“kaarten werden/worden gemaakt omdat er wat te doen was/is”
koopgoot in kaart
wat was/is er dan allemaal te doen? welke krachten speelden/spelen er? hoe werden/worden die kaarten dan wel gemaakt? met wat voor technieken? wat werd/wordt er op die kaarten gezet?
het Koopgootproject: een antwoord op die vragen voor de Beurstraverse in Rotterdam, getoond met de modernste geodetische, kartografische en GIS-technieken
kaarten werden gemaakt omdat er wat te doen was! wanneer - waar - wie & wat - waardoor - waarom
“kaarten werden/worden gemaakt omdat er wat te doen was/is”
koopgoot in kaart
concept nr 7, 030310
een digitale beschrijving van de ruimtelijke ontwikkelingen rond de Rotterdamse Beurstraverse, 1830-2004
wat was/is er dan allemaal te doen? welke krachten speelden/spelen er? hoe werden/worden die kaarten dan wel gemaakt? met wat voor technieken?
Inleiding
wat werd/wordt er op die kaarten gezet?
Dit document beschrijft in het kort een mogelijk project, waarin de ruimtelijke ontwikkelingen vanaf 1830 rond de Rotterdamse Beurstraverse, meestal genoemd de “Koopgoot”, digitaal worden vastgelegd en gepresenteerd. Dit project wordt verder kort aangeduid met de naam “Koopgootproject”.
Doelstelling
Produktie van een CD-ROM, klaar in 2004, met een temporeel en deels drie-dimensionaal geografisch informatiesysteem (GIS) van de omgeving van de Koopgoot. Kern daarvan vormt de ontwikkeling van de rechtstoestand vanaf 1830 tot nu, op basis van kadastrale gegevens. Deze kern wordt aangevuld met informatie over de ontwikkeling van de bebouwde omgeving, (ondergrondse) infrastructuur als kabels, leidingen en metrobuizen, plannen voor het gebied, gelokaliseerde en georiënteerde (lucht)foto’s, 3D-modellen, toelichtende teksten, en wat nog meer nodig mag blijken om duidelijk te maken wat er in het gebied te doen was en is en hoe dat, met kaarten, landmeetkundige technieken en geografische informatiesystemen werd en wordt beheerd. We laten dat in een aantrekkelijke en goed bevraagbare vorm zien op de thema’s: wanneer – waar – wie & wat – waardoor – waarom.
het Koopgootproject: een antwoord op die vragen voor de Beurstraverse in Rotterdam, getoond met de modernste geodetische, kartografische en GIS-technieken
koopgoot in kaart
Doelgroep is het algemene publiek (zeer in het bijzonder het Rotterdamse) met belangstelling voor het verleden en het ruimtelijk beheer van de stad. Door twee parallelle tijdlijnen, die van het gebied zelf en die van de landmeetkundige, kartografische en GIS-technieken die voor de beschrijving en inrichting van het gebied nodig waren en zijn, wordt daarbij de geo-informatieverzorging duidelijk in zijn maatschappelijke context geplaatst.
2
koopgoot in kaart
3
Aanleidingen voor het Koopgootproject Directe aanleiding voor het project was het 125-jarig bestaan van de Nederlandse Commissie voor Geodesie (NCG) in 2004. Deze in 1879 ingestelde Commissie van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) initieert en coordineert fundamenteel en strategisch geodetisch onderzoek in Nederland en geeft adviezen over algemene beleidslijnen voor de geodesie. Dit omvat ook onderzoek met betrekking tot de digitale vastlegging en presentatie van ruimtelijke ontwikkelingen in temporele geografische informatiesystemen. Het voorgestelde Koopgootproject is daarvan een voorbeeld. Helaas bleek het project niet in te passen in de feestelijkheden van de NCG, maar een andere goede reden voor dit project met een sterk integrerend karakter is het samengaan van verschillende geo-informatie verzorgende verenigingen in GIN, de vereniging Geo-Informatie Nederland, eind 2003! Andere, aan het onderzoeksgebied en Rotterdam gelieerde, aanleidingen voor afronding van het Koopgootproject in 2004 zijn: • in 1879 ging een voorganger van de Koopgoot, namelijk de, in 1940 verdwenen, Passage (de eerste van Nederland!) open voor het publiek • in 1879 werd een voor de ontwikkeling van Rotterdam en voor de stadskartografie uiterst belangrijk man, ir. G. J. de Jongh, tot directeur van Gemeentewerken benoemd • in 1953, niet precies 50 jaar terug maar er toch wel dichtbij, vond de opening van de Lijnbaan, ook een voorganger van de Koopgoot, plaats.
Motieven voor de keuze van het Koopgootgebied
Blik op het huidige Koopgootgebied vanaf de St. Laurenstoren in 1861. Op de voorgrond links de Waalse Kerk (later C&A, nu V&D), met daarachter het Spinhuis (later HEMA, nu Beursplein/ Koopgoot). Het huizenblok rechts en de molen worden nu in beslag genomen door Beurs/WTC. Meer naar achteren links het Coolsingelziekenhuis (in 1851 voltooid, nu ABN-AMRO) en rechts achter de molen, naast lusthof “Concordia”, tegenwoordig de Bijenkorf. Weer dichter naar de nog landelijke horizon de met huizen vol gezette “lanenrepublieken” die na 1858 werden doorbroken door de Van Oldenbarneveltstraat en de Aert van Nesstraat. Helemaal aan ’t eind van de stad de eerste bebouwing aan de Westersingel hoek Binnenweg. Wat zou je kunnen zien tussen 1830 en nu vanaf dezelfde plek? Dat moet nog uitgezocht!
koopgoot in kaart
Er is een groot aantal redenen om juist het gebied rond de Koopgoot als casus voor een temporeel GIS te kiezen: • het gebied is sinds 1830 zeer sterk in beweging geweest: een rommelige stadsrand met singel en molen veranderde in een concentratie van winkels en kantoren • er is een interessante ondergrondse infrastructuur: een ondergrondse winkelgalerij bovenop de metro; de eerste electriciteitskabel in Nederland werd er gelegd (1883) • voor het gebied zijn talrijke plannen gemaakt en soms ook uitgevoerd, bijvoorbeeld de bouw van het Coolsingelziekenhuis (1842-1851), de zeer doordachte doorbraken van stadsarchitect W.N. Rose door de oude “lanenrepublieken” (Van Oldenbarneveltstraat, Aert van Nesstraat, 1858 en later), de demping van de Coolsingel, de wederopbouwplannen … • van het gebied bestaat heel veel historisch kaartmateriaal en zijn ook vele (lucht)foto’s aanwezig • ook de huidige complexe situatie vraagt zeer veel ruimtelijke informatie voor de inrichting en het beheer van het gebied • de ontwikkeling van de landmeetkundige, kartografische en digitale ruimtelijke informatieverzorging in Rotterdam is in diverse publikaties al zeer goed beschreven, zodat goed op deze literatuur kan worden teruggegrepen • de bedrijven en instellingen rond de Koopgoot hebben ongetwijfeld veel historische informatie en zijn zeer waarschijnlijk ook geïnteresseerd in hun “roots” • het Rotterdamse publiek kijkt ook met “weemoed en hartstocht” terug naar het verleden! 4
koopgoot in kaart
5
Begrenzing
Inhoud
In de tijd wordt het project begrensd door de instelling van het Kadaster rond 1830. Vanaf die tijd zal de ontwikkeling zeer gedetailleerd worden vastgelegd: elke verandering van eigendom en parcellering. Wel wordt er, minder in detail, op basis van oudere kaarten ingegaan op de vroegere voorgeschiedenis van het gebied.
In het temporele geografische informatiesysteem voor het Koopgootgebied moeten in hoofdlijn de volgende gegevens worden opgenomen: • de ontwikkeling van de rechtstoestand (eigendom en parcellering) vanaf 1830 tot nu, op basis van informatie uit het Kadaster • de ontwikkeling van de gebouwde omgeving, op basis van informatie uit archieven van Gemeente en ondernemingen (bouwtekeningen) • de ontwikkeling van de (ondergrondse) infrastructuur, op basis van archieven van Gemeente, RET en nutsbedrijven • plannen die voor het gebied zijn gemaakt, uit archieven van Gemeente en architectenbureaus • gelokaliseerde en georiënteerde (lucht)foto’s • digitale 3D-modellen van het gebied of van afzonderlijke objecten • toelichtende teksten, onder meer om het “waardoor” en “waarom” van de getoonde ontwikkelingen te verklaren • beschrijvingen van de landmeetkundige, kartografische en GIS-technieken waarmee het gebied werd en wordt vastgelegd (inclusief dit project!)
In de ruimte zijn de grenzen getrokken als op onderstaande kaart aangegeven. Op deze wijze zijn alle bekende winkelbedrijven en instellingen op hun vooroorlogse en huidige lokatie terug te vinden. Ook het deel van de Lijnbaan ten westen van de Bijenkorf is opgenomen, omdat in de vooroorlogse parcellering de 17e eeuwse lijnbaan van Hennequin nog was terug te vinden. Het St. Lucia-gesticht in het noorden, dat het bombardement redelijk doorstond maar nu vervangen is door een kantoorkolos, stond van 1897 tot 1920 aan de Coolsingel, waar nu boekhandel De Slegte gevestigd is (weer op nagenoeg dezelfde plek als het ook gespaarde maar later gesloopte pand van De Utrecht, waar deze firma vroeger in zat!). De ontwikkeling van de vier blokken rond de Koopgoot is zeer verschillend geweest. In het noordoosten een geleidelijke verloedering en sloop voor het Beurs-complex. In het zuidoosten zijn terreinen binnen de oude veste merkwaardig lang onbebouwd gebleven (café De Unie was hekkesluiter in 1925). Het zuidwestelijke blok is geleidelijk gevuld met een uitdijend ziekenhuiscomplex, en het blok van de huidige Bijenkorf, ook buiten de veste, maakte een ontwikkeling door van buitenhuizen en blekerijen via een broodfabriek en andere modernere bedrijven naar banken en horeca, tot het bombardement van 1940 vrijwel alles van de kaart veegde.
Bij de structurering van dit alles zal rekening worden gehouden met de richtlijnen van de DIVA, de koepelorganisatie voor de Documentaire informatievoorziening en het Archiefwezen, zie www.divakoepel.nl/pro/kleur/digiplan.html. Op die wijze wordt aansluiting verkregen bij het lopende project “De kleur van Nederland”, waarin de kadastrale minuutplans van 1832 beschikbaar worden gesteld op het Internet.
Technische aspecten
Het Koopgootproject moet een demonstratie worden van de mogelijkheden van een temporeel en gedeeltelijk ook 3-dimensionaal geografisch informatiesysteem. Het is daarmee in technische zin toekomstgericht, op basis van historische gegevens. Het temporeel GIS is ook objectgericht, dat wil zeggen het beschrijft de geometrie en andere kenmerken van de objecten (percelen, bouwwerken, leidingen) in het onderzoeksgebied en wel zodanig, dat na te gaan is hoe de objecten uit elkaar zijn ontstaan of op andere wijze in ruimte en tijd met elkaar zijn te verbinden. Daarnaast moet ook andere informatie, in de vorm van gescande foto’s en kaarten, aan die objecten kunnen worden gekoppeld. Een goed doordachte gegevensstructuur is dus essentieel. Bij de vulling van de bestanden zijn ook diverse geometrische problemen op te lossen. Oude kaarten passen vaak niet goed op elkaar door slordig meetwerk zodat passende transformaties moeten worden bedacht om een toonbaar geheel te krijgen. Verder is het de bedoeling oude foto’s exact te lokaliseren en te oriënteren, zodat ze in de huidige context bekeken kunnen worden. Kern van het temporele GIS vormt de ontwikkeling van de rechtstoestand vanaf rond 1830; bij de opbouw ervan zullen alle objecten tussen toen en nu in een modern meetkundig kader moeten worden geplaatst, beter dan het vroeger ooit geweest is! Het Koopgootproject is ook te zien als een prototype voor de lange termijn van het project “Woonomgeving” van de DIVA: een beschrijving van de doorgaande kadastrale en ruimtelijke ontwikkeling van een gebied in plaats van slechts een enkele momentopname. Zie hiervoor http://www.hazadata.com/DiVADoc001.htm.
koopgoot in kaart
6
koopgoot in kaart
7
Contactpersoon Voor vragen of opmerkingen over het Koopgootproject kunt u contact opnemen met ir. René van der Schans van der schans adviesbureau voor kaartgebruik en interactie bij GIS Fluitekruid 8, 6721 RG Bennekom
[email protected] 0318-413070
Presentatievorm De gegevens van het Koopgootgebied worden beschikbaar gesteld op CD-ROM, zo mogelijk tegen een zeer bescheiden bedrag (in de stijl van de bekende drogist) of zelfs gratis. De nadruk wordt daarbij gelegd op goede bevragingsmogelijkheden naar tijd, plaats en eigenaar/gebruiker en op een heldere (kartografische) presentatievorm. Degelijkheid van de informatieverzorging is dan, in de beste geodetische tradities, veel belangrijker dan artistieke animaties! Vergelijk dit met de, door Van Ravesteyn, een even degelijk notaris, geschreven boeken over de ontwikkeling van Rotterdam in de 17e tot en met de 19e eeuw, of met de inspirerende kaart “Rotterdam nieuw 1970 over oud 1940” van Roterodamum. Maar nu, zo’n 75 en 35 jaar later, worden de modernste digitale technieken toegepast. In een wat latere fase, na afronding van het project, zouden de gegevens op het Internet kunnen worden geplaatst voor meer algemene raadpleging en koppeling aan andere informatie.
koopgoot in kaart
Werkwijze De bedoeling is, de bestanden te laten vullen door enthousiaste vrijwilligers uit het geodetisch vakgebied en uit Rotterdam. Technische en inhoudelijke ondersteuning is hierbij al toegezegd door de afdeling Landmeten en Vastgoedinformatie van Gemeentewerken Rotterdam, de afdeling Geodesie van de Technische Universiteit te Delft, het Kadaster en ESRI Nederland (gevestigd in Rotterdam). De algehele coördinatie wil oud-Rotterdammer ir. René van der Schans, zelfstandig adviseur voor kaartgebruik en interactie bij GIS te Bennekom, op zich nemen.
Financiële ondersteuning De kosten van het Koopgootproject moeten nog worden begroot. Ze omvatten onder meer de reiskosten van de vrijwilligers, de kosten van het scannen van kaarten, tekeningen, foto’s en andere documenten, tekenwerk, copyrights, de produktie van de CD-ROM en de coördinatie. Voor de financiering zal steun gezocht worden bij de ondernemingen in het Koopgootgebied en bij algemene culturele Rotterdamse fondsen.
koopgoot in kaart
8
Want overal waar dat men quam Daar ziet men staan op heden Nieuwe gebouwen hoog en groot, Niet ééne straat schier of men stoot De oude Huizen neere En timmert Nieuwe weere.
kaarten werden gemaakt omdat er wat te doen was! wanneer - waar - wie & wat - waardoor - waarom
koopgoot in kaart
9
