IS S O INF O
49
d e c e m b e r 2 012
Jaap Hogeling benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau Jaap Hogeling, momenteel bij ISSO werkzaam als manager international affairs, is op donderdag 20 september 2012 benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau voor al zijn inspanningen voor de installatiebranche. Hiermee wordt ook zijn inzet gewaardeerd om de kwaliteit van de installatiebranche naar een hoger plan te tillen. Hogeling ontving de onderscheiding voor de betekenis van
aangevende organisaties
zijn werk voor de installatiesector in binnen- en buitenland.
in de installatiesector
Nationaal en internationaal heeft hij door zijn betaalde en
geworden.
onbezoldigde inspanningen een duidelijke stempel gezet op de ontwikkeling van normen en regelgevingen voor duur-
Belang van kwaliteit
zame en energiezuinige woningen, gebouwen en installaties.
Jaap Hogeling: ‘Dit is niet alleen een erkenning van mijn
Mede dankzij Hogeling loopt ISSO en daarmee Nederland
persoonlijke verdiensten, maar ook die van de installatie-
voor op het gebied van kwaliteitsborging en certificatie met
sector. Het is het aantoonbare bewijs dat de maatschappij
beoordelingsrichtlijnen (BRL-en) en heeft Nederland aan hem
belang stelt in de kwaliteit van onze sector. Het betekent
een bekwame, zeer actieve vertegenwoordiger voor de ont-
ook dat de maatschappij belang stelt in een kennisinstituut
wikkeling en implementatie van Europese richtlijnen. Zijn
als ISSO en het beheer van certificering door het KBI én in de
ideaal en drijfveer hierbij is het milieu, volgens Hogeling een
verduurzaming van de gebouwde omgeving. Daarbij is deze
belangrijk goed waar we bijzonder zuinig en trots op moeten
onderscheiding een Koninklijke erkenning voor onze activi-
zijn. ISSO en KBI zijn onder Hogelings bezielende leiding toon
teiten als sector in Europa, waar ik mijn werk met steun van de Europese Commissie
Jaap Hogeling is benoemd tot Officier
voort mag zetten. Mede
in de Orde van Oranje-Nassau. Naast
omdat ISSO en KBI geen
hem zijn vrouw Angeliek Wick. Aan de
commerciële belangen-
katheder burgemeester Tammes van
verstrengeling kennen,
de gemeente Buren: ‘Hare Majesteit
stelt Europa vertrouwen
de Koningin en de samenleving wil-
in mijn vertegenwoordi-
len zijn inzet voor de installatiesector
ging van de Nederlandse
graag waarderen.’
installatiesector. Daar ben ik trots op.’
1
ISSO-INFO 49 december 2012
Aardwarmte voor duurzame energie Een opkomende duurzame techniek is het gebruik van geothermie ofwel aardwarmte. Bij geothermie wordt energie gebruikt dat in bodemwater met een relatief hoge temperatuur is opgeslagen. In tegenstelling tot Warmte en Koude Opslag (WKO) waarbij overtollige warmte of koude in de bodem wordt gepompt en bij warmtevraag weer uit de bodem wordt gepompt, is geothermie veel directer toe te passen.
sante optie voor duurzame energieopwekking. Om die reden ontwikkelde de overheid in 2011 het Actieplan Aardwarmte.
Werking Geothermie Geothermische technieken zijn gebaseerd op warmteuitwisseling van heet water uit de bodem aan een secundair warmtenet. Een geothermische bron bestaat uit twee boringen: een productieput en een injectieput. De boring van een productieput eindigt bij een ondergronds waterreservoir. Uit dit reservoir wordt heet water naar boven gepompt. Dit
ISSO onderzoekt in Nederland de potentie om voor geo-
hete water staat zijn warmte af aan een secundair proces
thermie ontwerp- en uitvoeringsrichtlijnen op te stellen.
door middel van een warmtewisselaar. Normaliter bevat het
Geothermie wordt reeds toegepast in de olie- en gas
water te veel zouten om te kunnen lozen op het oppervlak-
industrie. Landen zoals Frankrijk en Duitsland hebben er
tewater. Verder neemt de kans op bodemverzakkingen toe
goede ervaringen mee. De Nederlandse installatiesector is
als er geen water wordt teruggepompt. Om deze redenen
echter nog nauwelijks bekend met de mogelijkheden van
wordt een injectieput gerealiseerd. Deze injectieput komt
aardwarmte. De kassenbouw maakt er incidenteel gebruik van
uit in een tweede ondergronds reservoir op een bepaalde
en in Den Haag wordt een woonwijk van energie voorzien door
afstand van de productieput. De massabalans tussen het
middel van deze techniek. Toch is geothermie een interes-
pompen naar de oppervlakte en het terugpompen is hierdoor gelijk. Tussen de twee putten is een bepaalde afstand nodig om kortsluiting van warmtestromen te voorkomen. Op
ISSO-info nummer 49
content
dit punt is er dus een grote analogie ten opzichte van WKO-
Aardwarmte voor duurzame energie
2
ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in crisistijd
4
Cursus en CITO-examen warmtepompen
7
BUS rijdt verder door EU en NL…
8
installaties.
Congres ‘Winst door zuinig ontwerp’ groot succes
10
Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken
10
Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw
11
Publicatie over luchtfilters wordt herzien
11
Inspelen op de toekomst
12
Help mee aan een databank met begrippen en symbolen
14
Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering
14
Kennispartnership slaat aan
15
Vernieuwde publicatie over warmte- en koudetransport
16
Uitgaven over legionellapreventie herzien
16
Herzien: instructieboek over noodverlichting
17
Update Kleintje Water
17
WKO-tool bereikt de markt
18
In figuur 2 zijn drie vormen aangegeven van bodemwarmte.
ISSO-Instructiebijeenkomsten 2013
20
De meest linkse vorm geeft diepe geothermie: de tempera-
Figuur 1: werking geothermie. Bron: Aardwarmte Den Haag
tuur van het opgepompte water is zo hoog dat er door mid-
Crowdsourcing 23 Slogan ‘Kennis voor Kwaliteit’ nader verklaard
24
Wisseling van de wacht van het voorzitterschap van ISSO
24
del van een turbine elektriciteit geproduceerd kan worden. Overige warmte wordt direct overgedragen aan een secundair net voor verwarmingsdoeleinden. De figuur daarnaast 2
Figuur 2: vormen van geothermie (Ecofys)
geeft een geothermische bron aan waarbij de temperatuur
een geothermische bron onderhoud, maar dat is goed te
van het opgepompte water lager is. Hierdoor is opwekking
plannen.
van elektriciteit niet mogelijk, maar de watertemperatuur is zo hoog dat dit kan worden gebruikt voor verwarmings-
Het (relatieve) nadeel is dat geothermische warmte veel die-
doeleinden. De laatste figuur is het meer bekende WKO-
per onder het aardoppervlak zit. Het is een kostbare investe-
opslagsysteem.
ring om de putten te boren. In Nederland is geothermische nuttige warmte doorgaans beschikbaar vanaf 1.500 m onder
Voordelen van aardwarmte
het aardoppervlak. Dat is echter geen reden om de toepas-
Geothermie kent een aantal voordelen ten opzichte van
sing van geothermie uit de weg te gaan; daarvoor zijn de
bijvoorbeeld zonne-en windenergie. Zo is aardwarmte
voordelen te groot. ISSO organiseert in 2013 een workshop
onafhankelijk van het seizoen beschikbaar. Het kent een
om de mogelijkheden en haalbaarheid van geothermie te
hoge energiedichtheid en er komen geen of nauwelijks CO2-
onderzoeken. De uitkomsten van de workshop vormen een
emissies vrij. De kosten van vermeden CO2 zijn bijna altijd
aanzet tot een ISSO-publicatie.
lager dan andere duurzame opties. Ook is er geen sprake van Bronnen: Platform Geothermie, Agentschap NL
geluids- of visuele hinder. Net zoals andere bronnen vergt
Vergelijking kosten per RE optie (bron data: ECN/KEMA 11/2011
Kosten in Euro per GJ
Figuur 3: de kosten van € 10,- per GJ zijn laag ten opzichte van andere
vrije categorie (zon pv, wind op zee) zon warmte > 100m2 biomassa vergassing waterkracht > 0,5 meter verval wind op land geothermie wkk waterkracht > 5 meter verval mestcovergisting allesvergisting ketel vaste biomassa geothermie warmte uitbreiding biomassa conversie uitbreiding AVI referentie gas WKK
Kosten in Euro per GJ 0,0
duurzame technieken. 3
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0 ISSO-INFO 49 december 2012
ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in
Het regende tips op de ISSO-najaars bijeenkomst ‘Kansen in crisistijd’ op donderdag 20 september 2012. Nu moeten we de tips nog toepassen, is het belangrijkste devies aan de installatiesector. De bijeenkomst is met ruim twee honderd relaties goed bezocht.
Maarten van der Boon, specialist marketing en communicatie bij Leertouwer bv: ‘Wacht je nog te lang met social media, dan mis je de boot. Het is aan je site en je gebruik van social Iwan Göbel, eigenaar van Burton Car Company en in 2004
media te zien hoe innovatief je bent. Steek je energie niet in een
uitgeroepen tot de meest duurzame ondernemer van het
protocol, maar geef je medewerkers training hoe je social media
jaar: ‘Op duurzaamheid kan de installatiesector zich als geen
goed gebruikt. Hoe kunnen ze klanten op een goede manier
ander focussen. Breng een installatie aan de man door de klant
informeren, binden en verbinden? Laat ze zien hoe ze via social
te laten zien wat de aanschaf hem oplevert. Bereken je klant
media kunnen luisteren naar de markt, kunnen deelnemen,
voor wat je aan onder meer zonnepanelen kunt verdienen.’
delen, helpen, discussiëren en hoe ze nieuwtjes (buzz) genereren.’ 4
crisistijd
Arjan Schrauwen, projectcoördinator bij ISSO en afgestuYuri Pelser, Energie- en installatietechnisch adviseur bij
deerd op het gebied van strategie en organisatie: ‘Het is slim-
Ymere: ‘We hebben het steeds over ketensamenwerking, maar
mer om juist nu te investeren in mens en materieel. Nu zitten de
die term dekt de lading niet. Een partij als de toeleverancier zit
beste mensen thuis op de bank: neem die mensen aan en bind
nog steeds niet aan tafel met partijen als de architect en de pro-
ze aan je bedrijf. Nu is er tijd om medewerkers op te leiden of kun
jectontwikkelaar. De keten is dus niet geschakeld en dat geeft
je die lang uitgestelde overname doen. Weten op welk moment
dubbel werk. Het gaat vooralsnog niet om keten-, maar om
je de strategie voor je bedrijf toepast, is misschien nog wel het
netwerksamenwerking, waarin we op persoonlijke titel kennis
belangrijkste. Dergelijke gegevens worden bijgehouden door het
met elkaar delen.’
Centraal Bureau van de Statistiek en zijn gratis te raadplegen.’ 5
ISSO-INFO 49 december 2012
Stemmen voor de winnaar van de ISSO-Award 2012.
Schouten Techniek winnaar ISSO-Award 2012 voor de softwaretool ‘Gebouwsimulatie’. Vanaf links: Bastiaan Lankhorst, afdelingshoofd duurzame energie en Coos Schouten, algemeen directeur.
Twee deelnemers aan de bijeenkomst. Links: Peter van Wageningen van Zijl en van Wieringen BV en John Lens van UNETO-VNI. Lancering van de vernieuwde ISSO-website door Rob van Bergen en Marcel Engels, voorzitter UNETO-VNI en nieuwe voorzitter van ISSO.
Bestuursvoorzitter Cees van Laarhoven heeft zich zeven jaar met verve ingezet voor ISSO en neemt afscheid. Van Laarhoven heeft veel voor ISSO kunnen betekenen. De overgang van een bestuur naar de Raad van Toezicht vond Van Laarhoven een mooi moment om afscheid te nemen. Van Laarhoven: ‘Mijn taak is volbracht.’ 6
Cursus en CITO-examen warmtepompen
k e n n isin stituut
Als aanvulling op de leergang Warmtepompen van ISSO wordt een cursus met bijbehorend CITO-examen ontwikkeld. Het doel van de cursus is een handleiding te bieden aan de ontwerper om te bepalen of een luchtwaterwarmtepomp cursus en de ISSO-publicatie is de ontwerper in staat het ont-
d e
werp uit te werken voor die specifieke toepassing. De demarpomp in bestaande woningen en nieuwbouwwoningen. Dit betreft zowel een monovalente als een bivalente en hybride latieontwerpers (adviseurs en installateurs) en professionele
d e
opdrachtgevers.
voor zijn concrete situatie
waterwarmtepompvarianten
toepassing
een luchtwaterwarmtepomp
gen wordt
• de hydraulische schakeling van de complete installatie opstellen
• de randvoorwaarden aangeven van de opstellingsruimten • de aandachtspunten onderkennen van realisatie, beheeren onderhoudsfasen. Het CITO-examen toetst op deze onderwerpen.
integraal ontwer pe warmtepompinsta n van utiliteitsgebouwe llaties voor n
i nstall a tiesec to r
uitstekende aanvulling op ISSO-publicatie 98 ‘Luchtwaterwarmtepompen’. De publicatie verschijnt naar verwachting in het eerste kwartaal van 2013. Dit project wordt mogelijk gemaakt door Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).
7
w
d e
De cursus met bijbehorend CITO-examen vormt een
IBwplu
vo o r
i nstall a tiesec to r
waterwarmtepompinstallatie
IBwpwu
integraal ontwerp collectieve instal en van laties met warmtep Instr uctiepe boekn in om woningbou Warmtepom pen
d e
• de regeltechnische werking beschrijven van de lucht-
Instructieboek Warmtepompen
k e n n isin stituut
• berekenen en bepalen wat het thermisch aansluitvermo-
vo o r
i nstall a tiesec to r
pompinstallatie ontwerpen
IBwpcw
ontwerpen van ind kleine warmtepom ividuele en psystemen voor woningen
d e
• op een gestructureerde manier een lucht-waterwarmte-
Instructieboek Warmtepompen
k e n n isin stituut
• te berekenen wat de haalbaarheid is van diverse varianten • een programma van eisen opstellen voor toepassing van
IBwpiw
vo o r
i nstall a tiesec to r
• te bepalen welk concept het meest geschikt is voor zijn
d e
• te bepalen wat de voor- en nadelen zijn van diverse lucht-
Instructieboek Warmtepompen
k e n n isin stituut
• te bepalen welke randvoorwaarden van toepassing zijn
s
Warmtepompen: de basis voor aspirant ontw erpers
vo o r
i nstall a tiesec to r
De cursist leert:
IBwpao
k e n n isin stituut
toepassing. De cursus en het examen richten zich op instal-
Instructieboek Warmtepompen
Warmtepompen: de basis voor mon teur
vo o r
i nstall a tiesec to r
catie is de toepassing van een elektrische luchtwaterwarmte-
IBwpbm
k e n n isin stituut
vo o r
voor zijn project interessant kan zijn. Aan de hand van de
Instructieboek Warmtepompen
ontwerpen en in sta lucht warmtepom lleren van lucht/ ps utiliteitsgebouwe ystemen voor n
ISSO-INFO 49 december 2012
BUS rijdt verder door EU en NL… pen (in het project aangeduid als ‘blue collar workers’, MBO niveaus 1-4):
• beroepsbeoefenaars betrokken bij de vernieuwing en upgrading van de thermische schil van bestaande gebouwen (inclusief renovatie) en het maken van de thermische schil van nieuwe gebouwen.
• beroepsbeoefenaars betrokken bij de keuze, het onderhoud, inregelen en het vervangen van installaties in bestaande gebouwen en beroepsbeoefenaars die betrokken zijn bij het kiezen, installeren en inregelen van duurzame energie-installaties in nieuwe gebouwen.
• toezichthouders op locatie die effectieve instructie, controle en validatie van het werk kunnen garanderen voor zowel de thermische schil als de toegepaste energiesystemen.
• beroepen op midden/management niveau, zoals adviseurs,
BuildUpSkillsNetherlands, kortweg BUS-NL, bundelt de krachten in Nederland ter verhoging van het aantal praktisch geschoolde vakmensen. Het gaat om vakmensen die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving in de periode van nu naar 2020. ISSO levert als een van de partners in het consortium een actieve rol in het project BUS-NL.
calculators en constructeurs. Ook wordt vastgesteld wat nog ontbreekt in de huidige kwalificatiestructuur van de opleidingen en in het post-initiële onderwijsaanbod.
Consortium Het BUS-NL project wordt uitgevoerd onder regie van het consortium, bestaande uit landelijke organisaties uit het onderwijs, de bouw- en installatiesector, te weten:
Van de bouwsector wordt een grote bijdrage verwacht bij de realisatie van de Europese doelstellingen om in 2020 ener-
Organisatie Rol
gieneutraal te kunnen bouwen. Dat is voor de sector en de
OTIB
Hoofd projectmanagement/communicatie
toeleverende industrie een grote uitdaging. We zullen ons
Fundeon
Kennisleverancier kwalificaties bouwsector
verder moeten bekwamen in energiezuinige renovaties en
Kenteq KBB Kennisleverancier kwalificaties installatie
energiecentrale nieuwbouw.
sector SBR Projectmanagement/communicatie,
De Intelligent Energy Europe (IEE) richt zich met het initiatief
technische kennis bouwsector
BUS-NL op krachtenbundeling voor vergroting van het aantal
ISSO Projectmanagement/communicatie, tech
gekwalificeerde werknemers in de bouwsector. Want om die
nische kennis installatie- en energiesector
kwaliteit te kunnen leveren in (de aanloop naar) 2020, is een
HIBIN Kennisleverancier bouwmaterialen,
groot aantal gekwalificeerde werknemers nodig. Omdat het
organisatie seminars
verhogen (upskillen) van kwalificaties noodzakelijk is voor
MBO diensten Publieke autoriteit op het gebied van
een goede uitvoering van Nationaal energiebeleid, moet er
‘leven lang leren’
nu worden doorgepakt. Diverse andere organisaties hebben het belang van het pro-
Focus
ject uitgesproken en hun betrokkenheid en ondersteuning
Het project richt zich op regulier beroepsonderwijs en -trai-
gegeven (zie kader).
ning van vakmensen en andere werkplaatsmedewerkers, zoals bouwvakkers en installateurs. Welke (nieuwe) kennis-
Fasering
en vaardigheden hebben deze vakinhoudelijke beroepsbe-
De projectresultaten in het BUS-NL project zijn gekoppeld
oefenaars nodig? Dat moet duidelijk worden in de periode
aan de fasering en de activiteiten. De fasering is weergege-
2012-2013. We richten ons op het blootleggen van barrières
ven in zogeheten workpackages (WP). De looptijd van het
en kennisleemtes in de volgende specifieke beroepsgroe-
project bedraagt circa twee jaar (2011-2013). 8
WP1 Project Management and Communication
WP2 Analysis of the status quo
WP3 Set up of the roadmap
WP4 Edorsement activities
WP5 EU Exchange activities
Voornaamste output en resultaten
Meer informatie
WP2 Analyse stand van zaken
Voor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u
• Kwalitatieve informatie over de huidige situatie en de
contact opnemen met Marco Hofman, (
[email protected],
actoren op het nationale systeem voor voortgezet onder-
010 - 206 59 47).
wijs in de bouwsector, bestaande lessen en stages.
• Kwantitatieve gegevens over de beroepsbevolking, trainingen/cursussen en renovatie/nieuwbouw op jaarbasis, statistische informatie over energy efficiency en duur-
Ondersteunende partijen BUS-NL (marketactors)
zame energie in gebouwen en faalkosten.
• Informatie over het huidige beleid en strategieën op het
• Ministeries OCW, ELI en Agentschap NL • Bouwend Nederland (ook als co-financier) • Uneto-VNI • NL Ingenieurs • Meer met Minder • Aannemers Federatie Nederland • Bond Nederlandse Architecten • FNV-CNV • Installatiewerk Nederland • TVVL • O&O fonds bouw • DE-Koepel • Duurzaam MBO • SEV • Dutch Green Building Council • Nederlandse Vereniging Toelevering Bouw • NVKL • VERAC • STEK • ROVC • Bouwradius • Marktmonitor, SkillsKompas • Energie-Nederland • O&O fonds Energie en Nutsbedrijven • VENIN • ROP • Pioneering • HMC Vakschool • VEBI dak • 4-Skills Netherlands • ITS
gebied van energie en het aanbod aan (vervolg)onderwijs en training.
• Inzicht in hindernissen en achterstanden die overwonnen moeten worden.
• Een overzicht van alle cursussen en opleidingsmogelijkheden die gezien de ontwikkelingen de komende jaren beschikbaar moeten komen. WP3 Opzetten nationale plan van aanpak voor kwalificaties
• Een plan voor aangepaste en nieuwe kwalificatiebeschrijvingen die zowel voor bestaande als voor nieuwe beroepen moeten worden ontwikkeld.
• Vorming van een nationaal kwalificatieplatform voor energy efficiency en duurzame energie in de gebouwde omgeving.
• Een plan van aanpak voor de realisatie van de project doelstellingen van het BUSNL-project en van de 20/20/20-doelstellingen.
• Een slotconferentie voor het onderwijsveld en de betrokken bedrijfstakken. In het voorjaar van 2012 zijn de tussenresultaten getoetst met alle ‘marketactors’ op een werkconferentie. De verzamelde uitkomsten zijn in de maanden daarna verwerkt tot het eindrapport ‘Analyses of the Status Quo in relation to 2020’. De opgeleverde Engelstalige rapportage (zomer 2012) en de bewerkte versie voor de Nederlandse markt (najaar 2012) zijn te downloaden op http://netherlands.buildupskills.eu en www.buildupskills.nl. Een artikel met een samenvatting van de belangrijkste uitkomsten uit de WP2-rapportage leest u in nummer 11 (november 2012) van Verwarming & Ventilatie (www.vvplus.nl). 9
ISSO-INFO 49 december 2012
Congres Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties groot succes Het congres werd georganiseerd door:
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
Dagvoorzitter Will Scheffer opent het congres
Op 6 november jl. is in de Jaarbeurs in Utrecht het congres ‘Winst door zuinig ontwerp van leidingwater installaties’ gehouden. Het congres werd bezocht door ruim 180 geïnteresseerden. Tijdens het congres werd de nieuwe manier van ontwerpen en dimensioneren van waterleidingen en warmtapwaterbereiders in verschillende type gebouwen gepresenteerd. Centraal stond de nieuwe rekenregels. Deze rekenregels geven de meest betrouwbare voorspellingen van het waterverbruik.
Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken De afgelopen jaren hebben in de grond-, weg- en waterbouw en de burgerlijke en utiliteitsbouw veel technische innovaties plaatsgevonden die nieuwe keuzes mogelijk maken om energiezuinig te ontwerpen. Daarom wordt de bestaande CUR-publicatie uitgebreid.
Een verkennende workshop met organisaties uit de civiel-
Rijkswaterstaat heeft het Civieltechnisch Centrum Uitvoering
Voor meer informatie over dit project kunt u contact
Research en Regelgeving (CUR) gevraagd de bestaande CUR-
opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO
publicatie ‘Energiezuinig ontwerpen van civieltechnische
(
[email protected], 010 - 206 59 47).
technische en installatietechnische sector moet duidelijk maken of er voldoende inhoudelijk en financieel draagvlak is voor de uitvoering van het project. CUR en ISSO verwachten eind dit jaar in een samengestelde commissie vorm te kunnen geven aan het vervolg.
constructies’ te actualiseren. ISSO gaat hierin participeren.
10
Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw Instructiematerialen
In opdracht van Agentschap NL werken ISSO en KBI aan instructiematerialen voor het ‘Energielabel nieuwbouw’ volgens detailmethodiek EPC NEN7120. De materialen worden gemaakt in navolging van de ‘Leergang Energieprestatie Gebouwen Nieuwbouw’.
De instructiematerialen Leergang EPG nieuwbouw die nu worden gemaakt, zijn bedoeld voor partijen die in de praktijk te maken krijgen met de nieuwe opnameprotocollen. Het materiaal kan gebruikt worden om het opnameprotocol goed te leren toepassen en de samenhang met de energieprestatienorm te zien. Ook is het materiaal bedoeld als voor-
Bedrijven moeten gecertificeerd zijn om energielabels voor
bereiding op het examen ‘EPN-adviseur’.
nieuwbouw op te mogen stellen en af te geven, net als bij het ‘Energielabel bestaande bouw’ (volgens basismethodiek
Begin 2013 komen de volgende materialen beschik-
EI). In de beoordelingsrichtlijnen BRL9500-5 (woningen) en
baar:
BRL9500-6 (utiliteit) zijn de eisen opgenomen waaraan de
Energielabel woningen, detailmethodiek
• Presentatie Energielabel nieuwbouw woningen en
bedrijven voor deze certificering moeten voldoen. Voor de
overige energiezuinige woningen.
opname van het gebouw verwijzen de BRL9500-delen naar
• Syllabus Energielabel nieuwbouw woningen:
hoofdstuk 8.0 van ISSO-publicaties 82.1 ‘Energielabel metho-
opnameprotocol detailmethodiek.
diek voor woningen’ en 75.1 ‘Handleiding energieprestatie-
Energielabel utiliteitsgebouwen, detailmethodiek
advies utiliteitsgebouwen’.
• Presentatie Energielabel nieuwbouw utiliteits
Bewijs van vakbekwaamheid
gebouwen.
• Syllabus Energielabel nieuwbouw utiliteit: opname
Een andere eis is dat de EPN-adviseur in het bezit moet zijn van het bewijs van vakbekwaamheid, wat wil zeggen dat de
protocol detailmethodiek.
EPN-adviseur examen heeft gedaan en hiervoor geslaagd is. De EPN-adviseur wordt tijdens het examen onder meer
Voor meer informatie over dit project kunt u contact
getoetst op het juist toepassen van opnameprotocollen en
opnemen met projectcoördinatoren Marco Hofman
energieprestatienorm NEN 7120.
(
[email protected], 010 - 206 59 47) of Kees Arkesteijn (
[email protected], 010 - 206 59 68).
Publicatie over luchtfilters wordt herzien In de markt groeit de aandacht voor ventilatie, infiltratie en buitenluchtkwaliteit. Zo verschijnen er regelmatig berichten in de media over de problematiek rondom fijnstof. Onder meer dit thema wordt behandeld in de compleet herziene ISSO-publicatie 27 ‘Luchtfilters voor comfortinstallaties’. Publicatie 27 dateert uit 1990: sindsdien zijn de ontwikkelingen op het gebied van luchtfilters in een stroomversnelling
Hogeschool Rotterdam. De coördinatie en rapportage zijn in
geraakt. Dat verlangt een stevige uitbreiding van de publica-
handen van ISSO.
tie die naar verwachting medio 2013 verschijnt. Het project wordt begeleid door een ISSO-Kontaktgroep bestaande uit
Meer weten?
afgevaardigden namens UNETO-VNI (ook hoofdopdrachtge-
Voor meer informatie over dit project kunt u contact
ver), Rijksgebouwendienst, Inatherm, Brink Climate Systems,
opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO
Wolter & Dros, Zehnder NL, Kalsbeek VGM, Filtech en
(
[email protected], 010 - 206 59 47). 11
ISSO-INFO 49 december 2012
ISSO Publicatie BIM verschijnt begin 2013
Inspelen op de toekomst De toepassing van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) wordt gemeengoed in de bouwen installatiesector, zo is de verwachting. Om die reden is een ISSO-Kontaktgroep gestart met de samenstelling van ISSO-publicatie 109 over BIM. De publicatie verschijnt begin 2013.
René van der Sluis, directeur Loodsluis B.V.
In een BIM wordt alle relevante informatie van de levenscyclus van een gebouw opgeslagen, gebruikt en beheerd in een driedimensionaal gebouwmodel. Voordat de eerste steen is gelegd, is het bouwwerk tot in detail doorberekend en te zien. Het doel van dit integrale model is kennisdeling, versterken van de samenwerking tussen partijen in de bouwFrits van Enk, directeur van
kolom en vermindering van faalkosten. René van der Sluis,
adviesgroep VECCINS 3D
algemeen directeur van Loodsluis B.V. en lid van de ISSOkontaktgroep: ‘Het aantal projecten waarin wordt gebimd, zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. Er is geen weg terug. We gaan met z’n allen van 2-D en 3-D-tekenen, via 3-D modelleren en optimaal samenwerken (BIM) naar integraal bouwen en installeren. Installaties zijn een belangrijk onderdeel van BIM: die zijn immers niet op zichzelf staand, maar maken onderdeel uit van het gebouw. Met een goed model en total life circle, hebben opdrachtgever en partijen de exploitatiekosten beter in de hand.’
De grafiek laat zien hoe met BIM de kosten in de realisatie- en uitvoeringsfasen worden verlaagd en genivelleerd ten opzichte van de traditionele bouw. Dat is onder meer voor installatiebedrijven, waar vaak op wordt bezuinigd vanwege tegenvallende kosten, een grote verbetering. 12
BIM is een proces ‘BIM moet gezien worden als een proces,’ stelt Frits van Enk,
andere bedrijven in Nederland en Duitsland koploper op
directeur van adviesgroep VECCINS 3D en eveneens deelne-
het gebied van BIM-installatietechniek. VECCINS 3D heeft
mer aan de ISSO-Kontaktgroep. Het bedrijf is uitgeroepen tot
inmiddels zo’n zeven jaar ervaring met BIM-bouwen. Hierbij
winnaar van het beste BIM-model van 2011 door Bouwend
valt te denken aan procesmanagement, begripsbepaling
Nederland en TNO. Van Enk: ‘De sector Bouw stapelt stenen,
en de mogelijkheden van uitwisseling tussen verschillende
maar de toepassing van installaties in een gebouwontwerp
softwarepakketten. ISSO heeft mij gevraagd die kennis in te
gaat over berekenen van klimaatomstandigheden. Door de
brengen.’
installaties hangt alles samen. Besluit je plotseling een raam groter te maken, dan heeft dat direct consequenties voor
Ontsluiting van kennis
de installaties. Met BIM kun je simuleren wat de gevolgen
Ook René van der Sluis is gevraagd deel te nemen aan de
zijn van bouwtoepassingen. Het is een methodiek om ein-
Kontaktgroep. Van der Sluis: ‘Onze organisatie bestaat uit
delijk tot een goed functionerend en duurzaam gebouw te
een verzameling van technische werkmaatschappijen. Deze
komen.’
maatschappijen wisselen onderling en daarbuiten kennis uit op BIM-niveau; dat is voor ons al vanzelfsprekend. Samen
Eenduidige structuur
zijn we succesvoller, is ons devies. De kennis uit die projecten
Bij BIM hoort zonder meer een ISSO-publicatie. Deze en alle
en onze werkwijzen delen we graag met de bouwkolom.
andere publicaties van ISSO worden samengesteld door
De publicatie moet een handvat zijn voor alle marktspelers,
zogeheten ISSO-Kontaktgroepen. De deelnemers zijn vanuit
waaronder corporaties, projectontwikkelaars, architecten,
verschillende invalshoeken gespecialiseerd in het onder-
gemeenten en aannemers. BIM legt een relatie tussen alle
werp. Van Enk: ‘Over BIM bestaat grote verwarring. Iedereen
partijen in de bouw: via BIM kan de wildgroei binnen de
praat over BIM, maar een handvol mensen weet wat BIM
installatiesector worden teruggedrongen en kan de bouw
is en waarvoor het is bedoeld. Een publicatie is een uitste-
zien wat ze van onze sector kan en mag verwachten. Een
kend medium om een eenduidige structuur aan te brengen
publicatie waarin de spelregels zijn vastgelegd, verhoogt de
en sturing aan BIM te geven. Onze organisatie is met twee
kwaliteit.’
Van links naar rechts: Marco Hofman (projectcoördinator techniek ISSO), Martijn Kruijsse (Technisch Advies en Ontwikkeling/Wolter & Dros/BIM-vertegenwoordiger TVVL), Michel Verkerk (projectcoördinator ICT ISSO), Arjan Schrauwen (projectcoördinator techniek ISSO), Leon van Berlo (BIM innovation consultant TNO), Frits van Enk (directeur VECCINS 3D), Mervyn Bodeving (projectleider BIM, Viac Installatie-adviseurs), Michiel Bottema (manager BIM, Heijmans). Niet op de foto: René van der Sluis (directeur van der Sluis groep), Pieter van der Eijnden (voorzitter BIM expertgroep Uneto-VNI), Aart van Gelder (directeur ARTA/BIM-vertegenwoordiger BIR). 13
ISSO-INFO 49 december 2012
Wie helpt mee aan een databank met begrippen en symbolen? Dezelfde taal
Bij de realisatie van installaties in gebouwen ontstaat vaak verwarring over de gehanteerde begrippen. Om daar paal en perk aan te stellen, onderzoekt ISSO de mogelijkheid om een speciale databank voor de installatiesector te ontwikkelen.
De databank zal duidelijkheid geven aan alle partijen binnen de technische installatiebranche, in het bijzonder opdrachtgevers, ontwerpers/installateurs, toeleveringsindustrie en gebouwbeheerders. Daarnaast is het eindproduct uitermate geschikt om de eenduidigheid van begrippen en symbolen in
kennisdocumenten en het onderwijsmateriaal te realiseren.
Wat kun je onder topkoeling verstaan? Een opdrachtgever
De databank geeft eenduidigheid in:
• begrippen: terminologie in het overleg tussen opdracht-
kan denken aan de beste koeling die er te krijgen is. De advi-
gever, adviseur en ontwerpend technicus/installateur.
seur heeft eerder de beperking van het koelvermogen in
• symbolen: bijvoorbeeld wiskundige symbolen (met als
gedachte. Hier ligt dus een stevige kiem voor miscommuni-
basis de toegepaste symboliek in ISSO-uitgaven).
catie. In onze sector zijn daar voorbeelden van te over. Vaak bestaat er binnen de verschillende vakdisciplines binnen de
Waar mogelijk wordt aansluiting gezocht op Europese nor-
bouw en de installatiesector eigen opvattingen over defini-
mering (CEN-normen) en ISO-normen.
ties van begrippen. Ook de toeleveringsindustrie heeft een eigen terminologie voor de specificatie van de productei-
Oproep
genschappen. Of wat te denken van het onderwijs: ook daar
Voor de databank wordt nog naar financiers gezocht.
ontbreekt het aan eenduidigheid in begrippen. Dit maakt
Uiteraard komt uw logo en banner op de site te staan en
lesstof onnodig complex en het vertraagt begrip en effec-
worden deze meegenomen in communicatie-uitingen over
tieve toepassing van de lesstof in de praktijk. De opkomst
de databank. Belangstellenden kunnen contact opnemen
van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) maakt eenduidige
met projectcoördinator Michel Verkerk (
[email protected],
communicatie nog eens belangrijker.
010 - 206 59 49).
Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering
K L e I n TJ e R I O L E R I N G
k e N N i S i N S t i t U U t v O O r d e i N S ta l l at i e S e C tO r
KLeInTJe
Kleintje Riolering is een compact zakboekje om snel de weg te vinden in de hoeveelheid aan voorschriften en uitvoeringsrichtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van binnenriolering. Momenteel werken we aan een update van het praktische boekje naar de actuele wet- en regelgeving (NTR 3216). Ter ondersteuning van Kleintje Riolering en de werkzaamheden op locatie, worden ook ISSO-KennisKaarten ontwikkeld. Hierin beschrijven we praktische werkzaamheden voor rioleringsinstallaties. In het ISSO-kleintje komen de volgende onderwerpen aan bod:
• voorschriften voor lozingen en riolering (Bouwbesluit, NEN 3215 en NEN 3216)
• algemene zaken rondom riolering (opbouw, gebouwriolering,
riolering
gemeentelijk rioolstelsel)
• gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater • gebouwriolering voor hemelwater • buitenriolering binnen de perceelgrenzen. Naar verwachting zijn Kleintje Riolering en de KennisKaarten in het eerste kwartaal van 2013 beschikbaar. 14
Kennispartnership slaat aan
KENNISPARTNER
Kritisch blijven
Sinds april 2012 kunnen bedrijven Kennispartner van ons worden. Als kennis partner kunt u zich als bedrijf profileren op kwaliteit, samen met ISSO. Inmiddels zijn zeven bedrijven officieel Kennispartner. ‘Als bedrijven zich als Kennispartner aan ons verbinden, versterken we elkaar wederzijds‘, zegt Anneli van Kleven-Pijpers, marketing en communicatiecoördinator van ISSO.
Vabi Software is van begunstiger overgestapt naar Kennispartner van ISSO. Peter van Dam, directeur van Vabi: ‘ISSO kijkt kritisch naar de bedrijven aan wie zij haar goede naam verbindt. Als een van de oprichters van ISSO zitten we al in de Raad van Begeleiding. Als Kennispartner wordt het contact geïntensiveerd. Vabi en ISSO kunnen elkaar versterken in kennis. Momenteel ontwikkelen we software voor de beheerfase: er staan immers meer gebouwen in Nederland dan er nieuw gebouwd gaan worden. Daar moeten we wat
‘De kennis en ervaringen van Kennispartners wisselen we uit
mee. Zo kunnen ISSO-publicaties met onze rekenregels als
en verwerken we in onze producten; daar is de hele sector
maatstaf dienen voor ontwerpen.’
mee geholpen. Met onze naam kunnen Kennispartners hun imago versterken en laten zien dat ze staan voor kwaliteit.
Kennis delen en vermenigvuldigen
Kennispartners worden op speciale informatiebijeenkomsten
Karel Krijger, directeur van BINK Software BV en
als eerste op de hoogte gesteld van (actuele ontwikkelingen
Kennispartner, is voorstander van samenwerking met ver-
in) ISSO-projecten en over regelgeving. Een van de doel-
schillende partners uit het werkveld: ‘Door de jaren heen is
stellingen van ISSO is de kwaliteit van de installatiesector
er al heel wat kennis uitgewisseld tussen ISSO en BINK. Veel
structureel op een hoger niveau te brengen. Daar draagt het
van onze installatietechnische berekeningen zijn onder meer
concept van Kennispartners als platform aan bij.’
gebaseerd op ISSO-publicaties. Vanuit de verschillende BINKmodules kun je de betreffende ISSO-publicaties ook raadple-
Karel Krijger (links) en
gen. Door de samenwerking wordt de software voor instal-
Rob van Bergen
latietechnische toepassingen en de daarbij benodigde achtergronden nauw met elkaar verweven. Al die verzamelde en geïntegreerde kennis is een meerwaarde voor de sector. Het zou goed zijn als er nog meer installateurs en installatietechnisch adviseurs partner worden.’
Kennispartner Vragen of informatie is vrijblijvend te verkrijgen bij Anneli van Kleven-Pijpers (
[email protected], 010 – 2065 99 41. Het Kennispartnership met ISSO staat ook nader beschreven op www.isso.nl onder de menukeuze Partners.
Samenwerking is hot issue Deze bedrijven staan voor kwaliteit
‘Meer dan ooit hebben bedrijven elkaar nodig,’ zegt Eric Evers, accountmanager bij DEKRA en Kennispartner: ‘Door samenwerking en uitwisseling van kennis komen we vooruit. Als Kennispartner dragen we bij aan de ISSO-uitgaven met kennis op ons vakgebied. DEKRA is marktleider in onder meer het testen, inspecteren en certificeren van technische producten en systemen. Zo bezoeken we per jaar ruim 2.000 relaties die zich willen laten certificeren. Dat levert veel informatie op over de sterktes en zwaktes in de branche. Van die kennis kan de keten straks profiteren via de uitgaven en bijeenkomsten van ISSO. Voorheen kon je begunstiger worden van ISSO. Zo waren wij al aan ISSO verbonden. Dat is goed voor je naamsbekendheid, maar uit een relatie valt meer te halen. Het concept Kennispartner is veel meer SMART; het staat beter in de steigers.’ 15
ISSO-INFO 49 december 2012
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r
G r o n d l e i d i n G e n v o o r wa r m t e - e n ko u d e t r a n s p o r t
Blijf up-to-date met vernieuwde publicatie over warmte- en koudetransport
publicatie
7
GrondleidinGen voor warmte- en koudetransport
Bent u installateur?
Er is veel verbeterd in de toegepaste materialen en de aanlegtechnieken voor grondleidingen. Dat vroeg herziening van ISSO-publicatie 7 ‘Grondleidingen voor warmteen koudetransport’.
De aanleg van grondleidingen is verre van eenvoudig. Met name het maken van laswerk en mofverbindingen, waar verschillende constructies voor mogelijk zijn. Dit is specialistisch werk en vereist groot vakmanschap. Een juiste uitvoering wordt zeer serieus genomen: bij de aanleg volgens NEN 3650 is registratie van de lassers verplicht en krijgen de moffen het kenteken van de monteur.
ISSO-publicatie 7 beschrijft de voor-
Bent u beheerder?
waarden, richtlijnen en normen voor een betrouwbare aanleg van grondleidingen voor warmte-
Voor de beheerder worden alle van belang zijnde aspecten
en koudetransport. Het boekwerk behandelt alle fases (pro-
behandeld om het leidingnet en de installaties in goede con-
gramma, ontwerp, uitwerking, uitvoering en beheer). Een
ditie te houden.
professional die met één van deze facetten te maken heeft,
Hoe verkrijgbaar?
kan niet om publicatie 7 heen.
ISSO-publicatie 7 ‘Grondleidingen voor warmte- en koude
Bent u ontwerper?
transport’ is verschenen in print en in digitale vorm. De
Als ontwerper staat u voor een groot aantal keuzes in mate-
geprinte versie is voor € 95,- (excl. btw) te bestellen via
rialen, systemen en vormen. Zo is het voor u essentieel de
www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen via
randvoorwaarden van de energiedistributie te kennen. Die
www.isso-digitaal.nl.
moeten goed met de klant zijn afgestemd. Zo moet voldoenDe publicatie is mogelijk gemaakt door:
de temperatuurverschil over de installatie worden bereikt. In de publicatie wordt het onderscheid en de toepassingsge-
Opleidings- en
bieden gegeven van de verschillende temperatuurniveaus ontwikkelingsfonds van het transportmedium.
v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
wenste opwarming van waterleidingen en er wordt duidelijkheid gegeven over de toepassing van alternatieve beheerstechnieken. Ook beantwoordt de publicatie aan de vraag naar meer
HANDLEIDING
55.1
Zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallat herziene versie 2012
Aandacht voor legionellapreventie bij het bouwen en
praktische werkvoorschriften, waaronder het meten van
beheren van gebouwen met collectieve leidingwaterinstal-
‘hotspots’ aan het tappunt.
laties blijft nodig. Hierover brengt de rijksoverheid wettelijke bepalingen uit. De nieuwe bepalingen zijn verwerkt
Alternatieve technieken
in drie uitgaven van ISSO, te weten ISSO-publicaties 55.1
ISSO-publicatie 55.2 is geldend voor niet-prioritaire
‘Legionellapreventie in leidingwater’ en 55.2 ‘Zorgplicht
gebouwen, zoals kantoren, sporthallen en bedrijfsgebou-
Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties’ en
wen. Hiervoor geldt de zorgplicht zoals vermeld in de
Kleintje Legionellapreventie.
Drinkwaterwet. De publicatie geeft daarover op een overzichtelijke en praktische manier advies. Behalve de aanpas-
Nieuwe inzichten
singen naar aanleiding van de nieuwe wettelijke bepalingen,
ISSO-publicatie 55.1 is geldend voor zogenoemde prioritaire
worden in deze publicatie ook de toepassing van nieuwe
gebouwen, zoals ziekenhuizen, hotels en zwembaden. De
alternatieve beheerstechnieken behandeld.
richtlijn behandelt het opstellen van de risicoanalyse en het legionellabeheersplan. Het praktijkgerichte handboek geeft
Legionellapreventie in zakformaat
voorstellen voor installatieaanpassingen en beheersmaatre-
Kleintje Legionellapreventie is een praktijkgericht boekje 16
kennisinstituut voor de installatiesector
IES
oplossingen voor het tegengaan van onge-
publicatie Handleiding legionellapreventie in leidingwater
gelen. In de herziene uitgave staan praktische
publicatie
55.2
OR R D E I N S TA L L AT I E S E C T KENNISINSTITUUT VOO
Met ingang van juli 2011 is het Drinkwaterbesluit en een aantal bijbehorende regelingen van kracht. Deze vervangen het Waterleidingbesluit van 2004. Om die reden zijn drie ISSO-uitgaven herzien.
LEIDINGwATERINSTALLAT LEGIONELLApREVENTIE COLLECTIEVE HANDLEIDING ZORGpLICHT
Uitgaven over legionellapreventie herzien
H
legi in le
ri
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Herzien: instructieboek over noodverlichting Hoe verkrijgbaar?
Bouwbesluit 2012 heeft consequenties voor onder meer het ontwerpen van noodverlichtingsinstallaties en vluchtroute-aanduiding. Dat vroeg om herziening van Instructieboek Noodverlichting.
Instructieboek Noodverlichting
€ 75,- (excl. btw) te bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is
Voordat de eerste uitgave van dit instructieboek in 2006 ver-
met een abonnement te raadple-
scheen, bestond er geen eenheid in het projecteren, instal-
gen via www.isso-digitaal.nl.
leren, inspecteren en onderhouden van noodverlichting. Het instructieboek heeft daar korte metten mee gemaakt.
De realisering van het herziene
Daarbij is in het boek alle relevante wet- en regelgeving
instructieboek is mogelijk gemaakt
over noodverlichting samengebracht. In de nieuwe versie is
door OTIB, Opleidings- en ontwik-
Bouwbesluit 2012 vertaald naar de praktijk.
kelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf.
kennisinstituut voor de install atiesec tor
vorm. De geprinte versie is voor
InstructIeboek noodverlIchtIng
is verschenen in print en digitale
InstructIeboek
Voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen Het ruim 180 pagina’s tellende instructieboek behandelt
Update Kleintje Water
onder meer normen, keuze van uitvoeringsvorm, lichttechnische begrippen en kenmerken van centrale- en decentrale systemen. De informatie wordt vaak verduidelijkt met foto’s,
Kleintje Water is voor de installateur en (hoofd)monteur
illustraties, plattegronden en tabellen. In het voorwoord wor-
die badruimte-, keuken-, en toiletinrichtingen in bestaande
den cursisten aangesproken, maar het boek is minstens zo
woningen installeert. Dit handige praktijkgerichte zakboekje
interessant voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen
voor op de werkvloer is herzien. De update voldoet aan
die op de hoogte willen blijven van de nieuwste regelgevingen.
nieuwe wetgeving, normen en richtlijnen. Kleintje Water behandelt het gehele traject vanaf het adviseren van de klant tot en met het opleveren en het onderhoud van de installatie. Het geeft op een bondige en praktische wijze richtlijnen voor:
• (warm)watervoorziening en energiebesparing • het voorkomen van geluidshinder, waterslag en lange
in zakformaat. Hierin is de praktische informatie samengevat uit de herziene ISSO-publicaties 55.1
wachttijden
• leidingdimensionering, tapdrempel en materiaalkeuze • vervanging of uitbereiding van de warmtapwatervoor
en 55. 2. Het ISSO-kleintje behandelt vooral uitvoe-
ties
ringstaken van de buitendienstmedewerkers van
Handleiding
ionellapreventie eidingwater
ichtlijnen voor prioritaire installaties herziene versie 2012
ziening
watertechnische advies- en installatiebedrijven,
• legionellapreventie (voorkomen van ongewenste opwar-
zoals schouwen en in kaart brengen van (delen
ming)
van) de installatie voor de risico-inventarisatie, aan-
• elektriciteit en veiligheid (met name in de badruimte) • overige voorzieningen in relatie met de sanitaire instal
leg-, uitbreidings- en herstelwerkzaamheden, uitvoering van technische beheersmaatregelen en onderhoud.
latie
Hoe verkrijgbaar?
• onderhoud en gebruik van de leidingwaterinstallatie.
ISSO-publicaties 55.1 ‘Legionellapreventie in leidingwater’
De herziene uitgave sluit aan op Bouwbesluit 2012,
is inmiddels verschenen en kost € 75,- (excl. btw). ISSO-
Drinkwaterbesluit 2011, NEN 1006/A3-2011, NEN 3215-2011,
publicaties 55.2 ‘Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie
NEN 1010-2011, Waterwerkbladen en een aantal nieuwe
Collectieve Leidingwaterinstallaties’ kost € 45,- (excl. btw).
ISSO-publicaties.
Kleintje Legionellapreventie verschijnt eind 2012 en kost € 35,- (excl. btw). De uitgaven zijn te bestellen via de ISSO win-
Hoe verkrijgbaar?
kel op www.isso.nl, de digitale versies zijn te raadplegen via
De update van Kleintje Water verschijnt in januari 2013 in
www.isso-digitaal.nl.
print en in digitale vorm. Het gedrukte zakboekje kost € 35,(excl. btw).
De uitgaven zijn mogelijk gemaakt door Uneto-VNI
De uitgave is mogelijk gemaakt door Uneto-VNI 17
ISSO-INFO 49 december 2012
WKO-tool bereikt de markt
‘Half Nederland heeft zitten wachten op deze tool,’ zegt Leo Bout van Raadgevend Technisch Adviesbureau BLM. Bout is senior adviseur en gaat de WKO-tool gebruiken in zijn functie als ontwerper van WKO-installaties.
centrale van hun installatie doorrekenen en daarmee een analyse uitvoeren van de bestaande situatie. Met de tool kan de bestaande WKO-installatie ook beter worden beheerd en ingeregeld. De tool is gebaseerd op de vernieuwde ISSOpublicatie 39: ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met warmte- en koudeopslag’.
Leo Bout werkt niet ver van het kantoor van ISSO en is de software zelf even komen halen. Bout: ‘Heel veel zaken
Certificeringsregeling WKO-installaties
gaan veranderen in het ontwerpen en uitvoeren van WKO-
De tool sluit aan bij de certificeringsregeling voor WKO-
installaties. Noem de certificeringsregeling voor deze instal-
installaties, die ingaat op 1 juli 2013. De Rijksgebouwendienst
laties. Bedrijven die de installaties ontwerpen, moeten straks
werkt dan alleen nog samen met WKO-gecertificeerde
gecertificeerd zijn. In de berichtgeving hierover wordt als
bedrijven. WKO-gecertificeerde bedrijven moeten ook
ondersteuning de WKO-tool genoemd. Ook aanbevolen
gebruikmaken van ISSO-publicatie 39 en SIKB-protocollen.
als hulpmiddel wordt ISSO-publicatie 39, die eind 2012 ver-
De tool kan nu al worden gebruikt bij haalbaarheidsstudies.
schijnt. Regeren is vooruitzien, dus ik zoek nu alvast uit hoe
De WKO-expertisetool is te bestellen via www.isso.nl en kost
je de WKO-tool gebruikt en wat hij voor mij kan betekenen.
€ 595,- (excl. btw) per jaar.
Zo ben ik goed voorbereid op de komende ontwikkelingen.’
Instructiebijeenkomst WKO-expertisetool
Bij de tool, een Excel-bestand op cd-rom, zit een visuele
De WKO-expertisetool is een ontwerp- en beheerinstrument
gebruiksaanwijzing van de software. De gebruiker krijgt het
voor warmte-en-koude-opslaginstallaties. De software is
instrument echter sneller onder knie met de bijbehorende
bedoeld voor adviseurs, installateurs en gebouweigena-
instructiebijeenkomst. Deze bijeenkomst duurt een halve
ren. ISSO, die de softwaretool kreeg overgedragen van
dag en kan vanaf het eerste kwartaal van 2013 worden
de Rijksgebouwendienst, heeft het instrument geschikt
gevolgd. Geïnteresseerd? Stuur dan een mail naar instruc-
gemaakt voor gebruik. In de software zijn alle elemen-
[email protected] met als onderwerp ‘WKO-expertisetool’ en u ont-
ten voor een effectief ontwerp meegenomen, waaronder
vangt de instructiedata zodra die bekend zijn. De WKO-tool
gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen.
wordt ook ingezet bij cursussen uit de leergang bodemener-
Gebouweigenaren kunnen met de software de energie-
gie van BodemEnergie NL (zie www.bodemenergie.nl). 18
Tweets op #ISSOnl
Uit de media USP Marketing Consultancy ondervroeg 104 installateurs naar hun interesse voor trainingen. Het onderzoeksbu-
@MarcoISSO: mooie verbinding tussen wetenschap
reau vindt de leergierigheid van de installateurs opmer-
en praktijk #ISSOnl project luchtfilters en leuke vergadering bij #Wolter & Dros!
kelijk, valt tussen de regels te lezen. Maar liefst 80% wil graag trainingen volgen. Trainingen gericht op techniek
@KLANKBORD: #congresrekenregels #ISSOnl: de
zijn volgens de installateurs het meest interessant. De
zaal net gevraagd om hun nieuwe kennis morgen te
ondervraagde installateurs volgen bij voorkeur trainingen
delen. Kennis geeft verantwoordelijkheid en invloed.
bij opleidingsinstituten als ISSO, Kenteq en OTIB. @GeertSchrijver: #congresrekenregels #ISSOnl: besparing Bron: onderzoek USP Marketing Consultancy, augustus 2012
tot 40% in benodigde capaciteit van waterinstallaties
Raadpleeg www.isso.nl voor een overzicht van onze instruc-
mogelijk door nieuwe rekenregels te gebruiken!
tiebijeenkomsten.
@Rob_van_Bergen: tijd voor verdieping voor opstellers #energielabel nieuwbouw! ‘ISSO-opnameprotocollen voor Energielabel nieuwbouw’.
‘Een van de meest effectieve manieren om klimaatklachten te verhelpen en energie te besparen, wordt al jaren
@loestvvl: #tvvl-lezing op dinsdag 20 november over
gerelateerd aan het juist inregelen van klimaatinstal-
sprinklerinstallaties; status quo en toelichting op nieuwe
laties. Dat het anders uitpakt, is jammer. Zeker omdat
#ISSOnl publicatie 42.
brancheorganisaties zoals ISSO al jarenlang veel publica-
@issovankleven: girlpower op #congresrekenregels
ties over balanceren en inregelen van installaties heeft
#ISSO.nl. Drie van de zeven sprekers zijn dames!
uitgebracht.’
OPROEP Bron: Installatie Totaal, oktober 2012.
Twitter mee via #ISSOnl. Interessante, leuke of informatieve Tweets worden opgenomen in de ISSO Info.
Binnenkort verschijnen de volgende uitgaven: ISSO-publicatie 39* Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met Warmte en Koude Opslag (WKO) ISSO-publicatie 55.4* Alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 55.5* Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 93 Brandveilige bekabeling ISSO-publicatie 98 Ontwerp, realisatie en beheer van lucht - waterwarmtepompen in woningen
Kleintje Riolering* Kleintje Zonne-energie Kleintje Water* Kleintje Vloerverwarming* * Dit is een herziene uitgave De bovenstaande uitgaven zijn binnenkort te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl of digitaal te raadplegen via www.isso-digitaal.nl.
19
ISSO-INFO 49 december 2012
EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE
Of neem contact met ons op via
[email protected]. Praat met ons mee via twitter #ISSOinstructie.
Kijk voor nadere informatie over de bijeenkomsten en het aanmeldformulier op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten.
ISSO-Instructiebijeenkomsten 2013 Legionellaveilig beheren van koeltorens 1,5 tot 2 dagen Instructie: ‘Deskundige legionellaveilig beheer van koelwater installaties’ 2 dagen
Koeltorens en luchtbevochtigers nemen in de installatiesector een bijzondere plaats in. Een slechte werking kan ingrijpende gevolgen hebben, waarbij slachtoffers en zelfs doden kunnen vallen. Mede om die reden is het volgen van een instructiebijeenkomst noodzakelijk voor iedereen die met koeltorens en luchtbevochtigers te maken heeft.
Voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en advies bureaus.
• dinsdag 8 januari 2013 & dinsdag 15 januari 2013 in Rotterdam.
• donderdag 14 maart 2013 & donderdag 21 maart 2013 in Utrecht. Prijs: € 695,– (excl. btw).
Centraal in deze drie instructiebijeenkomsten staan legionel-
Deelnemers aan deze instructie kunnen worden opgeleid als
laveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke
ricisco-analist. De training duurt dan vier dagen.
voorschriften van koeltorens en luchtbevochtigers. Alle aspecten rondom legionella in koeltorens komen aan bod.
Instructie: ‘Risico-analist’ 2 dagen
Voor iedere beroepsgroep heeft ISSO een passende en prak-
Voor risico-analisten, waterbehandelingsbedrijven, fabrikan-
tijkgerichte instructie ontwikkeld.
ten en adviesbureaus.
• dinsdag 22 januari in Rotterdam & dinsdag 12 februari in
Instructie: ‘Gebouwbeheerders’ 1,5 dag
Rotterdam.
• donderdag 28 maart 2013 in Rotterdam & dinsdag 16 april
Voor servicetechnici gebouwbeheerders en onderhoudsfirma’s.
2013 in Utrecht.
• dinsdag 26 februari 2013 & dinsdag 5 maart 2013 in
Prijs: € 965,– (exc. btw).
Utrecht. Prijs: € 395,– (excl. btw).
Succesvol toepassen EPG in de praktijk 2 dagen Tijdens deze tweedaagse cursus leert u de relevante wijzi-
Kosten
gingen en de consequenties voor EPG in de woningbouw.
€ 795,– (excl. btw).
Speciale aandacht is er voor pragmatische en slimme combi-
Locatie & data
naties van maatregelen waarbij woningconcepten ontstaan
• donderdag 7 & donderdag 14 maart in Bodegraven. • dinsdag 4 en dinsdag 11 juni in Rotterdam.
die inspelen op actuele marktontwikkelingen. Ook wordt een aantal softwarepakketten om de EPC op basis van de NEN 7120 te berekenen toegelicht. U gaat aan de slag met een
Deze cursus wordt gegeven door DWA in samenwerking met ISSO
van die pakketten om zelfstandig de EPC van verschillende woningconcepten te berekenen. De cursus is bedoeld voor medewerkers van bouw- en installatiebedrijven die betrokken zijn bij de nieuwbouw van woningen, waaronder ontwerpers, werkvoorbereiders en calculators. 20
2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012
Masterclass hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen 5 dagen • Analyseren van het deellastgedrag van een hydraulische
Het belang van een goed ontwerp van een hydraulische schakeling is groot, mede door energiezuinige technieken, zoals de warmtepomp en energieopslag in de bodem. In deze instructie leert u systematisch een complete hydraulische schakeling samen te stellen. Ook leert u het beoordelen van een vollast en deellastgedrag van een hydraulische schakeling.
schakeling met behulp van een bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakteristiek.
• Uitwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewikkelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag.
Prijs € 1.785,– (excl. btw).
De masterclass is bedoeld voor installateurs, ontwerpers of
Locaties & data
beheerders van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen.
verwarmen’ en 47 ‘Ontwerp van hydraulische schakelin-
• • • • •
gen voor verwarmen’.
Alle bovenstaande instructiedagen vinden plaats in Rotterdam.
De volgende onderwerpen komen onder meer aan bod:
• Eigenschappen van hydraulische modulen volgens ISSOpublicaties 44 ‘Ontwerp van hydraulische schakeling voor
• Energiecentrales met WKO volgens ISSO-publicatie 39
• • • • •
‘Langetermijnopslag in de bodem’.
• Energiecentrales met warmtekrachtkoppeling volgens ISSO-publicatie 95 ‘Procesenginering’.
• Selectie van modulen en inpassen van warmteopwekkers en warmtegebruikers.
• Samenstellen van een hydraulische schakeling met de
donderdag 4 april 2013. donderdag 11 april 2013. donderdag 18 april 2013. donderdag 25 april 2013. donderdag 9 mei 2013.
donderdag 3 oktober 2013. donderdag 10 oktober 2013. donderdag 17 oktober 2013. donderdag 24 oktober 2013. donderdag 31 oktober 2013.
Alle bovenstaande instructiedagen vinden plaats in Utrecht.
modules.
• Toepassing en eigenschappen van toerengeregelde
Deze masterclass wordt uitgevoerd door:
pompen.
• Toepassing en dimensioneren van serie en parallel geschakelde buffervaten.
Legionellapreventie in het Drinkwaterbesluit halve dag • Hanteren van de websites zorgplicht-legionella.nl en
Sinds 1 juli 2011 zijn de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit en de Regeling legionellapreventie van kracht. Ze vervangen het Drinkwaterbesluit van 2004. Onder meer over deze zaken praten we u in deze instructie bij.
legionellavraagbaak.nl.
• Wijzigingen in ISSO-publicaties 55.1 ‘Handleiding Legionellapreventie in leidingwater’ en 55.2 ‘Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties’.
Ten minste de volgende onderwerpen komen aan bod:
•
Wijzigingen in wet- en regelgeving, onder meer:
Prijs
– de aanwijzing van prioritaire categorieën
€ 325,– (excl. btw).
– de hogere grens waarboven melding aan inspectie
Locaties & data
(ILT) verplicht is
– de toepassing van alternatieve technieken
– de verplichte certificering van die technieken en van
woensdag 6 februari 2013 in Rotterdam.
• • • •
bedrijven die legionella-beheersplannen opstellen.
• Voorkomen van ongewenste opwarming van leidingwater •
(hotspots).
woensdag 13 februari 2013 in Eindhoven. donderdag 21 februari 2013 in Zwolle. donderdag 14 maart 2013 in Leeuwarden. donderdag 21 maart 2013 in Bunnik.
Inpassen van alternatieve technieken. 21
ISSO-INFO 49 december 2012
2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012
NIEUWE INSTRUCTIEBIJEENKOMST
Installatiegeluid & Bouwbesluit halve dag In hoofdstuk 3 van het Bouwbesluit 2012 worden eisen gesteld aan geluid in gebouwen. Het doel is om te komen tot een aanvaardbaar geluidsniveau in woningen. Aan deze wettelijke eisen moet worden voldaan met bouwkundige en installatietechnische maatregelen. Deze instructiebijeenkomst gaat in op deze maatregelen. Als basis gebruiken we ISSOrapport 111 ‘Geluid van individuele woninginstallaties’.
rapport, kunt u zonder complexe rekenmethoden installaties voorzien van maatregelen om aan de geluidseisen van het bouwbesluit te voldoen. Onderwerpen die onder meer aan bod komen:
• Basiskennis rondom geluid. • Wetgeving en streefwaarden geluid. • Geluidtechnische maatregelen:
– ventilatie
– verwarming
– sanitair.
Tijdens de instructie wordt ingegaan op specifieke vragen en Het bouwbesluit geeft alleen de eisen aan rondom geluid.
praktijkvoorbeelden.
Hierbij wordt onderscheid gemaakt in geluid van buiten de woning, contactgeluid van naastgelegen woningen,
Prijs
luchtgeluid van naastgelegen woningen en installatiegeluid
€ 365,– (excl. btw).
in woningen. De technische invulling van de eisen wordt
Locaties & data
overgelaten aan de markt. ISSO-rapport 111 geeft praktische
• • • •
handvatten hoe u aan de eisen voldoet voor wat betreft installatiegeluid. Na het volgen van de instructie en te werken volgens het
dinsdag 29 januari 2013 in Rotterdam. dinsdag 5 februari 2013 in Zwolle. dinsdag 19 februari 2013 in Eindhoven. dinsdag 12 maart 2013 in Bunnik.
NIEUWE INSTRUCTIEBIJEENKOMST
Nieuw in NEN 1010 halve dag Vanwege het Bouwbesluit 2012 is sinds 1 april ook de aanvulling A1:2011 bij NEN 1010 van kracht. Hierin zijn correcties en wijzigingen opgenomen van NEN 1010:2007+C1:2008. Deze instructiebijeenkomst informeert u over de belangrijkste wijzigingen in deze norm.
editie voor, maar de wet (Woningwet/Bouwbesluit) gaat er vanuit dat de uitbreiding ten minste hetzelfde niveau van veiligheid heeft als de bestaande installatie. Dit niveau mag echter niet lager zijn dan het niveau van NEN 1010:1962. Ook leert u of het gebruik van buigzame leidingen (stekerend installeren) volgens NEN 1010 is toegestaan en waarop u moet letten bij de keuze van een dergelijk leidingsysteem.
Ondermeer de volgende onderwerpen uit de aanvulling A1
We beantwoorden praktische vragen, zoals vragen over het
bij NEN 1010:2011 en het nieuwe Bouwbesluit 2012 komen
aanbrengen van YMvK- en UTP-kabels in een kabelgoot zon-
aan bod:
der scheidingsschot. Of vragen over het plaatsen van 30 mA
• NEN 1010 in relatie tot wet- en regelgeving. • Aardlekschakelaars (30 mA) als aanvullende bescherming. • Het gebruik van buigzame leidingen voor vaste aanleg. • Scheiding van sterkstroom en zwakstroomleidingen. • Aantal aardlekschakelaars bij opdelen van installaties. • Zone-indeling bij ruimten met bad of douche. • NEN 3140:2011 versus hoofdstuk 62 van NEN 1010. • Herziening van rubriek 710 - Medisch gebruikte ruimten.
aardlekschakelaars voor contactdozen in wandgoten voor computers.
Prijs € 295,– (excl. btw).
Locatie & data
• • • • • •
U leert onder meer of bestaande elektrische installaties bij het gedeeltelijk vernieuwen of wijzigen, moeten worden aangelegd volgens de op dat moment geldige editie van de NEN 1010. De norm (NEN 1010) schrijft de meest recente 22
donderdag 21 februari 2013 in Rotterdam. dinsdag 5 maart 2013 in Eindhoven. donderdag 21 maart 2013 in Alkmaar. dinsdag 2 april 2013 in Zwolle. dinsdag 16 april 2013 in Leeuwarden. dinsdag14 mei 2013 in Bunnik.
Kennis delen door crowdsourcing
Beste keus
De bouw en installatiesector hebben door een grote hoeveelheid gerealiseerde projecten een behoorlijke hoeveelheid kennis en ervaring opgedaan met het ontwerpen, bouwen en installeren van installaties. ISSO gaat die kennis ontsluiten met crowdsourcing.
Met crowdsourcing kan een opdracht ook worden opgeknipt. Zo kunnen verschillende partijen een principeschema uitwerken van een installatiedeel. De een werkt een tapwaterinstallatie uit, een ander een verwarmingsinstallatie en weer een ander een luchtbehandelingsinstallatie. De ‘opdrachtgever’ integreert vervolgens de deelinstallaties in
In de installatiesector is een enorm kennis- en ervaringspo-
het project. Deze methode maakt het mogelijk om het beste
tentieel aanwezig dat nog niet is aangesproken, is de overtui-
alternatief te kiezen tegen een relatief laag budget.
ging van ISSO. Die kennis en ervaring is zeer gefragmenteerd en zit bij zeer veel verschillende partijen. De fragmentatie
Kennisdeling
wordt versterkt door de grote groep zzp’ers in Nederland
ISSO gaat crowdsourcing gebruiken voor het ontwikkelen
waardoor kennis moeilijker bereikbaar is. Juist de kennis van
van KennisKaarten en voor onderdelen van ISSO-publicaties.
zzp’ers is interessant omdat ze werkzaam zijn voor verschil-
Zo krijgen alle partijen in de installatiesector een podium om
lende bedrijven en daarom een waaier aan ervaringen heb-
ervaringen te delen met de markt: kennisdeling dus. Volgens
ben.
ISSO is dat een belangrijke impuls voor onder meer innovatie en de vermindering van faalkosten.
Een soort van aanbesteding Een methode om kennis te ontsluiten, is met crowdsourcing.
Oproep voor deelname
Zoals de naam al zegt betekent crowdsourcing het ‘sourcen’
We gaan in het eerste kwartaal van 2013 met crowdsourcing
van werkzaamheden aan een ‘crowd’. Bij een groep mensen
van start. U kunt dat op www.isso.nl een onderdeel vinden
wordt een helder geformuleerde opdracht of vraag uitgezet
met opdrachten en bijbehorende spelregels en richtlijnen.
waaraan een beloning gekoppeld is. De opdracht wordt
Heeft u interesse in onze crowdsourcing? Laat het ons alvast
parallel aan elkaar uitgewerkt. De opdrachtgever keert de
weten door een e-mail te sturen naar
[email protected] of
beloning uit aan degene die de taak het beste heeft uitge-
[email protected] en we houden u als eerste op de hoog-
werkt.
te van de crowdsourcing-activiteiten. 23
ISSO-INFO 49 december 2012
Sinds 2012 voert ISSO de slogan: ‘Kennis voor Kwaliteit’. Wat is de ideologische gedachte achter deze slagzin?
Slogan ‘Kennis voor Kwaliteit’ nader verklaard ‘De ambitieuze doelstellingen op het gebied van energie en
vereisen meer en meer technisch inhoudelijke kennis. En
milieu richting het jaar 2020, betekenen voor onze sector de
bij certificatie is niet alleen de externe factor van gecon-
nodige uitdagingen,’ vertelt Peter ’t Lam, bureaumanager
troleerde kwaliteit een aspect: ook intern worden er
ISSO. ‘De energiebesparing, veelal gepaard gaande met
kwaliteit(inhaal)slagen behaald.’
nieuwe technieken en de bijdrage aan het verminderen van CO2, zijn daar aansprekende voorbeelden van.’
‘Kennis is het middel waarmee een bedrijf de gewenste kwaliteit in verwerving en uitvoering van diensten kan
‘Een andere verwachting voor 2020 is dat slechts 16% van het
bereiken. ISSO wil de installatiesector, door het realiseren
totale arbeidsaanbod geschikt zal zijn voor ongeschoolde
van kennisproducten die praktisch en direct toepasbaar zijn,
werkkrachten. De economie en met name onze sector vra-
daarbij graag een steuntje in de rug bieden. Met onder meer
gen om werkkrachten die technisch geschoold zijn.’
publicaties, instructiebijeenkomsten, seminars, digitale tools en KennisKaarten helpt ISSO de kwaliteit van bedrijven te
‘Ook ontwikkelingen als ketenintegratie, kostenefficiency,
borgen met als motto: ‘Kennis voor Kwaliteit’. ‘
digitale ontwikkelingen (zoals het Bouw Informatie Model)
Wisseling van de wacht Ir. Marcel Engels is benoemd tot voorzitter van de raad van toezicht van ISSO. Engels neemt het stokje over van Cees van Laarhoven.
ben weer een duidelijke link met ISSO. Het is interessant en het heeft al mijn belangstelling om verbanden te leggen met de Nederlandse installatiesector en de ontwikkelingen en veranderingen binnen Europa. ‘ ‘ISSO is voor mij bekend terrein. Zo heeft UNETO-VNI met
Engels is door ISSO voor de post van voor-
ISSO meegewerkt aan de inrichting van het energielabel. De
zitter gevraagd vanwege zijn rijke achter-
rol van ISSO in de sector is vrij specifiek: de stichting neemt
grond op het gebied van installaties in bin-
een centrale rol in met zijn technische uitgaven en bijeen-
nen- en buitenland. Hij is werkzaam in de
komsten. Met mijn achtergrond en ook uit persoonlijke inte-
sector vanaf de jaren negentig. Zo was hij
resse, wil ik graag een bijdrage leveren aan deze stichting.’
directeur bij de Wolter en Dros Groep. Ook was hij lid van de raad van bestuur van TBI
‘Als raad van toezicht functioneren we op afstand van de
bouw- en techniek. Sinds enige jaren is hij
directeur, te weten Rob van Bergen. Die is verantwoordelijk
voorzitter van UNETO-VNI.
voor de dagelijkse gang van zaken. Wij letten op onder meer de procedures en de financiën.’
Marcel Engels: ‘Vanaf 1 januari 2013 leg ik het voorzitterschap van UNETO-VNI neer. Namens deze organisatie zal ik echter
Engels volgt Cees van Laarhoven op, die vanaf 2004 voor-
nog optreden als voorzitter van de CEETB, een technisch
zitter is geweest van het bestuur van ISSO. Het bestuur is
comité van de Europese Unie. De activiteiten van CEETB heb-
onlangs overgegaan in een raad van toezicht.
Colofon ISSO Info is een uitgave van
ISSO, het kennisinstituut van de installatie
Vormgeving: Stijlmeesters
ISSO
sector, houdt zich bezig met het identificeren
Kruisplein 25
van kennisvragen binnen de installatiesector,
Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers, Therese
3014 DB Rotterdam
het ontsluiten en toegankelijk maken van
van Warmerdam, Peter ‘t Lam
Postbus 577, 3000 AN Rotterdam
deze kennis in de vorm van praktische ISSO-
De uitgever kan niet aansprakelijk worden
Tel. 010 - 206 59 69
publicaties en het bevorderen van het
gesteld voor persoonlijke of materiële schade,
Fax 010 - 213 03 84
gebruik van ISSO publicaties als norm-
veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-
[email protected], www.isso.nl
stellende richtlijnen.
nele kolommen. 24