Is e-health behandeling binnen de kinder- en jeugdpsychiatrie effectief?

Is e-health behandeling binnen de kinderen jeugdpsychiatrie effectief? Een systematische review van Randomized Controlled Trials K.C.M. Bul,1 A.M. de Ruijter,2, 3 M. van Wingerden,1, 4 A. Maras1, 4

Doelstelling: Een systematische review naar de effectiviteit van e-health behandeling binnen de kinderen jeugdpsychiatrie is uitgevoerd. Hierbij wordt e-health behandeling ingedeeld naar de toepassingen telepsychiatrie, internet en Serious Games. Methoden: Middels diverse zoektermen is in PsycINFO, Pubmed en Google/Google scholar gezocht naar artikelen. Diverse inclusie- en exclusie criteria zijn opgesteld om te bepalen of artikelen wel of niet in aanmerking kwamen voor de systematische review. Resultaten: In totaal werden er 143 artikelen gevonden. Hiervan bleken 23 studies aan de selectiecriteria te voldoen. Interventies en populaties verschillen naar gelang de toepassing van e-health. Op basis van de beschikbare onderzoeksgegevens kan geconcludeerd worden dat e-health voor bepaalde stoornissen effectief is. Vergelijking met conventionele kinderpsychiatrische behandelingen is tot op heden beperkt uitgevoerd, maar beschikbare studies lijken aan te tonen dat online en face-to-face behandeling even effectief zijn. Conclusie: E-health behandeling neemt in toenemende mate een belangrijke rol in binnen het spectrum van kinderpsychiatrische behandeling. Hoewel de eerste resultaten veelbelovend zijn, blijken e-health interventies nog niet voor alle stoornisgebieden ontwikkeld of onderzocht te zijn. Daarnaast is er nog maar weinig bekend over de oorzaken van uitval en werkzame mechanismen van e-health. Net zoals andere interventies aangeboden in de kinderen jeugdpsychiatrie moeten e-health interventies adequaat op effectiviteit en efficie¨ntie onderzocht worden.

Trefwoorden: review, e-health, behandeling, Randomized Controlled Trials, jeugd

I n l ei d i n g E-health, de toepassing van informatie- en communicatietechnologie om de gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren, staat sterk in de belangstelling van de geestelijke gezondheidszorg. E-health zou positieve effecten hebben op de toegankelijkheid, transparantie, kwaliteit en efficie¨ntie in de zorg. Het aantal studies naar e-health toepassingen is de laatste jaren dan ook enorm gestegen. Onderzoek onder volwassenen laat zien dat online psychotherapie, met name cognitieve gedragstherapie (CBT), effectief kan zijn in de behandeling van angst- en stemmingsstoornissen.1,2 Binnen de kinderen jeugdpsychiatrie is onderzoek naar e-health in opkomst. Deze systematische review geeft een overzicht van nationale en internationale stu1 2 3 4

Yulius Academie, Yulius Geestelijke Gezondheidszorg, Rotterdam Landelijk Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Amsterdam Routine Outcome Monitoring Consortium Kinder- en Adolescenten Psychiatrie, Oegstgeest Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Yulius Geestelijke Gezondheidszorg, Rotterdam

dies waarbij de effectiviteit van de volgende e-health toepassingen centraal staat: telepsychiatrie, internettherapie en Serious Gaming. Telepsychiatrie wordt gedefinieerd als het gebruik van videoconferentie technologiee¨n voor het op afstand verlenen van diensten in de geestelijke gezondheidszorg en de psychiatrische hulpverlening. Communicatie komt tot stand via een computer en een telecommunicatie netwerk, waarbij zowel patie¨nt als behandelaar beschikken over audio- en visuele mogelijkheden.3,4 Deze beeldcommunicatie impliceert dat interactie tussen arts en patie¨nt synchroon plaatsvindt; er vindt slechts een minimum aan tijd tussen de reactie van patie¨nt en die van de hulpverlener plaats. De term internettherapie wordt gebruikt om het proces van interactie tussen een therapeut en een patie¨nt te beschrijven, waarbij patie¨nt en hulpverlener zich op aparte locaties bevinden en met elkaar communiceren via het internet (meestal via websites).5 In tegenstelling tot telepsychiatrie is interactie tussen patie¨nt en hulpverlener asynchroon, dat wil zeggen dat er langere tijd tussen de reactie van patie¨nt en hulpverlener zit. Dit

tsg jaargang 91 / 2013 nummer 7 Is e-health behandeling binnen de kinderen jeugdpsychiatrie effectief? - pagina 437 / www.tsg.bsl.nl

TSG 91 / nummer 7

437

e-health behandelingen die past ook binnen de rol die Kernpunten in de praktijk al toegepast de therapeut aanneemt, naworden maar nog niet wemelijk een faciliterende of . Door de huidige ambulantisering en aandacht tenschappelijk zijn onderondersteunende rol om het voor zelfregie van de patie¨nt ontstaan steeds meer bouwd, zijn niet opgenozelfmanagement van de e-health initiatieven. men in deze review. patie¨nt te vergroten.6 Inter. E-health zou positieve effecten hebben op de toenettherapie wordt doorgankelijkheid, transparantie, kwaliteit en efficie¨ngaans ingezet voor het aanMeth ode tie in de zorg. bieden van CBT en zelf. Verschillende vormen van e-health (telepsychiahulpprogramma’s bij pijnZoektermen en databases trie, internettherapie en Serious Gaming) blijken klachten, angst- en Voor de drie toepassingen even effectief als conventionele behandeling en eetstoornissen. werden verschillende Medilaten betere effecten zien in vergelijking met Serious Games zijn gacal Subject Headings onbehandelde controle groepen. mes die erop gericht zijn (MeSH) gebruikt. Bij alle . Voor enkele stoornisgroepen ontbreekt het nog om binnen een aantrekkezoekpogingen werden deaan wetenschappelijke bewijsvoering. lijke digitale spelomgeving zelfde restricties gehand. Verder onderzoek naar de oorzaken van uitval en spelenderwijs kennis en/of haafd: werkzame mechanismen van e-health wordt aan. De zoektermen die gevaardigheden aan te leren bevolen om het draagvlak ervoor te vergroten. en/of gedrag te verandebruikt zijn voor behanderen.7 Het aanbieden van ling middels telepsychiatrie zijn: (Telemedicine) bestaande trainingproOR (Teleconferencing) OR (Cameras). Met de gedefigramma’s met game elementen noemt men gamificanieerde restricties leverde dit 21 studies op. Hiervan tion.8 Het aanbieden van neurocognitieve training met bleken drie studies bruikbaar (zie Tabel 1). game elementen wordt doorgaans ingezet bij kinderen en . De zoektermen die gebruikt zijn voor internettherapie adolescenten met zwakke executieve functies, zoals het geval is bij kinderen met ADHD, autisme en psychosen. zijn: (Computer assisted therapy) OR (Internet). Met Elementen die ervoor zorgen dat kinderen gemotiveerd de gedefinieerde restricties leverde dit 55 studies op. zijn om een game te spelen zijn: animatie, doelgerichtHiervan bleken 13 studies bruikbaar (zie Tabel 2). Twee heid, beloningssysteem, geluidseffecten, verhaallijn, studies hiervan zijn ingedeeld onder de categorie Seriidentificatie en competitie. Uit de studie van Dovis en ous Gaming wat resulteerde in 11 studies naar intercollega’s9 blijkt dat wanneer kinderen gemotiveerd zijn nettherapie. . De zoektermen die gebruikt zijn voor behandeling om een bepaalde taak te maken, prestaties geoptimaliseerd worden. Mede daardoor is het aanbieden van bemiddels Serious Gaming zijn: (Computer assisted inhandeling met game elementen, als aanvulling op het struction) AND (Working memory) OR (Computer bestaande behandelrepertoire, in opkomst.10-12 assisted therapy) OR (Computer games) AND (Intervention). Met de gedefinieerde restricties (behalve Naast de opkomst van Serious Gaming binnen de GGZ Treatment Outcome/Clinical Trial) leverde dit 67 stuwordt ook mobile health (mHealth) steeds populairder. dies op. Hiervan bleken negen studies bruikbaar (zie Mobile Health is een term die gebruik wordt om het Tabel 3). uitvoeren van gezondheidszorg met ondersteuning van De databases PsycINFO, Pubmed en Google/Google mobiele apparaten aan te duiden. Deze toepassing (ook scholar werden doorzocht. wel Ecological Momentory Assessment; EMA genoemd) wordt met name ingezet om via een mobiel apparaat data Studie selectie te verzamelen en klachten te monitoren.13 Eerdere overBij het zoeken van studies werd er gebruik gemaakt van zichten beperkten zich tot het bespreken van informaspecifieke restricties om de zoekresultaten af te bakenen. tieve websites voor adolescenten met milde tot matige Artikelen die voó´r 2000 gepubliceerd zijn (N=4) en artigezondheidsproblemen14,15 of tot preventieve behandekelen anders dan Nederlands- of Engelstalig (N=2; Chiling.8 Dit artikel betreft een systematische review met een nees) werden gee¨xcludeerd. Deelnemers moesten jongens focus op effectiviteitonderzoek binnen de kinderen en meisjes van 6 tot en met 17 jaar zijn. Zij moesten een jeugdpsychiatrie. Er worden drie verschillende soorten psychiatrische diagnose hebben waarbij zowel psychitoepassingen – telepsychiatrie, internettherapie en Serioatrische, psychosociale als gerelateerde fysieke uitkomstus Games – voor diverse klachtgebieden besproken. maten werden meegenomen. Er werden alleen gerandoDoordat mHealth zich meestal niet richt op therapeutimiseerde en gecontroleerde studies uit peer-reviewed sche behandeling, maar zich met name op monitoring tijdschriften meegenomen, ook in het geval wanneer de focust, is deze toepassing in dit overzicht buiten besteekproef relatief klein was. Follow-up metingen hoefschouwing gelaten. Verder zijn studies die zich meer den niet noodzakelijk te zijn uitgevoerd. Individuele, richten op innovatieve ontwikkelingen binnen het werkgroepsgewijze programma’s en games die volledig werden veld van e-health niet opgenomen in deze review. Vaak aangeboden op basis van een Cd-rom werden meegenobeperken deze studies zich tot het toetsen van gebruiksmen in de review. vriendelijkheid, het beschrijven van casussen en hebben Na het invoeren van de gedefinieerde zoektermen zij een exploratief karakter. Kortom, veelbelovende tsg jaargang 91 / 2013 nummer 7 Is e-health behandeling binnen de kinderen jeugdpsychiatrie effectief? - pagina 438 / www.tsg.bsl.nl

TSG 91 / nummer 7

438

Tabel 1. E-health: Telepsychiatrie Auteur/jaar

Steekproef

Stoornis

Interventie

Kwaliteit Uitval2 design1

Hoofdbevindingen

17

Himle en collega’s (2012)

Leeftijd 8-17 n = 20 (10 CBIT VC, 10 CBIT F2F)

Tics

CBIT VC vs. CBIT F2F; 8 sessies in 10 weken

1

n =1 (10%, CBIT F2F; 0% CBIT VC)

18

Nelson, Barnard, & Cain (2003)

Leeftijd 8-14 n = 28 (14 CBT VC, 14 CBT F2F)

Depressie CBT VC vs. CBT F2F; 6 tot 8 sessies in 8 weken; 60-90 min. per sessie

1

No-drop outs

19

Leeftijd 7-16 n = 31 (16 W-CBT, 15 wachtlijst)

OCD

1

n =2 (12.5%, W-CBT; 0% wachtlijst)

Er was geen significant verschil wat betreft vermindering van de ernst van tics op de YGTTS tussen CBIT VC (afname 7,8; Zp2 = 0,54) en CBIT F2F (afname 6,5; Zp2 = 0,75) op nameting (p = 0,55) en follow-up meting na 4 maanden (p = 0,55; Zp2 = 0,39 en Zp2 = 0,41). Er was een significant grotere afname van depressieve symptomen op de CDI bij de CBT VC (M = 14,36 - M = 6,71) dan CBT F2F (M = 13,57 - M = 11,64) met een gemiddelde effectgrootte van Zp2 = 0,17. W-CBT was superieur aan de wachtlijstconditie met een significante daling op de CY-BOCS van 56,1% voor W-CBT versus 12,9% voor de wachtlijst conditie (p < 0,001; Zp2 = 0,36). Effecten bleven zichtbaar op de follow-up meting na 3 maanden (p < 0,05).

Storch en collega’s (2011)

W-CBT vs. wachtlijst; 14 sessies in 12 weken; 60-90 min. per sessie

1 Gerapporteerde kwaliteit van design gebaseerd op Jadad rating; 5 = uitstekend, 4= goed, 3 = voldoende, 2 = onvoldoende, 1 = slecht. 2 Uitval is een indicatie voor uitval tijdens de behandeling (=therapietrouw). CBIT = Comprehensive Behavioral Intervention for Tics, VC = Videoconferencing, F2F = face-to-face, YGTSS = Yale Global Tic Severity Scale, CBT = Cognitive Behavior Therapy, CDI = Children’s Depression Inventory, W-CBT= Cognitieve gedragstherapie via webcam, OCD = Obsessive-Compulsive Disorder, CY-BOCS = Children’s Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale.

werden de titels en abstracts gescreend op inclusie- en exclusiecriteria en op basis daarvan meegenomen voor volledige review. Indien er twijfels waren of een studie voldeed aan de inclusie- en exclusiecriteria die waren opgesteld, werd het gehele artikel gelezen. De kwaliteit van de studies werd vastgesteld door twee onafhankelijke beoordelaars aan de hand van standaard definities voor randomisatie, blindering en studie-uitval opgesteld door Jadad en collega’s (zie Tabel 1 tot en met 3).16 De referentielijsten van geı¨dentificeerde studies werden bekeken op bruikbare artikelen. Dit heeft geen verder onderzoek opgeleverd dat voor deze review gebruikt is. Twee reviewers (eerste en derde auteur) beoordeelden onafhankelijk de geschiktheid van de studies. Bij geschil werd op basis van overleg tussen de twee reviewers een definitief besluit genomen. Figuur 1 is een stroomdiagram die de selectie van artikelen beschrijft. Artikelen werden gee¨xcludeerd op basis van stoornisgroep (o.a. astma, kanker, cerebrale parese, niet aangeboren hersenletsel, nicotinegebruik), design (o.a. case studie, pilot studie, experiment, evaluatie studie) of op basis van hun focus op preventie, diagnostiek en epidemiologie in plaats van behandeling. R e s u ltat e n Met de gedefinieerde restricties leverde het zoekproces in totaal 143 treffers op. Hiervan werden de titels en abstracts gelezen, waarna er nog 23 artikelen overbleven die relevant bleken voor deze review en binnen de inclusiecriteria pasten. De meeste artikelen werden gepubliceerd na 2005 (91%) en voornamelijk in psychiatrische tijdschriften (70%). De interventies, populaties en uitkomstmaten zullen kort beschreven worden. Ook wordt de effectiviteit van de interventies besproken. Beschrijving interventie kenmerken Tot op heden richt telepsychiatrie zich op patie¨nten met tics, OCD en depressie om zorg op afstand aan te bieden.

De geselecteerde studies demonstreren de inzet van (cognitieve) gedragstherapie voor diverse doelgroepen. De behandeling wordt individueel aan ouder en kind aangeboden, waarbij het aantal sessies varieert van 6 tot 14 sessies en de behandelduur van 8 tot 12 weken. De sessielengte varieert van 60 tot 90 minuten per sessie. De behandeling omschreven in het artikel van Himle en collega’s17 bestaat uit de componenten psycho-educatie, relaxatie oefeningen, Habit Reversal Training (HRT) en functiegebaseerde interventie (FAI) die via videoconferentie worden aangeboden. In de artikelen van Nelson, Barnard en Cain18 en Storch en collega’s19 worden aan de hand van videoconferentie en webcam techniek, elementen van CBT aangeboden zoals psycho-educatie, huiswerkopdrachten en managementstrategiee¨n voor ouders. Internettherapie wordt voornamelijk ingezet bij pijnklachten, angst- en eetstoornissen om kennis over te dragen, cognities en gedrag te trainen en cognitieve remediatie aan te bieden. Bij de geselecteerde studies varieert het aantal sessies van 6 tot 21 sessies en de behandelduur van 6 weken tot 6 maanden. De sessielengte varieert van 30 tot 90 minuten per sessie. Bij sommige interventies wordt internettherapie gecombineerd met face-to-face therapie, zogenoemde blended therapie.20 De studie van Heinicke, Paxton, McLean en Wertheim21 beschrijft een online behandeling voor adolescenten met eetstoornissen, waarbij er naast individuele sessies ook online groepssessies worden ingezet. De studies beschrijven de inzet van elementen vanuit de CBT en zelfhulpprogramma’s zoals psycho-educatie, huiswerkopdrachten, tussentijdse feedback van de therapeut, relaxatie oefeningen en cognitieve strategiee¨n (bijvoorbeeld zelfspraak). Serious Gaming wordt aangeboden aan kinderen en adolescenten met zwakke executieve functies zoals het geval is bij kinderen met ADHD, autisme en psychosen. Een viertal studies onderzoeken de effectiviteit van


TSG 91 / nummer 7

439

Tabel 2. E-health: Internettherapie Auteur/jaar

Steekproef

Stoornis

Interventie


Hoofdbevindingen

38

Doyle en collega’s (2008)

Leeftijd 12-17 n=83 (42, SB2, 41 TAU)

Overgewicht

Student Bodies 2; online; gebaseerd op CBT; 16 weken; 30 min. per dag; TAU omvatte informatie over voeding en beweging

3

No-drop outs

21

Leeftijd 12-18 jaar n= 83 (40 My Body, My Life, 43 uitgestelde interventie groep) Leeftijd 9-16 n = 47 (25 interventie, 22 wachtlijst)

Eetstoornis

My Body, My Life: Body Image Program for Adolescent Girls; gebaseerd op CBT; online groepsessies; 6 sessies in 8-10 weken; 90 min. per sessie Online handleiding voor kinderen en ouders; gebaseerd op CBT; 7 weken; 7 hoofdstukken voor het kind; 2 hoofdstukken voor ouders StudentBodies2-BED; online; gebaseerd op CBT; 16 weken

3

n =5 (13%, My Body, My Life; 0% uitgestelde interventie groep)

3

n =4 (8%, interventie; 9%, wachtlijst)

3

n =4 (2%, SB2-BED; 6%, wachtlijst)

3

n =4 (10%, BRAVE; 0%, wachtlijst)

3

No drop-outs

Er was een significant grotere afname van BMI bij deelnemers van SB2 in vergelijking met TAU (p = 0,027; Z2 = 0,08). Deelnemers van SB2 rapporteerden significant meer gebruik te maken van vaardigheden met betrekking tot gezond eten en bewegen dan TAU (p = 0,001). Deze effecten hielden stand bij de follow-up na 4 maanden. Er was een significant grotere vooruitgang in My Body, My Life wat betreft de BSQ-SF (p < 0,001; Z2=0.15), DEBO-Restraint (p = 0,02; Z2 = 0,07) en EDI-B (p = 0,01;Z2= 0,09) in vergelijking met deelnemers uit de uitgestelde interventie conditie. Deze verbeteringen waren na 2 en 6 maanden follow-up nog zichtbaar. Er was een significant klinische vooruitgang (= 50% reductie in pijnklachten) bij deelnemers van de interventie (15 van 21; 71%) in vergelijking met wachtlijst (3 van 16; 19%; p < 0,001). Deze effecten hielden na 3 maanden follow-up stand. Er was een significant grotere afname van BMI bij deelnemers van SB2-BED in vergelijking met wachtlijst (p < 0,01; Z2 = 0,6). Daarnaast was er een significante afname van eetbuien (p < 0,01) en zorgen om gewicht en lichaamsvorm (p < 0,05) bij deelnemers aan SB2-BED. Een aantal kinderen voldeden bij BRAVE (30%) en wachtlijst (10,3%) niet meer aan de criteria angststoornis (p = 0,06). Deze effecten werden na 6 maanden follow-up behouden. FitNet was significant meer effectief dan TAU op schoolaanwezigheid (50 [75%] vs 10 [16%]; p < 0,0001), ernstige vermoeidheid (57 [85%] vs 17 [27%]; p < 0,0001) psychisch functioneren (52 [78%] vs 13 [20%]; p < 0,0001).

3

n =1 (4%, interventie; 0% wachtlijst)

Heinicke, Paxton, McLean, & Wertheim (2007)

33

Hicks, von Baeyer, & McGrath (2006)

34 Jones en collega’s (2008)

35 March, Spence, & Donovan (2009) 30 Nijhof, Bleijenberg, Uiterwaal, Kimpen, & van de Putte (2012)

Gem. leeftijd 15 (SD +/- 1 jaar) n=105 (52 SB2-BED, 53 wachtlijst) Leeftijd 7-12 n = 73 (40 BRAVE, 33 wachtlijst) Leeftijd 12-18 n = 135 (68 FitNet, 67 TAU)

Pijnklachten

Overgewicht

Angst

BRAVE online gebaseerd op CBT; 10 kind sessies; 6 ouder sessies; 60 min. per sessie Chronisch Fatigue In Teenagers on Vermoeid- the interNET; online; heidssyn- gebaseerd op CBT; 21 droom modules; TAU bestond uit een revalidatieprogramma, CBT F2F en/of fysiotherapie ChroniOnline CBT; 8 sessies in sche pijn- 8 weken; 30 minuten klachten per sessie; voor kinderen en ouders

36

Palermo en collega’s (2009)

Leeftijd 11-17 n = 48 (26 interventie, 22 wachtlijst)

31

Spence, Holmes, March, & Lipp (2006)

Leeftijd 7-14 n = 72 (27 BRAVE, 22 CLINIC, 23 wachtlijst)

Angst

BRAVE online gebaseerd op CBT; 10 sessies kind; 6 sessies ouder; 60 min. per sessie

2

n =4 (7% BRAVE; 9%, CLINIC)

37

Tillfors en collega’s (2011)

Leeftijd 15-21 n = 19 (10, interventie; 9, wachtlijst)

Sociale fobie

Online zelf-hulp programma; op CBT gebaseerd; 9 weken; 9 modules

1

n =1 (10%, interventie; 0% wachtlijst)

32

Leeftijd 10-18 n = 65 (24 online CBT; 22 online AR; 19 EDU) Leeftijd 11-15 n = 57 (28 interventie, 29 controle)

Hoofdpijn

Online CBT interventie; 6 3 sessies in 6 weken; AR bestond uit relaxatie instructies; EDU bestond uit educatie Online behandeling; 4 1 F2F sessies; 6 maanden; de controle conditie bestond uit een nietinteractief educatieprogramma

n =5 (17% online CBT; 5% EDU)

Trautmann & Kro ¨ner-Herwig (2008)

20

Williamson en collega’s (2005)

Overgewicht

n =7 (18%, interventie; 7% controle)

Er was een significant grotere klinische vooruitgang (= 50% reductie in pijnklachten) bij deelnemers van de interventie (10 van 23; 44%) in vergelijking met wachtlijst (3 van 21; 14%; p = 0,05). Deze effecten hielden na 3 maanden follow-up stand. Een aantal kinderen voldeden bij CLINIC (65%, p < 0,001), BRAVE (56%) en wachtlijst (13%, p = 0,002) niet meer aan de criteria angststoornis (p = 0,06). Deze effecten werden na 6 maanden follow-up behouden. Na 12 maanden follow-up voldeed 73,9% van de deelnemers aan BRAVE niet meer aan de criteria. Er was een significant grotere verbetering wat betreft sociale angst, gegeneraliseerde angst en depressie bij deelnemers van de interventie in vergelijking met wachtlijst. Deze effecten hielden na 1 jaar follow-up stand. Er was een significant klinische vooruitgang (= 50% reductie in pijnklachten) bij deelnemers van de online CBT (10 van 16; 63%) in vergelijking met AR (6 van 19; 32%) en EDU (2 van 16; 19%). Er was een significant grotere daling van %-lichaamsvet (groep verschil 1,6%; p < 0,05) bij de deelnemers uit de interventie conditie in vergelijking met de controle conditie.

1 Gerapporteerde kwaliteit van design gebaseerd op Jadad rating; 5 = uitstekend, 4= goed, 3 = voldoende, 2 = onvoldoende, 1 = slecht. 2Uitval is een indicatie voor uitval tijdens de behandeling (=therapietrouw). CBT = Cognitive Behavior Therapy, SB2= Student Bodies 2, TAU = Treatment As Usual, BMI = Body Mass Index, BSQ-SF = Body Shape Questionnaire – Short Form, DEBQ-Restraint= Dutch Eating Behaviour Questionnaire – Restraint, EDIB= EDI-Boulimia, SB2-BED = Student Bodies 2-Binge Eating Disorder, CSR = Clinical Severity Rating, CLINIC = Clinic-based treatment, F2F = Face-toFace, AR = Applied Relaxation, EDU = Educational programme.


TSG 91 / nummer 7

440

Tabel 3. E-health: Serious Games en neurocognitieve training Auteur/jaar

Steekproef

Stoornis

Interventie


Hoofdbevindingen

22

Baranowski en collega’s (2011)

Leeftijd 10-12 n = 153 (103 Diab & Nano game, 50 controle game)

Overgewicht

1

n =8 (7%, Diab & Nano; 2%, controle game)

Kinderen die Diab & Nano games gespeeld hadden, lieten een toename in fruit en groente consumptie zien van 0.67 porties per dag (p < 0.018, Cohen’s d = 0.18) in vergelijking met de controle game.

23

Fleming, Dixon, Frampton, & Merry (2011)

Leeftijd 13-16 n = 32 (20 SPARX, 12 wachtlijst)

Depressie

Diab & Nano game; 18 sessies; 40 min. per sessie; de controle groep bestond uit bestaande games om kennis over voeding, beweging en obsitas te vergroten SPARX is een gecomputeriseerde CBT; interactief fantasiespel op CDROM; 7 modules in 5 weken; 30 minuten per module

2

n =9 (30%, SPARX; 25%, wachtlijst)

24

Hopkins et al. (2011)

Leeftijd 6-15 n = 49 (24 FaceSay, 25 Tux Paint)

Autisme Spectrum Stoornis

FaceSay omvat drie games; de controlegroep gebruikte Tux Paint teken software; 12 sessies in zes weken; 10-25 min. per sessie

2

NRP

28

Khanna & Kendall (2010)

Leeftijd 7 -13 n = 49 (16 ICBT, 17 CCAL, 16 CESA)

Angst

CCAL; computer geassisteerd CBT programma met coach; 12 sessies; 35 min. per sessie

3

n=4 (19%, ICBT; 6%, CESA; 0% CCAL)

26

Klingberg en collega’s (2005)

Leeftijd 7-12 n = 53 (27 WM training Cogmed, 26 nietadaptieve WM training)

ADHD

WM training Cogmed vs. niet-adaptieve WM training; hierbij werd er constant op een laag niveau getraind; 25 sessies in vijf weken; 45 min. per sessie

5

n =6 (15%, WM training Cogmed; 8%, nietadaptieve WM training)

25

Merry en collega’s (2012)

Leeftijd 12-19 n = 187 (94 SPARX, 93 TAU)

Depressie

3

n =3 (2%, SPARX; 1%, TAU)

27

Leeftijd gem. 15.7 n = 32 (18 CACR; 14 controle)

Psychose

SPARX is een gecomputeriseerde CBT; interactief fantasiespel op CDROM; 7 modules in 4 tot 7 weken; 30 minuten per module; TAU omvatte individuele F2F sessies CACR; computergeassisteerd; trainen van aandacht, concentratie, geheugen, visueelruimtelijk, visueelmotorisch en conceptualisatie; 8 weken; 16 individuele sessies; 45 minuten per sessie; deelnemers uit de controlegroep speelden computer games.

Significante verschillen wat betreft depressieve symptomen op de CDRS-R (M change = -14.7 vs. -1.1, p < 0.001) en Reynolds Adolescent Depression Scale (M change = -4.6 vs. +3.2, p = 0.05) werden gevonden tussen SPARX en wachtlijst conditie. Verbeteringen hielden stand bij follow-up na 10 weken. In vergelijking met de controle groep verbeterden kinderen met LFA op emotie herkenning (adj. M 6.53 vs. 5.23; p < 0.05) en sociale interacties (adj. M 64.99 vs. 58.51; p < 0.01). Kinderen met HFA verbeterden op gezichtsherkenning (adj. M 18.41 vs. 15.42; p < 0.01), emotieherkenning (adj. M 8.70 vs. 6.79; p < 0.001) en sociale interacties (adj. M 67.77 vs. 62.27; p < 0.05). Een aantal kinderen voldeden bij ICBT (70%), CCAL (81%) en CESA (19%) niet meer aan de criteria angststoornis (CSR < 4). Deze effecten werden na 3-maanden follow- up behouden, waarbij er geen significante verschillen waren bij ICBT en CCAL. Er was een significant grotere verbetering van het visueel-ruimtelijk werkgeheugen op de span-board taak bij de WM training Cogmed (M = 4.40 - M = 5.22) in vergelijking met de niet-adaptieve WM training (M = 4.13 - M = 4.28, Cohen’s d = 0.93). Daarnaast verbeterden het verbaal werkgeheugen, responsinhibitie en complex redeneren (Cohen’s d = 0.34-0.59). Ouders rapporteerden een vermindering van ADHD kenmerken (Cohen’s d = 0.42-1.21). Verbeteringen hielden stand bij follow-up na 3 maanden. Er was geen significant verschil wat betreft vermindering van depressieve symptomen op de CDRS-R (M = 10.32 vs. 7.59, p = 0.079) tussen SPARX en TAU. Verschillen hielden stand bij follow-up na 10 weken.

1

NRP

Urben en collega’s (2012)

Er werden significante verbeteringen gevonden bij deelnemers in de CACR groep op inhibitie (p < 0.04) en redeneren (p < 0.005). De ernst van de symptomen verminderde significant in de controle groep (p = 0.046) en niet-significant in de CACR groep (p = 0.088).


TSG 91 / nummer 7

441

11 Van der Oord, Ponsioen, Geurts, Ten Brink, & Prins (2012)

Leeftijd 8-12 n = 43 (21 EF training Brain Game Brian, 22 wachtlijst)

ADHD

Brain Game Brian is een EF training met 3D game elementen; 25 sessies in vijf weken; 40 min. per sessie

3

n=3 (14% BGB; 0% wachtlijst)

29

Leeftijd 14-17 n = 43 (24 Cool Teens, 19 wachtlijst)

Angst

Cool Teens; CD-rom; gebaseerd op CBT; 8 modules in 12 weken; 30 min. per module

3

n =5 (8%, Cool Teens; 16% wachtlijst)

Wuthrich en collega’s (2012)

Kinderen uit de EF training Brain Game Brian (M = 163.56 - M = 150.39) verbeterden significant meer op de BRIEF dan kinderen uit de wachtlijstconditie (M = 163.85 - M = 162.20; p < 0.05; Zp2 = 0.16). Dit was ook het geval voor ADHD gedrag zoals gerapporteerd door ouders. Verbeteringen hielden stand bij follow-up na 9 weken. Er was een significant grotere afname in het aantal diagnosen bij Cool Teens (M = 2.63 - M = 1.48) in vergelijking met de wachtlijstconditie (M = 3.68 - M = 3.35, p = 0.018). Hetzelfde geldt voor de ernst van de angststoornis (p < 0.001). Deze effecten werden na 3 maanden follow-up behouden.

1 Gerapporteerde kwaliteit van design gebaseerd op Jadad rating; 5 = uitstekend, 4= goed, 3 = voldoende, 2 = onvoldoende, 1 = slecht. 2Uitval is een indicatie voor uitval tijdens de behandeling (=therapietrouw). NRP = Not reported. Diab = Escape from Diab; Nano = Nanoswarm: Invasion from Inner Space, SPARX = Smart, Positive, Active, Functioning, Realistic and X-factor thoughts, CBT = Cognitive Behavior Therapy, CDRS-R = Children’s Depression Rating Scale Revised, LFA = Low Functioning Autism, HFA = High Functioning Autism, ICBT = Individual Cognitive Behavior Therapy, CCAL = Camp Cope-A-Lot, IND = Individueel, CESA= Computer-linked Education, Support and Attention, WM = working memory, ADHD = Attention Deficit Hyperactivity Disorder, TAU = treatment as usual, F2F = Face-to-Face, CACR = Computer Assisted Cognitive Remediation, EF = Executive Functioning, BRIEF = Behavior Rating Inventory of Executive Function.

Serious Games.22-25 Vijf studies richten zich op behandeling waaraan spelelementen zijn toegevoegd.11,26-29 Bij de geselecteerde studies varieert het aantal sessies van 7 tot 25 sessies en de behandelduur van 4 tot 12 weken. De sessielengte varieert van 10 tot 45 minuten per sessie. De behandelprincipes van de games varie¨ren sterk. Zo wordt er middels een game: cognitieve gedragsaspecten aangeleerd; wordt er kennis overgedragen; en cognitieve remediatie aangeboden. De neurocognitieve trainingen richten zich met name op het trainen van het werkgeheugen en gerelateerde executieve functies (zoals impulscontrole en flexibiliteit). Uitval In dit overzicht is ervoor gekozen om binnen de geselecteerde studies, uitval tijdens de interventieperiode (=therapietrouw) te bekijken. De mate van uitval bij e-health toepassingen in vergelijking met Treatment As Usual (TAU) staat hierbij centraal. Uit dit overzicht blijkt dat uitval gemiddeld iets vaker voorkomt bij e-health behandeling dan bij traditionele face-to-face behandeling (2 versus 1,43).17,20,25,28,30-32 Echter, de variatie in uitval is bij beide behandelvormen even groot (1-19% versus 2-18%). Redenen van beperkte therapietrouw zijn: computer problemen, geen motivatie, gebrek aan tijd en het in twijfel trekken van de werkzaamheid. Doordat er slechts een beperkt aantal studies beschikbaar zijn die de effectiviteit van e-health behandeling met traditionele face-to-face behandeling vergelijken, zijn deze conclusies niet te generaliseren. Primaire en secundaire uitkomstmaten Binnen de geselecteerde studies richten de uitkomstmaten zich met name op gerapporteerde symptomen, ernst van de symptomen en algeheel klinisch functioneren. Dit wordt beoordeeld door clinici middels een klinisch interview, maar ook beoordeeld door ouders en kinderen aan de hand van vragenlijsten. Secundaire uitkomstma-

ten zijn: gerelateerde klachtgebieden; kwaliteit van leven; de mate waarin kinderen en ouders met voldoende verbetering reageren op de behandeling (zogenoemde responders); en therapeutische alliantie. Bij studies naar eetstoornissen en overgewicht/obesitas worden naast psychologische uitkomstmaten (zoals eetgedrag en perceptie van het eigen lichaam) ook meer fysieke uitkomstmaten zoals BMI en lichaamsvet gebruikt. Omdat de toepassing van telepsychiatrie, internettherapie en Serious Gaming relatief nieuw is binnen de kinder-en jeugdpsychiatrie, wordt in het overgrote deel van de studies ook de tevredenheid en gebruiksvriendelijkheid van e-health toepassingen uitgevraagd. Effectiviteit Om zicht te krijgen op de effectiviteit van de e-health toepassingen binnen de kinderen jeugdpsychiatrie worden de hoofdbevindingen van de geselecteerde studies hieronder kort besproken. Vraag 1: Is-e-health behandeling effectief voor kinderen en jongeren met psychiatrische klachten? Om deze vraag te beantwoorden worden de geselecteerde studies besproken die een e-health behandeling vergelijken met een wachtlijstconditie of placeboconditie. Telepsychiatrie Er blijkt nog maar weinig onderzoek beschikbaar naar de behandeling van psychiatrische klachten bij kinderen en jongeren middels telepsychiatrie. Slechts eéń studie vergelijkt de effectiviteit van CBT, aangeboden via een webcam versus een wachtlijstconditie.19 Deze studie demonstreert, dat het aanbieden van CBT via een webcam tot meer verbetering leidt op het gebied van het aantal en de ernst van obsessieve compulsieve klachten en algeheel functioneren in vergelijking met een wachtlijstconditie. Dit wordt ook gepresenteerd door de follow-up metingen na drie maanden. Eenentachtig procent van de patie¨nten


TSG 91 / nummer 7

442

Database hits (N=143)

Exclusie artikelen telepsychiatrie (N=16) Exclusie artikelen internettherapie (N=39) Exclusie artikelen Serious Games (N=60)

Elk artikel werd op titel en abstract gescreend

Exclusie artikelen telepsychiatrie (N=2) Artikelen werden volledig gelezen Exclusie artikelen internettherapie (N=3)

In totaal werden er 23 bruikbare artikelen opgenomen

Telepsychiatrie (N=3)

Internettherapie (N=11)

Serious Gaming (N=9)

Figuur 1. Stroomdiagram selectie van artikelen

reageerde met meer dan 30% reductie van OCD symptomen op CBT via webcam, waar dit slechts bij 13% van de patie¨nten in de wachtlijstconditie het geval was. Tevredenheid over het gebruik van telepsychiatrie werd als positief beoordeeld. Internet De meeste effectstudies zijn beschikbaar voor behandeling via internet. Een zevental studies vergelijkt de werkzaamheid van internettherapie ten opzichte van een wachtlijstconditie.21,31,33-37 Een studie onderzoekt de effectiviteit van online CBT voor eetstoornissen in vergelijking met een uitgestelde interventiegroep.21 Er werden significant klinische verbeteringen gerapporteerd wat betreft lichaamsbeeld, verstoord eetpatroon en depressieve symptomen ten opzichte van kinderen en jongeren uit de wachtlijstconditie. Deze effecten waren zes maanden later nog meetbaar. Ook in een tweede interventieonderzoek naar eetstoornissen werd een vermindering van BMI, eetbuien en zorgen over lichaamsvorm bij kinderen en jongeren met overgewicht geconstateerd, na het volgen van de online CBT behandeling.34 Twee studies tonen aan dat online CBT effectief is in het verminderen van pijnklachten in vergelijking met kinderen en jongeren die geen behandeling ontvangen. Deze effecten waren bij een follow-up onderzoek na drie maanden nog aanwezig.33,36 Tevens werden de beperkingen onderzocht, die pijnklachten in het dagelijks leven met zich meebrengen. Hierin blijkt ook positieve verandering te worden bewerkstelligd. De verwachting en tevredenheid over de online behandeling werden in deze studies als positief beoordeeld. Er zijn drie studies geselecteerd die de effectiviteit van online behandelprogramma’s voor het reduceren van angstklachten onder-

zoeken.31,35,37 Twee studies demonstreren een klinisch significante vermindering van het aantal angstsymptomen in vergelijking met kinderen en jongeren uit de wachtlijstconditie. Ook bleek het aantal en de ernst van de depressieve symptomen af te nemen.31,37 Een tweetal studies maakt de vergelijking met een actieve controlegroep.20,32 Deze studies tonen een superioriteit van een online interventie ten opzichte van de actieve controlegroep. Er was een significant grotere daling van lichaamsvet bij kinderen en jongeren in de interventie conditie in vergelijking met kinderen en jongeren die een niet-interactief educatieprogramma kregen aangeboden.20 Wanneer de effectiviteit van online CBT vergeleken wordt met het aanbieden van online relaxatie oefeningen, blijkt online CBT superieur te zijn in het verminderen van pijnklachten bij kinderen en jongeren.32 Driee¨nzestig procent van de patie¨nten reageerde met meer dan 50% reductie in pijnklachten op online CBT, waar dit slechts bij 32% van de patie¨nten die online relaxatie volgde en bij 19% van de patie¨nten die psychoeducatie ontving het geval was. Echter, op lange termijn bleken deze effecten niet meer significant. Serious Games Hoewel studies in opkomst zijn en de ICT zich snel ontwikkelt, blijken er maar een aantal gerandomiseerde en gecontroleerde studies beschikbaar te zijn naar de effectiviteit van gaming in de behandeling van psychiatrische klachten bij kinderen en jongeren. Er zijn in totaal vier studies geselecteerd die de effectiviteit van Serious Gaming vergelijken met een actieve controleconditie.22,24,26,27 In een studie wordt de effectiviteit van een Serious Game voor het verminderen van overgewicht en obesitas onderzocht.22 Resultaten worden hierbij afgezet


TSG 91 / nummer 7

443

tegen een controle game met als doel om kennis omtrent voeding, beweging en obesitas te vergroten. De resultaten demonstreren dat kinderen en jongeren uit de interventie conditie meer fruit en groente gingen consumeren in vergelijking met kinderen en jongeren uit de controle conditie. Tevens blijkt het inzetten van Serious Games bij kinderen en jongeren met autisme effectiever te zijn in het aanleren van gezichtsherkenning, emotieherkenning en sociale vaardigheden in vergelijking met een actieve controle conditie.24 Met name bij jongeren met een hoogfunctionerend autisme blijkt dit werkzaam. Een andere studie demonstreert dat gecomputeriseerde werkgeheugentraining effectiever is in het verbeteren van executieve functies en gedrag bij kinderen met ADHD in vergelijking met een niet-adaptieve werkgeheugentaak.26 Verbeteringen waren zichtbaar op het gebied van visueelruimtelijk werkgeheugen, verbaal werkgeheugen, responsinhibitie, complex redeneren en ADHD symptomologie. Deze verbeteringen waren nog meetbaar na drie maanden. Ten slotte toont een studie aan dat jongeren met psychose meer verbeteren op het gebied van inhibitie en redeneren tijdens gecomputeriseerde training dan wanneer zij een controle game kregen aangeboden.27 Na zes maanden hielden deze effecten stand. Een drietal studies vergelijkt de effectiviteit van Serious Gaming met een wachtlijstconditie.11,23,29 Uit de eerste studie blijkt dat een gecomputeriseerde CBT interventie op Cd-rom leidt tot significant klinische vermindering van depressieve klachten in vergelijking met een wachtlijstconditie. Deze verbeteringen waren ook bij een follow-up onderzoek na tien weken nog meetbaar. Negentig procent van de patie¨nten reageerde met meer dan 30% reductie in depressieve symptomen op gecomputeriseerde CBT, waar dit slechts bij 36% van de patie¨nten in de wachtlijstconditie het geval was.23 Uit de tweede studie blijkt dat het aanbieden van een gecomputeriseerde executieve functietraining met game elementen effectiever is in het verminderen van aandachtstekort en hyperactief/ impulsief gedrag (gerapporteerd door ouders) in vergelijking met kinderen die geen behandeling ontvangen. Kinderen uit de interventieconditie laten ook een verbetering zien in executief functioneren, specifiek op het gebied van initiatief nemen, plannen en organiseren en werkgeheugen. Deze effecten werden ook nog na negen weken gezien.11 De derde studie richt zich op het onderzoeken van de effectiviteit van CBT met interactieve elementen op Cd-rom voor het reduceren van angstklachten.29 Er wordt een klinisch significante vermindering van het aantal angstsymptomen gerapporteerd in vergelijking met kinderen en jongeren uit de wachtlijstconditie. Ook bleek de ernst en het aantal depressieve symptomen af te nemen. Vraag 2: Is e-health behandeling even effectief als traditionele face-to-face behandeling? Om deze vraag te beantwoorden worden de geselecteerde studies besproken die een e-health behandeling vergelijken met TAU.

Telepsychiatrie Er zijn twee studies gevonden die de effectiviteit van therapie via videoconferencing versus face-to-face therapie met elkaar vergelijken. In de studie van Nelson, Barnard en Cain18 wordt een afname van depressieve klachten gerapporteerd. Deze afname is groter bij behandeling met videoconferencing dan bij face-to-face behandeling. Een andere studie demonstreert dat telepsychiatrie even effectief is als face-to-face behandeling.17 Hier wordt in beide condities een vermindering van tics gerapporteerd, maar er zijn geen significante verschillen tussen beide condities. Tevredenheid en gebruiksvriendelijkheid van telepsychiatrie worden in beide studies als positief beoordeeld. Internet Er zijn vier studies waarin de effectiviteit van internettherapie vergeleken wordt met reguliere face-to-face behandeling.30-32,38 Uit eéń studie blijkt dat online CBT behandeling voor overgewicht effectiever is in het verminderen van BMI vergeleken met reguliere face-to-face behandeling.38 Daarnaast rapporteerden participanten vaker het gebruik van vaardigheden op het gebied van voeding en beweging. Deze effecten waren nog na vier maanden follow-up aantoonbaar. Tevens bleek online CBT voor chronische vermoeidheid effectiever in het verminderen van schoolafwezigheid, ernstige vermoeidheid en psychische klachten in vergelijking met reguliere face-to-face behandeling.30 Wanneer de effectiviteit van online CBT vergeleken wordt met het aanbieden van educatie, blijkt online CBT superieur te zijn in het verminderen van pijnklachten bij kinderen en jongeren.32 Driee¨nzestig procent van de patie¨nten reageert met meer dan 50% reductie in pijnklachten op online CBT, waar dit slechts het geval was bij 19% van de patie¨nten die educatie volgt. Echter, op lange termijn waren deze verschillen niet meer significant. Een laatste studie toont tevens geen verschillen aan wat betreft de effectiviteit van online versus face-to-face CBT voor angstklachten.31 Serious Games Slechts twee studies vergelijken de effectiviteit van Cdrom interventie met face-to-face behandeling.25 Er wordt een grotere afname in depressieve klachten bij kinderen en jongeren uit de Cd-rom interventie gerapporteerd, maar dit verschilt niet significant tussen de condities. Zij rapporteren een grote mate van tevredenheid met de Cdrom interventie. Uit een andere studie blijkt dat gecomputeriseerde CBT voor angst even effectief is als conventionele CBT.28 Eenentachtig procent voldeed niet meer aan de criteria voor een angststoornis tegenover 70% van de kinderen en jongeren uit traditionele CBT conditie en 19% van de kinderen en jongeren uit de controleconditie. Discus sie E-health behandelingen blijken in toenemende mate een belangrijke rol te spelen in het aanbod van kinderen jeugdpsychiatrische zorg. Deze eerste poging om een systematisch overzicht van onderzoek te verzamelen over de aantoonbare effecten van e-health interventies in de


TSG 91 / nummer 7

444

kinderen jeugdpsychiatrie, is een momentopname binnen de context van een jonge maar dynamische ontwikkeling. De meeste studies zijn recent van aard en richten zich op het toetsen van gebruiksvriendelijkheid, het beschrijven van casussen en hebben een exploratief karakter. In het huidige systematische overzicht zijn enkel gerandomiseerde en gecontroleerde effectstudies opgenomen die door kwaliteitsstandaarden van Jadad en collega’s beoordeeld zijn.16 Door de grote variatie in doelgroepen, vormen van interventies en uitkomstmaten en het nog beperkt aantal studies, is een meta-analytische benadering te vroeg. E-health interventies zijn nog niet voor iedere stoornis binnen het brede spectrum van kinderen jeugdpsychiatrie beschikbaar en enkelen zijn nog niet op effectiviteit getoetst. Ondanks de duidelijke beperking in kwantiteit en deels kwaliteit van aanwijsbare studies, worden er toch interessante resultaten gerapporteerd die een toenemende relevantie van e-health binnen kinderen jeugdpsychiatrie doet laten vermoeden. Verschillende vormen van e-health (telepsychiatrie, internettherapie en Serious Gaming) zijn even effectief als conventionele vormen van behandeling en laten betere effecten zien in vergelijking met onbehandelde controle groepen. Vooral in de behandeling van somatoforme problemen (eetstoornissen, pijnklachten) en bij affectieve stoornissen (angst en depressie) blijken e-health interventies effectief. ADHD problemen daarentegen worden momenteel succesvoller behandeld via Serious Games of ‘‘gamified’’ neurocognitieve training. Deze behandelingen kunnen vooral als complementaire interventies gezien worden binnen de multimodale ADHD behandeling. Niet iedere vorm van e-health interventie blijkt effectiever te zijn voor bepaalde stoornissen. Zo tonen drie studies aan dat online CBT voor angst- en pijnklachten op lange termijn niet werkzamer is dan online relaxatietraining, educatie en face-to-face CBT.28,31,32 Op basis van de gevonden artikelen blijkt dat er meer grootschalig en kwalitatief onderzoek nodig is naar de omvang en oorzaken naar uitval bij e-health behandeling. Hoewel de resultaten met betrekking tot uitval overeen komen met de bevindingen van Van Rooijen15 en resultaten van preventiestudies, geven Riper en collega’s8 terecht aan dat uitval vaak niet wordt opgesplitst naar studie-uitval tijdens de metingen, beperkte therapietrouw en exclusie van kinderen en jongeren bij de analyses. Tevens mist er vaak een overzicht van de mate waarin kinderen zijn blootgesteld aan een bepaald programma. Hierdoor is een genuanceerde conclusie over uitval lastig te trekken en blijft dit een aandachtspunt voor zowel onderzoek als praktijk. Naast het optimaliseren van privacy en beveiliging, blijkt ook het individualiseren van behandeling wat betreft duur, frequentie en mate van de betrokkenheid van de clinicus een belangrijke bijdrage te kunnen leveren aan het voorkomen van uitval.14 Ook liggen er nog uitdagingen voor wat betreft de bewijskracht van de studies naar e-health behandeling. Op basis van bestaande overzichten en een bredere blik op het werkveld e-health blijkt, dat de werkzaamheid van toepassingen relatief vaak geı¨llustreerd wordt met ge-

valsbeschrijvingen en pilot studies en veel minder vaak met gerandomiseerde gecontroleerde studies. De nationale en internationale studies die gevonden zijn, hebben ondanks hun gerandomiseerde en gecontroleerde design vaak nog een beperkte steekproefomvang. Slechts twee studies gebruiken een gemiddelde tot grote steekproefomvang om effecten aan te tonen. Verder onderzoek zou zich ook nog kunnen richten op de lange termijn effecten (> 1 jaar) en de kosteneffectiviteit. Nog belangrijker lijkt het om op zoek te gaan naar werkzame ingredie¨nten van effectieve e-health toepassingen. Zodra men weet welk element bijdraagt aan het aanleren van bepaalde vaardigheden kan dit voor diverse e-health toepassingen en bij verschillende doelgroepen ingezet worden. Tevens is het belangrijk om na te gaan hoe vaak een bepaalde technologie moet worden aangeboden om effecten te genereren, alsmede geleerde vaardigheden naar het dagelijks leven van kinderen en jongeren te generaliseren. Omdat de techniek zich snel ontwikkelt, is het belangrijk dat technici, clinici en wetenschappers gaan samenwerken om een succesvol traject op te zetten waarbij een gedegen wetenschappelijke studie wordt geı¨ntegreerd. Dit zal resulteren in innovatieve en evidence-based toepassingen voor de kinderen jeugdpsychiatrie, die aansluiten bij de doelgroep en het zorgaanbod effectiever en efficie¨nter maken. Abstract Is e-health treatment effective within child- and adolescent psychiatry? A systematic review of Randomized Controlled Trials. Objective: A systematic review of the effectiveness of e-health treatment within child- and adolescent psychiatry is conducted. E-health treatment is categorized in applications of telepsychiatry, internet and Serious Gaming. Methods: Several search terms were used within PsycINFO, Pubmed and Google/Google scholar to search for publications. Inclusion- and exclusion criteria were formulated to decide if articles should be included in the systematic review. Results: In total 143 articles were found. Twenty three studies appeared to be useful. Interventions and populations differed according to e-health application. On the basis of the available research data the conclusion can be drawn that e-health is effective for some disorders. So far, comparison with conventional child psychiatric treatment has been executed minimally but studies that are available seem to suggest that online and face-to-face treatment are equally effective. Conclusion: E-health treatment takes on an increasingly important role within the spectrum of child psychiatric interventions. Although the first results seem promising, e-health interventions are not developed and examined for every disorder. In addition, there is little knowledge about study drop-out and the working mechanisms of e-health. Accordingly to other interventions within the area of child- and adolescent psychiatry e-health interventions have to be adequately examined with regard to its effectiveness and efficiency. Keywords: review, e-health, therapy, Randomized Controlled Trials, youth


TSG 91 / nummer 7

445

L i t e r at u u r 1. Andersson G, Cuijpers P. Internet-based and other computerized psychological treatments for adult depression: A metaanalysis. Cog Behav Therapy 2009;38:196-205. 2. Cuijpers P, Marks IM, Straten A van et al. Computer-aided psychotherapy for anxiety disorders: A meta-analytic review. Cog Behav Therapy 2009;38:66-82. 3. Gastmans C, Wijnsberghe W van. Telepsychiatrie en de betekenis van persoon-tot-persooncontact. Een voorlopige personalistische-ethische analyse. Tijdschr Geneesk 2011; 67:493-9. 4. Myers K, Cain S. Work Group on Quality, American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Staff. Practice parameter for telepsychiatry with children and adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2008; 47:1468-83. 5. Manhal-Baugus M. E-therapy: Practical, ethical, and legal issues. Cyberpsychol Behav 2001;4:29-32. 6. Notenboom A, Blankers I, Goudriaan R, Groot W. E-health en zelfmanagement: een panacee voor arbeidstekorten en kostenoverschrijdingen in de zorg? 2012. Den Haag: APE, 2012. 7. Annetta L. The ‘‘I’s’’ have it: A framework for serious educational game design. Rev Gen Psychol 2010;14:105-12. 8. Riper H, Ballengooijen W van, Kooistra L, Wit J de, Donker T. Preventie en eMental-health. Onderzoek dat leidt, technologie die verleidt, preventie die bereikt en beklijft 2013. Kennissynthese 2013. Amsterdam: Vrije Universiteit, 2013. 9. Dovis S, Oord S van der, Wiers RW, Prins P. Can motivation normalize working memory and task persistence in children with attention deficit hyperactivity disorder? The effect of money and computer gaming. J Abnorm Child Psychol 2011; 40:669-81 10. Oord S van der. Gaming en ADHD: opportuniteit of gevaar? TOKK 2012;37:119-25. 11. Oord S van der, Ponsioen AJGB, Geurts HM, Ten Brink EL, Prins PJM. A pilot study of the efficacy of a computerized executive functioning remediation training with game elements for children with ADHD in an outpatient setting: Outcome on parent- and teacher- rated executive functioning and ADHD behaviour. J Atten Disord 2012 [Epub ahead in print] 12. Ramdoss S, Machalicek W, Rispoli M et al. Computer-based interventions to improve social and emotional skills in individuals with autism spectrum disorders: a systematic review. Dev Neurorehabil 2012;15:119-35. 13. Ebner-Priemer UW, Trull TJ. Ecological momentary assessment of mood disorders and mood dysregulation. Psychol Assess 2009; 21:463-75. 14. Nikken P. Online hulp verdient nog veel aandacht: Een verkenning naar het hulpaanbod voor jeugdigen in Nederland 2007. Utrecht: Nederlands Jeugd Instituut, 2007. 15. Rooijen K van. Wat werkt bij online hulpverlening?. Utrecht: Nederlands Jeugd Instituut, 2011. 16. Jadad AR, Moore RA, Caroll D et al. Assessing the quality of reports of randomized clinical trials: Is blinding necessary? Contr Clin Trials 1996;17:1-12. 17. Himle MB, Freitag M, Walther M et al. A randomized pilot trial comparing videoconference versus face-to-face delivery. Behav Res Ther 2012;50:565-70. 18. Nelson EL, Barnard M, Cain S. Treating childhood depression over videoconferencing.Telemed J (E-Health) 2003;9:49-55. 19. Storch EA, Caporino NE, Morgan JR et al. Preliminary investigation of web-camera delivered cognitive-behavioral therapy

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

for youth with obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Res 2011; 89:407-12. Williamson DA, Martin PD, White MA et al. Efficacy of an internet-based behavioural weight loss program for overweight adolescent African-American girls. Eat Weight Disord 2005;10: 193-203. Heinicke BE, Paxton SJ, McLean SA, Wertheim EH. Internetdelivered targeted group intervention for body dissatisfaction and disorder eating in adolescent girls: A randomized controlled trial. J Abnorm Child Psychol 2007;35:379-91. Baranowski T, Baranowski J, Thompson D et al. Video game play, child diet, and physical activity behaviour change. A randomized clinical trial. Am J Prev Med 2011;40:33-8. Fleming T, Dixon R, Frampton C, Merry S. A pragmatic randomized controlled trial of computerized CBT (SPARX) for symptoms of depression among adolescents excluded from mainstream education. Behav Cogn Psychother 2011;40:1-13. Hopkins IM, Gower MW, Perez TA et al. Avatar assistant: Improving social skills in students with ASD through a computer-based intervention. J Autism Dev Disord2011;41:154355. Merry SN, Stasiak K, Shepherd M et al. The effectiveness of SPARX, a computerized self help intervention for adolescents seeking help for depression: Randomised controlled non-inferiority trial. Br Med J 2012;344:1-16. Klingberg T, Fernell E, Olesen PJ et al. Computerized training of working memory in children with ADHD – A randomized controlled trial. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2005;44: 177-86. Urben S, Pihet S, Jaugey L, Halfon O, Holzer L. Computerassisted cognitive remediation in adolescents with psychosis: a 6-month follow-up. Acta Neuropsychiatr 2012;24:328-35. Khanna MS, Kendall PC. Computer-assisted cognitive behavioral therapy for child anxiety: Results of a randomized clinical trial. J Consult Clin Psychol 2010; 8:737-45. Wuthrich VM, Rapee RM, Cunningham MJet al. A randomized controlled trial of the Cool Teens CD-ROM computerized program for adolescent anxiety. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2012;51:261-70. Nijhof S. Bleijenberg G. Uiterwaal CSPM, Kimpen JLL, Putte E van de. Effectiveness of internet-based cognitive behavioural treatment for adolescents with chronic fatigue syndrome (FITNET): A randomised controlled trial. Lancet 2012;379: 1412-8. Spence SH, Holmes JM, March S, Lipp OV. The feasibility and outcome of clinic plus internet delivery of cognitive-behavior therapy for childhood anxiety. J Consult Clin Psychol 2006;74: 614-21. Trautmann E, Kro¨ner-Herwig B. A randomized controlled trial of internet-based self-help training for recurrent headache in childhood and adolescence. Behav Res Ther 2008;48:28-37. Hicks CL, Von Baeyer CL, McGrath PJ. Online Psychological Treatment for Pediatric Recurrent Pain: A Randomized Evaluation. J Pediatr Psychol 2005;31:724-36. Jones M, Luce KH, Osborne MI et al. Randomized, controlled trial of an internet-facilitated intervention for reducing binge eating and overweight in adolescents. Pediatrics 2008;121:45362. March S, Spence SH, Donovan CL. The efficacy of an internet-


TSG 91 / nummer 7

446

based cognitive-behavioral therapy intervention for child anxiety disorders. J Pediatr Psychol 2009;34:474-87. 36. Palermo TM, Wilson AC, Peters M, Lewandowski A, Somhegyi H. Randomized controlled trial of an internet-delivered family cognitive-behavioral therapy intervention for children and adolescents with chronic pain. Pain 2009;146:205-13. 37. Tillfors M, Andersson G, Ekselius L et al. A randomized trial of internet-delivered treatment for social anxiety disorder in high school students. Cogn Behav Ther 2011;40:147-57.

38. Doyle AC, Goldschmidt A, Huang C et al. Reduction of overweight and eating disorder symptoms via the internet in adolescents: A randomized controlled trial. J Adolesc Health 2008; 43:172-9.

Corr e sp ond enti ea dre s Kim C. M. Bul, Yulius Academie, Mathenesserlaan 202, 3014 HH Rotterdam, tel. 088- 4056976, e-mail: [email protected]


TSG 91 / nummer 7

447

Is e-health behandeling binnen de kinder- en jeugdpsychiatrie effectief?

Recommend Documents