober 2015

Cursus hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen (5 dagen) Rotterdam

8, 15, 22 en 29 oktober

Nieuwe technieken voor verwarmen en koelen

17 september 2015 8 oktober 2015 29 oktober 2015 5 november 2015

en 5 november 2015

Rotterdam

5 november 2015

Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl 10

UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

Update Handboek Zonne-energie eind 2015 beschikbaar

In de regel krijgen de uitgaven van ISSO na gemiddeld vijf jaar een update. Het Handboek Zonne-energie, verschenen in 2012, is een uitzondering op die regel. De ontwikkelingen in deze betrekkelijk jonge techniek volgen elkaar snel op.

Alle teksten zijn aangepast aan de Europese Richtlijn Energieprestatie Gebouwen (EPBD) en aan de regelgeving in het kader van Eco-design, VRL, NPR 6708, BLR 4708. Daarbij bevat het vernieuwde handboek informatie over de certificering van installateurs in het kader van de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RES). Bijlage J ‘PV en de Brandweer’ is aangepast in samenspraak met Brandweer Nederland; die aanpak bij brand in combinatie

nieuwe NPR 5310 (een leidraad voor het toepassen van NEN

met PV-panelen.

1010 ‘Veiligheidsbepalingen voor laagspanningsinstallaties’).

RICHTLIJNEN De herziening kreeg een terug-

Het Handboek Zonne-energie gaat over bouwkundige en

koppeling van Holland Solar,

installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesyste-

Uneto-VNI, TVVL, Vereniging

men. Veranderd is informatie over:

Het Hellend Dak en andere

brancheorganisaties. De update OTIB, RVO, Uneto-VNI en TVVL)

gewijzigde Netcode

verschijnt naar verwachting

• de nieuwe NPR 5310 (praktijkrichtlijn bij NEN 1010) • vervangen van de NVN7250 door NEN7250 (over de inte-

eind 2015.

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

gratie van zonne-energiesystemen in daken en gevels) en

ISBN 978-90-5044-229-9

de impact daarvan.

I N S TA L L AT I E S E C T O R

(mede mogelijk gemaakt door

Zonne-energie Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen

D E

• elektrotechnisch aansluiten van de zonnestroominstallatie • aarding en bliksembeveiliging • aanpassing elektrotechnische aansluiting vanwege de

Handboek HBze

VO O R

BELANGRIJKSTE WIJZIGINGEN

K E N N I S I N S T I T U U T

heeft voortaan een eenduidige

energie was het wachten nog op de onlangs gepubliceerde

HANDBO EK ZO NNE - ENERG IE - BO UWK UND IG E - EN INS TALL ATIE TECHNIS CHE RICHTLI JNEN VO O R ZO NNE - ENERG IE S YS TEMEN

Voor de afronding van het vernieuwde Handboek Zonne-

UPDATE EIND 2015

Update ISSO-publicatie 79 voldoet aan de internationale norm ISO-7010

Per 1 januari 2015 moet de noodverlichting van nieuwe openbare gebouwen voldoen aan de internationale norm ISO-7010. Deze en andere nieuwe normen zijn verwerkt in de update van ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties’.

kens’). De norm geldt sinds 1 januari 2015 en verplicht onder

Het doel van ISSO-publicatie 79 is een uniform en gestruc-

BOUWBESLUIT 2012

tureerd verloop van inspectie en onderhoud van noodver-

De update behandelt ook de vernieuwde norm 1838

lichtingsinstallaties. De werkbasis vormt een stroomschema

‘Toegepaste verlichtingstechniek, Noodverlichting’ en NEN

dat nader wordt toegelicht. Verder leest u over belangrijke

3011 ‘Veiligheidskleuren en -tekens in de werkomgeving en

omgevingsfactoren, het testen van armaturen en het gebruik

in de openbare ruimte’ (deze NEN vervangt 6088). Verder zijn

van een logboek.

alle eisen meegenomen uit Bouwbesluit 2012.

NIEUWE NORMEN

AANVERWANTE PUBLICATIE

De update voldoet aan de nieuwe normen, waaronder

Terwijl ISSO-publicatie 79 de beheerfase behandelt, gaat de

de Europese ISO-7010 ‘Veiligheidsymbolen’ (door NEN

aanverwante ISSO-publicatie 79.1 over het ‘ontwerpen en

overgenomen als NEN-EN-ISO 7010 ‘Grafische symbolen/

installeren van noodverlichtingsinstallaties’ Deze uitgave is al

Veiligheidskleuren en -tekens / Geregistreerde veiligheidste-

gebaseerd op de nieuwe normen.

meer het gebruik van uniforme, Europese symbolen voor noodverlichting bij nieuwbouw en renovatie. Tot dusver voeren landen hun eigen veiligheidssymbolen en dat komt de herkenbaarheid niet ten goede. Met de uniformering spreken alle Europese landen dezelfde taal.

11


UWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

HOE VERKRIJGBAAR? ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties’ is voor € 55,- (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via de winkel op isso.nl. De uitgave is ook digitaal verkrijgbaar. Licentiehouders van deze uitgave op isso-digitaal.nl hebben al toegang tot de update.

De nieuwe running man: het vluchtende mannetje is niet meer vóór, maar al bijna dóór de deur. Ook de pijl om rechtdoor te vluchten wijst nu naar boven in plaats van naar beneden.

Bindend verklaard: BRL 6000-serie KOMO-Instal PROCEDURE

De BRL-delen 6000-00 t/m 6000-08, beter bekend als de BRL 6000-serie KOMO-Instal, hebben aanpassingen gekregen. De vernieuwde serie is per 1 mei 2015 bindend verklaard en beschikbaar.

De delen zijn aangepast door de stichting Kwaliteit voor Installaties Nederland (KvINL) en zijn vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen (CCvD). Vervolgens heeft KvINL de delen voorgelegd aan de Stichting KOMO. Begin maart 2015 heeft de Stichting KOMO de serie ter aanvaarding

De BRL 6000-serie gaat over het ontwerpen en installeren

aangeboden aan Stichting Bouwkwaliteit (SBK). De bindend

van elektriciteits-, gas- en leidingwaterinstallaties. Op hoofd-

verklaring is ingegaan per 1 mei 2015.

lijnen is de serie onder meer aangepast aan eisen uit het

WAT BETEKENT DIT?

Bouwbesluit en aan eisen van de Raad voor Accreditatie.

Organisaties, die al zijn gecertificeerd voor (een van) de Andere aanpassingen hebben te maken met het verbeteren

delen uit de BRL-serie, behoren uiterlijk vanaf 1 mei 2016 vol-

van de eenduidigheid van controles door de Certificerende

gens de nieuwe delen te werken. Dit is de overeengekomen

Instellingen (CI’s). Zo zijn er in de serie interne audits opge-

overgangstermijn na de bindend verklaring van 1 mei 2015.

nomen, zoals dat het geval is in het managementcertificatiesysteem ISO 9001. Ook heeft elke BRL nu een onderdeel over

WAAR VERKRIJGBAAR?

vakbekwaamheid. Hierin worden concrete eisen gesteld aan

U kunt de herziene delen vanaf circa € 20,- (excl. btw) per

‘deskundigen elektro-, gas- en leidingwaterinstallaties’.

stuk bestellen via isso.nl. Heeft u de BRL 6000-serie of een deel daarvan al in bezit, dan heeft u inmiddels een bericht ontvangen over hoe u de delen kunt bestellen.

Update ISSO-publicatie 82.1 behandelt Energie-Index en Per 1 januari 2015 is de systematiek van het Energielabel voor woningen aangepast. Het huidige Energielabel wordt in een Energieindex uitgedrukt. De Energie-Index en het bijbehorende opnameprotocol staan in de vernieuwde ISSO-publicatie 82.1 ‘Energieprestatie woningen Energie-Index-Rapport’.

De Energie-Index is de methode waarmee de professionele woningbezitter voor een deel de huurwaarde van een bepaalde woning bepaalt. Wordt de Energie-Index geregistreerd in de database van RVOnl, dan wordt automatisch een energielabel gegenereerd.

NEN 7120 Voor het vaststellen van de nieuwe Energie-index is door BuildDesk in opdracht van de overheid een ‘Nader Voor schrift’ opgesteld. Dit Nader Voorschrift (per 1 januari 2015 12

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITG

BRL voor kwaliteitsborging biomassa gestookte installaties AANLEIDING BRL 6000-22

BRL 6000-22 is een nieuwe certificeringsrichtlijn voor bedrijven die te maken hebben met biomassa gestookte energiecentrales. Hiervoor was nog geen BRL beschikbaar.

De ontwikkeling van BRL 6000-22 vloeit voort uit Europese regelgeving met betrekking tot de toepassing van duurzame energieconcepten. Marktpartijen hebben behoefte aan een duidelijke omschrijving van het gewenste kwaliteitsniveau.

De BRL behandelt het ontwerpen, installeren en beheren van

Temeer omdat de afzetmogelijkheden voor de toepassing

een energiecentrale met onder andere een met biomassa

van biomassagestookte ketels groeien.

gestookt verbrandingstoestel (<5.000 kW) ter verwarming van (combinaties van) utiliteitsgebouwen. De BRL heeft

GROEI AFZETMOGELIJKHEDEN

ook een onderdeel over vakbekwaamheid. Hierin worden

Tot nu toe werden biomassagestookte ketels voor warmte-

concrete eisen gesteld aan deskundigen op het gebied van

levering vooral toegepast bij sectoren met een grote relatief

biomassa-installaties

constante warmtevraag (bijvoorbeeld zwembaden) en in situaties waar biomassabrandstof relatief goedkoop kan

BETROKKEN PARTIJEN

worden ingekocht (bijvoorbeeld bij de houtverwerkende

BRL 6000-22 is in opdracht van de Rijksdienst voor

industrie zelf). Met de toenemende populariteit is het aantal

Ondernemend Nederland (RVO) opgesteld door een Tech

houtgestookte ketels sinds 2010 verdubbeld van circa 1.000

nische Commissie bestaande uit RVO, ISSO, producenten,

naar circa 2.000 installaties. Het marktpotentieel stijgt extra

afnemers, installatiebedrijven en KvINL. Hiermee is de BRL

door Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE), een sub-

een gezamenlijk product.

sidieregeling van het ministerie van Economische Zaken.

PROCEDURE

Doelgroep van deze publicatie is:

Tot en met 1 maart 2015 kon op de BRL kritiek worden aan-

Commissie (TC) en in de BRL verwerkt. Vervolgens heeft het Centraal College van Deskundigen (CCvD) van KvINL de BRL energie & milieu

per 26 maart 2015 vastgesteld.

utiliteit

woningbouw

WAT BETEKENT DIT? BRL 6000-22 wordt ter aanvaarding aangeboden aan SBK. Is de BRL eenmaal aanvaard, dan kan de BRL bindend worden verklaard. Na bindend-verklaring is certificering mogelijk conform deze BRL. Over de voortgang van de BRL houdt de KvINL u via diverse kanalen op de hoogte.

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h

opnameprotocol

Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-265-7

BI O M A SS AV ERBR AND ING SINS TALL ATIE S

gegeven. De kritiek is besproken door de Technische Op het gebied van:

Handboek HBbio KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

HANDBOEK

getekend. Daaraan hebben circa tien organisaties gehoor installateur adviseur

BIOMASSAVERBRANDINGSINSTALLATIES Ontwerpen, installeren en beheren

Handboek Bioassaverbr..indd 1

10-01-15 11:56

ISSO-handboek over biomassa

van kracht) is afgestemd op de NEN 7120 ‘Energieprestatie van gebouwen – Bepalingsmethode’.

De techniek voor biomassa gestookte ketels is uitgewerkt in het onlangs verschenen ISSO-handboek ‘Biomassaverbranding installaties’, de eerste technische handleiding op dit gebied. U kunt het handboek bekijken en voor € 125,- (excl. btw) bestellen via de winkel op isso.nl. Met een abonnement op isso-digitaal.nl is ook de digitale versie te raadplegen.

WANNEER BESCHIKBAAR? De nieuwe ISSO 82.1 is na deze zomer beschikbaar en beschrijft het opnameprotocol (ontwikkeld door ISSO in opdracht van RVO.nl) aangepast op het Nader Voorschrift. De digitale versie van publicatie 82.1 is te raadplegen met een abonnement op isso-digitaal.nl.

13


UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE UITGAVEN

NIEUWE

GEBRUIKERS AAN HET WOORD

‘ISSO-kleintje

Instructieboeken voor opleiding en zelfstudie Voor opleidingsinstituten of voor zelfstudie heeft ISSO een aantal instructieboeken ontwikkeld en in beheer. De serie heeft vier nieuwe titels.

Aan het woord is senior adviseur en TVVLdocent Leo Bout. Op verzoek van ISSO geeft Bout zijn mening over het vernieuwde ISSOkleintje Binnenklimaat. Waarvoor gebruikt u het boekje?

De nieuwste instructieboeken gaan over de energielabels voor nieuwe woningen en nieuwe utiliteitsgebouwen, de bij-

‘Alles wat ik moet weten over het binnenklimaat staat in dit

behorende opnameprotocollen en over betonkernactivering.

ISSO-kleintje samengevat. Ik heb de kennis uit dit boekje

De boeken zijn gemaakt in opdracht van Platform Duurzame

nodig voor het maken van een Programma van Eisen voor

Technologie, hét platform tot scholing van de technische

werktuigkundige klimaatinstallaties voor gebouwgebonden

installatiebranche. De PDT-instructieboeken bevatten casus-

installaties. Even bladeren en ik heb alle uitgangspunten,

sen uit de praktijk en zijn gebaseerd op ISSO-publicaties. In

berekeningsuitgangspunten en basisgegevens snel te pakken.

de digitale winkel van ISSO krijgt u met de inkijkexemplaren

Hoe vaak gebruikt u ISSO-kleintje Binnenklimaat?

een goede indruk van de behandelde stof

‘Ik gebruik het vrijwel dagelijks. Daarom is het formaat ook

INSTRUCTIEBOEKEN OVER DE ENERGIELABELS

handig: voor zo’n klein boekje heb ik altijd plaats in mijn tas.’

Dit studiemateriaal legt een goede basis voor partijen die te

Hoe gebruikt u het boekje?

maken hebben of krijgen met het toepassen van (EPG). De twee instructieboeken (één speciaal voor de woningbouw en

‘In een Programma van Eisen omschrijf ik waaraan een instal-

één voor de utiliteitsbouw) gaan over het ontwikkelen van

latie in een ontwerp of in een gebouw al dan niet aan moet

energiezuinige woningen respectievelijk utiliteitbouwpraktijk

gaan voldoen. Het boekje geeft mij aan in welke bandbreed-

op basis van de Energie Prestatienorm Gebouwen (EPG). Bij

te ik kan werken. Ik wil bijvoorbeeld weten wat de tempera-

de boeken zitten de bijbehorende opnameprotocollen.

tuureisen zijn van onder andere een kantoorruimte. Zit een

INSTRUCTIEBOEKEN OVER BETONKERNACTIVERING

‘ISSO-Kleintje

Ook nieuw zijn twee PDT-instructieboeken over Betonkernactivering (BKA). Het basisboek gaat over algemene kennis over BKA (kennis in de breedte) en maakt afwegingen bij de keuze voor BKA. Een tweede instructieboek gaat een stap verder en behandelt het selecteren, ontwerpen en integreren van BKA in een totaalconcept met overige installatie-onderdelen. Beide boeken zijn bedoeld voor lerende partijen die betrokken zijn bij het ontwerpproces en/ of beslissingsproces van gebouwen.

TWINTIG INSTRUCTIEBOEKEN Met de vier nieuwe titels over energielabels bevat de ISSOwinkel momenteel twintig PDT-instructieboeken over warmtepompen, ventilatietechniek, zonne-energie en Power Quality.

Wat is het nut van ISSO-Kleintje Binnenklimaat voor een ingenieursbureau? Aan het woord is senior adviseur Chrit Cox van Nelissen Ingenieursbureau uit Eindhoven.

U vindt de instructieboeken in de winkel op isso.nl met de zoekterm: PDT.

Waarom heeft u ISSO-Kleintje Binnenklimaat? ‘Het is voor ons vooral een handig boekje. Alle informatie over het binnenklimaat is compact samengebracht en haal je er snel uit. Dat bespaart ons een zoektocht in andere 14

Binnenklimaat is één van de beste naslagwerken’ schillende bronnen in onze sector werken niet zelden fouten en faalkosten in de hand. Dit boekje voldoet aan de huidige normen en aan Bouwbesluit 2012. Die actualiteit maakt het boekje voor mij een betrouwbare bron.’

Voor wie is het boekje volgens u bedoeld? ‘Voor installateurs, ontwerpers, adviseurs, docenten en studenten. Mijn cursisten adviseer ik het boekje aan te schaffen. Is het je vakgebied, dan heb je je leven lang plezier van dit boekje. Het is een van de beste naslagwerken op mijn vakgebied.’ Leo Bout is senior adviseur van Raadgevend Technisch kantoorgebouw in klasse a, b of c? Voor een klein gebouw

Adviesbureau BLM. Bout adviseert over werktuigkundige- en

kan bijvoorbeeld klasse c al meer dan voldoende zijn. Een

elektrotechnische installaties. In zijn portfolio staan projecten

juiste classificatie kan enorm in kosten schelen.’

van PriceWaterhouseCoopers, Heineken Brouwerij Den Bosch, de verbouwing van de Doelen in Rotterdam en het nieuwe

Wat is het belang van het boekje?

Academisch Psychiatrisch Centrum in Amsterdam. Daarnaast

‘Het scheelt mij veel zoekwerk, dus tijd. In het boekje vind ik

is Bout TVVL-docent luchtbehan-

snel alle gegevens die ik nodig heb en dat zijn er nogal wat.

deling en werktuigbouw voor

Daarbij is ons vakgebied onderhevig aan veranderingen. Het

Doelgroep van dit kleintje is:

E-installateur.

installateur

adviseur

gebouweigenaren

Op het gebied van:

energie & milieu

woningen

utiliteit

gezondheid

informatie over het binnenklimaat. De lijvige ISSO-publicatie

Nelissen Ingenieursbureau uit

74 ‘Thermische behaaglijkheid’ gebruik je anders dan een

Eindhoven geeft advies in werk-

naslagwerkje als dit.

tuigbouwkundige en elektrotechnische installaties, bouwfysica,

Welke informatie gebruikt u?

akoestiek, brandveiligheid en

Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h

‘Het boekje gebruik ik vooral ter controle. Zo kan ik snel

duurzaamheid. Haar klanten vari-

Installatiebedrijf

verifiëren of de gegevens in mijn Programma van Eisen juist

ëren van grote vastgoedeigenaren

zijn. Dit boekje bevat de actuele normen, eisen en inzichten

en zorginstellingen tot school-

op het gebied van het binnenklimaat. Daarmee houd ik ook

besturen en gemeenten. Voor

mijn kennis op peil.’

haar 100 tot 150 projecten per

ISBN 978-90-5044-266-4

B I N N E N K L I M A AT

Binnenklimaat bespaart veel zoekwerk’

K L E I N TJ E

len en vaak is die informatie (nog) niet up-to-date. Al die ver-

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

kost tijd en moeite om al die actuele wijzigingen te verzame-

KLEINTJE

Binnenklimaat HERZIENE UITGAVE

2015

jaar gebruikt Nelissen sinds haar

Voor welke projecten gebruikt u het boekje?

omslag kleintje Binnnenklimaat.indd 1

oprichting in 1991 verschillende

‘We gebruiken het boekje regelmatig voor projecten waarbij

25-02-15 14:31

ISSO-publicaties.

we adviseren in binnenklimaat. Bepaalde gegevens of inzichten kun je weer gebruiken voor andere, vergelijkbare projec-

Bekijken en bestellen?

ten en brengen we onder in standaarddocumenten. Het blijft zaak om dergelijke data te verifiëren met de actualiteit.’

ISSO-kleintje ‘Binnenklimaat’ kunt u bekijken op isso.nl en voor € 50,- (excl. verzendkosten en btw) bestellen. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op isso-digitaal.nl.

Wat zijn de verschillen met de vorige versie? ‘Het is en blijft een handig boekje met veel tabellen en een goed overzicht door een doelbewust kleurgebruik.’ 15


VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

FAQ over balansventilatie 1 Is balansventilatie alleen toepasbaar bij nieuwbouw

2 Is balansventilatie alleen toepasbaar bij woningbouw?

of ook bij renovatie?

Zeker niet. Juist in de utiliteitsbouw is balansventilatie de

Bij een centraal systeem is kanaalwerk nodig. Bij een

standaard, zeker in kantoren en grotere openbare gebou-

ingrijpende woningverbetering is dat wellicht mogelijk.

wen. Met balansventilatie kan een hoog debiet worden

Daar zijn goede voorbeelden van. Als het kanaalwerk

bereikt, zonder deuren of ramen te openen. Als ruimten

niet is in te passen, is misschien een decentraal systeem

voor diverse functies worden gebruikt, met verschil-

mogelijk. Climarad is daar een bekend voorbeeld van.

lende eisen aan ventilatie, is een systeem mogelijk met

Dit systeem combineert decentrale balansventilatie met

zones die apart regelbaar zijn (een multi-zone systeem).

een verwarmingsradiator en warmteterugwinning. Uitleg

Een goed overzicht van de mogelijkheden vindt u in

over ontwerp en installatie van decentrale wtw-systemen

het Handboek Installatietechniek met het bijbehorende

geeft ISSO-publicatie 91 ‘Ventilatiesystemen met decen-

Addendum.

trale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Wat zegt het Bouwbesluit over balansventilatie? 3

en woongebouwen’.

Het Bouwbesluit geeft de minimumeisen voor de hoeveelheid toe te voeren verse lucht. Voor woningen geldt als minimum 0,9 liter/s per m² verblijfsgebied met een minimum van 7 liter/s per verblijfsruimte. In utiliteitsge-

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

91

bouwen wordt de minimale luchthoeveelheid gebaseerd op het aantal personen in een ruimte. Verder worden er eisen gesteld aan de maximale luchtsnelheid die het systeem veroorzaakt en aan de regelbaarheid. Het aanzuigpunt voor verse buitenlucht mag zich niet bevinden in de buurt van een uitstroomopening van rookgas. Belangrijk is de geluidseis: maximaal 30 dB in de verblijfsruimte in woningen. Voldoen aan het Bouwbesluit is echter nog geen garantie voor goede luchtkwaliteit. Dat hangt vooral af van ontwerp, uitvoering, inregeling, reiniging, onderhoud en het gebruik. Verschillende ISSOpublicaties geven hiervoor praktische richtlijnen.

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

4 Waar vind je een goede installateur en wanneer moet

je die inschakelen? Er zijn in Nederland verschillende certificerings- en erkenningsregelingen. Voor woonhuisventilatie worden in

02-06-15 15:05

2015 erkenningsregelingen ontwikkeld door de Stichting

Lijst met 20 vragen en antwoorden

Kwaliteit voor Installaties Nederland (KvINL) in samenwer-

Deze 4 vragen en antwoorden zijn een greep uit een lijst van 20 FAQ’s. Deze lijst is samengesteld door het Lenteakkoord naar aanleiding van het webinar ‘Balansventilatie gegarandeerd goed’ van 29 januari 2015. Aan het webinar is door 295 professionals deelgenomen. Veel deelnemers hebben toen gebruikgemaakt van de mogelijkheid om vragen te stellen tijdens een live-chat. De vragen zijn beantwoord door de sprekers en een team van moderatoren, waaronder ISSOprojectcoördinator Marco Hofman.

king met Uneto-VNI en ISSO. Daarnaast geeft de KvINL uitvoering aan verschillende certificatieregelingen, waaronder de Ventilatieprestatiekeuring volgens BRL 8010. Bedrijven die hieraan voldoen, kunnen een goed aangelegd balansventilatiesysteem onder certificaat opleveren. U vindt deze installateurs op QBISnl.nl . Het is belangrijk de installateur al vroeg in het ontwerpen bouwproces te betrekken. Hij is pas klaar als het systeem goed is ingeregeld, is schoongemaakt (met nieuwe filters en zonder bouwstof in de ventilatiekanalen) en is gecontroleerd.

Meer weten? Het webinar kunt u terugzien op onlineseminar.nl/eismabouw-media onder menukeuze Archief. Alle 20 vragen en antwoorden staan op isso.nl. 16

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

VRAGEN EN WEETJES

6 weetjes uit de vernieuwde NTR 5076 ‘Installatiegeluid in woningen en woongebouwen’ 1 Volgens Bouwbesluit 2012 mag het karakteristieke instal-

closet dat die van de buren. Daarom mag (conform onder

latiegeluid in een verblijfsruimte maximaal 30 dB zijn.

meer NEN 1070) het closetgeluid in eigen woning circa

2 Een belangrijke bijdrage aan de geluidproductie in ver-

10 dB hoger zijn dan die van de buurwoning. 6 De akoestische geluidbronnen van parkeergaragedeuren

blijfsruimten komt van het stromingsgeluid van ventilatieventielen.

zijn de elektromotor, het geleidesysteem en de koppe-

3 Het geluidvermogenniveau van HR-ketels wordt bepaald

lingswijze aan het gebouw

door de branders en rookgasventilatoren in combinatie

MEER WETEN?

met de omhulling van de ketel. 4 Getik in warmtepompleidingen kan ontstaan doordat de

De vernieuwde NTR 5076 is te bekijken en voor € 65,– (excl.

leidingbeugels te strak zijn aangedraaid of zonder rubber

verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op isso.nl.

inlage zijn uitgevoerd.

De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op

5 Een bewoner is toleranter voor het geluid van zijn eigen

isso-digitaal.nl.

EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE

Technische instructie over ontwerp, aanleg en onderhoud van gasinstallaties Voor installateur, werkvoorbereider en leidinggevend monteur De focus van deze praktijkgerichte, technische instructie ligt

U kunt de instructie volgen op:

• donderdag 17 september in Eindhoven • donderdag 8 oktober in Alkmaar • donderdag 29 oktober in Zwolle • donderdag 5 november in Utrecht.

op het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van gasinstallaties met een maximale belasting van 130 kW. We behandelen alle wijzigingen in gasnormen, NPR-bladen en certificeringen. Daarbij geven we u praktijkvoorbeelden en toepassingsmogelijkheden.

KOSTEN EN AANMELDEN ONDERWERPEN

De kosten bedragen € 295,- (inbegrepen een buffet, excl.

• We maken u wegwijs in onder meer de inspectie van de

btw en ISSO-kleintje Gas). Inschrijven kan op isso.nl onder

omgeving van gastoestellen, te weten beluchting, rook-

Kennisbijeenkomsten/Agenda.

gasafvoer en uitmonding.

• De instructie belicht de vervanging van gastoestellen en

ISSO-KLEINTJE GAS

CLV-systemen (een schoorsteensysteem voor de gesta-

Bij deze instructie hoort het vernieuwde ISSO-kleintje ‘Gas,

pelde woningbouw waar meer gesloten CV-toestellen op

richtlijnen voor veilige en zuinige gasinstallaties’. Bij aanmel-

kunnen worden aangesloten).

ding voor deze instructie kunt u het boekje (ter waarde van

• U krijgt een overzicht van wijzigingen in de wetgeving,

€ 50,-) met korting bestellen voor € 35,-.

nieuwe normen en de praktijkrichtlijn gasinstallaties

INCOMPANY

NPR 3378.

• Besproken worden diverse certificeringen en keurmerken

U kunt deze instructie ook incompany laten verzorgen. Meer

van toestellen en bedrijven, waaronder die van Ecodesign,

informatie hierover kunt u opvragen via [email protected]

Gaskeur en OK CV.

• U krijgt toepassingsmogelijkheden en praktijkvoorbeelden

WORD WIJZER MET WEBINAR GASINSTALLATIES <130 KW

aangereikt.

Over gasinstallaties <130 kW kunt u een informatief webinar terugzien op het Youtubekanaal van ISSO (google op ISSO Youtube). ISSO-

VOOR WIE?

projectcoördinator Oscar Nuijten doet daarin helder verslag over:

De instructie is bedoeld voor installateurs die zijn opgeleid in

• problematiek bij gasinstallaties <130 kW • wetgeving, normen en richtlijnen • toelichting slimme gasmeter • de certificeringen, keurmerken en labels van toestellen en bedrijven • toepassing van het vernieuwde ISSO-kleintje Gas.

gastechniek, leidinggevende monteurs en werkvoorbereiders.

WANNEER EN WAAR? De instructie duurt van 15.00 tot 19.30 uur.

17


2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2

New Business Event 2015 Nieuwe technieken voor verwarmen en koelen De nieuwste technieken op het gebied van verwarmen en koelen voor gebouwen bieden kansen! Welke kansen zijn dat? Onderzoek dat samen met ISSO en andere partijen op donderdag 5 november in Rotterdam. De vooruitstrevende technologieën van gasgestookte ketels, warmtepompen en koelmachines zijn onderhand wel bekend. Nog open ligt de weg naar bijvoorbeeld:

• thermochemische warmteopslag • thermo-elektrisch koelen • Phase Change Material ofwel faseovergangsmaterialen • artificial leafs • en brandstofcellen. In de nabije toekomst kunnen deze en aanverwante technologieën een grote impact krijgen. Om die reden organiseert ISSO dit event.

PROGRAMMA De bijeenkomst bestaat uit:

• een informatief deel: we presenteren diverse nieuwe technologieën, de werkwijze en mogelijke afnemers.

• praktisch deel: in kleine groepen wordt gewerkt aan businessmodellen voor een succesvolle introductie op de markt (de technologie hoeft nog niet marktrijp te zijn).

VOOR WIE? Voor installateurs, adviseurs, fabrikanten, mkb’ers en studenten die nieuwsgierig zijn en het verschil willen maken met nieuwe, onderscheidende producten, adviezen of services. Deelnemers kunnen hierna eventueel aan de slag met reële business cases. Ook vormen de resultaten van deze bijeenkomst de basis voor verdere kennisontwikkeling en kennisdeling binnen de bouwen installatiesector.

WANNEER? Op donderdag 5 november in Rotterdam.

INSCHRIJVING Inschrijven kan via isso.nl onder menukeuze Kennis bijeenkomsten/Agenda.

18

2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

‘Verduurzaming bestaande woningbouw’ Neem een voorsprong in de bouw (5 daagse training) GOEDE SAMENWERKING

Eén van de grootste kansen voor de bouwsector is het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad. Een voorwaarde voor het succes daarvan, is een integrale aanpak. Dat is waarop deze training stuurt. U leert energetische renovaties in de bestaande woningbouw succesvol te initiëren en te realiseren, samen met andere partijen.

Rode draad in de training is het Reality Game ‘Energiebesparing bestaande woningbouw’ van Nijenrode Business Universiteit. In een spelsituatie gebaseerd op de praktijk, krijgt u te maken met levensechte dilemma’s. U krijgt in verschillende rollen te maken met de complexe dynamiek van het proces. Hierdoor krijgt u inzicht in de algemene en afzonderlijke belangen. Dat opent de weg naar een goede samenwerking.

Voor energetische oplossingen is een integrale aanpak vereist. Dit is de conclusie van organisaties in duurzaamheid

LAST PLANNER METHODIEK

en innovaties, waaronder Energiesprong, Blok voor Blok

Is de samenwerking eenmaal een feit, dan dient zich de

(van RVO) en Urgenda. Op basis van deze bevinding hebben

essentie van een goede planning aan. Een beproefd pro-

diverse gerenommeerde instituten samen een training ont-

jectmanagementsysteem is ‘Last Planner’. Het Last Planner

wikkeld ‘Verduurzaming bestaande woningbouw’.

Systeem biedt een zorgvuldig gestructureerd pakket van overlegvormen die vertrouwen helpen opbouwen tussen

VOOR WIE?

de sleutelpersonen in een project: de last planners (bijvoor-

Voor vakmensen en opdrachtgevers die de bestaande

beeld de werkvoorbereiders, uitvoerders en projectleider

woningvoorraad willen verduurzamen.

van de aannemer, de projectleider van de leverancier, de uitvoerder van de onderaannemer of projectleider van ont-

WAT LEERT U?

werpteams).

De training stelt u in staat om nieuwe kansen in de markt

UW INVESTERING

optimaal te benutten, waaronder:

• nul-op-de-meter of renovatie met garantie

De deelnameprijs bedraagt € 2.495,- (excl. btw).

• aanbestedingen door corporaties op hoge energieprestatie • energiebesparende maatregelen en duurzame energieop-

INSCHRIJVEN Het complete programma en een aanmeldformulier staan op

wekking van particuliere woningen.

isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda.

ONDERWERPEN:

• benodigde technieken voor energievriendelijk & duur-

Ontwikkeld door twaalf organisaties

zaam renoveren

• conceptontwikkeling • organisatorische aspecten • competenties en vaardigheden • projectmatig integraal samenwerken • garanderen van prestaties.

De 5-daagse Training ‘Verduurzaming bestaande woningbouw’ is ontwikkeld in opdracht van OTIB en wordt verzorgd door een samenwerking van ISSO, DWA, EnergyGO, BouwNext, SBRCURnet,TU Delft, Platform31, TVVL, Stichting KIEN, Nyenrode en BOB Opleiding, Training en Advies.

19


ISSO-najaarsoverleg 2015

‘Kwaliteit is méér dan een keurmerk’

Donderdag 1 oktober, Rotterdam

Als opwarmer voor de winter organiseert ISSO traditiegetrouw haar najaarsbijeenkomst voor alle partijen in de bouw en installatiesector. Voor deze middag op donderdag 1 oktober zijn de voorInschrijving ISSO-award 2015 geopend bereidingen in gang gezet. Noteer de datum alvast in uw agenda! Hoe toont u de kwaliteit aan van uw organisatie,

anders dan met een certificaat, erkenning of diploma? Dat is het thema van de ISSO-award 2015. We zoeken bedrijven die hun kwaliteit kunnen laten zien aan de hand van een recent project. Wordt u genomineerd, dan krijgt u een podium op de najaarsbijeenkomst en sleept u misschien de ISSO-award in de wacht. Meer informatie en een aanmeldformulier staan op isso.nl.

Aanmelden kan tot 6 juli 2015.

Hoe geeft u als bedrijf invulling aan kwaliteit en hoe toont u dat aan? Wat is de betekenis van keurmerken en wat zijn uw en onze gedachten hierover? Daarop zoeken we de antwoorden. Zo neemt Bas Haring u mee in zijn visie op kwaliteit. Haring, volksfilosoof en bijzonder hoogleraar ‘publiek begrip van wetenschap’ in Leiden, is bekend van tvprogramma’s als ‘Stof’ en ‘Haring’ en van het NCRV opinieprogramma ‘Altijd Wat’.

VAKMANSCHAP Een andere gastspreker is Willem Koppen, directeur van het gelijknamige, onafhankelijke bouwkundige expertisebureau. Koppen Vastgoed beheert de database BIOM.nl, een verzameling van ruim 1.000 projectneutrale foto’s van aangetroffen uitvoeringsfouten plus de mogelijke gevolgen en oplossingen. Koppen neemt een paar van die fouten en oplossingen onder de loep.

SAVE THE DATE: DONDERDAGMIDDAG 1 OKTOBER 2015 Het ISSO-najaarsoverleg, die doorgaans zo’n 200 bezoekers trekt, geeft alle ruimte om elkaar weer eens te spreken. Relaties van ISSO worden op persoonlijke titel Het najaarsoverleg vindt plaats in LantarenVenster op de kop van

uitgenodigd. Andere geïnteresseerden kunnen zich aan-

Zuid in Rotterdam

melden via isso.nl.

Colofon ISSO Info is een uitgave van

ISSO, het kennisinstituut van de installatie

Vormgeving: Stijlmeesters

ISSO

sector, houdt zich bezig met het identificeren

Kruisplein 25

van kennisvragen binnen de installatiesector,

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese

3014 DB Rotterdam

het ontsluiten en toegankelijk maken van

van Warmerdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

deze kennis in de vorm van praktische ISSO-

De uitgever kan niet aansprakelijk worden

Tel. 010 - 206 59 69

publicaties en het bevorderen van het

gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

Fax 010 - 213 03 84

gebruik van ISSO publicaties als norm-

veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-

[email protected], www.isso.nl

stellende richtlijnen.

nele kolommen. 20

ISSO INFO. ISSO levert opnameprotocol voor de EnergiePrestatieGarantie JUNI 2015

Recommend Documents