Inhoudsopgave Introductie Hoofdstuk 1
____________________________________________________________ - 1 België en Luxemburg __________________________________________ - 3 -
België_________________________________________________________________________________________________- 3 Luxemburg ___________________________________________________________________________________________- 3 -
Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
Frankrijk _____________________________________________________ - 4 Portugal en Spanje ____________________________________________ - 6 -
Lissabon ______________________________________________________________________________________________- 6 Madrid _______________________________________________________________________________________________- 7 -
Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7
Italië _______________________________________________________ - 10 Engeland ___________________________________________________ - 13 Scandinavische landen en Finland ______________________________ - 14 Duitsland ___________________________________________________ - 15 -
Bondsrepubliek_____________________________________________________________________________________ - 15 DDR (Duitse Democratische Republiek)____________________________________________________________ - 15 Bezoek Erich Honecker aan Den Haag _____________________________________________________________ - 18 Oost-Berlijn ________________________________________________________________________________________ - 18 Overige contacten__________________________________________________________________________________ - 19 Bezoek van Gorbachov aan Oost-Berlijn ___________________________________________________________ - 19 -
Hoofdstuk 8 Polen_______________________________________________________ - 20 Hoofdstuk 9 Tsjecho-Slowakije ____________________________________________ - 23 Hoofdstuk 10 Bulgarije, Roemenië, Hongarije en Joegoslavië ___________________ - 24 Bulgarije ____________________________________________________________________________________________ - 24 Roemenië __________________________________________________________________________________________ - 25 Hongarije___________________________________________________________________________________________ - 26 Joegoslavië _________________________________________________________________________________________ - 28 -
Hoofdstuk 11 Sovjet-Unie _________________________________________________ - 30 Moskou ____________________________________________________________________________________________ - 30 Kruisraketten _______________________________________________________________________________________ - 31 Internationale conferentie t.g.v. 70 jaar Oktoberrevolutie _________________________________________ - 34 Poging tot staatsgreep tegen Gorbachov__________________________________________________________ - 36 -
Hoofdstuk 12 Midden-Oosten______________________________________________ - 39 Haifa________________________________________________________________________________________________ - 39 Palestijnen__________________________________________________________________________________________ - 41 Beiroet______________________________________________________________________________________________ - 42 -
Hoofdstuk 13 Zuidelijk Afrika (Angola, Namibië en Zuid-Afrika) _________________ - 45 Angola _____________________________________________________________________________________________ - 45 Namibië ____________________________________________________________________________________________ - 46 Zuid-Afrika _________________________________________________________________________________________ - 47 -
Hoofdstuk 14 Noord-Korea ________________________________________________ - 48 Voorgeschiedenis __________________________________________________________________________________ - 48 Pyongyang _________________________________________________________________________________________ - 49 Manifestaties _______________________________________________________________________________________ - 51 Huang Yang Yob ___________________________________________________________________________________ - 52 Herinneringen ______________________________________________________________________________________ - 53 Ambassade _________________________________________________________________________________________ - 54 Contacten __________________________________________________________________________________________ - 54 Moskou ____________________________________________________________________________________________ - 55 -
Hoofdstuk 15 China ______________________________________________________ - 56 Amsterdam _________________________________________________________________________________________ - 56 Li Shuizheng________________________________________________________________________________________ - 57 Rondreis____________________________________________________________________________________________ - 61 -
Hoofdstuk 16 Andere landen in het Verre Oosten _____________________________ - 63 Japan _______________________________________________________________________________________________ - 63 Vietnam ____________________________________________________________________________________________ - 65 Indonesië___________________________________________________________________________________________ - 66 -
Hoofdstuk 17 Afghanistan _________________________________________________ - 68 Hoofdstuk 18 Drieluik over Cuba ___________________________________________ - 69 Cuba 1980__________________________________________________________________________________________ - 69 Cuba 1985__________________________________________________________________________________________ - 75 Cuba 1989__________________________________________________________________________________________ - 77 -
Hoofdstuk 19 Zuid-Amerika________________________________________________ - 82 Suriname ___________________________________________________________________________________________ - 82 Chili ________________________________________________________________________________________________ - 82 -
Hoofdstuk 20 Hoofdstuk 21 Hoofdstuk 22 Hoofdstuk 23
Midden- en Noord-Amerika ___________________________________ - 83 Turkije______________________________________________________ - 84 Internationaal Forum tegen de Neutronenbom ___________________ - 85 Internationale conferenties ____________________________________ - 87 -
Luxemburg en Brussel______________________________________________________________________________ - 87 Wenen______________________________________________________________________________________________ - 87 Kopenhagen________________________________________________________________________________________ - 88 Parijs _______________________________________________________________________________________________ - 88 -
Hoofdstuk 24 Internationale reizen__________________________________________ - 89 Namenlijst ___________________________________________________________ - 93 Nederland __________________________________________________________________________________________ - 93 Internationaal ______________________________________________________________________________________ - 94 -
Gebruikte afkortingen______________________________________________________ - 96 -
ii
Introductie Bij het lezen van deze toelichting op het voor het archief van de Communistische Partij Nederland (CPN) bestemde archiefmateriaal, ondergebracht bij het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam, rijst de vraag hoe ik bij al deze internationale activiteiten betrokken ben geraakt. Het allereerste begin ligt in de periode, dat ik van de progressieve jeugdbeweging deel uitmaakte. In de vijftiger jaren waren er drie organisaties: het door jonge CPN’ers geleide Algemeen Nederlands Jeugd Verbond (ANJV), de Organisatie van Progressieve Studerende Jeugd (OPSJ) (overwegend scholieren uit het voortgezet onderwijs) en de studentenvereniging "Perikles''. In ANJV en OPSJ heb ik diverse bestuursfuncties vervuld, hoofdzakelijk in Amsterdam maar ook op landelijk niveau. Het ANJV speelde destijds een actieve rol bij de internationale jeugdfestivals, die op initiatief van de internationale koepel de Wereldfederatie van Democratische Jeugd (WFDJ) om de twee jaar werden georganiseerd. Als deelnemer was ik aanwezig op de festivals in Oost-Berlijn (1951), in Boekarest (1953), en - na het afzwaaien uit militaire dienst - in Warschau (1955). Enkele maanden later werd ik vrijgesteld bestuurder bij het ANJV.In de daarop volgende jaren was ik nauw betrokken bij de voorbereiding van de jeugdfestivals in Moskou, Wenen en Helsinki. Aan de laatste twee festivals heb ik eveneens deelgenomen. In de ANJV-jaren bracht ik bezoeken aan congressen en conferenties in o.m. Berlijn, Kopenhagen, Stockholm, Parijs, Brussel, Londen, Boedapest en Accra. Mijn eerste reis naar Moskou vond plaats in de herfst van 1959 en duurde tot juni 1960. In Moskou bezocht ik samen met Wim Swart, Koert Stek en Cees Hulst de partijschool van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU). Na ons kwam nog een groep CPN’ers, bestaande uit Gerard Maas, Bertus van der Kuil, Jan Op 't Ende en Rie Roos. Begin 1965 werd ik door hoofdredacteur Joop Wolff gevraagd om buitenlandredacteur van het dagblad De Waarheid te worden. In deze functie ben ik tot januari 1978 werkzaam geweest. In december 1977 werd ik door het landelijk secretariaat van de CPN gevraagd om samen met directeur Gerard Pothoven van De Waarheid de voorbereiding ter hand te nemen voor de ontvangst van alle buitenlandse gasten die voor het CPN-congres in januari 1978 zouden worden uitgenodigd. Uit nagenoeg alle Europese landen werden vertegenwoordigers van ´de communistische pers´ uitgenodigd. Deze formule werd door het toenmalige Dagelijks Bestuur van de CPN gehanteerd als een soort van overgangsvorm na een periode, die de CPN sinds het begin van de zestiger jaren in acht had genomen, en wat er in de praktijk op neerkwam, dat er nauwelijks reizen naar het buitenland werden gemaakt en omgekeerd ook geen buitenlanders werden ontvangen. Deze periode werd in feite afgesloten toen partijvoorzitter Henk Hoekstra en partijsecretaris Joop IJisberg in juni 1976 de Europese conferentie van communistische partijen in Oost-Berlijn bijwoonden. Overigens hebben verschillende communistische partijen deze uitnodiging niet al te letterlijk opgevat en stuurden iemand van hun internationale sectie als ´persvertegenwoordiger´ naar Amsterdam. Kort voor dit congres werd bekend, dat ik door enkele partijafdelingen kandidaat was gesteld voor het nieuw te kiezen partijbestuur. Bij de behandeling van de lijst van aanbevolen kandidaten werd door Rinus Haks namens de kandidatencommissie opgemerkt, dat het in de bedoeling lag dat ik na dit partijcongres bij de internationale activiteiten van de CPN betrokken zou worden. Een dag later vertelde Henk Hoekstra mij, dat ik zijn belangrijkste assistent werd voor de internationale activiteiten en contacten van de CPN. Hoekstra zelf bleef hiervoor binnen de partijleiding hoofdverantwoordelijk. Op dat moment waren tal van partijgenoten druk bezig met de voorbereidingen van het Internationale Forum tegen de Neutronenbom, dat in maart in Amsterdam zou gaan plaatsvinden. Nadat ikzelf al begin december 1977 daarvoor in Parijs en Madrid was geweest, volgden spoedig reizen naar Boedapest, Belgrado en Athene.
-1-
Internationaal merkte ik al vrij snel, dat veel personen die destijds in de jeugdbeweging actief waren geweest posities in de besturen van communistische partijen bekleedden. Voor mezelf was het ook om die reden niet zo verwonderlijk, dat ik, mede gezien mijn achtergrond in jeugdbeweging en redactie, een internationale klus bij de CPN had gekregen. Tot november 1982 heb ik me intensief met de internationale activiteiten kunnen bezighouden; op het novembercongres van dat jaar werd ik niet herkozen en enkele maanden later vertrok ik uit het partijgebouw aan de Hoogte Kadijk om politiek assistent van wethouder Roel Walraven (Amsterdam) te worden. Dit heeft tot mei 1986 geduurd; toen volgde ontslag omdat het College van B. en W. als coalitie van diverse partijen stopte met haar werkzaamheden (er waren gemeenteraadsverkiezingen geweest en dan treedt er een nieuw College aan). Alle politiek assistenten waren dezelfde dag werkloos: hun dienstverband was per direct beëindigd. In oktober 1986 trad ik bij de gemeente Amsterdam in dienst als bestuursambtenaar. In de herfst van datzelfde jaar werd ik herkozen in het partijbestuur, werd ook lid van het Dagelijks Bestuur en belast met de internationale activiteiten van de CPN. Tot de opheffing van de CPN (congres juni 1991) heb ik die functie vervuld, en in de resterende maanden tot 1 januari 1992 (toen de definitieve opheffing z’n beslag kreeg) nog een paar zaken internationaal afgewikkeld. Jan de Boo Amsterdam, december 2012 N.B.
Bij de beschrijvingen is als volgorde gekozen voor een geografische indeling, resp. landen van West- en OostEuropa, het Midden-Oosten, Zuidelijk Afrika, Azië, Midden-, Zuid-, en Noord-Amerika; aansluitend enkele andere hoofdstukken, een tweetal namenlijsten en een lijst met gebruikte afkortingen. De toelichting bevat hier en daar wel een enkele terugblik, hoewel als hoofdlijn is aangehouden de toenmalige situatie te beschrijven.
Jan de Boo is in 1934 in Amsterdam geboren en opgegroeid in de Dapperbuurt. Vader was metaalbewerker, moeder huisvrouw. Hij is de jongste zoon in het gezin van vijf kinderen. Doorliep basisschool, zevende leerjaar en HBS. Kwam in mei 1953 in dienst van Bepenak (o.m. uitgever van De Waarheid) en werkte daar op foto- en cliché-archief. Eind 1955 vrijgesteld bestuurder van het ANJV. In mei 1959 getrouwd met Tinie IJisberg; zij kregen twee dochters (in 1961 Marjan en in 1964 Daniëlle). Van oktober 1986 tot pensionering in september 1993 werkzaam als bestuursambtenaar bij de Gemeente Amsterdam.
-2-
Hoofdstuk 1
België en Luxemburg
België De relaties tussen de CPN en de Kommunistische Partij van België (KPB) zijn intensief geweest. Vooral in de jaren dat de EEG tot ontwikkeling kwam en uiteindelijk tot een tienlanden-unie was uitgegroeid, waren er vele contacten tussen Amsterdam en Brussel; de voorzitters van beide partijen zagen elkaar vaker dan in eerdere periodes. Dat gold ook voor hen, die zich met de internationale activiteiten bezighielden. In de jaren tot de zomer van 1991 (toen de CPN werd opgeheven) had ik regelmatig contact met Jan Debrouwere. Hij was een Antwerpenaar, evenals zijn voorganger Albert de Koninck. Evenals partijvoorzitter Louis van Geijt was Albert tweetalig, d.w.z. hij sprak Vlaams en Waals (Frans), wat hen beiden in de tweetalige partij goed van pas kwam. Maar al te vaak werd in de Belgische partij - zoals trouwens in alle partijen van België - de interne politieke gang van zaken sterk beïnvloed door de taalverschillen tussen beide gebieden. Debrouwere is nog enkele jaren correspondent van het partijblad 'De Rode Vaan' geweest in Oost-Berlijn. Hij verbleef daar met zijn gezin; zijn kinderen gingen er ook gedurende die periode naar school. De Gentenaar Jef Turf was ook vele jaren hoofdredacteur van 'De Rode Vaan". Voor de Waalse partijfederatie was er ´Le Drapeau Rouge´ met een eigen redactie en hoofdredacteur. Voor zover ik mij kan herinneren was de verplichting tot tweetaligheid altijd aan het voorzitterschap van de KPB voorbehouden. Alleen bij de ondervoorzitters was dit vaak niet het geval. Ik kan mij nog herinneren, dat Elli Izeboud en ik in Parijs een Congres van de Franse Communistische Partij PCF bijwoonden en Albert de Koninck ons vroeg de vicevoorzitter van de KPB te ontmoeten. En zo kwamen Elli en ik tegenover hem te zitten en hoewel hij Vlaams verstond en volgens mij ook redelijk goed kon spreken, weigerde hij dit pertinent te doen. Hij sprak alleen maar Frans, waardoor (tweetalige) De Koninck en ik noodgedwongen in de rol van tolken werden geplaatst.
Luxemburg De Communistische Partij van Luxemburg (de Kommunistesch Partei Lëtzebuerg KPL) stond onder voorzitterschap van René Urbany (1976-1990). Zijn vader was eerder gedurende tientallen jaren voorzitter geweest en René was via de communistische jeugdbeweging naar boven geklommen. René’s moeder leidde de progressieve vrouwenbeweging. In de vijftiger- en zestiger jaren had deze KPL aanhang in het industriegebied (o.a. in de mijnbouw), waar ook veel Spaanse en Italiaanse immigranten werkten. Een en ander weerspiegelde zich ook in het leden- en bestuursbestand van de KPL. Het blad 'Zum Letzeburger Volke’ verscheen regelmatig en werd door de zwager van René, François Hoffman, geredigeerd. René’s echtgenote, Jacqueline Hoffman, was ook erg actief, zowel in de vrouwenbeweging als in de KPL. René Urbany genoot in Luxemburg in brede kring bekendheid, deels vanwege zijn vader, die vele jaren deel had uitgemaakt van het parlement. Ook René was lid van het parlement. Hij maakte een openhartige indruk en stak nooit onder stoelen of banken, dat er materiële steun kwam uit Oost-Berlijn en Moskou. De drukkerij bijvoorbeeld was door Oost-Duitse firma's nabij de hoofdstad op een industrieterrein gebouwd. Van tijd tot tijd was er contact met Urbany, vooral tijdens overlegbijeenkomsten in EEG-verband (zie ook onder Internationale conferenties). Vermeldenswaard is verder nog, dat ik eind tachtiger jaren tijdens een bezoek aan Moskou René Urbany en zijn familieleden ontmoette. Hij ontving in het Kremlin uit handen van Gorbachov de Lenin-orde vanwege zijn verdiensten in de betrekkingen tussen de partijen van Luxemburg en de USSR. Op de voorpagina van de Pravda werd een en ander uitgebreid in woord en beeld gebracht. Igor Schmatow van de internationale afdeling van de CPSU vertelde me die dag, dat ik die Lenin-orde moest zien als een ‘bezegeling’ van de goede contacten tussen de KPL en de CPSU.
-3-
Hoofdstuk 2
Frankrijk
Mijn eerste contacten met de Franse Communistische Partij (Parti Communiste Français, PCF) voltrokken zich in de voorbereiding van het Internationale Forum tegen de Neutronenbom (maart 1978). In het gelijknamige hoofdstuk kom ik daar gedetailleerd op terug. In juni 1978 vonden in Parijs de eerste voorbereidingen plaats voor een ontmoeting van Henk Hoekstra en de algemeen secretaris van de PCF, George Marchais. In de gesprekken met Jacques Denis en Roger Trugnan, beiden werkzaam bij de internationale afdeling van de PCF, werden de bezoekdata vastgesteld. (Jacques Denis was geen onbekende voor me; hij was in de vijftiger jaren algemeen secretaris van de WFDJ, en bezocht in januari 1957 in die hoedanigheid een grote jeugdbijeenkomst van het ANJV in het Amsterdamse Concertgebouw). Het bezoek aan Parijs vond plaats op 7 en 8 augustus 1978. Marchais en Hoekstra hebben een beeld geschetst van de activiteiten van hun partijen. Marchais besteedde veel tijd aan de EEG, terwijl Hoekstra vooral de vredesstrijd in zijn betoog betrok. Dat laatste was niet zo verwonderlijk, want de PCF had zich weinig actief betoond rond het neutronenbomforum. Marchais werd tijdens het gesprek vergezeld door Jacques Denis en Roger Trugnan. Hoekstra en ik brachten nog een bezoek aan het stadje Colombes (Hauts-de-Seine). Kort voor ons vertrek werden we in het partijgebouw nog voorgesteld aan de PCF-bestuurders Raymond Guyot, Claude Poperen en Jean Colpin.
Op de foto staan van links naar rechts; Roger Trugnan (medewerker internationale afdeling), Henk Hoekstra, Jan de Boo en twee raadsleden/wethouders van Colombes. Aangezien er in juni 1979 verkiezingen voor het Europese parlement zouden gaan plaatsvinden, en het nuttig was om tevoren nog met de PCF van gedachten te wisselen, werd in februari 1979 een CPN-delegatie naar Parijs gestuurd. Deze delegatie bestond uit Jaap Wolff en Karel Hoogkamp, beiden lid van het Dagelijks Bestuur van de CPN, en ik. Onze gesprekspartners in Parijs (6 februari 1979) waren Maxime Gremetz, lid van het politiek bureau van de PCF, en de al eerder genoemde Jacques Denis en Roger Trugnan. De besprekingen verliepen aanvankelijk vrij vlot, mede omdat de PCF een Nederlands sprekende tolk had weten te regelen. Het was een Nederlander, die met een wethoudster van de PCF in een van de Parijse voorsteden was getrouwd.
-4-
Deze tolk kreeg het vrij druk, toen we aan het eind van de gesprekken de hoofdlijnen van een communiqué de revue lieten passeren. Gremetz liet zich ontvallen, dat wat de PCF betreft er geen woord aan de kwestie van de neutronenbom besteed mocht worden. Volgens Gremetz beschikten de Verenigde Staten dan wel over de neutronenbom, maar zou het hem niet verbazen "als Breznjev morgen ook de neutronenbom zou laten maken". Ik herinner me, dat op dit moment Karel Hoogkamp bijkans ontplofte van kwaadheid. Hoogkamp richtte zich tot Gremetz en zei tegen hem, dat hij (Gremetz) hem, als gewone Nederlandse bouwvakker, dan maar eens moest duidelijk maken, waarom de PCF niet tegen de neutronenbom gekant was en dit punt niet in het communiqué mocht worden vermeld. De besprekingen werden na deze woordenwisseling geschorst. In de wandelgangen liet ik Denis en Trugnan weten, dat wij geen belangstelling meer hadden voor wat voor communiqué dan ook als het punt van de neutronenbom niet naar onze tevredenheid zou worden opgelost. Aanvankelijk leek er aan PCF-zijde geen beweging mogelijk. Gremetz leek onvermurwbaar. Ik zei tegen Trugnan, dat het toch wel erg vervelend zou zijn als we zouden moeten bekendmaken, dat het overleg tussen de CPN en PCF was mislukt. Na het nodige gesteggel - en vooral veel ruggespraak van Gremetz - kwam er na veel vieren-en-vijven uiteindelijk een communiqué tot stand, dat op 7 februari 1978 zowel in De Waarheid als in de Humanité werd afgedrukt. De PCF-delegatie had kennelijk ingezien, dat je met de CPN - die zoals bekend een belangrijke motor is geweest in de massabeweging tegen de neutronenbom - geen gezamenlijke verklaring kunt publiceren zonder daarin over de neutronenbom te spreken. De passage in het slotcommuniqué waar we uiteindelijk overeenstemming bereikten luidde als volgt: "Het is dringend geboden de bewapeningswedloop stop te zetten en te verhinderen, dat er een nieuwe verscherping intreedt door de aanmaak van nieuwe wapens tot massavernietiging, zoals de neutronenbom." Eind 1979, begin 1980 kwam er een schrijven van het partijbestuur van de PCF, waarin mede namens de Poolse Verenigde Arbeiderspartij (PVAP) een voorstel werd gelanceerd voor het houden van een Europese conferentie voor vrede en ontwapening. Deze zou eind april 1979 moeten plaatsvinden. Dit initiatief van PCF en PVAP werd zonder enig vooroverleg of consultatie in de publiciteit gebracht; bij de brief was een ontwerptekst gevoegd van wat als een 'gezamenlijke verklaring' vanuit die conferentie in de publiciteit moest worden gebracht. Een en ander gebeurde vrij kort nadat het Rode Leger in Afghanistan was binnengevallen en Breznjev c.s. pogingen deden die inval als een 'noodzakelijk ingrijpen' te verkopen. Op 15 april 1980 publiceerde De Waarheid een artikel, geschreven door CPN-voorzitter Henk Hoekstra, waarin deze uiteenzette dat dit PCF/PVAP-initiatief internationaal tot veel verwarring had geleid. “De CPN zal geen steun verlenen en niet in Parijs vertegenwoordigd zijn”, aldus Hoekstra. Nagenoeg in dezelfde periode werd in Rome, Madrid en Belgrado door de partijbesturen van resp. de Italiaanse PCI, de Spaanse PCE en de Joegoslavische Bond van Communisten eveneens meegedeeld, dat zij niet aan deze Parijse conferentie zouden deelnemen. Bij de PCF was in dezelfde periode overigens nogal wat irritatie ontstaan, omdat de Italiaanse partijleider Enrico Berlinguer door de Franse president Mitterrand was ontvangen en in Bonn met kanselier Willy Brandt had geconfereerd. Voor de PCI waren de contacten op dit niveau, met deze sociaaldemocratische partijleiders kennelijk interessanter, zo was de achterliggende redenering bij de nogal geïrriteerde Marchais c.s.
-5-
Hoofdstuk 3
Portugal en Spanje
Lissabon Mijn eerste rechtstreekse contacten met Portugal waren begin 1980. Henk Hoekstra was in de zomer van 1979 enige weken in Bulgarije geweest. Hij had in een vakantieverblijf aan de kust onder meer gesproken met George Haoui van de CP van Libanon en met Álvaro Cunhal, algemeen secretaris van de Portugese Communistische Partij (Partido Communista Português, PCP). Met beiden maakte hij afspraken voor nadere contacten. Henk had nogal een goede indruk van Cunhal gekregen, vooral wat betreft de benadering van de internationale communistische beweging en de ontwikkelingen in sommige Oost-Europese landen. Op een aantal punten liet Cunhal blijken zich te kunnen vinden in de standpunten van de CPN, zoals die door Hoekstra werden verwoord. (Zij kenden elkaar, omdat Hoekstra vrij kort na de Anjerrevolutie in 1974 Portugal was geweest. Hoekstra werd toen vergezeld door André Roelofs, die hem als tolk assisteerde). In Bulgarije vroeg Cunhal aan Hoekstra om naar Lissabon te komen. Op zijn beurt nodigde Hoekstra Cunhal uit om Amsterdam te bezoeken. Van 20 tot 23 februari 1980 waren Hoekstra en ik in Lissabon. Bij de gesprekken met Álvaro Cunhal waren ook aanwezig Domingos Abrantes en Albano Nunes, resp. lid van het politiek bureau en hoofd internationale afdeling. De gesprekken met Cunhal verliepen uiterst stroef. Zodra de politieke en sociale situaties in beide landen waren behandeld en overgestapt werd naar andere onderwerpen (de verhoudingen met China, de internationale vredesbeweging, Oost-Europa e.d.), leek het wel of Cunhal elke belangstelling verloor. Hij zat zwijgzaam voor zich uit te kijken en liet duidelijk blijken in zulk soort discussies niet zo geïnteresseerd te zijn. Alleen Abrantes liet af en toe wat van zich horen, maar zijn opmerkingen maakten wel duidelijk, dat ‘Moskou’ wat hem betreft het leidend centrum van alle communistische wijsheid was en bleef; van enige beweeglijkheid was geen sprake. China bleef de grote boosdoener in de internationale situatie en van de 'communistische wereldbeweging'. Na enkele uren werd de eerste ronde van de gesprekken afgesloten. De volgende dag reisden we naar Setubal om met de plaatselijke partijafdeling kennis te maken. Ook brachten we een bezoek aan het stadhuis en spraken er met raadsleden van de PCP. (We hoorden toen ook dat de PCP zeer positief gereageerd had op het bezoek van een ANJV-jeugdbrigade, die kort na de Anjerrevolutie naar Portugal was gereisd en deelgenomen had aan de tomatenoogst. Deze ANJV-groep werd begeleid door Han Wanders, destijds districtbestuurder van de CPN in Amsterdam.) Op de terugrit van Setubal naar Lissabon vertelde Nunes dat uit radioberichten viel op te maken, dat er in Den Haag een kabinetscrisis was uitgebroken. Na kort overleg zei Hoekstra toen tegen Nunes, dat hij er de voorkeur aan gaf zo snel mogelijk naar Nederland terug te keren. In Lissabon hoorden we dat de Portugese verkeersleiders in staking waren gegaan en alle luchtverkeer van en naar Portugal was lamgelegd. Noodgedwongen stapten we toen in de trein Lissabon-Madrid, een reis van een kleine zeven uren. Na aankomst in Madrid vlogen we per KLM direct terug naar Amsterdam. Hoekstra toonde zich teleurgesteld over zijn gesprekken met Cunhal en zei te hopen dat diens tegenbezoek wat positiever van inhoud zou worden. Dit tegenbezoek vond plaats van 16 tot 18 april 1980. Het hele programma was als het ware samengeperst op de 17e april. Op de 16e was Cunhal met nog twee bestuurders (onder wie Albano Nunes), aangekomen. Cunhal wilde niet in een hotel logeren en werd bij partijgenoten ondergebracht. In Amsterdam waren er bezoeken van Cunhal aan de Nationale Verzetstentoonstelling in het Paleis op de Dam en het Amsterdamse districtsbestuur in de Nieuwe Leliestraat. De gesprekken met Cunhal waren van korte duur. 's Avonds was er een bijeenkomst in Krasnapolsky, waar Cunhal en Hoekstra het woord voerden. Onder de aanwezigen waren vele Portugese gastarbeiders. Een probleem deed zich voor, toen de tolk die we voor Cunhal geregeld hadden begon te haperen en kennelijk grote moeite had met de vertaling van Cunhal’s woorden. Er kwam hulp vanuit de zaal, toen een van de gastarbeiders het overnam en de vertaling tot een goed einde bracht. Onze eigen tolk bleek vele jaren in Brazilië te hebben doorgebracht; het Portugees wat daar gesproken wordt is geheel anders dat het echte Portugees.
-6-
Met een kort communiqué werd het bezoek afgesloten en vlogen Cunhal c.s. weer terug naar Lissabon. Eind 1987 kwam er opnieuw een uitnodiging van de PCP om naar Lissabon te komen. CPN-voorzitter Elli Izeboud is toen samen met Anne de Boer zowel naar Lissabon als naar Madrid gereisd. Hun gesprekspartner in Lissabon (bij afwezigheid van Cunhal) was Sérgio Vilarigues, lid van secretariaat van de PCP.
Madrid Mijn eerste kennismaking met de Spaanse communistische partij was eind juli 1975, toen ik als verslaggever naar Rome ging omdat daar een zitting werd gehouden van het partijbestuur van de illegale Spaanse communistische partij. Er bestonden goede contacten tussen de landelijke besturen van de Spaanse Communistische Partij (de Partido Comunista de España PCE) en de Italiaanse PCI. De laatste regelde alle voorzieningen in Rome voor de Spaanse partij. Veel bijzonders kwam ik in Rome niet te weten. Het partijbestuur vergaderde in strikte afzondering. Algemeen secretaris Santiago Carillo gaf na afloop een summiere toelichting. Als buitenlandredacteur van De Waarheid reisde ik vervolgens medio november 1975 naar Madrid en Barcelona voor het maken van reportages over de politieke situatie in Spanje. Het Francoregime stond op het punt volledig in te storten; Franco zelf lag op zijn sterfbed. In Amsterdam had ik eerst contact met de oud-Spanjestrijders Trudel van Reemst en Karel Neijssel. Trudel van Reemst was de spil van het Comité ‘Vrij Spanje’, dat zich actief betoonde tegen het Francoregime en solidariteitsacties voerde voor hulp aan de slachtoffers van het Francoregime. Met dit comité had de CPN zeer nauwe banden. CPN’ers die aan het eind van de dertiger jaren hadden meegevochten met de Internationale Brigade vormden steunpilaren van dit comité. Van Karel en Trudel kreeg ik een introductiebrief mee. Met deze brief op zak vloog ik eerst naar Parijs, waar de leiding van de illegale PCE zetelde. In de Parijse voorstad Saint-Denis ontmoette ik enkele bestuurders van de PCE in een gebouw, waar op dat moment een grote vergadering van Spaanse emigranten werd gehouden. Men vertelde mij dat er een campagne was gestart om de naar het buitenland gevluchte Spanjaarden ertoe te bewegen om weer naar Spanje terug te keren. Verboden politieke partijen, vakbonden en andere organisaties begonnen vooral in de grote steden weer legale activiteiten te ontwikkelen, nu de situatie in Spanje op drift begon te raken. De PCE-bijeenkomst in Saint-Denis vormde daarvan een onderdeel. In Madrid deed de toen nog verboden PCE in een aantal buurten al pogingen zich te manifesteren. Hier en daar waren al winkelpanden gehuurd en mantelorganisaties opgericht, onder meer studiecentra en sociale clubs met de meest uiteenlopende namen. In Madrid had ik onder meer een vraaggesprek met Marcelino Camacho, de belangrijkste woordvoerder en eerste man van de Comisiones Obreras (CCOO), die in de industrie- en mijngebieden van Spanje over een grote autoriteit beschikte en ondanks alle vervolgingen een grote invloed had. In Barcelona was de politieke situatie voor de PCE veel gunstiger. De partijleiding van de PCE in Barcelona had al de beschikking over kantoorruimtes in een paleisachtig gebouw, beschikte over enkele auto´s en de bestuurders bewogen zich vrijelijk door de stad. Het viel me op, dat er vrij intensieve rechtstreekse contacten waren ontwikkeld met de PCI in Milaan. In februari 1977 organiseerde de Amsterdamse studentenvereniging ASVA samen met nog enkele andere organisaties bij de Universiteit van Amsterdam een conferentie, waar de ontwikkelingen in Spanje centraal stonden. Belangrijkste spreker was de Madrileense hoogleraar en econoom Ramón Tamames. Hij stond toen al bekend als een vooraanstaand lid van de PCE. Niet veel later zou hij waarnemend burgemeester van Madrid worden. Tot de organisatoren van deze conferentie behoorden Meindert Fennema, Han Quast en Lucas de Jong. In De Waarheid heb ik verslag van deze conferentie mogen doen. Een geheel andere situatie leerde ik in Spanje kennen, toen ik namens de CPN van 19 tot 24 april 1978 in Madrid het eerste congres van de PCE bijwoonde. Het congres werd uit veiligheidsoverwegingen gehouden in de parkeergarage van een Madrileens hotel. Iedere aanwezige had een klapstoeltje. Van tijd tot tijd werden er bekertjes drinkwater rondgebracht. Carillo hield een inleiding.
-7-
Dankzij het Pact van Moncloa kon de PCE zich weer als legale politieke partij manifesteren. Maar zoals Carillo vertelde was dit nog niet in alle delen van Spanje het geval. In de grote steden vormde het optreden van de PCE geen enkel probleem, maar op het platteland lag dat nog heel anders. Carillo deed een dringende oproep aan alle Spanjaarden, die als emigranten in de Europese buurlanden woonden, om naar Spanje terug te keren en weer deel te namen aan de samenleving. Volgens Carillo ging het om 400.000 emigranten. De PCE wilde alle mogelijke steun geven aan de socialistische partij, de Partido Socialista Obrero Español (PSOE) van González, om aan de regeringsmacht te komen. In Spanje was de christendemocraat Suárez, een vertrouweling van koning Juan Carlos, als premier naar voren getreden. Suárez onderhield relaties met alle politieke partijen, de PCE inbegrepen. Carillo afficheerde de PCE als een ‘eurocommunistische’ partij, die de overgang naar een socialistische maatschappij met vreedzame middelen wilde bereiken. In de stellingen voor dit congres kwam de term ‘eurocommunisme’ overigens niet voor. Volgens sommige discussianten bestond er geen tegenstelling tussen de eurocommunistische lijn en het leninisme. Zij verwezen hiertoe naar de PCI in Italië. Anderen bestreden dit en waren van mening, dat als de PCE het eurocommunisme in de praktijk zou willen uitdragen, er eerst en vooral binnen de PCE volgens echte democratische procedures en besluitvorming moest worden gewerkt. Al deze schermutselingen deden zich voor met aan de ene kant Santiago Carillo en zijn overwegend oudere medestanders en aan de andere kant de nieuwe lichtingen in de PCE. Carillo voelde zich op een gegeven moment zelfs geroepen te verklaren, dat hij al achttien jaar algemeen secretaris was en deze functie best wilde voortzetten. "Zo niet, dan keer ik terug naar mijn afdeling, met mijn lidmaatschapsboekje in mijn jaszak". Over de algemene politieke lijn bestond wel een redelijke overeenstemming op dit congres, hoewel er toch op onderdelen tegenstemmen kwamen van de Catalaanse, Asturische en Galicische delegaties. Vooral de Catalanen lieten zich geducht gelden, wat niet geheel vreemd is voor wie de algemene politieke situatie van Spanje met de traditioneel sterke autonome provincies en deelstaten kent. Globaal genomen werden de stellingen en daarmee verband houdende resoluties door driekwart van de congressisten goedgekeurd. Ook de al eerder genoemde econoom Ramon Tamames trad op dit congres sterk op de voorgrond als pleitbezorger van meer democratie binnen de PCE. Een hele reeks communistische partijen en dan vooral uit de Europese landen waren op dit congres vertegenwoordigd. Behalve tolken en gidsen bemoeide niemand zich met hen. Een uitzondering was Marcos Ana, die ik nog kende van het Neutronenbomforum en die me met een aantal congresgangers in contact bracht. De CP van Tsjecho-Slowakije was niet uitgenodigd, omdat de PCE in 1968 de betrekkingen met deze partij had verbroken, nadat troepen van een aantal Warschaupactlanden Tsjecho-Slowakije waren binnengevallen, de regering-Dubček hadden afgezet en Husák aan de macht gebracht. Op verzoek van enkele Oost-Europese delegaties heeft de leiding van het PCE-congres op een van de laatste congresdagen een soort van receptie gehouden in een schaars verlicht zaaltje van het hotel. Daar mochten buitenlandse delegaties uiteraard geen toespraken houden, maar wel een cadeau overhandigen. Toen dit schouwspel een aanvang zou nemen, bevond ik me aan een tafeltje met Vadim Zagladin en Jack Woddis, resp. van de CPSU en Britse CPGB. Carillo opende de receptie en deelde mee dat tot zijn grote spijt Enrico Berlinguer van de PCI niet aanwezig kon zijn. Berlinquer zou eerst nog in Barcelona een spreekbeurt houden en later kennelijk naar Madrid doorreizen. Hij bleef echter in Rome nadat daar de vooraanstaande christendemocraat Aldo Moro door terroristen om het leven was gebracht en er een gespannen politieke situatie was ontstaan. Carillo heette aansluitend de weduwe van wijlen Palmiro Togliatti (de vroegere leider van de PCI), Nilde Lotti, welkom. Zij mocht als enige van de aanwezigen een korte begroeting uitspreken. (Nilde Lotti was tot 1992 voorzitter van de Kamer van Afgevaardigden).
-8-
Carillo gaf daarna achtereenvolgens het woord aan de Bulgaarse vertegenwoordiger, die hem tijdens het uitspreken van enkele woorden een buste van Georgi Dymitrov overhandigde. Vervolgens kwam de vertegenwoordiger van de Oost-Duitse Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) aan de beurt om Carillo een beeldje van Ernst Thälmann te geven. De afgezant van de CPSU had een portret van Lenin meegebracht. Een en ander had klaarblijkelijk ten doel om de PCE op deze manier te laten weten, dat men trouw diende te blijven aan ‘grote’ voorgangers van de communistische beweging. Het kon ook worden opgevat als een afwijzing van het ´eurocommunisme´. In februari 1981 ontstond er in Madrid een nogal gespannen situatie toen enkele militairen - onder leiding van kolonel Antonio Tejero - het parlement gijzelden. De CPN stuurde solidariteitstelegrammen naar de partijbesturen van de PCE en PSOE. Op 28 februari zei Santiago Carillo (in een vraaggesprek met buitenlandredactrice Elsbeth Etty) in De Waarheid, dat de CPN een van de weinige partijen was die op deze wijze solidariteit met de progressieve partijen van Spanje tot uiting had gebracht. Behalve de CPN had ook de PCI van zich laten horen. Eind juli 1981 vond er opnieuw een congres van de PCE plaats. Daaraan werd deelgenomen door Joop Wolff, lid van het Dagelijks Bestuur van de CPN. Zijn indrukken legde hij neer in een artikel in De Waarheid. In die periode verschenen ook enkele publicaties, onder meer over de burgeroorlog in Spanje (1936-1939). Een van de meest interessante boeken was 'De oorlog begon in Spanje', dat handelde over de Nederlanders die aan de Spaanse burgeroorlog hadden deelgenomen. Het was geschreven door Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans. In de loop van 1981 kwam het bericht dat Rámon Tamames voor het lidmaatschap van de PCE had bedankt. De jaren daarna werden beheerst door berichten uit Spanje, dat er door enkele partijen, onder wie de PCE, een nieuwe progressieve formatie genaamd 'Verenigd Links' was opgericht. Enkele uitgetreden functionarissen van de PCE richtten de 'Communistische partij van de Volkeren van Spanje' op. Carillo trad later zelf uit de PCE, formeerde eveneens een eigen partij, met daarin het woord 'socialistische'. In 1988 ontmoette ik Santiago Carillo in de Noord-Koreaanse hoofdstad Pyongyang, waar hij aanwezig was als vertegenwoordiger van zijn partij bij de festiviteiten ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van Noord-Korea.
-9-
Hoofdstuk 4
Italië
Het staat buiten kijf, dat de Italiaanse Communistische Partij (de Partito Comunista Italiano, PCI) in Europa tot de meest invloedrijke communistische partijen behoorde. Zowel in de grote stedelijke centra als op het platteland beschikte de PCI over een stevige eigen organisatie en had ook goede posities in tal van andere bewegingen (landbouwcoöperaties, woningstichtingen, jeugd- en vrouwenbewegingen, de vakbonden etc.). Van grote betekenis was voor de PCI het dagblad de 'Unita', dat het gehele jaar door in verschillende provincies en steden festiviteiten organiseerde, die door honderdduizenden Italianen werden bezocht. Een keer per jaar werd dan in een wat grotere stad het slotfeest gehouden. Medio juli 1977 was ik aanwezig op het landelijke Unita-feest in de Noord-Italiaanse stad Modena. De buitenlandse bezoekers werden daar onder meer door de eigenaren van de Ferrariautofabriek uitgenodigd om een kijkje te komen nemen. Ook directies van wijncoöperaties uit de omgeving traden als gastheren op. Van mijn begeleiders hoorde ik, dat de functies van wethouders en burgemeesters zoveel mogelijk door de wat jongere kaderleden werden vervuld; in de raadsfracties zouden in overwegende mate de veteranen van de PCI functioneren. Alle Italiaanse provincies waren op het Unita-festijn vertegenwoordigd met eigen stands, en vooral met eigen keukens met de daarbij behorende streekgerechten, en uiteraard de wijnen niet te vergeten. Modena en vooral ook stadjes in de omgeving hebben indertijd het decor gevormd voor de filmproductie Novecento. In februari 1979 kwam in het kader van de verkiezingen voor het Europese parlement (juni 1979) een PCI-delegatie naar Amsterdam. Deze bestond uit het lid van de landelijke leiding Carlo Galuzzi en Mario Pasqualotto, die secretaris was van de PCI-fractie in het Europese parlement. Van de CPN-delegatie die met hen van gedachten wisselde maakten deel uit de DB-leden Rinus Haks en Harry Kleuver. Zowel in De Waarheid als in de Unita is van dit bezoek aan Amsterdam melding gemaakt. In de loop van 1981 zijn nog enkele PCI-bestuurders in Amsterdam bij de CPN op bezoek geweest, onder meer Rodolfo Mechini. Met hem heb ik het bezoek voorbereid, dat Henk Hoekstra in 1982 aan Rome zou gaan brengen. Hoekstra was al eerder in Rome geweest; in 1977 was hij daar samen met Gijs Schreuders en ontmoette toen Berlinguer en andere leden van het landelijke PCI-bestuur. Op 17 en 18 maart 1982 waren Hoekstra en ik in Rome. Op de eerste dag vond er eerst een uitvoerig gesprek plaats met Antonio Rubbi, hoofd van de internationale afdeling. Ook Rodolfo Mechini was hierbij aanwezig. (Mechini was in een eerdere periode president geweest van de Wereldfederatie van Democratische Jeugd, de WFDJ).
In het parlementsgebouw van Rome vinden op 17 en 18 maart 1982 besprekingen plaats met de algemeen secretaris van de PCI, Enrico Berlinguer. Deze foto toont (van links naar rechts), Jan de Boo, Henk Hoekstra, Enrico Berlinguer, Rodolfo Mechini (hoofd internationale afdeling) en een tolk.
- 10 -
Rubbi sprak hoofdzakelijk over de binnenlandse sociale en economische situatie, die gekenmerkt werd door scherpe polemieken met de leiders van de christendemocratie. Op tal van terreinen bestond er een nauwe samenwerking met de Partito Socialista Italiano (PSI). De besprekingen met algemeen secretaris Enrico Berlinguer werden een dag later in het parlementsgebouw gehouden, omdat er in het parlement enkele belangrijke stemmingen zouden plaatsvinden waarvoor de aanwezigheid van alle PCI-parlementsleden was vereist. Enkele keren werd dan ook een pauze ingelast, omdat Berlinguer door een assistent werd opgehaald om zijn stem te komen uitbrengen. Het overgrote deel van de inbreng van Berlinguer tijdens deze bespreking was gewijd aan de situatie in Oost-Europa, die door het uitroepen van de noodtoestand in Polen was verergerd. Berlinguer zei in antwoord op het relaas van Hoekstra over de binnenlandse politieke situatie in Nederland: "Wat Hoekstra heeft gezegd is interessant. Wij vinden er vele identieke stellingnames in terug. Het zijn dezelfde problemen, waarmee ook wij ons bezighouden. Ook onze partij is bezig een progressief alternatief te ontwikkelen." Aansluitend gaat Berlinguer in op de internationale situatie: "Om een analyse te maken van de internationale situatie wil ik van de recente gebeurtenissen rondom Polen uitgaan. Wij maken ons grote zorgen om de spanningen, die daarvan in de internationale situatie merkbaar zijn. U kent ons standpunt over Polen. Er heerst daar een situatie van 'verminderde vrijheid'. Wij houden vast aan de eis tot beëindiging van de repressie en we zijn voor het herstel van de dialoog tussen de sociale krachten in Polen, hoewel daartoe in Polen vooralsnog geen positieve tekenen zijn, ook niet voor wat betreft de politieke en economische situatie. Er zijn juist binnenslands verschijnselen van verharding, van het ontstaan van blokken”. Berlinguer geeft een opsomming van de schadelijke effecten, die door deze ontwikkelingen op de internationale situatie en op die van Italië merkbaar zullen gaan worden: “Dat is voor de PCI onaanvaardbaar. “Maar het zal ook in Oost-Europa leiden tot een aanval op de verworvenheden van de werkende mensen. En tot een verdere dogmatisering van de ideologische politiek. En daardoor tot verstikking van democratische en nationale eisen.” Het standpunt van de PCI wordt door Berlinguer als volgt samengevat: “Wij zijn van mening en hebben dit ook in het openbaar vaak gezegd: deze landen hebben diepgaande vernieuwende hervormingen nodig. Hervormingen op elk gebied. De opleving van nationale gevoelens is in het algemeen positief en kan ook niet genegeerd worden. Positief zijn ook de signalen in de maatschappij naar een democratische verbreding. Er is echter ook een gevaar als men dit niet toestaat. De ervaringen in Polen laten zien, dat dit door de Sovjet-Unie niet wordt aanvaard en dat heeft ook tot deze tragische gebeurtenissen geleid. Wij houden vast aan de noodzaak tot hervormingen, die aan de nationale democratische behoeften van de maatschappij tegemoetkomen.” Berlinguer snijdt vervolgens het punt van samenwerking tussen communisten en sociaaldemocraten aan en merkt in dit verband op: "Wat U zojuist gezegd hebt over samenwerking tussen communisten en socialisten: wij zijn het op dit punt volledig met de CPN eens. Ook wij zeggen dat de reformistische politiek van de sociaaldemocratie zich in een crisis bevindt, ook ten aanzien van de nieuwe realiteiten in de wereld. Het is ook onze mening dat in vele van deze partijen een herziening van die politiek aan de orde wordt gesteld. Het zou fout zijn als wij, als communisten, dat niet duidelijk zouden zien. Ook wij hebben grote fouten gemaakt in onze analyses, politieke fouten, dogmatische fouten. De nieuwe realiteit dwingt ons nieuwe wegen te zoeken met als doel de gevolgen van de kapitalistische crisis te overwinnen". Aan het slot van zijn betoog komt Berlinguer opnieuw te spreken over de rol van de Sovjet-Unie: "Nog enkele opmerkingen wil ik maken over de polemiek die we voeren met de CPSU. Wij hadden van die zijde een polemisch antwoord verwacht. Maar de toonzetting van de Sovjetreactie is buiten alle verwachtingen. Deze toonzetting is dezelfde als die tegen Joegoslavië in 1948 werd gebruikt. Er zijn zelfs enige zinnen die hetzelfde zijn als in 1948. Er is geen verandering in de mentaliteit voor wat betreft de betrekkingen tussen communistische partijen. Wij publiceren hún documenten en reageren daarop op rustige toon. Er wordt van hun kant sterke druk uitgeoefend op communistische partijen. Wij hebben daarover informatie gekregen, ook van partijen die 'dicht bij het socialisme staan'.
- 11 -
Over de situatie binnen de PCI zegt Berlinguer onder meer het volgende: "Binnen de PCI is er een hartstochtelijke en open discussie, maar er bestaat geen bijzondere opwinding. Na het 20ste Congres van de CPSU verloren wij destijds 200.000 leden, nu zijn het er enige dozijnen. Maar er worden in het kielzog van de Poolse gebeurtenissen ook vele nieuwe leden gewonnen. Er bestaat een zekere afstand tot de partijleiding in verband met Polen, maar die is veel groter voor wat de Sovjet-Unie betreft. Het is echter altijd een minderheid, maar gaat vaak gepaard met de weigering om aan activiteiten van de PCI deel te nemen. Maar deze partijgenoten willen wel in de partij blijven en de discussie voeren." Overigens viel mij wel nog een terloopse opmerking op van Berlinguer, toen hij zich liet ontvallen dat de Unita wel alle publicaties en verklaringen die in Moskou verschijnen, integraal publiceert, maar dat in de Sovjet-Unie dit niet het geval is als het gaat om de publieke reacties van de PCI over ontwikkelingen in de Sovjet-Unie en andere OostEuropese landen. Op 19 maart 1982 publiceerde de Unita op de voorpagina een samenvattend bericht over onze gesprekken met Berlinguer. Pal ernaast stond de mededeling, die in Beijing werd gepubliceerd aan het slot van het bezoek van Joop Wolff aan China, dat Henk Hoekstra op uitnodiging van de Communistische Partij van China binnenkort de Chinese Volksrepubliek zal bezoeken. Bij terugkomst in Amsterdam bevestigde Henk Hoekstra op een persconferentie (Schiphol) dat er nu overleg ging plaatsvinden over een geschikte datum voor dit bezoek aan China. Enrico Berlinguer krijgt op 14 juni 1984 een hartaanval tijdens een publieke spreekbeurt. Reanimatie mocht niet meer baten; bij aankomst in het ziekenhuis wordt zijn dood geconstateerd. Zijn begrafenis in Rome wordt door honderdduizenden bijgewoond. Kort na zijn overlijden krijg ik Rubbi van de internationale afdeling van de PCI aan de lijn. Hij zegt dat de leiding van de PCI de PvdA’er Piet Dankert, die op dat moment voorzitter van het Europese Parlement was, voornemens is als enige spreker te vragen bij de begrafenis van Berlinguer. Rubbi vraagt of wij daar bezwaren tegen hebben. En die zijn er uiteraard niet.
- 12 -
Hoofdstuk 5
Engeland
Begin juli 1980 vliegen Henk Hoekstra en ik naar Londen om daar met Gordon McLennan en Jack Woddis, resp. voorzitter en internationaal secretaris van de Communist Party of Great-Britain (CPGB) gesprekken te voeren. De conversaties verlopen uiterst genoeglijk. Woddis loopt al erg lang mee in de communistische beweging. Hij staat alom bekend om zijn brede kennis over de Britse koloniale gebieden en de nationale bewegingen in tal van landen in het Britse Gemenebest. (De bejaarde Woddis wordt later opgevolgd door Gerry Pocock.) De besprekingen in Londen worden afgerond met een bezoek aan de redactie van de 'Morning Star'. We komen veel te weten over de rol van de vakbeweging, maar erg weinig over de internationale positie van de Britse partij. Het lijkt wel of Europa, en vooral Oost-Europa, hen niet zo interesseert; hun afkerigheid van de Europese Unie correspondeerde in sterke mate met die van de vakbeweging en de linkervleugel van de Labourparty. In april 1989 kwamen binnen de CPGB interne meningsverschillen naar buiten en kwam er een afsplitsing, die zich als 'Communist Party of Britain' (CPB) presenteerde en zei zich te baseren op het 'marxisme en leninisme'. Een en ander heeft de CPN voor kennisgeving aangenomen. Ook de CPGB van McLennan heeft in juni 1989 een scherp protest naar buiten gebracht tegen het ingrijpen van het Chinese leger tegen vreedzame betogers op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing.
- 13 -
Hoofdstuk 6
Scandinavische landen en Finland
Het is hoofdzakelijk binnen het raam van EEG-landen, dat er in deze periode contacten zijn geweest met de communistische partij van Denemarken, de Danmarks Kommunistiske Parti (DKP). Op deze plaats wil ik volstaan met het gegeven, dat de DKP altijd een sterke anti-EEG-houding heeft ingenomen. Op internationale conferenties (bijvoorbeeld bij verkiezingen voor het Europese parlement) trokken de Denen op dit punt altijd gelijk op met de West-Duitsers. De belangrijkste persoon bij de internationale activiteiten was Ibn Norlund, secretaris van de DKP. In het hoofdstuk Internationale conferenties en reizen staan meer bijzonderheden vermeld. Voor wat betreft Zweden is het interessant te vermelden, dat de communistische partij zich manifesteerde onder de naam van Vänsterpartiet Kommunisterna (VPK), Linkspartij-Communisten Zweden. In het parlement nam de fractie ten tijde van de regeerperiodes van de sociaaldemocratische partij (vooral de Palme-periode) een sleutelpositie in. Bij belangrijke stemmingen waren Palme c.s.- om een meerderheid te krijgen - afhankelijk van de stemmen van de VPK. Er vond regelmatig en intensief vooroverleg plaats tussen de fracties van beide partijen. De internationaal secretaris van de VPK, Bo Hamar, en partijvoorzitter Lars Werner vertelden mij in augustus 1980 (toen ik in Stockholm het jaarlijkse festival van de partijkrant 'Ny Dag' bezocht), dat hun partij met deze positie genoegen nam en ook geen ministersposten ambieerde, teneinde haar onafhankelijke lijn te kunnen blijven volgen. Niet bij alle onderwerpen die in het parlement aan de orde kwamen, waren de posities synoniem met elkaar. Het ging in de praktijk om de hoofdzaken in de binnen- en buitenlandse politiek. Internationaal ging het vooral om de ontwikkelingshulp en de steun aan de bevrijdingsbewegingen in de derde wereld. In Finland lag de politieke situatie veel gecompliceerder. Daar opereerden twee communistische partijen, van welke de ene zich sterk op Moskou oriënteerde en de tweede een meer onafhankelijke positie nastreefde. De meer op autonomie gestoelde partij ging in 1990 over in de 'Linkse Alliantie'. Op een speciaal congres dat in april 1990 werd gehouden viel het besluit om 'alle politieke en internationale activiteiten' naar deze Linkse Alliantie over te hevelen. Behoudens enige telegramuitwisseling bij congressen e.d. zijn er geen bijzonderheden te vermelden over de CP van Noorwegen.
- 14 -
Hoofdstuk 7
Duitsland
Bondsrepubliek Tot het eind van de tachtiger jaren bestonden er zoals bekend twee “Duitslanden”: in het westen de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) en in het oostelijk deel de Duitse Democratische Republiek (DDR). Gemakshalve zal ik beide afkortingen gebruiken. In de dertiger jaren bestond in Duitsland de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD), waarvan de belangrijkste representant en woordvoerder Ernst Thällmann was; in de periode na 1945 dat de KPD actief was werd zij geleid door Max Reiman. Onder bondskanselier Adenauer (CDU) werd de KPD verboden (1956) en leidde een ondergronds bestaan. Door de `Berufsverbote` werden aanhangers van de KPD het zwaarst getroffen. In de periode Breznjev (1964 - 1980) kwamen de betrekkingen tussen de BRD en de Sovjet-Unie op gang, en ook die tussen de regeringen van de BRD en de DDR. Het was mede daardoor dat in de BRD weliswaar geen legalisering van de KPD op gang kwam, maar wel kwam het tot de oprichting van de Deutsche Kommunistische Partei (DKP). De eerste voorzitter werd Kurt Bachman, hij werd later opgevolgd door Herbert Mies. Er zijn tussen de vroegere KPD en CPN in de dertiger jaren nauwe betrekkingen geweest, wat gezien de vervolgingen waaraan de KPD ten tijde van de Hitlerheerschappij bloot stond vrij logisch was. De CPN gaf naar vermogen steun en hielp Duitse vervolgden. Ook in de jaren na 1945 moet dat het geval zijn geweest; vertegenwoordigers van de (illegale) KPD-leiding hebben in ons land met CPN-bestuurders overleg gevoerd. Voor wat betreft de contacten tussen de CPN en de DKP kan gezegd worden, dat deze enigszins fragmentarisch zijn verlopen. Pas in de tachtiger jaren zijn er wat meer contacten geweest, mede als gevolg van de activiteiten op het terrein van de vredesbeweging. In het algemeen werden toen de jaarlijkse congressen van de DKP in de BRD door CPN-vertegenwoordigers bezocht, zo ook de jaarfeesten van het DKP-dagblad ´Unsre Zeit`. Ook op bijeenkomsten die door communistische partijen van de EEG-landen van tijd tot tijd werden gehouden, was de DKP altijd aanwezig. Er hebben tot 1991 enkele uitwisselingen van delegaties plaatsgevonden, merendeels ter verdieping van wederzijdse contacten en ook over onderwerpen op sociaal en economisch gebied. De DKP beschikte over gebouwen, een eigen drukpers en een uitgebreid net van vrijgestelden, zowel in grote stedelijke centra als op deelstaatniveau. Bij landelijke verkiezingen kwam zij er niet aan te pas; de kiesdrempel van vijf procent heeft de DKP nooit kunnen bereiken.
DDR (Duitse Democratische Republiek) Sinds het eind van de zeventiger jaren zijn de relaties tussen de CPN en de (Oost-Duitse) Sozialistische Einheitspartei Deutschland (SED) sterk aangehaald. De aanloop werd gevormd door het Internationale Forum tegen de Neutronenbom, dat in maart 1978 in Amsterdam werd gehouden en waaraan de Oost-Duitse vredesbeweging forse steun heeft gegeven. Begin november 1978 reisde een CPN-delegatie (bestaande uit Henk Hoekstra, Joop Wolff, Rinze Visser en ik) naar Oost-Berlijn voor besprekingen met de leiding van de SED.
- 15 -
In november 1978 reisde een CPN-delegatie naar Oost Berlijn voor besprekingen met de top van de SED. De foto toont aan de linkerzijde van de tafel Jan de Boo, Henk Hoekstra, een tolk en Joop Wolff. Rechts zitten Herman Axen, Erich Honecker, Inge Lange en Egon Winkelmann.
De delegatie had gesprekken met o.m. Erich Honecker, Hermann Axen en Inge Lange. Ook met andere leden uit de top van de SED en de regering vonden gesprekken plaats. In september 1978 was ik in Oost-Berlijn om dit bezoek voor te bereiden. Belangrijkste gesprekspartners waren toen Egon Winkelmann, Alfred Marter, Heinz Lehmann en Günter Mauersberger. Winkelmann was hoofd van de internationale afdeling. Hij was eerder ambassadeur in Chili ten tijde van het presidentschap van Allende geweest. Uit het ontwerpprogramma werden op mijn verzoek een bezoek aan de Muur en de Brandenburger Tor geschrapt. Dat gaf wel aanleiding tot enige discussie met deze gesprekspartners, omdat in het verleden sommige PvdA-prominenten, zoals Ien van den Heuvel en Jan Nagel, en andere politici wèl bezoeken aan de Muur hadden gebracht. De CPN-delegatie legde op de tweede dag een krans op de gedenkplaats voor de antifascisten aan de Unter den Linden. Aansluitend reden we in twee open busjes, vergezeld door de burgemeester van Oost-Berlijn, over de Unter den Linden. Hoekstra was niet helemaal gerust over het deze rit en vroeg mij: "We gaan toch niet naar de Muur?". Ik antwoordde ontkennend, maar was toch wel opgelucht toen de busjes bij de voorlaatste afslag linksaf sloegen en langs de ambassadegebouwen stadwaarts teruggingen. Over het verloop van dit bezoek kan nog gemeld worden, dat Hoekstra en Wolff een beleefdheidsbezoek brachten aan de Nederlandse Consul in Oost-Berlijn, en dat de delegatie Potsdam bezocht. Daar werd van gedachten gewisseld met Günter Jahn, secretaris van de SED in Potsdam. Er is ook nog een metaalfabriek in Marzahn bezocht, waar Hoekstra een korte toespraak hield.
- 16 -
Joop Wolff, Rinze Visser en Günter Jahn (SED-secretaris van Potsdam) Een ontwerpcommuniqué was al geschreven en over en weer gefiatteerd. Maar Winkelmann kwam er tijdens dit fabrieksbezoek plotseling op terug. De tekst bleek namelijk niet akkoord te zijn bevonden door de verantwoordelijke sectie van het Oost-Duitse ministerie van buitenlandse zaken. Er zou volgens Winkelmann een zinsnede toegevoegd moeten worden, waarin door de CPN en de SED stelling werd genomen tegen het `Chinese revisionisme`. Ook werd door hem geopperd om een passage toe te voegen, volgens welke er een belangrijke rol in de strijd voor de vrede werd geleverd door "…de Sovjet-Unie en de met haar verbonden landen". Impliciet kwamen deze laatste vijf aangehaalde woorden min of meer neer op kritiek aan het adres van China. Ik zei tegen Winkelmann dat mij de mening van dit ministerie niet zo erg interesseerde en dat er tijdens alle gesprekken met Honecker c.s. met geen woord over China was gesproken. Aan de overeengekomen tekst wilde ik geen woord meer veranderd zien. Ik reageerde ook ontkennend toen hij vroeg of ik deze punten nog met Hoekstra wilde opnemen. In de fabrieksrondleiding stelde ik wel Joop Wolff over dit intermezzo op de hoogte. We overlegden en waren het er samen snel over eens: gewoon afwachten en er onzerzijds vooralsnog geen woorden meer aan wagen. Winkelmann zei me dat hij mijn standpunt aan de betrokkenen op het ministerie zou overbrengen. Voor zover ik me kan herinneren is Winkelmann ook bij het afscheidsdiner er niet meer op teruggekomen. Wel deelde hij toen mee, dat de internationaal bekende actrice Gisela May zou komen optreden op een kunstenaarsmanifestatie later dat jaar in de Amsterdamse RAI, georganiseerd door het Comité Stop de Neutronenbom. De organisatie van deze manifestatie was in handen van het Comitélid Hans van der Velde. Van dit CPN-bezoek is me verder nog bijgebleven, dat de gesprekken met gebiedssecretaris Günter Jahn vrij openhartig waren. Het gebied Potsdam grensde aan West-Berlijn en dat bracht nogal wat problemen met zich mee. Enkele jaren later zou Henk Hoekstra tijdens een bezoek aan Oost-Berlijn Günter Jahn opnieuw ontmoeten.
- 17 -
Een delegatie van de SED, die geleid werd door Kurt Hager, brengt eind november 1979 een tegenbezoek en verblijft onder meer in Amsterdam. Daar werden zij ontvangen door partijvoorziter Hoekstra in het gebouw Felix Meritis. Op deze foto staan van links naar rechts, een tolk, Kurt Hager, Jaap Wolff, Gerard Pothoven, Jan de Boo en Henk Hoekstra.
Bezoek Erich Honecker aan Den Haag Op uitnodiging van het kabinet-Lubbers bracht Honecker als staatshoofd van de DDR in juni 1987 een officieel bezoek aan Nederland. Honecker bezocht Den Haag, Delft en Amsterdam (onder meer het Amsterdamse Verzetsmuseum). Delegaties van de CPN en PvdA bezochten achtereenvolgens Honecker in het Kurhaus in Scheveningen. Voor de CPN waren aanwezig Elli Izeboud, Marius Ernsting en ik. Bij Honecker waren ambassadeur Dr. Wolfgang Strohmeyer en Heinz Lehmann (internationale afdeling van de SED) aangeschoven. Na het gesprek met de CPN-afvaardiging ontving Honecker de fractievoorzitter Wim Kok, partijvoorzitter Marianne Sint en internationaal secretaris Jan Wiersma van de PvdA. Koningin Beatrix werd zoals gebruikelijk door Honecker bezocht. Koningin Beatrix en Prins Claus hadden veel tijd uitgetrokken voor hun gesprekken met Honecker. Enkele weken later deelde Strohmeyer mij mede, dat hij een "Spitzentelegramm" naar Berlijn had gestuurd met de mededeling, dat de koningin in positieve zin had gereageerd op de uitnodiging van Honecker om een officieel bezoek aan de DDR te brengen.
Oost-Berlijn In de laatste week van mei 1988 bracht opnieuw een CPN-delegatie een bezoek van enkele dagen aan de DDR. De delegatie bestond uit partijvoorzitter Elli Izeboud, de partijbestuurders Edward Koen (Den Haag), Wemke Ketting-Jager (Delfzijl) en ik. In Oost-Berlijn waren de gesprekspartners Erich Honecker, Hermann Axen, Inge Lange en Günter Sieber (internationaal SED-secretaris). Er werd veel publiciteit gegeven aan dit bezoek, wat kennelijk te maken had met initiatieven, die in die periode vanuit de DDR-top werden genomen, om internationale discussies over de noodzaak over de totstandbrenging van atoomvrije zones in Europa te stimuleren.
- 18 -
Functionarissen werkzaam op allerlei terreinen stonden delegatieleden te woord. Onder hen bevonden zich onder meer Klaus Gysi, staatssecretaris voor kerkelijke aangelegenheden. Ik vergezelde Elli Izeboud naar de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging, waar een gesprek plaatsvond met mevrouw Borgesius, ambassaderaad. Zij liet zich uiterst negatief uit over de politieke ontwikkelingen in de DDR. Met Klaus Kazimirski van de internationale afdeling van de SED werd enkele uren voor het vertrek nog een slotcommuniqué in elkaar gezet en voor publicatie vrijgegeven.
Overige contacten Het zou te ver voeren om alle contacten die er in de loop der jaren hebben plaatsgevonden de revue te laten passeren. Wel wil ik de deelname vermelden van Frans van Liempt, lid secretariaat van de CPN, aan een internationale wetenschappelijke conferentie in Oost-Berlijn met als thema ‘De gemeenschappelijke strijd van de arbeidersbeweging en de nationale bevrijdingsbeweging tegen imperialisme en voor sociale vooruitgang’. Deze conferentie vond plaats van 20 tot 24 oktober 1980. De deelnemers kwamen in diverse secties bijeen. Van Liempt besteedde in zijn discussiebijdrage veel aandacht aan de situatie in Indonesië, waar in september 1965 het generaalsbewind de macht had gegrepen. Hij zette het standpunt van de CPN ter zake uiteen en benadrukte dat het Suharto-regime geenszins als een verworvenheid van de Indonesische nationale revolutie kon worden beschouwd en dat sinds 1965 deze visie in toenemende mate in de wereld werd gesteund. Aangezien recentelijk de oorlog tussen Iran en Irak was uitgebroken sneed hij ook dit onderwerp aan en bepleitte een zo snel mogelijke beëindiging van dit gewapend conflict.
Bezoek van Gorbachov aan Oost-Berlijn In de nazomer van 1989 werd bij het partijbestuur van de CPN door Karl Wildau, die Strohmeyer als DDRambassadeur was opgevolgd, een uitnodiging bezorgd voor het bijwonen in Oost-Berlijn van de feestelijkheden ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de DDR. Over deze uitnodiging is het nodige te doen geweest, omdat alle suggesties van kandidaten voor dit bezoek die zoal de revue passeerden door ons niet zo wenselijk werden geacht. In steden als Praag en Boedapest waren er in die periode al enige moeilijkheden in verband met het verblijf daar van Oost-Duitse burgers. Er vond internationaal druk diplomatiek getouwtrek plaatst. De aankondiging dat Gorbachov naar Oost-Berlijn zou komen gaf voedsel aan geruchten, dat er dan wel eens forse discussies tussen hem en de SEDtop zouden kunnen plaatsvinden over de politieke koers van ‘perestrojka en glasnost’. Er was al de uitspraak van Kurt Hager van de SED, dat de DDR best in staat was “…haar eigen behang te kiezen…" en Moskou daarvoor niet nodig had. Min of meer een indirecte afwijzing van de perestrojka-koers. Ikzelf kon niet naar Oost-Berlijn vertrekken, omdat mijn eega Tinie op 2 oktober haar 50-ste verjaardag zou vieren en we met onze kinderen en aanhang voor een weekje naar Tunesië zouden reizen. Na veel wikken en wegen werd uiteindelijk besloten, dat Fenna Bolding (lid van het Dagelijks Bestuur en Eerste Kamerlid) naar Oost-Berlijn zou reizen. Zoals bekend ontstonden er in Oost-Berlijn nogal tumultueuze toestanden en was Fenna Bolding genoodzaakt zo snel mogelijk uit Oost-Berlijn te vertrekken. Dat was makkelijker gezegd dan gedaan, maar het is haar en haar eega Jan van der Bij uiteindelijk toch gelukt. Vermeldenswaard is verder nog, dat Elli Izeboud en ik nog een langdurig gesprek hebben gevoerd met DDRambassadeur Wildau en zijn eega Erika. Wildau verdedigde in alle toonaarden het optreden van leger en politie tegen de betogers op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing (juni 1989). Begrijpelijk dat de woordenwisseling over dit punt nogal heftig was. Erika Wildau deed haar best de stemming enigszins te kalmeren. (Bij ons vertrek uit de ambtswoning zei ze nog, dat zij een dochter van Erich Honecker was).
- 19 -
Hoofdstuk 8
Polen
Over Polen valt heel veel te vertellen en te schrijven. De jaren 1978, 1979 en de eerste helft van 1980 verliepen vrij rustig. Na het Neutronenbomforum (maart 1978) kwamen de contacten met de in Polen regerende Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) oftewel de Poolse Verenigde Arbeiderspartij (PVAP) enigszins op gang. Begin juni 1979 bezocht Krysztof Ostrowski, waarnemend hoofd van de internationale afdeling van de PVAP Amsterdam en voerde besprekingen met Henk Hoekstra en ik. Hij nodigde Hoekstra uit om naar Warschau te komen voor een ontmoeting met Gierek. In oktober 1979 reisde een studiedelegatie van de CPN, bestaande uit Annie van Ommeren-Averink, Wim van het Schip en Hans Geleynse, naar Polen; in februari 1980 woonde Marcus Bakker in Warschau het Achtste Congres van de PVAP bij. Hij sprak zijn begroetingstoespraak uit in een bedrijf in Lodz. In de zomer van 1980 braken in Polen de eerste stakingen uit tegen verhoging van de vleesprijzen. In augustus begonnen er stakingen op de Leninwerf in Gdansk; zij breidden zich uit naar Szczecin (Stettin); niet veel later volgden er onderhandelingen van de autoriteiten met de stakers. Er volgen in Polen enkele uiterst tumultueuze ontwikkelingen. Er vond een functiewisseling plaats aan de top van de PVAP: Kania volgt Gierek op als eerste secretaris. Er circuleerden internationaal berichten over pogingen om Kania af te zetten, maar Kania behoudt zijn positie. (Een gedegen chronologie van de binnenlandse ontwikkelingen over de jaren 1981 en 1982 is terug te vinden in "Polen - achtergronden van een crisis", geschreven door de Britse journalist Martin Myant en in een Nederlandse vertaling in 1982 gepubliceerd door Uitgeverij Pegasus.) In de eerste helft van 1981 vinden zowel in Amsterdam als in Den Haag verschillende keren ontmoetingen plaats van Henk Hoekstra met de ambassadeur van Polen, Bartoszek. Keer op keer probeerde Hoekstra hem duidelijk te maken, dat alleen via de weg van dialoog in Polen naar een politieke oplossing moet worden gezocht en dat dreigen met geweld onaanvaardbaar is. In de zomer van 1981 worden de eerste conflicten tussen de CPN en de PVAP duidelijk, wanneer de hoofdredactie van De Waarheid het Negende Congres van de PVAP wil laten bijwonen en laten verslaan door buitenlandredacteur André Roelofs (lid van het partijbestuur). Hem wordt een visum geweigerd. Joop IJisberg onderneemt namens het Dagelijks Bestuur de nodige stappen, zowel in telegrammen aan de PVAP als bij de Poolse ambassade in Den Haag. (Ik ben in die periode met vakantie en verneem de bijzonderheden bij terugkeer). De CPN maakt onomwonden duidelijk dat deze visumweigering niet wordt geaccepteerd. Vooralsnog wordt er even gewacht met het aanwijzen van een CPN-vertegenwoordiger die namens de CPN dit congres zou kunnen bijwonen. (Jaap Wolff wordt wel door het DB aangewezen, maar door het uitblijven van een duidelijk signaal uit Warschau wordt er voorlopig afgewacht). De autoriteiten in Warschau (en Den Haag) gaan overstag. Roelofs krijgt zijn visum en stapt op het vliegtuig naar Warschau. Daar krijgt hij van Ostrowski te horen, dat de aanvankelijke weigering gebaseerd was als reactie op enkele stappen van de CPN. Allereerst het terugroepen van de CPN-vertegenwoordiger uit Praag van het congres van de Tsjechoslowaakse communistische partij in Praag. Vervolgens het communiqué van het partijbestuur van de CPN over de ontwikkelingen in Polen en een artikel in De Waarheid over de geschiedenis van de PVAP. Aanvankelijk kreeg Roelofs een visum voor zeven dagen, maar dit werd met nog eens zeven dagen verlengd. Het voorgaande speelt zich af in de maand juli; de verwikkelingen waren al eerder begonnen. Medio juni komt er een brief van het centraal comité van de CPSU, waarin o.m. de houding van de CPN met betrekking tot Polen wordt bekritiseerd. (Het is een schrijven dat ook door andere communistische partijen is ontvangen. Er zijn enkele passages aan toegevoegd, specifiek voor wat de CPN en De Waarheid betreft). In de zitting van het Dagelijks Bestuur van de CPN op vrijdag 27 juni 1981 is dit CPSU-schrijven behandeld.
- 20 -
Het schrijven op zich vormde een toelichting op een brief aan de PVAP, die de CPSU medio juni naar Warschau had gestuurd. Opmerkelijk daarin was dat Kania, die in september 1980 Gierek was opgevolgd en ook generaal Jaruzelski alleen met hun achternamen werden genoemd en het gebruikelijke aanspreekwoord "kameraad" ontbrak. Dit CPSUschrijven werd door de CPN (in de communiqués van het DB en het partijbestuur) als inmenging in de Poolse aangelegenheden betiteld. In september van 1981 reis ik op voorstel van Hoekstra zelf naar Warschau om daar de festiviteiten van de Poolse partijkrant ‘Trybuna Ludu’ bij te wonen. Kort voor mijn terugkeer heb ik in Warschau op zondagavond 27 september een urenlang gesprek met Krysztof Ostrowski. Bij het begin deelt hij mij mee, dat voor het bijwonen van het (vervolg)congres van het vakverbond Solidarność in Gdansk geen visum aan André Roelofs zal worden verstrekt. Dit congres zal enkele dagen later beginnen. Hij toonde zich uiterst verstoord over de berichtgeving in De Waarheid over het vakverbond en over de ontwikkelingen in Polen in het algemeen. Uiterst misnoegd was hij over het standpunt van de CPN betreffende de politieke gebeurtenissen in Polen. Ik heb geprobeerd hem duidelijk te maken, dat een visumweigering de betrekkingen in ernstige mate zouden belasten en dat de PVAP hiervoor verantwoordelijk was. Bij mijn vertrek uit het partijgebouw had ik geen duidelijkheid gekregen over de vraag of er een visum zou worden verstrekt. Enkele uren later vertrok ik en vloog naar Oost-Berlijn. Bij aankomst kreeg ik te horen, dat Hermann Axen mij de volgende dag zou willen ontmoeten. In de loop van deze maandag reis ik met Alfred Marter van de internationale afdeling van de SED naar Neubrandenburg, een stad ten noorden van Berlijn. Ik maak daar kennis met de SED-secretaris, die veel vertelt over Neubrandenburg, maar - zonder dat er een aanleiding voor was - plotseling over Polen begint uit te weiden. Hij deed een felle uitval naar Kania, de algemeen secretaris van de PVAP, die hij 'een betaald agent' noemde. Kania had het helemaal bij hem verbruid, want hij (Kania) had de rooms-katholieke kerk in Polen haar gang laten gaan. Bovendien had hij zijn voorganger Gierek slecht behandeld en Gierek niet de mogelijkheid gegeven zijn politieke beleid te verdedigen. Ik heb deze opmerkingen uiteraard genoteerd en was benieuwd of (en hoe) de volgende dag Axen en Marter zich over Kania zouden uitlaten. Axen had een heel lang verhaal over Polen, maar noemde Kania geen enkele keer. Zijn grootste zorg was dat Polen deel zou blijven uitmaken van het Warschaupact. De Amerikanen hebben de socialistische landen via Polen en Solidarność de handen gebonden, aldus Axen. Ja natuurlijk, er zijn veel fouten in Polen gemaakt, de stabiliteit van de prijzen is verdwenen, maar zowel voor Axen als voor Marter stond de 'politieke stabiliteit ‘ van Polen voorop. Op woensdag 29 september 1981 verlaat ik Oost-Berlijn en vlieg naar Schiphol. Aansluitend ontmoet ik Henk Hoekstra en doe hem verslag van mijn bevindingen in Warschau en Oost-Berlijn. Henk vertelt me dat André Roelofs zich inmiddels in Gdansk bevindt bij het congres van Solidarność. In de vroege ochtend van maandag (27 september) had hij een telefoontje van de Poolse ambassade gekregen dat hij zijn visum kon komen ophalen. Nog dezelfde dag is André naar Polen vertrokken. In het laatste kwartaal van 1981 zijn de binnenlandse politieke verhoudingen in Polen verder aangescherpt. Kania werd vervangen door generaal Jaruzelski. De climax komt in het weekend van 12 en 13 december, als Jaruzelski in Polen de noodtoestand uitroept en alle macht naar zich toetrekt. Op zondag 13 december komt in Felix Meritis het Dagelijks Bestuur van de CPN bijeen. Hoekstra licht de ontstane situatie toe; Gijs Schreuders en ik maken tijdens de pauze een ontwerpverklaring. De vergadering wordt hervat en Hoekstra zegt dat hij deze verklaring als CPN-voorzitter in de publiciteit wil brengen. Roel Walraven stelt aansluitend voor de tekst als verklaring van het gehele Dagelijks Bestuur in de openbaarheid te brengen. Alle DB-leden stemmen hiermee in. De verklaring wordt op maandag 14 december in De Waarheid gepubliceerd. Er vinden in de weken hierna talrijke ledenvergaderingen en andere bijeenkomsten van de CPN plaats, waar deze CPN-verklaring wordt toegelicht. Op het CPN-congres, dat eind november 1982 in Amsterdam plaatsvindt, wordt bij meerderheid van stemmen een resolutie aanvaardt, waarin staat dat de CPN geen betrekkingen meer wenst te onderhouden met de in Polen regerende Poolse Verenigde Arbeiderspartij en met de in Tsjecho-Slowakije regerende Communistische Partij van Tsjecho-Slowakije.
- 21 -
Op 31 maart 1983 bezoekt Josef Szygula het partijbureau aan de Hoogte Kadijk in Amsterdam. Hij is hoofd van het ‘Solidariteitsbureau’ in Amsterdam en geeft mij een uiteenzetting over de omstandigheden, waaronder het vakverbond in Polen moet opereren. Hij vraagt of de CPN medewerking wil verlenen aan een bemiddelingscommissie, die uit vertegenwoordigers van diverse communistische partijen zou dienen te bestaan en in Warschau onder meer met de PVAP in overleg zou moeten treden. Ik deel hem mee, dat de CPN sinds eind 1982 geen contacten meer met de PVAP onderhoudt en dat de opstelling van verschillende partijen ten opzichte van de Poolse ontwikkelingen nogal uiteenlopen en vaak sterk verschillen met de positie, die de CPN inneemt. In 1989 schrijf ik op verzoek van de hoofdredactie van De Waarheid nog enkele artikelen over Polen: in februari 1989 en in september 1989, resp. onder de koppen “Een belangrijk rondetafelgesprek in Warschau” en “Kentering in Polen”. Als medewerker van het Oost-Europaproject van Groen Links schrijft Anne de Boer in het blad van Groen Links een stuk onder de titel "Rommelige partijvorming in Polen".
- 22 -
Hoofdstuk 9
Tsjecho-Slowakije
De contacten tussen de CPN en de Tjecho-Slowaakse Communistische Partij (de Komunistická Strana Československá KSČ) zijn in de zeventiger jaren nogal beperkt geweest. De gebeurtenissen van 1968 hebben daarin een geheel eigen rol gespeeld. Zoals bekend probeerden Dubček c.s. een eigen koers in te zetten, maar die werd door Breznjev niet geaccepteerd. De leiders van de Tsjechoslowaakse partij en regering werden afgezet. Gustáv Husák kwam aan de macht. In Praag zetelde de redactie van "Vrede en socialisme", een in verschillende talen verschijnend tijdschrift, waarvan Joop Morriën in de vijftiger jaren enkele jaren redacteur is geweest. De CPN heeft op een gegeven moment de Nederlandstalige uitgave gestaakt, omdat het een te rigide, op Moskou gerichte koers was ingeslagen en omdat de CPN er weinig voor voelde om in het conflict Moskou-Peking te worden meegezogen. In oktober-november 1978 reisde Bart Schmidt nog naar Tsjecho-Slowakije om voor De Waarheid enkele reportages te maken. In april 1980 reisde ik op uitnodiging van de KSČ enkele dagen naar Praag en had daar gesprekken op de internationale afdeling. Ook bracht ik een bezoek aan de (Russische) hoofdredacteur van "Vrede en socialisme", die probeerde mij te doordringen van het belang van een Nederlands-Vlaamse versie van dit blad. Er zou geen enkele vorm van censuur worden toegepast op artikelen, als die vanuit de CPN zouden worden aangeleverd. Er was hem kennelijk alles aan gelegen om opnieuw tot een Nederlandstalige editie te komen. Maar onze houding was afwijzend en is ook zo gebleven. De CPN voelde er weinig voor om zich in zulke wespennesten te steken. Er zijn sindsdien wel enkele pogingen gedaan om interviews en/of artikelen los te peuteren. Af en toe kwam er wel een redacteur vanuit Praag - meestal via een omweg via Brussel of Luxemburg - om op de Hoogte Kadijk gesprekken te voeren. Ikzelf kan me niet herinneren, dat dit tot enig resultaat heeft geleid. Wel zit in mijn herinnering nog wel, dat in 1980 de relatie met de Tsjecho-Slowaakse ambassadeur Krepela uiterst onvriendelijk van inhoud werd. Op de ambassade had ik al een keer een aanvaring met hem gehad, toen hij zich nogal negatief over de CPN uitliet. Maar tijdens een gesprek op de Hoogte Kadijk met Henk Hoekstra liep het helemaal verkeerd. Op een commando-achtige toon begon hij de opstelling van de CPN betreffende de ontwikkelingen in Oost-Europese landen te bekritiseren en en passant vroeg hij zich ook af of Jan de Boo wel altijd de juiste informatie verstrekte. Ik zag aan de tafel dat Henk Hoekstra op het punt stond te ontploffen, wat inderdaad ook gebeurde. Hoekstra deelde hem mee, dat het gesprek wat hem betreft was beëindigd en dat hij maar beter kon vertrekken. Ik heb Hoekstra's opmerkingen vertaald; vervolgens Krepela's jas van de kapstok gepakt, hem naar de lift en aansluitend buiten het gebouw gebracht. Korte tijd later hoorde ik in Den Haag dat Krepela was overgeplaatst. Zoals bekend heeft de opvolger van Dubček, Husák, in zijn inleiding tot het Congres van de KSČ zich in nogal grove bewoordingen gemengd in de binnenlandse politieke ontwikkelingen van Polen. Dit was de aanleiding voor de CPN om zijn vertegenwoordiger op dit congres, Joop IJisberg, naar Amsterdam terug te roepen (7 april 1981). Zoals bekend heeft het CPN-congres (november 1982) besloten tot het verbreken van de betrekkingen met de communistische partijen van Tsjecho-Slowakije en Polen.
- 23 -
Hoofdstuk 10 Joegoslavië
Bulgarije, Roemenië, Hongarije en
Bulgarije Bulgarije heeft wereldwijd bekendheid gekregen door de persoon van Georgi Dimitrov, die aan het begin van de dertiger jaren in de vorige eeuw in het historische Leipzig-proces verbaal de vloer aanveegde met Hermann Göring, die tot de top van Hitler-Duitsland behoorde. Nadat het Rode Leger in 1944 Bulgarije had bevrijd werd Dimitrov minister-president. Tot de Komintern in 1943 door Stalin c.s. werd opgeheven had Dimitrov daarin een centrale rol gespeeld. Nu was Sofia zijn vanzelfsprekende bestemming geworden. Wie Bulgarije bezoekt krijgt steevast te horen, dat dit land tot tweemaal toe door Russische troepen is bevrijd. De eerste keer gebeurde dat in 1905 door troepen van het tsaristische bewind. Gevoegd bij het feit, dat de Bulgaarse en de Russische taal zeer sterk aan elkaar verwant zijn, wordt het wel duidelijk dat er weinig animositeit tussen Moskou en Sofia in de periode na 1945 heeft bestaan. Aan het eind van de zeventiger jaren kwamen de eerste contacten weer op gang met de Bulgaarse communistische partij (de Balgarska Komunisticheska Partiya, BKP) . In ons land liepen deze contacten via de ambassade van Bulgarije in Den Haag. In maart 1980 reisde een CPN-studiedelegatie (bestaande uit de partijbestuurders Ger Hoogenberg en Theo Hendriks) naar Sofia, bezocht daar verschillende steden en sprak er met vakbondsbestuurders. In Sofia was een afsluitend gesprek met Dimitri Stanisjev, secretaris van de BKP en verantwoordelijk voor de buitenlandse politiek en internationale betrekkingen. Hoewel zowel de Bulgaren als deze delegatie van tevoren wisten, dat er wat de CPN betreft geen communiqué zou verschijnen, bleken zij zich niet aan deze afspraak te hebben gehouden. Er verscheen namelijk wel een uitgebreid communiqué van dit bezoek, waarin o.m. de passage voorkwam dat de wederzijdse betrekkingen waren gebaseerd op "basis van het marxisme-leninisme en de principes van het proletarisch internationalisme"(!). In de zomer van 1981 reisde Henk Hoekstra naar Bulgarije, waar hij partijleider Todor Zjivkov ontmoette. Een kort communiqué over deze ontmoeting is door onszelf van tevoren opgesteld en via de Bulgaarse ambassadeur naar Sofia gestuurd. In oktober 1981 reisde ik samen met mijn eega naar Bulgarije. In Sofia en Velika Tarnovo vonden enkele langdurige gesprekken plaats met Dimitri Stanisjev en Hristo Malev, waarnemend hoofd van de internationale afdeling. Tolkgids Agnesa Drjanovska had een drukke dag. De discussies spitsten zich toe op het Eurocommunisme en meer in het algemeen op de eigen verantwoordelijkheden van communistische partijen. Tussen Stanisjev en mij kwam het tot nogal pittige discussies over de politieke ontwikkelingen in Polen, waar in die tijd het vakverbond Solidarność het doelwit was van felle aanvallen van de kant van regering en partij (PVAP). Onze standpunten bleven ver uiteen staan. Op een gegeven moment liet Stanisjev zich ontvallen, dat 95% van de internationale communistische beweging voorstander zou zijn van een 'harde lijn’ ten opzichte van Solidarność. Op mijn vraag hoe hij dan wel aan dit exorbitant hoge percentage kwam bleef hij het antwoord schuldig. Hij zinspeelde er verder op dat een eventuele internationale conferentie ‘in meerderheid’ tegen het Poolse vrije vakverbond gekant zou zijn. Ik zei hem onder meer dat als ergens het initiatief zou worden genomen voor een dergelijke conferentie, de crisisverschijnselen in de internationale communistische beweging nog verder zouden worden verscherpt. De CPN zal zich niet een dergelijke bijeenkomst laten aanleunen. Er verscheen in die week een summier bericht in Rabotsnjikov Delo over ons verblijf en de gesprekken met Stanisjev. Met ambassadeur Abramov zijn overigens vooral in 1982 meerdere gesprekken gevoerd. Zij hadden deels betrekking op een reeks van festiviteiten, die in Bulgarije zouden plaatsvinden, zoals rondom 1300 jaar Bulgarije als staatkundige eenheid, en het 90-jarig bestaan van de BKP. Abramov had vanuit Sofia een waslijst aan wensen doorgestuurd gekregen.
- 24 -
Zo vroeg hij onder meer om een voorwoord van Henk Hoekstra in de publicatie van een biografie over het leven van de Bulgaarse partijleider Todor Zjivkov. Voor de publicatie daarvan had de CPN geen belangstelling, wat hem in wat vriendelijker bewoordingen werd meegedeeld. Op het voorwoordverzoek zei ik hem, dat het bij de CPN geen gewoonte was om voorwoorden in biografieën te schrijven. Dit zou alleen maar precedenten scheppen, want voorwoorden dienen niet om internationale discussie te voeren. We zouden als partij ook negatief gereageerd hebben als er dergelijke verzoeken zouden binnenkomen ten behoeve van boeken over Breznjev, Marchais, Ceausescu, Deng Hsiao-ping, Hodzja, en anderen. De Bulgaarse ambassade probeerde toch wat van de grond te krijgen en slaagde erin een "Nederlands Comité ter viering van het 1300-jarig bestaan van de staat Bulgarije" te vormen, waarvan Maarten Schakel (destijds Tweede Kamerlid van het CDA en voorheen een prominent figuur in de Anti-Revolutionaire Partij), voorzitter werd. De CPN gaf wel acte de présence bij een internationale bijeenkomst ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Dimitrov, die in juni 1982 in Sofia werd gehouden. Cees IJmkers (partijbestuurder en gedurende vele jaren Eerste Kamerlid) nam namens de CPN deel aan deze bijeenkomst. In zijn discussiebijdrage gaf Cees een uitvoerige uiteenzetting over de vredesbeweging in ons land en de positie van onze partij daarin. Hij benadrukte ook de autonome rol van de CPN, zowel op nationaal als internationaal niveau. In de jaren daarna kwamen er voortdurend berichten over conflicten tussen de Bulgaarse autoriteiten en de grote minderheid ingezetenen van Turkse afkomst en met groepen zigeuners.
Roemenië In de zestiger jaren gingen partij en regering van Roemenië een op autonomie gerichte koers ontwikkelen. Regeringsdelegaties die naar het buitenland werden gestuurd, bezochten steevast de partijbesturen van communistische partijen. In de archieven vond ik bijvoorbeeld een bericht, dat in 1967 een hoge Roemeense partij- en regeringsdelegatie in ons land was en dat deze op de Roemeense ambassade de CPN-Kamerleden De Groot, Bakker en Wolff ontving. Enkele jaren later herhaalde zich dit en bezochten Roemeense functionarissen de partijkantoren in Felix Meritis. De Roemeense Communistische Partij (de Partidul Comunist Român, PCR) onderhield open relaties met alle communistische partijen in de wereld, zo ook met sociaaldemocratische partijen in West-Europa en progressieve bewegingen in de Derde Wereld. Zij weigerde publiekelijk aan de door Moskou geïnspireerde veroordelingen van de Chinese partij mee te doen. Grote ergernis veroorzaakte in Moskou het officiële bezoek in augustus 1969 van president Nixon aan Boekarest. Als buitenlandredacteur van De Waarheid was ik in de periode, dat de CPN een sterke autonome buitenlandse koers volgde, enkele weken in Roemenië en maakte een rondreis. Het was sterk voorgeprogrammeerd en bij terugkeer wist ik er weinig over te schrijven. Het enige interessante van dit bezoek was dat ik in Boekarest een gesprek had met de vertegenwoordiger van de Roemeense regering bij de ontwapeningsbesprekingen die in die tijd in Genève werden gevoerd. Bij terugkeer heb ik hierover van gedachten kunnen wisselen met Paul de Groot, die ik eerder wel eens had ontmoet maar nooit had kunnen spreken. In Roemenië bestond een sterke nadruk op de eigen taal en cultuur. In de officiële media werd een sterke verwantschap met het ´Latijnse´ deel van Europa gepropageerd, vooral Spanje, Italië en Frankrijk. Op het platteland heerste grote armoede. Er was een verbod op abortus en er was een sterke propaganda voor grote gezinnen. De economie kampte met een gebrek aan olie en benzine. Er werd destijds ook veel gedaan aan geschiedschrijving, d.w.z. sommige historische feiten werden in een andere context geplaatst of naar 'Roemeens model' herschreven. Zo werd de rol van het Rode Leger bij de bevrijding van het regeringscentrum Boekarest aan het eind van de Tweede Wereldoorlog geminimaliseerd.
- 25 -
Aan de ‘coup’ tijdens de augustusdagen van 1945, waarbij het koningshuis en gewapende eenheden van de illegaliteit betrokken waren werd een veel grotere rol toegeschreven dan in werkelijkheid het geval schijnt te zijn geweest. Zo kwamen er op een gegeven ogenblik publicaties, volgens welke Boekarest al lang door Roemeense milities was bevrijd nog voordat het Rode Leger de hoofdstad binnentrok. Volgens weer andere publicaties werd deze ‘coup’ vooral door het koningshuis op een eerder tijdstip uitgelokt, omdat men wist dat Amerikaanse en Britse troepen Boekarest niet konden bereiken en het al duidelijk was dat het Rode Leger Boekarest zou gaan bevrijden van het pro-Duitse vazallenregime. Het werd al vrij snel duidelijk dat Ceausescu zich een persoonscultus liet aanleunen en o.m. buitensporige eisen stelde als hij een reis naar het buitenland aan het voorbereiden was. Zo herinner ik me berichten in de Duitse pers, dat Ceausescu de aanleg van een extra lift eiste in een kasteel nabij Bonn, dat hem door de toenmalige West-Duitse regering was toegewezen. Ook moesten er bij buitenlandse reizen vaak eredoctoraten aan Elena Ceausescu worden uitgereikt. Ook een CPN -delegatie die in december 1977 naar Boekarest ging ontkwam niet aan uitingen van deze cultus. Deze delegatie bestond uit Joop IJisberg en Fré Meis (leden van het Dagelijks Bestuur) en partijbestuurder Siem van der Helm. De delegatie gaf in Boekarest onder meer informatie over het toen op handen zijnde Forum tegen de neutronenbom. Joop IJisberg reisde in november 1979 opnieuw naar Boekarest. Met Gerrit Out was hij aanwezig op het congres van de Roemeense communistische partij; voor de PvdA nam Wim van der Doef eraan deel, ook de PPR was vertegenwoordigd. In de periode daarna zijn de contacten met de Roemeense ambassadeur en andere medewerkers van de ambassade op een laag pitje gezet, vooral omdat de berichten die uit Roemenië overwaaiden steeds slechter werden. Keer op keer was er pressie vanuit de ambassade (vooral door ambassadeur Pop) voor het invullen van de uitnodiging voor een officieel bezoek van de CPN-voorzitter aan Roemenië. Op een gegeven ogenblik ging dit zo ver dat de term "op elk door Uw partij gewenst tijdstip" werd gehanteerd. Het is een internationaal gebruikelijke tactiek: zoveel mogelijk personen met een belangrijke status binnen proberen te krijgen om daar voor binnenlandse propaganda gebruik van te maken. Hoekstra en Izeboud hebben een en ander op waarde geschat en zijn er nooit op ingegaan. De ineenstorting van het Ceausescu-bewind voltrok zich eind 1989. De Ceausescu’s werden vermoord. Toppen van leger en geheime diensten (waarschijnlijk niet alleen de 'Securitat') waren erbij betrokken. Tot de opheffing van de CPN (juni 1991) zijn er nauwelijks nog contacten met Roemeense organisaties geweest. Er heeft zich nog wel een incident voorgedaan tijdens een partijbestuurzitting van de CPN in de aanloop tot het opheffingscongres van de CPN. Een van de partijbestuurders sprak zich in zijn discussie lovend uit over de executie van de Ceausescu's. Tinie IJisberg ontplofte van kwaadheid, interrumpeerde hem met de vraag of hij akkoord kon gaan met het zonder meer doodschieten - zonder proces - van deze mensen. De woordenwisseling tussen beiden liep hoog op. Voorzitter Elli Izeboud schorste de vergadering. Na hervatting trok betrokkene zijn woorden in en bood zijn excuses aan. Daarmee was dit incident gesloten.
Hongarije De relaties tussen de CPN en de Hongaarse Werkerspartij (Magyar Dolgozók Pártja, MDP) zijn sinds het Neutronenbomforum (maart 1978) sterk toegenomen. Een en ander hield ook verband met het Hongaarse streven om in West-Europa sterke banden aan te knopen met sociaaldemocratische partijen en aanverwante bewegingen. Op die manier, zo was de achterliggende gedachte, zouden er voor de MDP en de regering meer mogelijkheden ontstaan om zich wat losser op te stellen ten opzichte van andere Oost-Europese landen. Al vrij snel na het Forum kwamen er partij- en studiedelegaties naar Nederland. Ook het IPSO (het Instituut voor Politiek en Sociaal Onderzoek, het wetenschappelijk instituut van de CPN) kreeg regelmatig Hongaarse onderzoekers op bezoek. Omgekeerd stuurde ook het IPSO zelf studiedelegaties naar Hongarije. János Berecz, hoofd van de internationale afdeling, kwam enkele keren achtereen naar Nederland om een bezoek aan Hongarije van PvdA-voorman Joop den Uyl voor te bereiden. De toenmalige Hongaarse ambassadrice Anna Bebrits toonde zich in de relaties met de PvdA en andere partijen zeer actief.
- 26 -
In maart 1980 woonde partijbestuurder Carel van Dillen namens de CPN in Boedapest een congres van de MDP bij. Zowel in 1981 als in 1982 ben ik in Hongarije geweest en heb er in Boedapest kunnen spreken met János Berecz en Gyula Horn, die belangrijke functies bekleedden binnen de internationale afdeling. Ook ontmoette ik in Boedapest partijsecretaris Miklós Ovari. Vooral met Gyula Horn heb ik in die periode vele gesprekken gevoerd, ook informeel zonder aanwezigheid van notulisten e.d. Horn kende ik nog uit de tijd van de jeugdbeweging. Toen ik in 1964 naar een vergadering van het uitvoerend bureau van de WFDJ in de Ghanese hoofdstad Accra vloog, sprak ik hem aan boord van het vliegtuig dat ons van Praag naar Accra bracht. Hij vertelde me toen dat in Accra een voorstel ter tafel zou komen om het eerstvolgende Wereldjeugdfestival in Algiers te gaan houden. De Hongaarse jeugdbeweging had in Joegoslavië al een optie genomen op een passagiersschip om als drijvend hotel te gebruiken in het geval dit voorstel definitief zou worden. Ik herinner me nog, dat ik zei dat als een dergelijk voorstel zou worden ingebracht wij in ieder geval als voorwaarde zouden stellen, dat elk land vrije toegang tot Algiers diende te krijgen; vooral ging het ons om de afvaardiging uit Israël. Het voorstel kwam inderdaad ter tafel. In mijn discussiebijdrage plaatste ik enkele vraagtekens bij een eventuele keus van Algiers of Cairo. Toen ik zei, dat de deelname van een progressieve Israëlische jeugddelegatie diende te worden verzekerd, ontstond er het nodige tumult in de vergaderzaal. Vertegenwoordigers van Arabische landen protesteerden luidkeels. De voorzitter schorste korte tijd de vergadering. De eerste keer dat ik Gyula Horn ontmoette was in februari 1957 in Boedapest, waar ik een soortgelijke vergadering als in Accra bijwoonde. In de gesprekken met Horn en anderen begin tachtiger jaren kwam telkens naar voren, dat men zich internationaal voorzichtig opstelde, d.w.z. dat zij zoveel mogelijk elke indruk wilde vermijden zich in interne zaken van andere partijen te mengen. Er was een normale dosis belangstelling voor het reilen en zeilen van de CPN. Men toonde grote belangstelling voor de vredesactiviteiten. Berecz liet zich in een van die gesprekken ontvallen, dat "met uitzondering van Nederland er in Europa geen effectieve vredesbeweging bestond". In Hongarije zelf werd op sommige gebieden een wat liberaler koers gevaren; in de zestiger jaren betrof dit vooral de landbouw. Er werd afgezien van de modellen zoals die in de Sovjet-Unie bestonden. Op dit punt wist men zich gesteund door de toenmalige Sovjetambassadeur Andropov (hij zou later Breznjev nog korte tijd als partijleider opvolgen). In januari 1982 kwam in de gesprekken met Berecz en Horn vooral de politieke situatie in Polen aan de orde. Niet zo verwonderlijk want enkele weken eerder (eind december 1981) was door het Dagelijks Bestuur van de CPN een verklaring gepubliceerd, waarin de door Jaruzelski afgekondigde noodtoestand in Polen in scherpe bewoordingen werd afgekeurd. Volgens Horn zou Jaruzelski in gesprekken met regerings- en partijleiders gezegd hebben, dat de problemen in Polen door henzelf zouden worden opgelost zonder enige inmenging van buitenaf. Horn was van mening dat de situatie in Polen ernstiger was dan in Tsjecho-Slowakije in 1968. Uiterst ontevreden toonde Horn zich over de Hongaars-Roemeense betrekkingen. Hij was “zeer bezorgd” over de situatie in Roemenië. Vooral de positie van de Hongaarse minderheid in Roemenië (naar schatting twee miljoen ingezetenen) was slecht. De houding van de Roemeense autoriteiten ten opzichte van deze minderheid was volgens zijn zeggen "in vele opzichten onfatsoenlijk". Ook Berecz besteedde veel aandacht aan de Poolse situatie. Volgens hem was de leiding van de Poolse partij niet in staat geweest zich te vernieuwen en was men tegen hervormingen gekant. Polen kent geen democratische tradities (Hongarije ook niet) en de Poolse partijleiders sloten zich af voor maatschappelijke ontwikkelingen, zoals met de opkomst van het vakverbond Solidarność aan de oppervlakte was gekomen, ook al waren op grond van de Akkoorden van 1980 zulke organisaties gelegaliseerd. Berecz herhaalde dat zowel Polen als Hongarije in het verleden altijd “fascistisch getinte heersende klieken” had gekend en geen democratische tradities kenden. In juli/augustus 1982 kwam ik in Boedapest in contact met Peter Varkonye en Mathias Szúros, resp. partijsecretaris en hoofd internationale afdeling. Szúros (voorheen Hongaars ambassadeur in Moskou) noemde de novembergebeurtenissen in 1956 in Hongarije rampzalig; de MDP deed er alles aan om zulke situaties te vermijden. Sindsdien was er volgens hem sprake van 'politieke stabiliteit'. Weliswaar bestond er wel ontevredenheid onder de bevolking, maar dit was alleen maar een gevolg van ernstige economische problemen. Ook partijsecretaris Andreas Gyenes benadrukte in een kennismakingsgesprek dat men het in Polen zelf tot een oplossing moest brengen. “Uw partij is niet verantwoordelijk voor de ontstane situatie in Polen", aldus Gyenes.
- 27 -
Szúros was voorts niet zo tevreden over het artikel 'De smalle marges van het Hongaarse liberalisme', zoals dat van de hand van buitenlandredactrice Elsbeth Etty op 12 juni 1982 in De Waarheid was verschenen. Er was volgens hem weinig verschil met publicaties in de burgerlijke pers van West-Europese landen. Ik antwoordde hem dat de beschrijving van wat het 'Hongaarse model' werd genoemd in mijn ogen nog niet zo slecht was en dat men met deze vorm van artikelen moet leren leven. Trouwens: De Waarheid was geen orgaan meer van het partijbestuur van de CPN. De redactie heeft een onafhankelijke status, zowel voor nationale als internationale politieke publicaties. Szúros repliceerde dat zijn kritische bemerkingen kameraadschappelijk bedoeld waren en geen beperking vormden voor de goede betrekkingen, zoals die tussen de MDP en de CPN waren ontstaan. In 1987 vond een van mijn laatste bezoeken aan Hongarije plaats en ontmoette ik opnieuw Szúros, die inmiddels tot partijsecretaris was opgeklommen en zijn functie op de internationale afdeling aan Géza Kotai had overgedragen. Vermeldenswaard is verder nog dat de Hongaarse ambassadeur Emile Lakatos kort na het aantreden van de nieuwe algemeen secretaris van de MDP, Karoly Grosz, (opvolger van János Kádár), mij tijdens een gesprek op zijn ambassade verontschuldigingen van zijn partijleiding overbracht voor de schade, die de CPN in november 1956 als gevolg van de gebeurtenissen in Hongarije had opgelopen. In december 1988 reisde een delegatie van de CPN, bestaande uit Marius Ernsting (vicevoorzitter van de CPN), Fenna Bolding en Coen Teulings naar Hongarije. Ensting heeft bij terugkeer een uitgebreid artikel over dit bezoek in De Waarheid geschreven. In 1989 kwamen nieuwe politieke ontwikkelingen in Oost-Europa in een stroomversnelling. Er ontstond een conflict tussen de regeringen van Hongarije en de DDR, toen de Hongaarse minister van buitenlandse zaken, Gyula Horn, begin september 1989 ruim 7000 Oost-Duitsers die op het terrein van de West-Duitse ambassade en in opvangkampen in Boedapest bivakkeerden, op de trein liet zetten en naar Oostenrijk vertrekken. Op dat moment verbleven nog zo´n 60.000 Oost-Duitsers op vakantie in Hongarije. Horn legde Oost-Duitse protesten naast zich neer en stoorde zich niet aan een bestaand verdrag, volgens welke OostDuitse burgers niet zonder door hun regering uitgereikte geldige papieren de Hongaarse grens zouden mogen passeren. Ook vanuit Praag werd een soortgelijke uittocht in gang gezet. Enige maanden later werd Gyula Horn benoemd tot minister-president.
Joegoslavië De eerste contacten met de Joegoslavische Communistenbod (JCB) zijn gelegd in de voorbereiding van het Forum tegen de Neutronenbom (maart 1978 Amsterdam). Er was ons toen veel aan gelegen dat zowel Finland als Joegoslavië, die beide een belangrijke rol speelden in de Europese landengemeenschap voor vrede en veiligheid, hieraan zouden deelnemen. (Zie ook Internationaal Forum). Vermeldenswaard is zeker, dat in 1975 door Jurrie Reiding (IPSO) en Joop IJisberg (CPN) in Belgrado namens het IPSO een internationale conferentie over ontwikkelingshulp bijwoonden. De kritiek die zij in hun discussiebijdrage verwoordden over het Indonesische generaalsbewind werd door de organisatoren uit de symposiumpublicaties verwijderd.) Na het Forum zijn de contacten verder voortgezet. Vooral met ambassadeur Sumjona zijn verscheidene gesprekken gevoerd. Aan de uitnodiging aan Hoekstra om naar Belgrado te komen werd in oktober 1979 gevolg gegeven. Henk Hoekstra en ik werden in Belgrado ontvangen door Stevan Doronsjki en Vlado Janzic, resp. voorzitter en secretaris van het presidium van het centrale comité van de JCB. Dit bezoek duurde van 24 tot 28 oktober 1978. Op de dag van aankomst was Doronsjki aangetreden als voorzitter en had daarmee de hoogste functie in het land (na Tito). Zowel de Bond (Liga) als de regering kende een roulatiesysteem, waarbij in het landelijke presidium van de Bond en de regering de hoogste functies bij toerbeurt werden vervuld door de belangrijkste mensen uit de verschillende deelrepublieken en autonome provincies. Doronsjki schetste de binnenlandse situatie en zette uiteen dat er grote verschillen op sociaal en economisch gebied bestonden tussen bijvoorbeeld Slovenië (in het noorden) en Macedonië (in het zuiden). Eenzelfde ontwikkeling deed zich voor in landen als Italië en Spanje. Ook voor België (Vlaanderen en Wallonië) zou dit kunnen gelden.
- 28 -
Zoals bekend heeft Joegoslavië zich onder leiding van Tito ontwikkeld tot een van de belangrijkste landen in de 'Beweging van niet-gebonden landen’ (niet-blokgebonden). Andere toonaangevende figuren waren indertijd Nasser, Nehroe, Tsjoe-En-Lai en Soekarno. In 1979 kwam de Zesde conferentie van de Beweging in de Cubaanse hoofdstad Havana bijeen en kwam het voorzitterschap in handen van Fidel Castro. Doronsjki benadrukte de betekenis van de Beweging en vertelde, dat ook landen die deel uitmaakten van militaire bondgenootschappen (NAVO of Warschaupact) als waarnemer zulke conferenties konden bijwonen. Zo was Spanje in deze hoedanigheid in Havana voor het eerst op de Zesde conferentie vertegenwoordigd. Dit was overigens niet zo toevallig, want Spanje heeft vanaf den beginne nauwe banden onderhouden met het Cubaanse bewind van Castro. De Spaanse premier Felipe Gonzales (sociaaldemocraat) - tevens een sleutelfiguur binnen de Socialistische Internationale - was een geregelde, en graag geziene gast van Castro in Havana. De achtereenvolgende Spaanse regeringen hebben (ook in latere jaren) vaak de functie van intermediair vervuld bij het regelen van heikele kwesties (men denke bijvoorbeeld aan het lot van de Cubaanse dissidenten). Doronsjki vertelde ook, dat de leider van het Indonesische generaalsregime, Soeharto, niet in Havana aanwezig was. Hoekstra en ik hebben nog een kort bezoek kunnen brengen aan de hoofdstad van Macedonië, Skopje, waar we werden bijgepraat door de secretaris van de Bond van Communisten van Macedonië, Boro Denkov. Op 5 november 1979 vond er verslaglegging plaats in het Dagelijks Bestuur van de CPN. In de nacht van 4 op 5 mei 1980 komt Tito te overlijden. Geheel tegen mijn gewoonte in luister ik 's ochtends niet naar de radio en rijd met de auto naar Wageningen om daar de festiviteiten van Bevrijdingsdag mee te maken. Kort na mijn aankomst hoor ik van het overlijdensbericht, telefoneer met Henk Hoekstra en met ambassadeur Sumjona in Den Haag. In de namiddag ontmoetten we Sumjona in het partijgebouw Felix Meritis. Een dag later besluit het DB dat Hoekstra de begrafenis van Tito op donderdag 9 mei in Belgrado zal bijwonen. Aan Sumjona vraag ik een Nederlands- of Duitssprekende tolk voor Hoekstra te regelen, alsook een gesprek met Stevan Doronsjki. Hoekstra vertelt me kort voor zijn vertrek vergeten te hebben het DB te zeggen, dat hij mij mee wilde laten reizen naar Belgrado. Een en ander gezien de te verwachten deelname van grote aantallen delegaties uit alle delen van de wereld en de mogelijkheid veel contacten te kunnen leggen.
- 29 -
Hoofdstuk 11
Sovjet-Unie
Moskou Uit mijn hoofdstuk Internationale reizen is op te maken, dat ik nogal wat reizen naar Moskou heb gemaakt. Het is niet mijn bedoeling om deze bezoeken allemaal te bespreken, want dat zou te ver voeren. Ik heb enkele bezoeken voor beschrijving uitgekozen, omdat deze van belang kunnen zijn bij deze toelichting op het archiefmateriaal. De eerste reis vond plaats in 1959, toen ik in september Moskou afreisde om daar tot juni 1960 op de partijschool van de CPSU te verblijven. Na terugkeer werd ik vrijgesteld bestuurder van het ANJV. In 1964 ging ik voor de tweede keer naar Moskou om daar een internationaal jeugdforum bij te wonen. We reisden gedrieën naar Moskou, t.w. Jan Blok (als waarnemer van de ASVA) en Maud Boshart die de progressieve studentenverenging Perikles vertegenwoordigde. Het forum werd gehouden in het gebouw van de Vakbonden in het centrum van de stad. We logeerden in Hotel Oekraïne, een van de grote suikertaarten. Het forum was bijeengeroepen door het Sovjetcomité van jeugdorganisaties, dat als het internationale vehikel van de Komsomol (de Communisitische Jeugdbond) moest worden beschouwd. Internationaal woedde destijds de ruzie tussen de Moskougezinde communistische partijen enerzijds en de Chinese communistische partij anderzijds. Over en weer werden scheldkanonnades gepleegd; vooral in de kranten en andere persorganen werden over en weer verwijten gemaakt over 'verraad' aan de principes van het marxisme-leninisme. Van Chinese zijde werd vooral Chroesjtsjov het doelwit; hij werd door de Chinezen als een van de grote boosdoeners in het conflict beschouwd, omdat hij geweigerd zou hebben China nucleaire informatie te verschaffen. Chroesjtsjov trok alle Russische experts uit China terug en zette de diplomatieke betrekkingen op een laag pitje. Het ANJV hield zich in de internationale jeugdbeweging zoveel mogelijk afzijdig van de ruzies, zoals die zich tussen Moskou en Peking afspeelden. Op het jeugdforum ontstond tijdens een van de eerste vergaderingen een nogal gespannen sfeer, toen de vertegenwoordiger van de Chinese communistische jeugdfederatie aan het woord kwam. Er was een drukbezette publieke tribune op het balkon achter in de zaal. Daar werden spreekkoren ingezet met kreten als "Zabor, zabor!' (schande), telkens als de Chinees een paar zinnen had gesproken. Het werd af en toe een oorverdovend lawaai in de zaal. Velen waren verbijsterd of in elk geval verbaasd dat de voorzitter van het presidium hiertegen niet optrad. Jan Blok, Maud Boshart en ik zaten midden in de zaal. Wij overlegden kort met elkaar en besloten de zitting te verlaten. We stonden met onze mappen in de hand op en verzochten de mensen die naast ons zaten ons te laten passeren. Op de gang gekomen vroegen we onze begeleider ons naar hotel Oekraïne te laten terugbrengen. Aldus geschiedde. Enkele uren later kregen we bezoek in het hotel. Een groep Russen kwam opheldering vragen over ons demonstratieve vertrek. Onder hen was een van de vicepresidenten van het Sovjetcomité van jeugdorganisaties, Gennadi Janajev. Ik kende hem nog van zijn bezoek aan Amsterdam, dat enkele maanden eerder had plaatsgevonden. Hij woonde daar een internationaal studentenfestival van jeugdfilms in het Amsterdamse Kriterion bij als representant van zijn comité. Janajew was ook actief in het bestuur van de communistische Internationale Studentenunie, de in Praag gevestigde International Union of Students, de IUS. Men had hem geen visum voor Nederland kunnen weigeren. De leden van het ANJV-secretariaat hebben met Janajew een dag opgetrokken en hem Amsterdam laten zien. Op de hotelkamer in Moskou zijn over en weer scherpe woorden gebezigd. Wij lieten er van onze kant geen twijfel over bestaan, dat als we van tevoren zouden hebben geweten dat er op deze manier tegen de Chinezen zou zijn opgetreden, wij niet naar Moskou zouden zijn afgereisd. Kort nadat zij het hotel hadden verlaten werd ik in het hotel aangesproken door een attaché van de Nederlandse ambassade. Hij nodigde ons uit om die avond naar de ambassade te komen omdat de ambassadeur een receptie hield. We zijn op deze uitnodiging ingegaan; we werden met een auto van de ambassade opgehaald en later op de avond weer naar het hotel teruggebracht.
- 30 -
Op de laatste dag van het forum hebben we ´s avonds nog een ontvangst in het Kremlin bijgewoond, waar Chroesjtsjov en Soeslov acte de présence gaven en de eerste voor de vuist weg een vlammend betoog hield. Bij terugkeer in Amsterdam heb ik op verzoek van Jaap Wolff op een zitting van het Dagelijks Bestuur van de CPN over onze Moskouse ervaring verteld. Een en ander gebeurde omdat, zo zei Jaap Wolff mij, Paul de Groot erg geïnteresseerd was naar onze bevindingen in Moskou Het derde bezoek - in 1966 - aan Moskou kwam voor mij erg onverwachts. Ik had me enigszins ingewerkt op de buitenlandredactie toen ik door Jaap Wolff gevraagd werd even ´naar de achterkant´ te komen. Met de ´´achterkant´ werden de bovenste verdiepingen aangeduid, aan de achterkant van Felix Meritis (dat wil zeggen boven de drukkerij), daar waar de kamers van de landelijke partijleiding zich bevonden. Wolff vertelde me dat er bij het ANJV een uitnodiging was binnengekomen om het congres van de Komsomol in Moskou bij te wonen. Vanuit het secretariaat van het ANJV werd voorgesteld landelijk ANJV-bestuurder Dik de Boef naar Moskou te sturen, maar het CPN-secretariaat was van mening, dat - mede gezien het gebeuren van het internationale jeugdforum - het wijzer was een iets meer door de wol geverfd persoon te sturen. Afgesproken werd dat ik als redacteur van het ANJV-orgaan ‘Jeugd’ naar Moskou zou afreizen. En dus ging de vlucht weer naar Moskou. Tijdens de opening van dit congres in de congreszaal van het Kremlin somde de voorzitter de namen (en organisaties) van een aantal aanwezige genodigden op. Tot mijn verbazing werd ook mijn naam genoemd. Na de inleiding werd ik naar het zaalgedeelte naast het presidium gebracht en daar voorgesteld aan de algemeen secretaris van de Komsomol, Pavlov. Terwijl ik met hem in gesprek was draaide hij zich om en vroeg Joeri Gagarin naderbij te komen en kennis te maken met de vertegenwoordiger van de Nederlandse jeugd (!). Zo was ik in zeer korte tijd dubbel verbaasd geraakt en ik vroeg me in gemoede af wat er nou eigenlijk gebeurd was, dat de Russen tot deze escapades had gebracht. Na afloop van het congres, waar zich overigens geen incidenten hebben voorgedaan, werd ik op het hoofdkantoor van de Komsomol ontvangen door een van de landelijke secretarissen. Zijn uitnodiging om nog een rondreis door de Sovjet-Unie te maken (hij wees op de landkaart aan de wand achter hem met de woorden, dat ik kon kiezen waar naartoe te reizen) heb ik vriendelijk afgewezen. Snel reisde ik weer terug naar Amsterdam.
Kruisraketten In 1978 vond zoals bekend in Amsterdam het Internationale Forum tegen de neutronenbom plaats. Ik zal daaraan nog een apart hoofdstuk wijden, gezien de inspanningen van de CPN om dit forum destijds goed van de grond te krijgen. Mede door dit forum is de internationale discussie over de plaatsing van kruisraketten sterk beïnvloed, zeker in de relatie tot de Sovjet-Unie. In 1981 en 1982 vonden resp. in Amsterdam en Den Haag grote betogingen plaats tegen de raketbewapening, georganiseerd door een breed samengesteld voorbereidingscomité. Aan een internationaal symposium voor vrede en veiligheid dat in Moskou april 1981 werd gehouden, namen vanuit Nederland onder meer deel Cees IJmkers, Eerste Kamerlid van de CPN, en Klaas de Vries, lid van de Tweede Kamer voor de Partij van de Arbeid. Het vraagstuk van de raketbewapening speelde op dit symposium een belangrijke rol, zoals IJmkers in het vraaggesprek wat hij met De Waarheid kort na zijn terugkeer had, duidelijk verwoordde. Op uitnodiging van de internationale afdeling van de CPSU reisde ik in juni 1981 naar Moskou. Van deze afdeling maakte een sectie deel uit, waaronder de communistische partijen van Nederland, Luxemburg en Oostenrijk vielen. Deze indeling dateerde kennelijk nog uit de tijd van de Komintern. De belangrijkste functionarissen van deze sectie waren Motsjalin, Rykin en Koschelov. Als tolk werd meerdere keren Larissa Sjisjoelina gevraagd te assisteren. Motsjalin was als 'vertegenwoordiger van de communistische pers van de USSR' aanwezig op het CPN-congres van begin 1978 en maakte ook deel uit van de CPSU-delegatie die in de loop van 1979 een bezoek aan Nederland bracht. Hij vergezelde ook Zagladin, toen deze in 1975 in Nederland was voor besprekingen met de leiding van de CPN. Rykin zou enkele jaren later Motsjalin als sectiehoofd opvolgen. Motsjalin ging toen een functie bekleden bij het internationaal atoomagentschap in Wenen.
- 31 -
Dit bezoek aan Moskou duurde van 21 tot 25 juni 1981. (Aansluitend vloog ik naar Oost-Berlijn voor een bespreking met Heinz Lehman van de internationale afdeling van de Oost-Duitse SED). In Moskou werd mij gevraagd een ontmoeting te hebben met Oleg Charchadin en Laksin, resp. vicevoorzitter en secretaris van de Sovjetvredesraad. Charchadin speelde ook een sleutelrol in het Sovjetcomité voor Europese veiligheid en vrede. Hem kende ik nog van het Internationale Forum tegen de neutronenbom (maart 1978, Amsterdam). Hij was de belangrijkste persoon van de Sovjetvresdesbeweging in de door Moskou gedomineerde ´Wereldvredesraad´. Charchadin vertelde uitvoerig over de activiteiten van de vredesbeweging in de Sovjet-Unie. Er bestond in West Europa volgens hem een vertekend beeld, alsof er in de Sovjet-Unie alleen maar op regeringsniveau aan vredespolitiek werd gedaan en dat bijvoorbeeld de atoombewapening de bevolking niet zou interesseren. Charchadin gaf een gedetailleerde opsomming van manifestaties, rally’s, bijeenkomsten, estafettes en zo meer die in de SovjetUnie werden gehouden. De cijfers, die hij hanteerde, waren kennelijk bedoeld om indruk te maken. Zijn redenering was vervolgens dat er door de Sovjet-Unie op vele terreinen concrete ontwapeningsvoorstellen waren gedaan en dat nu het Westen over de brug moest komen. Hij zei, dat “ook het Westen concrete stappen en initiatieven moet nemen. Dat geeft nieuwe mogelijkheden voor de vredesbeweging. Alle atoomwapens moeten uit Europa weg.” Zulke stappen, zo was zijn betoog, dienen nu aan de regeringen van de Westelijke landen te worden gevraagd. Laksin ging aansluitend uit een geheel ander vaatje tappen. Hij deed een uitval aan het adres van het Samenwerkingsverband Stop de Neutronenbom, dat volgens hem “haar eigen gezicht” verloren had. Dit samenwerkingsverband had stappen van de USSR verlangd, maar volgens hem (Laksin) was dit onterecht. Er werd ten onrechte de opvatting van ´gelijke verantwoordelijkheid van de kernmogendheden´ gehanteerd. Laksin pakte nog verder uit door te verkondigen, dat er "in het Westen een massale, ideologische klassencampagne werd gevoerd. In het Westen richt men zich tegen vredesbewegingen in de Sovjet-Unie en andere socialistische landen. Er is ook splitsing in Nederland. De anti-oorlogsbeweging wordt een pacifistische beweging, met een lastercampagne tegen de vredesraad van de Sovjet-Unie. Ik weet wel dat onze vredesbeweging gebreken heeft, maar toch hebben enkele artikelen in De Waarheid verbazing gewekt. Ik ben verwonderd over argumenten, ontleend aan rechtse campagnes". Kennelijk had Laksin minder ervaring dan Charchadin, of beiden hadden de rollen een beetje verdeeld. Het kwam bij mij niet onbekend over, want we hadden dergelijke discussies al eerder gevoerd, niet in het minst op een aantal OostEuropese ambassades. Het ging daarbij niet alleen om de Amerikaanse kruisraketten, maar ook om de Russische SS20’s en andere raketten. Laksin probeerde het te doen voorkomen, alsof het Samenwerkingsverband een verlengstuk van de CPN zou zijn en dat hij mij daarom maar eventjes de oren zou kunnen wassen. Het verzoek van Charchadin om een delegatie naar Nederland te sturen wilde ik wel als zodanig overbrengen, maar ik antwoordde Laksin direct dat hij weinig begreep van de vredesbewegingen in de West-Europese landen, in het bijzonder Nederland: "De vredesbeweging in Nederland is autonoom, met eigen karakteristieken, en is volstrekt onafhankelijk. Dit is Charchadin welbekend. Ik heb trouwens geen enkele belangstelling in discussies over de rol van de Wereldvredesraad. Dat behoort niet tot mijn competentie, want ik zit niet aan deze tafel als representant van een of andere Nederlandse vredesbeweging, maar op uitnodiging als vertegenwoordiger van de CPN". Vervolgens heb ik geprobeerd uiteen te zetten, dat in Nederland ook door de CPN wel degelijk het gevaar wordt onderkend, dat in Europa onbeheersbaar grote hoeveelheden atoomraketten liggen opgeslagen. Het is echter gevaarlijk en kortzichtig en naïef te redeneren in de trant van ‘wie niet voor ons is, is tegen ons’ De vredesbewegingen in de kapitalistische landen wijzen het blokdenken en het denken in militaire blokken af. Dat is ook het kenmerkende voor de ´Hollanditis´ zoals die zich in Nederland heeft geopenbaard. De gesprekken met Charchadin en Laksin hebben vele uren geduurd. Een dag later ontmoette ik op hun verzoek Silin, vicevoorzitter van het Sovjetcomité voor Europese veiligheid en samenwerking (de zetel van het Europese comité is Brussel). Ook Koschelov van de internationale afdeling van de CPSU was aangeschoven. Silin schetste het ontstaan en de werkwijze van zijn comité in 1971. Vervolgens vertelde hij een en ander over een conferentie van godsdienstvertegenwoordigers, die eerder in Moskou had plaatsgevonden en waaraan de heer Wim Bartels als vertegenwoordiger van het Interkerkelijk Vredesberaad IKV had deelgenomen. Van Silins comité maakte ook Filaret, metropoliet van de Russisch orthodoxe kerk deel uit.
- 32 -
Inmiddels was er een reactie van Mient-Jan Faber van het IKV binnengekomen, waarin deze zijn verontwaardiging uitte over het feit, dat ondanks gemaakte afspraken Bartels op deze conferentie niet het woord had gekregen. Volgens Laksin werd het beeld opgeroepen, alsof het referaat van Bartels 'Moskou' niet zou zijn bevallen en Bartels om die reden niet het woord had gekregen. Bartels had hem (Laksin) om hulp gevraagd en hij had nog kunnen regelen, dat Bartels een dag voor zijn vertrek nog met Georgi Arbatov had kunnen spreken. Ik repliceerde dat ik weinig wist over de gang van zaken rondom Bartels en dat ik er dus ook geen mening over had. Het IKV is best in staat haar eigen visies uit te dragen en haar eigen contacten te behartigen. Wel zei ik me iets te herinneren, namelijk dat Faber voor de Nederlandse televisie had gezegd dat er een definitieve afspraak met Filaret en met ambassadeur Tolstikov was, dat Bartels op de sprekerslijst zou worden geplaatst. In antwoord hierop zei Laksin, dat “wij moeilijk de grootmoefti van Damascus van de sprekerslijst konden afvoeren omwille van Bartels. Er was echt geen tijd voor Bartels. Trouwens: het is niet ons besluit geweest om Bartels niet het woord te geven, dat is elders genomen. Wij vinden het allemaal erg ongelukkig zoals het gelopen is." Op donderdag 24 juni ontmoet ik tenslotte Vadim Zagladin, het eerste waarnemend hoofd van de internationale afdeling van de CPSU. De gesprekken met Zagladin werden meestal in de Duitse taal gevoerd, uitzonderingen daargelaten. Ook nu is Duits de voertaal. Motsjalin en Koschelov zijn ook gearriveerd en gaan zoals gebruikelijk tegenover mij aan de tafel zitten. Ik heb een korte inleiding gehouden om het gesprek op gang te brengen. Wat uitvoeriger geweest over de positie van de vredesbeweging en dezelfde redenering en argumenten naar voren gebracht als in de eerdere gesprekken met Charchadin, Laksin en Silin. Tenslotte merkte ik op de indruk te hebben gekregen, dat Charchadin, maar vooral Laksin en Silin de positie van de vredesbewegingen in de West-Europese landen niet begrijpen. (In Den Haag bleek in die periode ook ambassadeur Tolstikov soortgelijke redeneringen te etaleren). Zagladin had zich kennelijk flink voorbereid, want hij stak een betoog af, dat vrij veel tijd in beslag nam. Ik zal er hier slechts een paar punten van aanstippen. Hij gaf te kennen, dat de CPN in Nederland zich actief in de vredesbeweging opstelde en dat dit een goede uitwerking had op de samenwerking van linkse politieke partijen, in het bijzonder met de Partij van de Arbeid. "De vredesstrijd geeft mogelijkheden tot samenwerking met de sociaaldemocratie.", aldus Zagladin. Volgens hem heerste er vooral onder de Amerikanen, ook bij de onderhandelaars op wapengebied, grote nervositeit over de doorwerking van de activiteiten van de vredesbeweging. "Er zijn in Genève van de zijde van de Sovjet-Unie nieuwe voorstellen van vérstrekkende aard ingediend om tot drastische reductie van het atoomwapenarsenaal in Europa te komen. Deze voorstellen hebben te maken met de arsenalen van Frankrijk en Engeland". Vervolgens ging Zagladin nogal uitvoerig in op de tekst van het ontwerp-partijprogram, zoals dat door Henk Hoekstra is geschreven. In het tweede deel van het onderhoud komen andere onderwerpen ter sprake. Onder meer ging het over de internationale communistische beweging en de passiviteit, die daarvan uitstraalde. Ik noem als voorbeelden de gang van zaken rond de Falklandoorlog, en de situatie in het Midden-Oosten, onder meer de oorlogshandelingen in Libanon. De PCF wil via telefoonrondes dat we nietszeggende verklaringen fiatteren, maar wij willen daar absoluut niet aan meedoen. Zagladin repliceert, dat de PCF wel wat doet. "Inderdaad, de situatie in het Midden-Oosten is ernstig. Alleen Noord-Jemen geeft steun aan de Palestijnen". Ik merk op, dat Noord-Jemen wel erg ver van het strijdtoneel verwijderd ligt. Zagladin: "Dat is waar. Neem nou koning Hoessein van Jordanië. Hij is nu op de Krim, en kan van alles zeggen, maar Jordanië doet helemaal niets, zoals trouwens alle Arabische landen. Wij hebben nog twee vliegtuigen met wapens naar Beiroet gestuurd op verzoek van onze Libanese en Palestijnse vrienden." Zagladin komt in tijdnood en zegt het gesprek tot zijn spijt te moeten beëindigen. Hij zegt te hopen in september naar Nederland te kunnen komen en de gesprekken met de CPN te kunnen voortzetten.
- 33 -
In februari 1981 reisde Henk Hoekstra samen met Paul Wouters naar Moskou om daar het Congres van de CPSU bij te wonen. Hoekstra maakte op mij bij ons eerste gesprek na zijn terugkeer een nogal aangeslagen indruk. Bij CPSUcongressen is het gebruikelijk dat alle algemeen-secretarissen of voorzitters van communistische partijen een zetel in het presidium( op het hoofdpodium) krijgen. Met Hoekstra was het ditmaal niet het geval; hij kreeg een plek ergens in de zaal toegewezen. De reden daarvan werd hem niet meegedeeld. Henk vertelde dat hij daardoor tijdens de pauzes geen toegang had tot de kamers en zaaltjes, die door de leden van het presidium werden gebruikt en daardoor geen gesprekken kon voeren met leiders van andere delegaties. Wel kreeg Hoekstra contact met Anatoli Popov, die voor hem een spreekbeurt regelde op een kleine bijeenkomst van medewerkers van het Arbatovi-instituut. (Popov was in de zestiger jaren als diplomaat verbonden aan de Sovjetambassade in Den Haag. Hij werd door de toenmalige Nederlandse regering tot 'persona non grata' verklaard en het land uitgewezen wegens zijn rol in de zogeheten Choloeb-affaire. Popov is nadien nog enkele keren in Nederland geweest, onder meer in de functie van medewerker van de afdeling propaganda van de CPSU.) De lezing van Hoekstra ging in hoofdzaak over het ontwerpprogram van de CPN, waarvan hij de auteur was. In zijn verslag aan het Dagelijks Bestuur heeft Hoekstra voor zover ik me dat kan herinneren geen gewag gemaakt van de 'presidiumstoel'. In de maanden daarna ben ik door de leiding van de Hongaarse en Finse communistische partij gevraagd, wat de oorzaak van een en ander zou zijn geweest. Vooral van Hongaarse zijde toonde men zich in dit opzicht geschokt, omdat er geen precedent was. Meningsverschillen tussen communistische partijen over welk onderwerp dan ook mochten nooit een rol spelen bij de vraag of een partijleider al dan niet een zetel in het presidium zou krijgen. Aldus de Hongaarse visie. Het zou me zelf niet verbazen, als vooral de sectie van de internationale afdeling van de CPSU, waaronder Nederland viel, deze manoeuvre heeft uitgehaald. Kennelijk behoorde de CPN - vooral in het licht van vooral haar autonome opstelling - op deze manier op de vingers te worden getikt.
Internationale conferentie t.g.v. 70 jaar Oktoberrevolutie
Aankomst van de CPN-vertegenwoordiging begin november 1987 op een van de Moskouse vliegvelden ter gelegenheid van de festiviteiten rond 70 jaar USSR. Op de foto staan van links naar rechts Georgi Smirnov, directeur van het Moskouse Instituut voor marxisme-leninisme, Elli Izeboud, een Nederlandse tolk, en Jan de Boo.
- 34 -
In de eerste week van november 1987 namen CPN-voorzitter Elli Izeboud en ik deel aan een internationale conferentie die door de leiding van de CPSU in Moskou was georganiseerd. Het was een conferentie waarvoor zowel communistische partijen als sociaaldemocratische partijen - en tal van nationale partijen uit de derde wereldlanden waren uitgenodigd. Voor de Partij van de Arbeid waren Wim van Velzen en Bram Stemerdink aanwezig. Over doel, opzet en verloop van deze conferentie verwijs ik naar de publicaties in 'Politiek en Cultuur’ en de verslagen die aan het Dagelijks Bestuur zijn uitgebracht. Aan deze conferentie ging een bijeenkomst vooraf in het Congrespaleis van het Kremlin, waar een beperkt aantal sprekers het woord voerden. Deze bijeenkomst stond geheel in het teken van zeventig jaar Oktoberrevolutie. Het is niet mijn bedoeling om gedetailleerd op beide bijeenkomsten in te gaan. De conferentie had een vrij algemeen karakter; een ieder kon er zijn eigen verhaal afsteken. De discussiebijdrage van Elli Izeboud kon al op de eerste conferentiedag in de middagzitting worden uitgesproken. Tijdens een van de eerste dagen van ons verblijf in Moskou hebben Elli Izeboud en ik - op ons verzoek - een gesprek gehad met Vadim Zagladin. Ook Viktor Rykin en Joeri Koschelov van de internationale afdeling van de CPSU waren bij dit gesprek aanwezig. Elli Izeboud zette de reden van dit gesprek uiteen, namelijk het lot van de politieke gevangenen in Indonesië, vooral de leiders van de communistische partij en jeugdbeweging, die na de militaire coup van september 1965 werden gearresteerd en tot doodstraffen of langdurige gevangenisstraffen werden veroordeeld. Zij wees erop, dat de leider van het generaalsbewind, Suharto, over enkele maanden een officieel bezoek aan de USSR zou brengen. Het zou van groot belang zijn, indien de regering van de USSR in de voorbereiding van dit bezoek het lot van de politieke gevangenen onder de aandacht van het generaalsregime zou brengen en de wens zou uiten dat hun positie zou worden verbeterd. Zagladin beloofde aan deze kwestie aandacht te zullen besteden. (Bij terugkeer in Amsterdam heb ik de Indonesiëcommissie van de CPN over dit gesprek geïnformeerd.) Niet onvermeld mag blijven dat ik tijdens een van de middagpauzes een forse politieke aanvaring had met Viktor Rykin van de internationale afdeling. Dit ging onder meer over de koers van de CPN, maar vooral over onze weigering om in Moskou (opnieuw) een correspondent van De Waarheid te stationeren. Toehoorder bij dit gesprek was Gregori Smirnov, directeur van het Instituut voor marxisme-leninisme. Smirnov was ook degene die bij onze aankomst op het vliegveld ter verwelkoming aanwezig was. (In de International Herald Tribune van 5 november 1987 zegt Smirnov op een persconferentie in Moskou, dat het nodig is de inval van troepen van het Warschaupact in 1968 in Tsjecho-Slowakije opnieuw te analyseren. Hij plaatst vraagtekens bij deze inval. Er is een nieuwe benadering noodzakelijk, aldus Smirnov. Hij trad verder niet in detail. Ook Gorbachov sprak op deze persbijeenkomst.) Op vrijdag 6 november 1987 brengen Elli Izeboud en ik een bezoek aan de Nederlandse ambassadeur, de heer Piet Buwalda. Dit gesprek gaat hoofdzakelijk over de door Gorbachov in gang gezette perestrojka en de problemen, die hij daarbij ondervindt. We geven een toelichting op de conferentie die in het Kremlin wordt gehouden en zo langzamerhand afloopt. Buwalda heeft later in zijn memoires `Diplomatiek dagboek Moskou` over deze ontmoeting geschreven: “We hebben een niet onaardig gesprek van ruim een uur, al worden we het niet eens”. Kort hierna vindt een afsluitende receptie in het Kremlin plaats, waar we werden voorgesteld aan Raisa Gorbachova. Overigens hebben Elli Izeboud en ik in Moskou ook nog een bezoek gebracht aan een groep Groningers, die voor de festiviteiten rond de viering van de Oktoberrevolutie naar Moskou waren gereisd. Onder hen waren verscheidene partijgenoten. Wat we niet wisten was dat er in Nederland enige deining was ontstaan over een bijeenkomst, die in gebouw De Hoeksteen was gehouden en waar diverse sprekers de loftrompet staken over de Sovjet-Unie. Tot de organisatoren behoorden partijgenoten, die de op vernieuwing gerichte koers van de CPN niet wilden steunen. Deze bijeenkomst werd ook toegesproken door een attaché van de Sovjetambassade uit Den Haag. Een delegatie van de CPSU, die op uitnodiging van het partijbestuur van de CPN in deze periode in Nederland verbleef, heeft een aantal door de CPN belegde bijeenkomsten bijgewoond. Erg opvallend was wel, dat zij zich voor wat betreft de op perestrojka en glasnost gerichte koers van Gorbachov sterk op de vlakte hielden. Althans, zo werd dit door verschillende bezoekers van deze bijeenkomsten verteld.
- 35 -
In 1990 reisde ik eind april voor een kort bezoek naar Moskou. Samen met Tinie IJisberg, die een jaar eerder de partijveterane Eva Korper naar de Sovjet-Unie had vergezeld. Eva Korper kreeg toen in Moskou een medische behandeling. Beiden werden begeleid door de (Nederlands sprekende) tolk Elena Myasnikowa. Tijdens ons verblijf in Moskou werden Tinie en ik op verzoek van de internationale afdeling van de CPSU in contact gebracht met bestuursleden van het Moskouse districtsbestuur. Er deden zich gedurende dit gesprek forse woordenwisselingen voor, toen ik de berichten in de internationale pers (ook in Nederland) ter sprake bracht over antisemitische uitingen en acties van "Pamjat", een in Moskou opererende antisemitische club. Hen werd kennelijk weinig in de weg gelegd. Op verschillende plaatsen in Moskou bleken zij activiteiten te ontplooien. Uit kringen van tolken en begeleiders hadden we eerder gehoord, dat aanhangers van 'Pamjat' in sommige buurten langs de huizen liepen en de namenbordjes op de deuren lazen of er joodsgetinte namen stonden vermeld. En deze dan noteerden. Een en ander had er al toe geleid, dat bewoners eigen naambordjes verwijderden om op die manier te voorkomen, dat van hen de namen werden genoteerd. Ook gingen geruchten rond, dat bij sommige instituten medewerkers van Joodse afkomst discriminerend werden behandeld. In sommige gevallen werd hen zelfs gevraagd elders een andere baan te gaan zoeken. De discussies met het districtsbestuur liepen hoog op. Er werd volgens hen wel degelijk hard opgetreden door de lokale autoriteiten. Bij terugkeer in het partijhotel werd mij meegedeeld, dat een eerder aangekondigde ontmoeting met een van de pasbenoemde hoofden van de internationale afdeling, Gennadi Janajev, wegens 'plotselinge omstandigheden’ niet kon plaatsvinden. Tinie en ik reisden 's avonds door naar de Oekraïense hoofdstad Kiev. We bezochten daar onder meer een fabriek van radio-onderdelen en werden ontvangen door de directie en de medezeggenschapsraad.
Poging tot staatsgreep tegen Gorbachov De meest gedenkwaardige reis naar Moskou was die van augustus 1991. Deze reis was bedoeld om daar een toelichting te geven op het opheffingsbesluit van het laatste CPN-congres en het PKI-archief betreffende de Komintern bij de internationale afdeling van de CPSU op te halen. En om aansluitend na een tussenstop in Warschau door te reizen naar China. Dat laatste op uitnodiging van de Chinese communistische partij. Op maandag 20 augustus hoorde ik vroeg in de ochtend via de radio, dat er in Moskou een staatsgreep tegen Gorbachov aan de gang was. Gorbachov werd in zijn buitenverblijf Foros aan de Krim vastgehouden door de bewakers op instructie van een groep hooggeplaatste politici in Moskou. Zij hadden zichzelf in een ‘staatscomité’ geplaatst en in een verklaring kenbaar gemaakt, dat Gorbachov moest aftreden. Volgens hen was zijn gezondheid verslechterd. Goede raad was duur. Wat te doen? Ik belde met Joop IJisberg, met wie ik over de situatie kort van gedachten wisselde. Hij kon me moeilijk van advies dienen. In de radioberichten werd geen melding gemaakt van het sluiten van de grenzen. Wel waren radio en televisie onder curatele geplaatst. Tinie en ik vlogen enkele uren later naar Moskou. Er was een tussenlanding in Warschau. In de transitkamer moesten we enkele uren wachten. Onder de wachtenden was een echtpaar, dat voor het eerst naar de Sovjet-Unie reisde omdat hun zoon ergens in de Oekraïne in het huwelijk zou gaan treden. Terecht waren zij hypernerveus. We kregen het vermoeden dat hier de vlucht zou stranden. Maar het toestel ging toch de lucht in. In Moskou werden we opgewacht door Larissa Sjisjoelina, de Nederlandse sprekende tolk die we van eerdere reizen kenden. Zij bracht ons naar het partijhotel aan de Dimitrovskaja Ulitsa. Onderweg zagen we op knooppunten veel politie en militairen; hier en daar ook tanks. Maandag, dinsdag en een deel van de woensdag hebben we in het hotel doorgebracht. De meeste tijd bekeken we de TV-uitzendingen van CNN en af en toe de Russische staatstelevisie. De staatstelevisie liet alleen de garnizoenscommandant van Moskou zien, die een korte verklaring voorlas van het 'staatscomité'. Dit werd enkele keren per uur herhaald en gevolgd door klassieke muziek. Er waren geen beelden of andere informatie over de gebeurtenissen.
- 36 -
Wel kwam op een gegeven moment de voorzitter van dit comité in beeld. Dit bleek Gennadi Janajev te zijn. (Hij was in de zestiger jaren een hoge functionaris in de Komsomol en het Comité van Sovjet-jeugdorgansaties; actief in de internationale studentenbeweging.) In de zeventiger en tachtiger jaren vervulde hij functies in het partij- en staatsapparaat. Enkele jaren bekleedde hij posten in het internationale apparaat van de CPSU. Zoals ik eerder heb beschreven was hij ook de man, die begin zestiger jaren Amsterdam bezocht en daar het internationale festival van jeugdfilms in Amsterdam bijwoonde. Uit de notities, die ik in deze paar augustusdagen heb gemaakt (de live-uitzendingen van CNN inbegrepen) valt het volgende beeld te schetsen. In het partijhotel bevonden zich enkele Italianen, onder wie een Italiaanse professor. Op dinsdagavond stonden we met hen op een zijbalkon van het gebouw. In de verte hoorden we een grommend geluid, dat steeds sterker werd. Even later zagen we de kop van een lange colonne tanks en jeeps over de Dimitrovskaja Ulitsa gaan. Op de smalle binnenbaan reden de commandojeeps; aan weerszijden denderden de tanks en ander zwaar materiaal. De colonne kwam uit het gebied van het Kremlin en bewoog zich in de richting van het 'Witte Huis', daar waar Boris Jeltsin, die aan arrestatie had weten te ontsnappen, de samengestroomde menigte, staande op een tank, zou toespreken. Het militair vertoon was erg dreigend en beklemmend. In het telefonisch contact met onze dochters in Amsterdam werd ons dringend gevraagd zo spoedig mogelijk Moskou te verlaten. Aan Larissa heb ik toen gevraagd ons vertrek uit Moskou te vervroegen en de vlucht naar Warschau regelen. Zodra Gorbachov met zijn gezin weer veilig in Moskou was teruggekeerd, kregen we de gelegenheid naar de omgeving van het Witte Huis te wandelen. Er waren daar nog heel veel mensen op de been. We hoorden dat er geen slachtoffers waren gevallen. De leden van het 'staatscomité’ werden gearresteerd. Op donderdag 22 augustus bezochten we het partijgebouw. We spraken er met Igor Schmatov van de internationale afdeling. Hij gaf mij twee tassen met daarin alle kopieën van het PKI-Kominternarchief. We waren opgestaan om te kunnen vertrekken toen zijn telefoon ging. Hij vroeg me of we nog even bij Viktor Rykin wilden langsgaan om een kopje thee te drinken. Deze had een kamer verderop in de gang. Hoewel ik er eigenlijk geen zin in had, zijn we na enige aandrang toch bij hem binnengestapt. Met Rykin volgde een korte discussie over de opheffing van de CPN, waarbij hij liet merken het met dit besluit oneens te zijn. Volgens zijn zeggen had Nederland wel degelijk behoefte aan een communistische beweging of partij. Ik zei hem, dat dit niet tot zijn competentie behoorde en dat de CPN zoals bekend best in staat was de eigen situatie te beoordelen en adequate besluiten te nemen. Plotseling werd er op de kamerdeur geklopt en werd het gesprek even onderbroken. Rykin liep naar de deur, opende deze en voerde een kort gesprek met de persoon die op de gang stond. Hij sloot de deur en keerde naar de tafel terug. Rykin was erg ontdaan en zei tegen ons, dat hij een zeer 'traurige Mitteilung ' had. Hij vertelde dat zijn goede vriend Pugo zichzelf in het ziekenhuis, waar hij voor een hartaanval was opgenomen, met een pistoolschot door zijn hoofd om het leven had gebracht. Rykin had met Pugo samengewerkt toen zij beiden lid waren van de beroepscommissie van de CPSU. (Pugo was als minister van Binnenlandse Zaken en lid van het 'staatscomité' van Janajev en na zijn arrestatie met hartklachten in het ziekenhuis opgenomen.) Ik antwoordde Rykin, dat dit inderdaad een zeer 'traurige Mitteilung' was en dat we nu afscheid van elkaar zouden gaan nemen. Zo snel mogelijk verlieten we het gebouw en keerden naar het hotel terug. In het restaurant gingen we televisie kijken. Niet veel later arriveerden Schmatov en Fomenko, beiden met een tweetal aktetassen in het restaurant. Zij vertelden ons, dat vrij kort na ons vertrek het gebouw door militie was bezet en dat zij alleen met persoonlijke spullen het gebouw nog mochten verlaten. Nadat het gebouw van personeel was vrijgemaakt werd het door timmerlieden dichtgetimmerd. Jeltsin en de zijnen hadden op hun manier korte metten gemaakt met de functionarissen van de CPSU. Schmatov zei ons in de gesprekken die volgden, dat het naar zijn mening wellicht nodig was om naar brede politieke formaties te zoeken, waarop Fomenko hieraan toevoegde dat er in een nieuwe politieke formatie toch wel een 'c' of in ieder geval een 'r' moest voorkomen, resp. voor communistisch of revolutionair. Met het drinken van een paar wodka'tjes werd de opwinding en nervositeit enigszins gestild.
- 37 -
Larissa gaf ons te kennen, dat ons vertrek nu niet meer vervroegd hoefde te worden, maar wij gaven er toch de voorkeur aan een dag eerder dan gepland te vertrekken. Dat deelde ik ook Truus Divendal mee, die ik in de namiddag had opgebeld. Ook zij wenste dat we Moskou zo spoedig mogelijk zouden verlaten. Op vrijdag 24 augustus 1991 reden we met onze bagage en vergezeld door Larissa naar het vliegveld. Larissa zei ons na aankomst dat de VIP-room voor ons niet meer beschikbaar was, alleen als we ervoor zouden betalen. Aangezien de afhandeling van de bagage erg belangrijk voor ons was hebben we enkele tientallen dollars betaald om toch van de VIP-room gebruik te kunnen maken. Het was een hele opluchting, toen het Poolse toestel opsteeg en koers zette naar Warschau. Daar aangekomen konden we gelukkig terecht in hetzelfde hotel, waar we pas later werden verwacht. Op dinsdag 28 augustus 1991 arriveren we in de Chinese hoofdstad Beijing.
Publicaties: -
De Waarheid van vrijdag 13 maart 1981. Ontmoeting Henk Hoekstra e.a. met Georgi Arbatov in Amsterdam De Waarheid van zaterdag 14 maart 1981. Vraaggesprek André Roelofs met Georgi Arbatov De Waarheid van vrijdag 10 april 1981. Vraaggesprek Bart Schmidt met CPN-Eerste Kamerlid Cees Ijmkers Politiek en Cultuur van februari 1988: Terugblik op Moskouse bijeenkomst - Jan de Boo; Begroeting en discussiebijdrage in Moskou - Elli Izeboud International Herald Tribune van 5 november 1987 - Weergave persconferentie in Moskou van Gregori Smirnov
- 38 -
Hoofdstuk 12
Midden-Oosten
Het is niet zo eenvoudig om een hoofdstuk aan het Midden-Oosten te wijden. Voor de CPN was het Midden-Oosten heel lang een geheel onbekend gebied, niet meer dan een geografische locatie. Dat veranderde toen in 1948 de staat Israël werd utgeroepen. Vanaf dat moment ging het in hoofdzaak om Israël en daarnaast de omringende landen (vooral Egypte, Syrië en Libanon). Met deze landen heeft Israël sinds zijn ontstaan het meeste te maken gehad. Gewapende conflicten en oorlogen vonden overwegend tussen deze landen plaats. Als redacteur buitenland van De Waarheid (1966 - 1978) heb ik heel wat artikelen over de verwikkelingen in het MiddenOosten geschreven. Maar reizen naar het Midden-Oosten behoorde destijds niet zo gauw tot de mogelijkheden. Nadat ik begin 1978 de redactie verliet en assistent van partijvoorzitter Henk Hoekstra werd, kreeg ik uit anderen hoofde met de problematiek te maken. Een reis naar het Midden-Oosten kwam plotseling dichterbij. In 1981 kreeg ik de mogelijkheid om zelf in het Midden-Oosten poolshoogte te gaan nemen. Hoekstra was namelijk in de nazomer van 1980 teruggekeerd van een vakantieverblijf in Bulgarije. Daar ontmoette en sprak hij onder meer met de algemeen secretaris van de Libanese Communistische Partij (de Hizb ash-shuy‘uī al-lubnānī) (LCP), George Haoui. Haoui vertelde Hoekstra uitvoerig over de situatie in zijn land, waar in de voorafgaande jaren een hevige burgeroorlog had gewoed, met alle gevolgen van dien. (Libanon en Israël waren op dat moment de enige landen in het Midden-Oosten, waar communistische partijen legaal hun activiteiten konden ontplooien en niet werden vervolgd.) Hoekstra beloofde Haoui, dat hij zodra dit mogelijk was, een partijbestuurder naar Libanon zou laten reizen. De mogelijkheid om naar Libanon te gaan werd actueler toen er een brief binnenkwam van het bestuur van de Communistische Partij van Israël, de HaMiflega HaKomunistit HaYisraelit (Maki). In deze brief werd meegedeeld, dat het eerstvolgende congres in de havenstad Haifa zou worden gehouden. Hoekstra kwam toen op de idee om een combinatie met Libanon te realiseren. Hij vroeg me naar beide landen af te reizen. Afgesproken werd dat er na terugkeer enkele artikelen in De Waarheid zouden worden gepubliceerd. Ik telefoneerde met George Toubai, de internationaal secretaris van Maki. Toubai zegt me, dat het voor zijn partij geen enkel probleem is een vertegenwoordiger van de CPN op hun congres te ontvangen. Een tweede telefoontje gaat naar Beiroet, waar ik de internationaal secretaris van de LCP aan de lijn krijg. Er wordt tijdens dit laatste gesprek geschakeld met George Haoui. Over en weer worden data afgesproken, rekening houdend met het congres in Haifa.
Haifa Op het vliegveld van Tel Aviv staat op 8 februari 1981 een partijveteraan op me te wachten; hij zal me naar Haifa brengen, waar George Toubai en zijn vrouw Chipora mij later op de dag allerhartelijkst ontvangen. Het congres wordt gehouden in een bioscoop in Haifa; het is de partij niet gelukt een zaal in de hoofdstad Tel Aviv te huren. Volgens Toubai is er sprake van zaalafdrijving en is de landelijke overheid hier mede schuldig aan. Met veel moeite wist de partij een bioscoopzaal in Haifa te huren. Er zijn ongeveer twintig buitenlandse gasten aanwezig; de CPSU en de partijen uit de andere Oost-Europese landen. Voorts partijen uit de landen rondom het Middellandse Zeegebied (zoals Spanje, Italië, Malta, Griekenland e.a.) Aangezien de diplomatieke betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en Israël ten tijde van Breznjev werden verbroken, had de CPSU-vertegenwoordiger in Moskou bij de Nederlandse ambassade zijn visum moeten aanvragen om naar Israël te kunnen reizen. Voor zover bekend heeft alleen Roemenië de diplomatieke banden met Israël altijd in stand gehouden. De Maki kende in de zestiger- en zeventiger jaren twee vleugels; de ene werd geleid door Mikoenis, die een sterk autonome politiek volgde en op tal van punten de koers van ‘Moskou’ met betrekking tot het Midden-Oosten bekritiseerde. Hij onderhield nauwe contacten met Ceausescu. De tweede vleugel werd aangevoerd door Sneh, die juist een pro-Moskoulijn propageerde. Later zijn die twee vleugels toch weer dichter bij elkaar gekomen, hoewel Mikoenis nog wel een periode een eigen partij leidde.
- 39 -
Sneh verdween naar de achtergrond en Meir Vilner werd algemeen secretaris. Hij maakte al enige decennia deel uit van de leiding van zijn partij. De Maki had drie zetels van de vijf zetels in de Democratische fractie in de Knesset (het Israëlische parlement). De (sociaaldemocratische) burgemeester van Haifa woonde het congres ook bij. De inleiding op het congres werd uitgesproken door Vilner. Deze was hoofdzakelijk aan de binnenlandse situatie gewijd en bevatte veel kritische bemerkingen aan het adres van de regering-Begin. Vilner keerde zich onder meer tegen de atomaire aspiraties, die in sommige landen (Israël, Irak) de kop hadden opgestoken en een groot gevaar vormden voor vrede en veiligheid in het gebied. Hij zei verder: "Er is een atoomvrije zone noodzakelijk." Hij uitte ook kritiek op het feit, dat Israël nog steeds niet was toegetreden tot het non-proliferatieverdrag betreffende kernwapens. "De hoge uitgaven voor de bewapening schaden het levenspeil van de bevolking." Vilner was voorts uiterst kritisch over de regeringspolitiek met betrekking tot de bezette gebieden, waar de overwegend Arabische bewoners aan onteigening van hun grond en vervolging door de autoriteiten werden blootgesteld. Hij sprak zijn steun uit voor een onafhankelijke Palestijnse staat, en ging nader in op de positie van de PLO (Palestine Liberation Organisation), die geleid werd door Yasser Arafat. "De regering zegt dat in het PLO-handvest staat dat men uit is op de vernietiging van Israël. Maar in de grondwet van Israël staat ook, dat er maar één staat is, terwijl in 1947 is vastgelegd dat er in het gebied twee staten dienen te worden gesticht en mogen bestaan". Vilner pleitte verder voor nauwe samenwerking van alle vredelievende en democratische krachten; het einddoel diende een “allesomvattende vrede met de buurlanden en de Palestijnen” te zijn. De verhouding tot de Palestijnen was een thema, dat in de meeste discussiebijdragen op dit congres viel te beluisteren. Zowel de gedelegeerden van Joodse origine, als zij die een Arabische afkomst hadden - ongeveer gelijk verdeeld op het congres - brachten hun visies naar voren. Destijds liepen de debatten over "de Palestijnse kwestie” binnen de Israëlische samenleving vaak hoger op dan bijvoorbeeld in de Europese landen (ook Nederland). Niet geheel onbegrijpelijk, want Israël had al enkele oorlogen met Arabische buurlanden achter de rug (direct na de stichting, en in 1967 en 1973). De burgeroorlog van 1980 in Libanon veroorzaakte aan het eind ervan een grote exodus van Palestijnen naar Egypte, Libië, en Tunesië en andere landen in de regio. Dat waren voor het overgrote deel Palestijnen, die in de gewapende eenheden van de PLO hadden gediend. De Maki bevond zich in een nogal ingewikkelde positie. Aan de ene kant had zij te maken met Arabische buurlanden, die in meer of mindere mate vijandig stonden tegenover Israël. Met sommige van die landen onderhield de SovjetUnie vrij nauwe betrekkingen en de Sovjet-Unie vormde voor hen de belangrijkste leverancier van wapens. De meest betrouwbare bondgenoten van Israël waren de Verenigde Staten, en enkele Europese landen, waaronder Nederland. De PLO van Arafat had een uitgesproken vijandige houding ten opzichte van Israël, en erkende Israël destijds ook niet. In zo'n situatie moesten de Israëlische communisten manoeuvreren. Opvallend op dit partijcongres was dat zowel in de inleiding van Vilner als van diverse discussianten gewezen werd op de nauwe politieke band die er met de CPSU van Breznjev, en in algemene zin met Moskou, bestonden en met warme woorden werden onderstreept. Opstandige bewegingen in het Oostblok kregen weinig weerklank. Opvallend was bijvoorbeeld de nogal enthousiaste wijze waarop de vertegenwoordiger van de regerende Poolse Verenigde Arbeiderspartij werd ontvangen. Hij bekritiseerde in zijn begroeting de activiteiten van het Poolse vakverbond Solidarność van Lech Walensa. De PVAP voerde op dat moment een uiterst scherpe binnenlandse campagne tegen deze vakbond, wat zo heftig opliep dat er eind 1981 onder druk van Breznjev c.s. door generaal Jaruzelski in Polen de noodtoestand werd afgekondigd.
- 40 -
Palestijnen De CPN werd in de zeventiger en tachtiger jaren in toenemende mate geconfronteerd met de vraag waarom zij zich enigszins afstandelijk had opgesteld ten opzichte van bijvoorbeeld de PLO van Arafat. Vaak ging het dan om de vraag waarom de CPN de PLO van Arafat niet wilde erkennen als 'de enige vertegenwoordiger van het Palestijnse volk'. Steevast luidde het antwoord dan dat een erkenningskwestie uitsluitend tussen staten en regeringen speelde en derhalve niet tussen politieke partijen en bewegingen. Bovendien bestonden er meer organisaties met Palestijnen in hun geledingen. Ook het tegenantwoord dat de PLO dan wel uit verschillende bewegingen bestond, maar wel degelijk als de overkoepeling moest worden beschouwd, kon ons niet overtuigen en was min of meer een academische vraag. Ook in de periode voorafgaand aan mijn reis naar Israël en Libanon had de CPN geen uitgesproken standpunt ten opzichte van de PLO. Wel ten aanzien van organisaties als het 'Volksfront voor de Bevrijding van Palestina’ van George Habasj, dat beschouwd werd als een terroristische organisatie, betrokken bij vliegtuigkapingen en andere terroristische aanslagen. Op dit punt was de CPN uiterst gevoelig. De CPN is in de kolommen van haar dagblad De Waarheid discussies nooit uit de weg gegaan. In het algemeen heeft er natuurlijk altijd veel sympathie bestaan voor de vele mensen die na de bevrijding naar Israël zijn gegaan; Rosa Boekdrukker, één van de vrouwen in het proces tegen de 21 Februaristakers, behoorde tot hen. Dat in latere periodes die sympathie voor Israël enige erosie ging vertonen, gezien de expansionistische politiek van diverse rechtse Israëlische regeringen, mag als bekend worden beschouwd. De CPN heeft in de periode zoals hier nu beschreven, telkenmale duidelijk stelling genomen tegen de Dajans van Israël. Zij heeft altijd terugkeer bepleit naar de grenzen zoals die voor het uitbreken van de oorlog van 1967 bestonden en aan dit standpunt tot aan haar opheffing in 1991 vastgehouden. Het is voor de CPN altijd een kritiekpunt geweest, dat de Sovjet-Unie - en in haar kielzog de meeste Oost-Europese landen - op een gegeven ogenblik alle diplomatieke betrekkingen met Israël verbrak, omdat de Sovjet-Unie kennelijk haar staatkundige en economische betrekkingen met staten als Irak, Syrië, Libië en Egypte hoger waardeerden dan de contacten met Israël. Overigens heeft de Sovjet-Unie haar co-voorzitterschap van de Geneefse Conferentie inzake het Midden Oosten nooit losgelaten. Dat het lot van de Palestijnen al in de jaren tachtig sterk ging spelen, merkte ik op een districtsledenvergadering van de CPN in Utrecht nadat ik uit het Midden-Oosten was teruggekomen. Er was wel enige sympathie met het CPNstandpunt ten aanzien van Israël, maar niet waarom de CPN zich zo enorm terughoudend opstelde betreffende de Palestijnse kwestie. Ik kan me herinneren dat de Utrechtse districtbestuurder Jos van Dijk een krachtig pleidooi hield voor de Palestijnse zaak. Hij zou dat vele jaren terecht volhouden en was op het voorlaatste congres van de CPN in Amersfoort verheugd dat een mede door hem ingediende resolutie over de rechten van het Palestijnse volk door dit congres met algemene stemmen werd aanvaard. Interessant is ook de brief van Jos van Dijk aan het partijbestuur van de CPN d.d. 3 september 1989 naar aanleiding van zijn bezoek aan Israël, waarvoor ik in de voorbereiding enige hulp heb mogen geven. Het schrijven van de jurist Frans Vries d.d. 23 september 1983 is voor wat de positie van de PLO betreft, eveneens erg verhelderend. Kernpunt van zijn brief is dat "er solidariteit dient te zijn met de aspiraties van het Palestijnse volk naar een eigen staat, mits het bestaansrecht van Israël wordt gegarandeerd." In dit verband verwijs ik voorts naar de artikelen in De Waarheid over Israël (en Libanon), en naar het interview met Joop Wolff na diens terugkeer van een parlementaire reis in april 1981 naar Tel Aviv, Damascus en Beiroet.
- 41 -
Beiroet Het tweede deel van deze reis bracht me naar Beiroet, de hoofdstad van Libanon. Na het partijcongres in Haifa werd ik door George Toubai naar de luchthaven van Tel Aviv gebracht. Hij was nogal pessimistisch over mijn kansen om zonder problemen in Beiroet te komen, omdat er Israëlische douanestempels in mijn paspoort stonden. Vanuit Tel Aviv vloog ik eerst naar het vliegveld van Larnaca op de zuidkust van Cyprus. Ik was in het bezit van een vliegticket Larnaca-Beiroet voor de volgende dag. 's Avonds belde ik nog even met Tinie; ook met Hoekstra om hem in het kort even bij te praten. Voor mijn vertrek uit Amsterdam had ik telefonisch overleg gehad met de staf van de LCP in Beiroet. Mijn contactpersoon was Abou Rizk Hlhem. Hij was waarnemend hoofd van de internationale afdeling. (Hij zou mijn vaste begeleider zijn tijdens het verblijf in Beiroet). De afspraak werd toen gemaakt dat mijn visum voor Libanon op het vliegveld van Beiroet beschikbaar zou zijn. Bij complicaties moest ik een apart telefoonnummer in Beiroet bellen. Ook werd de afspraak gemaakt dat op de dag van aankomst dit telefoonnummer in Beiroet direct bereikbaar zou zijn. Dit bleek geen overbodige luxe. Want toen ik mij bij douane en emigratiepolitie op het vliegveld van Larnaca meldde, werd mij meegedeeld dat ik geen toegang tot het vliegtuig zou krijgen, omdat ik niet over een entreevisum voor Libanon beschikte. Op mijn antwoord, dat dit visum in Beiroet klaar lag, werd met een schouderophalen gereageerd. Ik belde met Beiroet, kreeg direct de aangewezen contactpersoon aan de lijn, die mij zei mijn pogingen voort te zetten. Na een minuut of tien belde ik weer met Beiroet; mij werd gezegd dat álles in beweging was gezet om mijn vertrek mogelijk te maken. Na korte tijd deed ik met de paar muntstukken die ik nog had een laatste telefoontje met Beiroet. Abou kwam zelf aan de lijn en zei dat nu alles rond was. Hij vertelde me dat ik bij aankomst in Beiroet bij de aankomsthal zou worden opgewacht door een legerkolonel, gekleed in een lichtgrijze regenjas. Ik moest de laatste bus van het vliegtuig naar de terminal nemen en me bij de laatste passagiers begeven. Dan zou de kolonel weten wie hij moest oppikken. De telefoon begon te toeteren, de verbinding was voorbij en op hetzelfde moment brak er in de vertrekhal van Larnaca een lichte chaos uit. Ik zag van alle kanten geüniformeerde mensen (douane, emigratiepersoneel) op me afstormen onder het roepen van "Mister Boe". Mijn reistas werd afgepakt en ik werd meegetrokken naar de uitgang aan de zijde van het vliegveld. Er kwam een jeep aangereden; ik moest snel instappen en met forse snelheid reed de jeep over de vliegbanen richting een toestel, waarvan de trap net was weggehaald. De trap werd weer naar het toestel gebracht, de vliegtuigdeur werd geopend en met mijn reistas beklom ik de trap. De steward sloot de deur en ik kreeg een zitplaats aangewezen. Even later waren we op weg naar Beiroet, iets meer dan twintig minuten vliegen. Na de landing ging ik zoals afgesproken als een van de laatste passagiers van boord en stapte in de laatste bus die naar de terminal zou rijden. Daar aangekomen zag ik in het schemerduister waar de aankomsthal aan de buitenzijde was gehuld, de kolonel al vrij snel staan. Hij stelde zich voor(zijn naam ben ik vergeten) als vertegenwoordiger van de 'Mouvement National du Liban'' verzocht me tijdens alle komende formaliteiten geen woord te spreken en alles aan hem over te laten. Hij vroeg me verder hem mijn paspoort te geven. Er voegden zich nog twee mannen bij de kolonel, onder wie Abou. Zij ontfermden zich over mijn reistas. We wandelden de aankomsthal binnen. De kolonel liep naar een tafel toe, waar zich twee douaniers bevonden, nam mijn paspoort, vouwde dit open en wees een pagina aan, waar de ambtenaren zegels en stempel konden aanbrengen. Hij gaf hen een paar bankbiljetten en gaf mij mijn paspoort terug. Op weg naar de uitgang zei de kolonel tegen me, dat er buiten drie personenauto´s zouden staan, in de middelste diende ik op de achterbank plaats te nemen. De kolonel ging achter het stuur zitten van de eerste auto. De colonne zette zich in beweging. Op de slecht verlichte wegen naar de stad toe bevonden zich verscheidene wegversperringen; ik zag milities met zwarte, rode en groene baretten. De kolonel kon zijn auto´s er probleemloos langs loodsen. Abou vertelde me tijdens de rit, dat ik niet moest schrikken van de wapens, die op de bodem van de auto lagen en waarover ik bij het binnenstappen struikelde. Ik werd naar een hotel aan de rand van Beiroet gebracht. Abou wees me vanuit de hotelkamer op de eerste verdieping een gebouw aan de overzijde van de weg aan. Daar brandde binnenshuis de verlichting. Het lag op een paar honderd meter verderop richting Middellandse Zee. Mocht er iets onverhoopt gebeuren, dan moest ik naar dit gebouw gaan. Ik klemde een stoel onder de deurklink. De volgende ochtend bleek dat er twee jonge mannen op de gang op dunne matrassen lagen te slapen met naast zich een pistoolmitrailleur. Samen gingen we ontbijten.
- 42 -
Abou kwam me ophalen. De twee jongelieden gingen mee; zij vertelden deel uit te maken van het nationale volleybalteam en dat zij wat bijverdienden met bewakingsklusjes. Beiroet bood de aanblik van een pas gebombardeerde stad. Overal kapotgeschoten huizen, opgebroken wegen; her en der scheefhangende telefoonpalen; een chaotisch beeld. De auto nam verscheidene afslagen tot de wagen stilhield voor een gebouw van een paar verdiepingen; voor de buitendeur een gewapende militie. Een bejaarde man met grijs golvend haar, gekleed in een keurig pak met stropdas kwam het gebouw uit. Abou stelde me aan hem voor. Hij bleek Haoui senior (de vader van) te zijn. In de hal werd een lift naar beneden gehaald; één van de volleyballers stapte met mij in de lift; Abou zei me dat hij na afloop van mijn gesprek beneden op mij zou wachten. De lift ging naar de vierde verdieping; op de corridor stond een militieman te wachten; hij wees me de middelste deur aan. Ik stapte naar binnen en Georges Haoui, algemeen secretaris van de LCP en vicepresident van de 'Mouvement National du Liban’ stond al op me te wachten en heette me welkom.
In februari 1981 brengt Jan de Boo bezoeken aan Israel en Libanon. In de Libanese hoofstad Beiroet wordt hij ontvangen door Georges Haoui, algemeen secretaris van de Communistische Partij van Libanon. Het gesprek met Haoui duurde anderhalf uur en ging voornamelijk over de situatie in Libanon. Hij sprak vooral over de rol van de Mouvement National, een verzameling van politieke partijen en organisaties, die de onafhankelijkheid van Libanon als het belangrijkste doel hadden gesteld. Vrijmaking van Israëlische en Syrische invloeden en tegen pogingen van die landen om vaste voet aan Libanese grond te krijgen. Overigens mag niet onvermeld blijven, dat Libanon veel meer dan andere landen in het Midden-Oosten nog heel nauwe contacten onderhield met het koloniale moederland Frankrijk. Als tweede taal geldt nog steeds het Frans. De elite van Libanon behoort tot het bankiers- en financierskapitaal, wat ook aan de snelle herbouw van Beiroet in latere jaren wel te zien is. Veel waardering had Haoui voor de rol van de Unifiltroepen in het zuiden van Libanon, waarvan ook een Nederlands detachement deel uitmaakte. Hij was nogal terughoudend over de rol van Oost-Europese landen, vooral de SovjetUnie. Tijdens de paar dagen die ik in Libanon verbleef heb ik onder meer gesprekken gevoerd met redacteuren van het Libanese partijblad, An Nida. Met het hoofd van de afdeling internationale betrekkingen, tevens secretaris, Nadim Abdel Samad, heb ik eveneens gesproken. Hij gaf een uitvoerige schets over de activiteiten van de LCP sinds haar legalisering in 1970. Andere gesprekspartners waren Chalil Debs, lid van het politieke bureau, en Ali El Abed, secretaris federatie Zuid-Libanon van CPL, en lid van de politieke raad van de Mouvement National.
- 43 -
Verder heb ik nog een trip langs de kust zuidwaarts gemaakt en de steden Saida en Natabiye bezocht, op zich een nogal angstaanjagende ervaring. Want deze reis ging per jeep, met een extra jeep ter beveiliging, uitgerust met kaliber.50 mitrailleurs. Alle meereizende militieleden droegen pistolen, geweren of pistoolmitrailleurs.
Kennismaking met militanten in het zuidwaarts gelegen kustgebied.
Bij vertrek van de vlieghaven Beiroet voltrok zich min of meer hetzelfde ritueel als bij aankomst Abou loodste me langs douane en milities. Hij zei me, dat de luchthaven in verschillende sectoren was verdeeld en dat de militie van de Mouvement National, de aankomst en het vertrek van passagiers controleerde. Zodoende.
Publicaties -
Artikelen in De Waarheid van 3, 7 en 10 maart 1981 over de bezoeken aan Israël en Libanon. Deze artikelen zijn in het Frans vertaald en naar Tel Aviv en Beiroet doorgestuurd Nieuwsbrief Palestina-komitee nr.4-5, herfst 1981 over al dan niet erkennen van de PLO. Interview van Toine van Teeffelen Interview met Joop Wolff in De Waarheid van 18 april 1981 naar aanleiding van zijn bezoek (met een Tweede Kamerdelegatie) aan Israël, Libanon en Syrië
- 44 -
Hoofdstuk 13
Zuidelijk Afrika (Angola, Namibië en ZuidAfrika)
De contacten van de CPN met vrijheidsbewegingen en -organisaties in het zuidelijk deel van Afrika zijn door de loop der jaren sterk geweest. Allereerst waren daar de publicaties in De Waarheid. De krant gaf daarbij ook veel ruimte aan de solidariteitscomités, zoals die zich in ons land actief betoonden. In 1977 kreeg ik van de CPN-leiding het verzoek om over Zuidelijk Afrika (Angola, Zuid-Afrika, het toenmalige Rhodesië, Mozambique en Namibië) een publicatie in boekvorm samen te stellen. Een en ander moest gebeuren in de weinige vrije uren, dat er naast mijn redacteurschap op de afdeling buitenland van de krant, nog ter invulling over waren. Samen met Henk Odink (Angola), Pim Juffermans (Zuid-Afrika) en Jacques Meerman (Rhodesië) is dit karwei tot een goed eind gebracht en verscheen in dat jaar bij uitgeverij Pegasus het boekje ‘Van slavernij naar bevrijding’.
Angola In ons land waren enkele comités actief, die de vrijheidsbeweging in Angola ondersteunden. Het Medisch Komitee Angola (MKA) werd geleid door Henk Odink, die als student medicijnen begin zeventiger jaren in Angola was geweest en met gewapende eenheden van de MPLA (de Volksbevrijdingsbeweging van Angola) enige maanden door het land was getrokken. Bij terugkeer richtte hij samen met zijn echtgenote Trudy Fey het Medisch Komitee Angola op. Zijn comité gaf volledige steun aan de MPLA en was betrokken bij het inzamelen van geld voor de aankoop van medicijnen en andere hulpgoederen voor Angola. Het MKA had sterke contacten met de CPN. Trudy Fey was in Amsterdam begin tachtiger jaren administratief medewerkster van de CPN-raadsfractie. Ook het Angola Comité was zeer actief. Dit comité werd sinds de jaren zestig geleid door Sietse Bosgra en had banden met de Pacifistische Socialistische Partij (PSP). Ook in andere op landen van Zuidelijk Afrika gerichte solidariteitscomités speelde Bosgra een grote rol. Van zijn hand verschenen enkele publicaties over dit deel van Afrika. Zo verschenen in augustus 1977 enkele artikelen, waarin hij een mislukte staatsgreep beschreef die in Angola een eind had moeten maken aan de positie van de toenmalige president van Angola, Agostino Neto. Het overlijden van Neto in september 1979 riep zowel in Angola als elders in de wereld reacties op. (In het Amsterdamse Krasnapolsky werd een herdenkingsbijeenkomst gehouden, waar Bosgra, Odink en ik in korte toespraken de betekenis van Neto belichtten.) In de Angolese hoofdstad werd na het overlijden van Neto José Eduardo dos Santos aangewezen in de functie van president van Angola, die hij combineerde met de functie van algemeen secretaris van de MPLA. Dos Santos had in Moskou gestudeerd. In Angola zelf kwamen de tegenstellingen, die er bestonden tussen de MPLA en de door Jonas Savimbi geleide União Nacional para a Independência Total de Angola (Unita), tot gewapende botsingen. Deze zouden zich gedurende een vrij lange periode in de vorm van een burgeroorlog voortduren. Het Medisch Komitee Angola koos de zijde van de MPLA, dat zich als een op het 'marxisme-leninisme'' gestoelde beweging ging afficheren. Er kwamen forse wapenzendingen voor de MPLA op gang vanuit de toenmalige Sovjet-Unie en de daarmee verbonden landen. En voor Unita kwam er steun vanuit Zuid-Afrika en vanuit de Verenigde Staten. De Unita opereerde hoofdzakelijk in het zuiden van Angola, in een gebied dat aan de zuidkant aan Namibië grensde. Dat er in feite een burgeroorlog woedde, werd vaak ontkend, hoewel het voor velen toch wel duidelijk was geworden dat de MPLA en de Unita steun kregen van aan hen gelieerde stammen en bevolkingsgroepen en derhalve binnenlands een geheel van elkaar verschillende oriëntatie hadden. Savimbi c.s. hebben feitelijk gedurende tientallen jaren een krachtige tegendruk kunnen uitoefenen.
- 45 -
De ineenstorting van het Portugese koloniale gezag (het bewind van Caetano als opvolger van Salazar) als gevolg van de succesvolle Anjerrevolutie (1974) bracht binnenslands in Angola niet de verwachte rust. Uiteindelijk kwamen er op initiatief van de Verenigde Naties besprekingen op gang. Onder meer in de Congolese hoofdstad Brazzaville vonden onderhandelingen plaats tussen Angola, Zuid-Afrika en Cuba, die onder patronage van de Verenigde Staten en Verenigde Naties werden gevoerd en waarbij met de aanwezige vertegenwoordigers van Unita vérgaande akkoorden werden gesloten, die naar een wapenstilstand zouden moeten leiden. Zoals bekend heeft de MPLA op een gegeven moment Cubaanse militaire steun gekregen om zich tegenover Unita en Zuid-Afrikaanse milities in het zuiden van Angola staande te houden. Ik verwijs in dit verband ook naar het artikel over Cuba d.d. 21 januari 1989 in De Waarheid, waarin onder meer de Cubaanse visie over deze interventie is uiteengezet. De hulp van Cuba zou al in een veel eerder stadium door Agostinho Neto zijn gevraagd, maar kreeg onder Dos Santos pas gestalte. Begin jaren negentig bood Angola geen rooskleurig beeld. De gewapende binnenlandse strijd had ernstige gevolgen gehad voor de leefbaarheid. Volgens sommige schattingen waren er ruim 800.000 burgers als gevolg van de gevechten om het leven gekomen. Angola was bezaaid met landmijnen en ander wapentuig, dat aan de strijdende partijen door de grote mogendheden was geleverd. De Angolese economie ging wel profiteren van de vooral door Amerikaanse maatschappijen georganiseerde oliewinning (Cabinda en elders) en van de goud- en diamanthandel. Deze laatste lucratieve bezigheid had volgens sommige verhalen Savimbi c.s. in eerdere periodes het nodige profijt gebracht en bij de aankoop van wapens geholpen.
Namibië Er was lang weinig bekend over Namibië, gelegen in het zuidwestelijk deel van Zuidelijk Afrika. Tot 1945 werd dit deel van Zuidelijk Afrika overheerst door Duitsland. In 1945 heeft de Verenigde Naties dit gebied onder gezag geplaatst van Zuid-Afrika. Spil van de onafhankelijkheidsbeweging werd de SWAPO (opgericht in 1960), de afkorting die staat voor South West African People´s Organisation. De SWAPO werd geleid door Sam Nujoma. De politieke veranderingen in Zuid-Afrika hebben ook een gunstig effect gehad voor Namibië. Mede met steun van Cuba en de Verenigde Naties werd koers gezet naar onafhankelijkheid. Zuid-Afrika wilde op een gegeven moment niet langer de verantwoordelijkheid dragen. De Finse diplomaat Ahtasaari heeft een grote rol gespeeld bij de meerpartijenbesprekingen, die Cuba, de USA, Zuid-Afrika en nog een paar landen hebben gevoerd in de aanloop naar de staatkundige onafhankelijkheid van Namibië. In december 1988 kwam er een oproep van Sam Nujoma namens de SWAPO aan de publieke opinie in de wereld, waarin hij vroeg om praktische uitvoering van de UN-resolutie 435 (1978), waarin het besluit voor de onafhankelijkheid van Namibië is vastgelegd. Nujoma herinnerde er aan, dat Zuid-Afrika gedwongen werd het vredesakkoord te ondertekenen, dat ook de handtekeningen draagt van de regeringen van Cuba en Angola. De CPN heeft enkele keren contact gehad met de SWAPO. In Brussel heb ik zelf een keer een gesprek gevoerd met Sam Nujoma, die zoals bekend ook de eerste president is geworden van een onafhankelijk Namibië. Ik herinner me ook nog van mijn bezoek in 1989 aan Havana, dat Fidel Castro zich toen in een redevoering ongerust toonde over de veiligheid van Sam Nujoma. Volgens Castro diende Nujoma bij terugkeer in Windhoek (de hoofdstad van Namibië) adequate bescherming (militairen en/of politieagenten) te krijgen en was deze nog niet afdoende gegarandeerd.
- 46 -
Zuid-Afrika In de zeventiger jaren en begin tachtiger jaren onderhield de CPN rechtstreekse contacten met het ANC (African National Congress). Vertegenwoordigers van het ANC, die in Londen of Brussel domicilie hadden, bezochten regelmatig Amsterdam voor gesprekken met CPN-vertegenwoordigers. In de campagnes tegen de apartheidsregimes van Zuid-Afrika (Malan, Verwoerd, e.a.) heeft in ons land de AntiApartheidsbeweging Nederland (AABN) een grote rol gespeeld. Bij alle belangrijke campagnes was zij zeer actief betrokken en was ook vele malen initiatiefnemer. Ook andere groepen ontplooiden activiteiten, zoals het Comité Zuidelijk Afrika, de Boycot Outspan-actie, etc. Nagenoeg alle politieke partijen, destijds ook de religieus getinte partijen, hadden ieder voor zich wel een comité of organisatie waarmee men zich verbonden voelde. De CPN en dagblad De Waarheid onderhielden goede contacten met de AABN en met Conny Braam, voorzitter van de AABN. In de loop van de tachtiger jaren werd de politieke situatie in toenemende mate beheerst door Zuid-Afrika, niet in het minst door de publiciteit over de gewelddadigheden waaraan de zwarte bevolking door het apartheidsregime werd blootgesteld. Ook de Partij van de Arbeid werd op dit punt actiever in haar optreden. In mei 1987 reisde een CPN-delegatie (bestaande uit voorzitter Elli Izeboud en Waarheidhoofdredacteur Paul Wouters) naar de Zambiaanse hoofdstad Lusaka voor besprekingen met het African National Congress (ANC). De CPN-delegatie werd vergezeld door AABN-voorzitter Conny Braam. Behalve met talrijke bestuurders van het ANC en daarmee nauw verbonden massaorganisaties vond er ook een ontmoeting plaats met Joe Slovo, algemeen secretaris van de Communistische Partij van Zuid-Afrika (de Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party, SAKP). In november 1987 werd Govan Mbeki na 23 jaar gevangenschap op Robbeneiland vrijgelaten. (Zijn zoon Thabo Mbeki, die in de USA had gestudeerd, zou later Nelson Mandela als president van Zuid-Afrika en leider van het ANC opvolgen.) In november 1987 tijdens de viering van 70 jaar Sovjet-Unie werd mij in Moskou door een functionaris van de OostDuitse SED verteld, dat de regering van de DDR vergaande plannen had om de Zuid-Afrikaanse regering van De Klerk te erkennen en er diplomatieke betrekkingen mee aan te knopen. Een jaar eerder had Gorbachov in zijn rede op het 27e Congres van de CPSU in Moskou gezegd, dat zijn buitenlands beleid gekenmerkt zou worden door wat hij noemde het "nieuwe denken". Niet veel later zou de Sovjetdiplomatie een zeer actieve rol gaan spelen bij de verdere normalisering van de politieke situatie, zowel in Angola als in Namibië en vooral ook Zuid-Afrika. Samen met de USA, Cuba, en andere landen, werd er koers gezet naar een ontmanteling van de apartheidspolitiek. Zoals bekend volgde in februari 1990 de vrijlating van Nelson Mandela en kwamen daarna alle nieuwe politieke ontwikkelingen, die zouden leiden tot zijn presidentschap vrij snel op gang. In april 1991 was er in Parijs een internationale conferentie van een aantal communistische partijen, waar Joe Slovo het woord voerde. Aan deze bijeenkomst heeft de CPN niet deelgenomen. De CPN stond aan de vooravond van de opheffing (juni 1991). In de zomer van 1993 werd de vooraanstaande Zuid-Afrikaanse communist Chris Hani in zijn land vermoord. In de Beurs van Berlage in Amsterdam vond te zijner nagedachtenis een bijeenkomst plaats, waar onder meer PvdAprominent Jan Pronk en AABN-voorzitter Conny Braam het woord voerden.
- 47 -
Hoofdstuk 14
Noord-Korea
Ik ga nu een poging wagen om de reis, die in september 1988 naar Noord-Korea (Pyongyang) is gemaakt, te beschrijven. Nu - achteraf geredeneerd - is het in mijn herinnering wel een van de meest bizarre reizen geweest, die ik ooit heb ondernomen. Van tevoren was er wel enige onzekerheid over dit reisdoel, omdat er in de voorafgaande jaren toch wel het een en ander was gebeurd. Zowel in Noord-Korea en omliggende landen als in de rest van de wereld. De reis vond plaats van 6 tot 12 september 1988. In die periode werd daar de viering gehouden van de veertigste verjaardag van het uitroepen van de republiek. De uitnodiging voor de CPN kwam via de Vertegenwoordiging van de Koreaanse Democratische Volksrepubliek bij de UNESCO te Parijs (Neuilly-sur-Seine). (Noord-Korea had voor zover bekend geen ambassades of consulaten in West-Europese landen maar wel een diplomatieke vertegenwoordiging bij de UNESCO, de culturele en wetenschappelijke organisatie van de Verenigde Naties in Parijs.)
Voorgeschiedenis De officiële contacten tussen de CPN en de Koreaanse Werkerspartij dateren uit het eind van de vijftiger jaren. Er reisde toen een CPN-delegatie met o.m. Annie Averink en Gerard Pothoven naar Pyongyang en Beijing. In mei 1985 is eveneens een CPN-delegatie naar beide hoofdsteden gegaan met o.m. Elli Izeboud (partijvoorzitter). Eerst verbleef deze CPN-delegatie (met de leden van het Dagelijks Bestuur Frank Biesboer en Karel Hoogkamp, en partijbestuurders Pans van der Veen en Joop Morriën) in Beijing. Aansluitend reisden Izeboud, Hoogkamp en Morriën voor enkele dagen naar Pyongyang. Bij terugkeer schreef Joop Morriën enkele artikelen in De Waarheid. In 1989 was Morriën opnieuw in Noord-Korea, ditmaal om er de festiviteiten ter gelegenheid van de Akkoorden van Panmoenjon bij te wonen. Begin zestiger jaren, toen de CPN een koers van ‘autonomie’ insloeg werden in De Waarheid enkele artikelen gepubliceerd door Paul de Groot onder de kop 'Een stem uit de verte'. Met deze stem werd de leider van de Koreaanse Arbeiderspartij, Kim Il Sung, aangeduid, die destijds in enkele publicaties de zelfstandige koers van zijn partij had beschreven. Deze koers zou ook in latere periodes worden aangehouden. Kim Il Sung verkondigde de zogeheten ´Juche´-idee. Dit idee kwam er globaal op neer, dat in Noord-Korea een volstrekt eigen weg naar een socialistische maatschappij werd betreden, die geen enkele vergelijking met andere landen zou hebben. De Groot herkende in de opvattingen van Kim Il Sung veel elementen, die in de autonome koers van de CPN - ook en vooral op internationaal gebied - een grote rol speelden, los van enige bemoeienis van welke communistische ´centra´ in de wereld dan ook. In die tijd werd vanuit de CPN min of meer op dezelfde manier aangekeken tegen de politieke koers van Ceausescu in Roemenië, die zich op sommige momenten scherp afzette tegen de politiek van Breznjev's CPSU. Op 2 mei 1978 kwam een delegatie van de Noord-Koreaanse partij naar Amsterdam voor besprekingen met de CPN. In De Waarheid van 3 mei werd daarover een kort bericht gepubliceerd. Jaap Wolff, Joop Morriën, en ik waren hierbij aanwezig. (Ook in 1972 had een grote Noord-Koreaanse delegatie een bezoek aan de CPN gebracht). Een of twee keer per jaar kwam het hoofd van de diplomatieke vertegenwoordiging van Noord-Korea, Ri Dong Hyok, vanuit Parijs naar Amsterdam. In de periode 1978 tot november 1982 is Ri Dong Hyok enkele keren in Amsterdam voor een gesprek met CPN-voorzitter Henk Hoekstra. Hij gaf dan een uitvoerige uiteenzetting over de NoordKoreaanse politiek. In de periode 1986 tot juni 1991 is zijn opvolger, en ook Kim Yong Sok (eerste plaatsvervangend hoofd van de internationale afdeling) enige keren in Amsterdam geweest. Zowel in Parijs als in Amsterdam heb ik met hen gesproken, onder meer in de zomer van 1988. Kim Yong Sok kwam toen met de uitnodiging om naar Pyongyang te komen. (Zowel met Elli Izeboud als met de Indonesië-commissie van de CPN heb ik van tevoren contact gehad, alvorens de reis in Parijs te fiatteren.)
- 48 -
Vermeldenswaard is nog, dat Kim Yong Sok in onze bespreking in Amsterdam steun vroeg voor het oprichten van een ‘vriendschapsvereniging’ Nederland-Korea. Na ruggespraak met Jaap Wolff heb ik hem kort nadien meegedeeld, dat de CPN daaraan geen enkele behoefte had en - gezien de slechte ervaringen met Oosteuropese landen - daaraan geen medewerking zou verlenen. Een andere suggestie om hulp bij het verzamelen van namen en andere gegevens van in Nederland geadopteerde Koreaanse kinderen heb ik van de hand gewezen.
Pyongyang Medio augustus 1988 reisden Tinie en ik eerst naar Oost-Duitsland en brachten twee weken door in Suhl, een plaats in het zuidwesten. We verbleven daar in een vakantiehuis van de SED. We bezochten onder meer Erfurt en Weimar. Aansluitend reden we naar Oost-Berlijn, waar we op 6 september incheckten voor de vlucht naar Pyongyang. De benodigde visa had ik tevoren met de Noord-Koreaanse vertegenwoordiging in Parijs geregeld. Na tussenstoppen in Moskou en Beijing arriveren we dan in Pyongyang.
Verslaggevers van radio Pyongyang, die de bezoeker naar zijn eerste indrukken vragen We wandelen van het vliegtuig naar de aankomsthal; er klinkt muziek door de luidsprekers, enkele tientallen meisjes in kleurige lange jurken zwaaien met bloemen en roepen ons onverstaanbare welkomstgroeten toe. In de hal wordt een Engels sprekende tolk/gids geïntroduceerd; hij heet Kim. Hij is al vele jaren werkzaam bij de Noord-Koreaanse partij en later vertelt hij ons ook enige tijd lid van het centrale comité te zijn geweest. Zijn volledige naam is Kim Sang Rok; hij was afdelingshoofd bij het ‘Instituut van Internationale Studies’. Met hem zouden we gedurende ons verblijf optrekken.
- 49 -
Pyongyang maakt op ons een nogal statige indruk; veel gebouwen en nog meer woonblokken. Op de straten en wegen erg weinig verkeer, behoudens wat vrachtwagens en de officiële limousines. Een erg schone stad. Door de stad stroomt de rivier de Taedong. Van Pyongyang is bekend, dat het ten tijde van de Koreaanse oorlog aan het begin van de vijftiger jaren door de Amerikaanse luchtmacht is platgebombardeerd. Hier en daar wordt er nog gebouwd, maar dat heeft te maken met de Olympische Spelen. Deze zijn aan de hoofdstad van Zuid-Korea, Seoel, toegewezen. Er is de afgelopen jaren op initiatief van het Internationaal Olympisch Comité langdurig onderhandeld door regeringsdelegaties van Noord- en Zuid-Korea om tot een opdeling van de Olympische Spelen te komen. Uiteindelijk zijn deze onderhandelingen op niets uitgelopen. Noord-Korea had kennelijk op een aantal sporten gerekend, want we brengen o.m. bezoeken aan een spiksplinternieuw zwemstadion, een basket- en volleybalaccommodatie, een groot tafeltenniscentrum en ook aan het grote stadion, dat bijna is afgebouwd. Alleen de plastic stoeltjes moeten nog worden geïnstalleerd, maar de ingenieurs die ons op het grasveld te woord staan vertellen dat het overgrote deel van de werkzaamheden achter de rug is. Het stadion zal in 1989 worden gebruikt voor de opening van het "Wereldjeugdfestival", dat sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog - op een enkele uitzondering na - in Oosteuropese landen is georganiseerd. Onze accommodatie in Pyongyang is een villa op een compound, die eveneens voor de Spelen is ingericht. Op een heuvelachtig terrein van enkele hectaren staan verspreid villa-achtige huizen, die als huisvesting dienen voor een aantal buitenlandse gasten. Er zijn wegen aangelegd en er staat een gebouw, waarin een restaurant is gevestigd. In onze villa logeren ook twee Portugezen, die we slechts een keer bij het ontbijt in de zitkamer hebben gezien. De toegang tot de compound is met een hek afgesloten en wordt door militairen bewaakt. In Pyongyang brengen we bezoeken aan een muziekschool voor kinderen en een sportschool, waar jongeren repetities houden aan springtoestellen en ringen. Uiteraard ook aan enkele monumenten, zoals dat voor de gevallenen en een locatie, waar Kim Il Sung heeft geleefd.
We reizen een keer per auto naar de havenstad Nampo. Er zijn daar stuwdammen en meren aangelegd. In het informatiecentrum staat een technicus ons te woord; tot onze verbazing heeft zij nooit iets gehoord over de drooglegging van het IJsselmeer en andere bekende waterbouwkundige objecten in Nederland. Over de spiksplinternieuwe achtbaans verkeersweg rijden we weer terug naar Pyongyang. Op de weg zijn we nauwelijks auto's tegengekomen. Kennelijk is ook deze autoweg in het kader van het Olympische gebeuren aangelegd en stond Nampo op de nominatie voor de organisatie van watersporten. We bezochten in de loop van ons verblijf ook een glasfabriek, waar de arbeidsomstandigheden erbarmelijk waren.
- 50 -
Manifestaties Er vinden in Pyongyang enkele manifestaties ter gelegenheid van de veertigste jaardag van de republiek plaats.
.
Een van de vele massabetogingen, die begin september 1988 in Pjongjang plaatsvonden ter gelegenheid van het 40 jarig bestaan van Noord Korea
De grootste is een enorme parade, met vele tienduizenden deelnemers. Er staan bij het erepodium twee grote militaire orkesten, die afwisselend marsmuziek ten gehore brengen. De parade duurt vele uren en is een oneindige stroom van demonstranten, die in allerlei kleuren gekleed gaan en vlaggen, spandoeken en vlaggetjes met zich voeren. Volgens de Pyongyang Times namen meer dan een miljoen mensen aan deze manifestatie deel. Al vroeg in de ochtend werden we met een auto naar het pleintje nabij dit podium gebracht. Kim deelde mij mee, dat ik op het rostrum een plaats had en dat Tinie op een nabijgelegen tribune zou kunnen zitten. Maar ik zei tegen Kim dat ik dat niet van plan was en dat we gewoon bij elkaar zouden blijven. De chef protocol werd erbij geroepen en die regelde dat wij beiden op het rostrum kwamen te staan. Het was overdekt en er waren verfrissingen, en het was in de enorme hitte die zich enkele uren later voordeed wel uit te houden. De meeste buitenlandse gasten bevonden zich op open tribunes, aan weerszijden van het rostrum gelegen.Ik had mijn super-8 camera meegenomen en heb heel wat cassettes kunnen volmaken. Op het rostrum hadden bij het begin van de parade Kim Il Sung, Kim Jong Il, andere partijleiders en vooral generaals, plaatsgenomen evenals een stoet staatshoofden uit vooral Afrikaanse landen. Een tweede manifestatie vond een dag later plaats in een stadion, en bestond uit massaal uitgevoerde gymnastische demonstraties, met op de hoofdtribune ook vele duizenden deelnemers, die met het opsteken van vlaggetjes allerlei leuzen in beeld brachten. Ook hier erg veel marsmuziek. Ook wonen we nog een bijeenkomst bij die in een grote zaal wordt gehouden en waar de secretaris van de Pyongyangse partijorganisatie een toespraak hield. Er is geen vertaling; gids Kim heeft geen plaats in de zaal gekregen.
- 51 -
De vierde manifestatie, waarvoor we worden uitgenodigd vindt op een ochtend plaats in een buitenwijk van Pyongyang. Het is een soort van toneelzaal met naar schatting 400 bezoekers. Alle plaatsen in de zaal zijn bezet. Op het podium nemen vertegenwoordigers van politieke partijen uit diverse landen plaats, o.m. vertegenwoordigers van de DKP (Deutsche Kommunistische Partei), en de zich noemende "Socialistische partij van Spanje" in de persoon van Santiago Carrillo. Hij was eerder algemeen secretaris van de PCE, maar uit ongenoegen over de koers van de PCEgericht op een brede coalitie van progressieve partijen en bewegingen in Spanje - was hij uit de PCE gestapt en had een eigen partij opgericht. De toespraak van Ludwig Müller van de DKP is gematigd van inhoud voor wat betreft zijn verwijzingen naar de Grote leider Kim Il Sung. Carrillo gaat in dit opzicht een stukje verder. In mijn toespraak tot de zaal is iedere verwijzing naar Kim Il Sung weggelaten; ik heb in de aanloop tot deze spreekbeurt dan ook het nodige te verstouwen gehad. Onze tolk Kim gaf mij namelijk de in het Engels gestelde tekst terug met het verzoek die toch wat meer aan te scherpen, vooral als het ging om ‘successen’ die Korea onder leiding van Kim Il Sung had gemaakt. Ik bracht enkele wijzigingen aan met mijn ballpoint en verheugd vertrok Kim weer naar de 'vertaalafdeling'. Niet veel later kwam hij weer terug en deed hetzelfde verzoek. Het ritueel herhaalde zich. Wijzigingen heb ik niet aangebracht, alleen hier en daar een paar woordjes gehergroepeerd. Achteraf was ik nogal verbaasd dat het voorzitterschap van deze bijeenkomst in handen was van Pak Yong Hok, plaatsvervangend hoofd van de internationale afdeling. Tijdens mijn toespraak, die overigens hoofdzakelijk bestond uit het voorlezen van de vertaling door onze tolk Kim, kwam er geen enkele reactie vanuit de zaal. Na afloop - zo vertelde Tinie, die op de eerste rij in de zaal zat - bewoog Yong Hok kort zijn beide handen en klonk er applaus. Zodra hij zijn handen had neergelegd, verstomde direct het handgeklap. Bij Müller en vooral Carrillo waren er wel tussentijdse reacties, maar dit gebeurde pas na een handgebaar van Pak Yong Hok. Ik heb met hem na afloop slechts heel kort van gedachten kunnen wisselen. Ik vroeg hem om een onderhoud met de leiding van zijn partij over een voor ons belangrijke kwestie te regelen. Hij zei me spoedig te zullen reageren. Alle buitenlanders vertrokken meteen na afloop van deze bijeenkomst zonder dat er contact was met de Koreaanse bezoekers.
Huang Yang Yob Onze eigen ‘Kim’ kwam al vrij snel met de boodschap, dat de secretaris van de Noord-Koreaanse Arbeiderspartij, Huang Yang Yob (verantwoordelijk voor alle internationale betrekkingen en kennelijk een van de belangrijkste personen in de top van zijn partij) mij wilde ontvangen. Dit gesprek zou plaatsvinden tijdens een diner, dat mij en Tinie werd aangeboden. (Later hoorde ik dat ik de enige van de 36 buitenlandse gasten was, die deze kennismaking met Huang ten deel was gevallen). Rondom de ronde tafel zaten diverse personen, waarvan ik alleen de chef van het protocol herkende. Ik werd voorgesteld aan Rim Sun Pil, hoofd West-Europa van de internationale afdeling. Onze Kim zat aan de overzijde samen met Tinie. Yang Yob sprak redelijk goed Engels en ik vroeg zijn aandacht voor het lot van de politieke gevangenen in Indonesië. (In die periode zaten nog verscheidene van hen in de gevangenissen van het Suharto-regime). Een van de redenen om dit punt onder zijn aandacht te brengen was gelegen in hei feit, dat het Cambodjaanse staatshoofd, prins Sihanouk, een vrij regelmatige gast was van de hoogste leiders van Noord-Korea. Ook onderhield Sihanouk contacten met het bewind in Jakarta. De concrete vraag aan Yang Yob was of hij zijn invloed en zijn contacten zou kunnen aanwenden om de aandacht van Sihanouk te vestigen op het lot van de politieke gevangenen in Indonesië en meer in het algemeen ook de aandacht van de Cambodjaanse regering. Dit was de inhoud van het gesprek dat ik met Huang Yang Yob heb gevoerd. Hij reageerde heel kort en op mijn vraag of hij het precies had begrepen antwoordde hij bevestigend. Hij omschreef de contacten met Cambodja als goed, maar weidde verder niet in detail uit. Hij zei alleen maar aan mijn opmerkingen aandacht te zullen besteden. Voor de rest had dit diner een vrij rumoerig verloop door de nogal luidruchtige conversaties van de Koreanen. We waren blij weer naar ‘onze’ villa te worden teruggebracht.
- 52 -
Herinneringen De herinneringen aan deze reis zijn nogal verschillend van aard. Aan de ene kant was er natuurlijk een dosis nieuwsgierigheid om eens een kijkje te nemen in Noord-Korea, zeker gezien de 'voorgeschiedenis' zoals ik die hierboven heb proberen te schetsen. De Koreaanse Democratische Volksrepubliek werd in 1948 gesticht min of meer als uitkomst van de Tweede Wereldoorlog. Korea had zwaar geleden onder de Japanse fascistische bezetting. Het zuiden kwam onder invloed van de Verenigde Staten, het Noorden kreeg een nauwe binding met de Sovjet-Unie en - na het uitroepen van de Chinese Volksrepubliek - ook met China. De Koreaanse Werkerspartij onder leiding van Kim Il Sung sloeg een autonome koers in, waarbij zowel met de Sovjet-Unie als met China vooral een sterke economische samenwerking werd nagevolgd. Na het gewapende conflict met Zuid-Korea en de Verenigde Staten (1950-1953) werd tussen beide landsdelen een demarcatielijn getrokken en een kilometersbreed niemandsland aan weerszijden ervan ingesteld. Sindsdien beschikken beide landen over een omvangrijk leger aan manschappen en wapens, die een loden last vormen voor de economie en sociale ontwikkeling. Over de feitelijke binnenlandse situatie was bijzonder weinig bekend. In de Noord-Koreaanse publiciteit wordt veel aandacht besteed aan de noodzaak tot 'hereniging' van beide landen; de Verenigde Staten worden als de grote boosdoener afgeschilderd. Ook tijdens ons bezoek is dat het geval, maar erg veel ontgaat ons omdat de Koreaanse taal een onoverkomelijke hindernis is en Engelstalige publicaties schaars zijn. Wel wordt duidelijk, dat vanuit Pyongyang veel contacten zijn met de vooral in Japan wonende Koreaanse gemeenschap. Vanaf de eerste dag van ons verblijf valt ons wel erg sterk op, dat het binnenlandse regime vrij rigide is en sterk hiërarchisch. We krijgen de indruk dat de bevolking in allerlei ‘groepen’ is ingedeeld. Zo valt het Tinie bij een bezoek aan de uitzichttoren van Pyongyang op, dat groepjes spelende kinderen in het plantsoen en het waterbassin aan de voet van de toren van elkaar gescheiden worden gehouden. Sommigen dragen een rood sjaaltje en worden van andere kinderen apart gehouden. Het ontgaat ons hoe de sociale ontwikkelingen in Noord-Korea zijn. Er valt op dat moment daarover weinig zinnigs te bemerken. Het staat buiten kijf, dat de aanwezigheid van buitenlanders - zowel van staten als van politieke partijen en bewegingen - door de Noord-Koreaanse leiders wordt aangegrepen om die uitstraling op zichzelf te concentreren. Dit gebeurt via de door hen gecontroleerde en gedirigeerde media (kranten, radio en televisie). In veel landen met dictatoriale regimes is dit een normaal verschijnsel. In Oosteuropese landen was dit eveneens het geval. Tijdens ons verblijf in Pyongyang werd overigens door de gezagsdragers bijzonder weinig moeite gedaan om de buitenlandse gasten van enige politieke informatie te voorzien. De media bleven voor de buitenlanders ontoegankelijk (het Koreaans is voor hen een onbegrijpelijke taal) en het enige dagelijkse contact bestaat uit hun begeleider(s), die zich over het algemeen alleen maar bezighouden met het regelen van autoritten en bezoeken aan wetenswaardigheden en het daar noodzakelijke vertaalwerk. Discussies en andere politieke gesprekken bleven daardoor achterwege en dat is nogal frustrerend. Ik noteer het bovenstaande in januari 2011 en laat dus alle ontwikkelingen, die Noord-Korea gezien de vele publiciteit sinds het najaar van 1988 over zich heeft afgeroepen, hierbij achterwege. Wel viel het me op, dat de voormalig Nederlands ambassadeur in China, Dirk Jan van den Berg, in een TV-uitzending van Buitenhof (10 oktober 2010) erop wees, dat in Noord-Korea wel degelijk door delen van de bevolking geprotesteerd wordt tegen wantoestanden. Volgens hem gaat het om honderdduizenden, die zich in uiteenlopende protestacties hebben geuit.
- 53 -
Ambassade Enkele dagen voordat we Huang Yang Yob ontmoetten bracht ik nog een bezoek aan de ambassade van de SovjetUnie in Pyongyang. Ik had Kim gevraagd een telefoontje te laten plegen met de ambassade om mijn komst vooraf aan te kondigen. Dit bezoek was nodig, omdat de ambassade in Den Haag mij geen visum kon (of wilde?) verstrekken, omdat er - zoals de tweede man van de ambassade, ambassaderaad Boerlakov zei - er geen fiat uit Moskou was binnengekomen. Ik had Boerlakov al verscheidene keren gezegd, dat ik door Zagladin was uitgenodigd om naar Moskou te komen als ik op de terugreis van Pyongyang zou zijn. Zagladin had dit tegen mij gezegd, toen ik hem in Parijs bij een bijeenkomst van de PCF ontmoette. Het ambassadegebouw in Pyongyang lag aan een met veel bomen omzoomde brede laan. Er was een groep vrouwen met bezems aan het werk en bezig bladeren op hoopjes bij elkaar te vegen. Het was een potsierlijk gezicht, want die hoopjes bladeren werden ook telkens weer uit elkaar geveegd. Zo werd de ambassade en het komen en gaan van bezoekers in de gaten gehouden. Onze eigen Kim zei ons, dat hij niet mee naar binnen mocht en dat hij in de auto zou wachten. In de ambassade stapten we de wachtkamer binnen, waar een gezelschap Zuid-Amerikanen druk met elkaar zat te praten en een partijtje aan het dobbelen was. Een bezigheid, die zij ook tijdens de heen- en terugvlucht druk bedreven. Vrij snel werden we ontvangen door de consul. Ik vroeg hem rechtstreeks contact te zoeken met Zagladin in Moskou ter fiattering van ons visaverzoek. De consul zei ons de volgende dag terug te komen. Toen we hem de volgende dag weer ontmoetten lagen de visa voor Moskou klaar.
Contacten Aan het eind van de week, het moet zaterdagavond zijn geweest, krijgen we een aantal buitenlanders op bezoek in ‘onze’ villa. Onder hen enkele mensen van Britse en Ierse progressieve bewegingen, een paar Zwitsers, en ook enkele oudgedienden, die ik al vele jaren ken, nl. Ludwig Müller en Ibn Norlund, secretaris van de DKP (Denemarken). Norlund heb ik zowel in Brussel als in Luxemburg een paar keer meegemaakt tijdens conferenties van communistische partijen van de EEG-landen. Onze ‘woonkamer’ zit aardig vol; iedereen heeft wat te drinken meegebracht. In onze koelkast vinden we Koreaans bier en frisdrank. Er ontspon zich een hele discussie over de gang van zaken in Noord-Korea; hoe in zo'n land zich zo'n personencultus heeft kunnen ontwikkelen. Iedere aanwezige heeft zo z'n eigen belevenissen na een week van manifestaties en bezoekjes aan allerlei instellingen zonder dat je eigenlijk veel te weten komt. Het valt me op hoe slecht men zich heeft voorbereid op dit bezoek aan Noord-Korea. Ibn Norlund, Ludwig Müller en ik praatten nog na over het handjeschudden, dat we met de beide Grote Kims hebben meegemaakt. Dit gebeurde eerder die week, op donderdag en alle buitenlanders werden toen naar een paleisachtig gebouw gebracht. Zij werden in een grote zaal langs de wanden in een lange rij opgesteld met ieder zijn eigen tolk bij zich. Tinie mocht hier niet bij zijn en zat elders in het gebouw een kopje thee te drinken. Mijn eigen Kim was bloednerveus en liet dit ook voortdurend blijken; voor het eerst van zijn leven zou hij oog in oog staan met de Grote Leider en diens zoon. Dat was de reden van zijn hypernervositeit; ik probeerde hem op zijn gemak te stellen door rustig met hem over koetjes en kalfjes te blijven praten. Maar ja, op een gegeven moment gaat 'het' gebeuren; er ontstaat enige beweging en licht rumoer bij de ingang van de zaal. De beide Kims komen binnen, vergezeld van een batterij fotografen en cineasten plus direct achter hen enkele oude generaals, die bijkans bijna bezwijken onder het gewicht van de vele tientallen onderscheidingen die zij aan de voorzijde van hun tenue meetorsen. Kim staat in het gelid links achter mij en zegt enkele zinnen tegen de eerste Kim, die mij vervolgens de hand schudt en weer verder loopt onder het licht van de vele lampen. Onze eigen Kim is zichtbaar opgelucht dat het voorbij is. We gaan Tinie zoeken en verlaten snel dit gebouw.
- 54 -
Moskou Op het vliegveld van Pyongyang neem ik afscheid van Kim Yong Sok; Tinie is al de vliegtuigtrap opgegaan en heeft een plaatsje in het toestel gevonden. Bij aankomst in Moskou blijkt er niemand op ons te wachten; in de VIP-room zit onze medereiziger, de Luxemburger. De gids, die hem komt ophalen, neemt ook ons mee naar het partijhotel aan de Dimitrovskaja Ulitsa. We worden vlot ingeschreven. De volgende ochtend lopen we Koschelov tegen het lijf, die net uit het restaurant komt (Koschelov is een van de mensen van de internationale afdeling, die "Nederland' in zijn portefeuille heeft). Hij constateert dat we goed zijn aangekomen en zegt dat Larissa (tolk Nederlands en gids) onderweg is naar het hotel. Koschelov stelt voor dat we twee dagen naar Leningrad (nu Sint-Petersburg) gaan, omdat Zagladin vooralsnog druk bezet is en pas overmorgen in staat is ons te ontmoeten. Dezelfde dag reizen we 's avonds met de Rode Pijl Expres (slaaptrein) naar Leningrad, bezoeken de Hermitage en reizen dezelfde avond met dezelfde trein weer terug. Die ochtend ontmoeten we Zagladin; aan zijn vergadertafel heeft ook plaatsgenomen een medewerker van Viktor Rykin. Een jaar eerder - tijdens de 70-jarige viering van de Oktoberrevolutie in Moskou, waar ik met Elli Izeboud aanwezig was - heb ik een nogal zware (politieke) aanvaring met Rykin gehad. (Het zou me niet verbazen als hij degene zou zijn geweest, die Boerlakov in Den Haag de opdracht gaf om geen visa te verstrekken). Met Zagladin hebben we een geanimeerd gesprek. Hij herinnert zich nog de gesprekken die in Moskou met Ina Brouwer zijn gevoerd. Zij was enkele jaren eerder in Moskou samen met Jaap Wolff. Op 26 september 1988 breng ik in het Dagelijks Bestuur van de CPN verslag uit van de bezoeken aan Pyongyang en Moskou. Tijdens deze vergadering merkt Ina Brouwer op, dat zij bij de besluitvorming over mijn reis naar Pyongyang niet aanwezig kon zijn en als dat wel het geval was geweest zich daartegen zou hebben gekeerd.
- 55 -
Hoofdstuk 15
China
De reis naar China was eind augustus en begin september 1991. Het sloot aan op het bezoek aan Moskou, waar we de (mislukte) poging om Gorbachov af te zetten hadden meegemaakt (19 tot 22 augustus 1991). Tinie en ik arriveren op dinsdag 27 augustus 1991 in Beijing, vanuit Warschau. In de Poolse hoofdstad hebben we enkele dagen doorgebracht nadat we Moskou op vrijdag 23 augustus per vliegtuig hadden verlaten, een dag eerder dan aanvankelijk was gepland. Op het vliegveld van Beijing worden we opgewacht door enkele medewerkers van de internationale afdeling van de Chinese Communistische Partij (CCP), onder wie Liu Jingxin, afdelingshoofd West-Europa, evenals een Nederlands sprekende tolk, Tsjang Xi Min. Hij heeft in België gestudeerd en spreekt Vlaams. Samen met Zhang Weyao, waarnemend afdelingshoofd van de internationale afdeling, zal hij ons vergezellen en tot ons vertrek uit China op alle mogelijke manieren assisteren. Na de nogal turbulente dagen in Moskou was het korte verblijf in Warschau een verademing. Maar zodra we in Beijing waren aangekomen begon de turbulentie weer enigszins op te spelen. Onze Chinese gastheren waren vanzelfsprekend zeer geïnteresseerd in onze belevenissen in Moskou; we behoorden immers tot de weinige buitenlandse ooggetuigen en hebben de terugkeer van Gorbachov, maar ook het dichttimmeren van het partijgebouw in Moskou, meegemaakt. Ons verblijf in Beijing is een vrij eenvoudig hotel, niet ver van het Tien An Menplein. Met Liu en Zhang zijn de eerste kennismakingsgesprekken en er wordt dan ook veel van tolk Tsjang Xi Min verlangd. Liu vertelt ons, dat het onderhoud met het centrale comité voor de volgende dag is voorzien. Dan zullen we de gasten zijn van Li Shuizheng, eerste waarnemend hoofd van de internationale afdeling en kandidaat-lid van het centrale comité van de CCP.
Amsterdam Enkele jaren eerder - om precies te zijn op 17 november 1988 - maak ik voor het eerst kennis met Li Shuizheng, als zij met een grote delegatie een rondreis maakt door West-Europa en daarbij ook ons land aandoet. In Amsterdam en Den Haag ontmoet zij ook vertegenwoordigers van andere politieke partijen (onder meer de Partij van de Arbeid) en parlementsfracties. Zij wordt vergezeld door de Chinese ambassaderaad Lin Qinping. Elli Izeboud, Joop Morriën en ik spreken met Li op het CPN-bureau aan de Hoogte Kadijk in Amsterdam. Zij kent Izeboud en Morriën nog van hun bezoek aan China in 1985. Aan het eind van dit gesprek nodigt zij mij uit om naar China te komen, op een door mij gewenst tijdstip. Zij zegt verder dat de ambassade hiervan op de hoogte is en dat er wat deze reis betreft voor de CCP geen problemen zijn. De jaren die hierop volgen zijn zeer problematisch, zeker wat China betreft. In juni 1989 worden op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing door het Chinese leger grootscheepse demonstraties voor meer democratie bloedig neergeslagen. Dit gebeurde op een moment dat er binnen de leiding van de CCP meningsverschillen over de te volgen politieke koers naar buiten zijn gekomen. Het Dagelijks Bestuur van de CPN stuurt een telegram naar de partijleiding in Beijing, waarin een scherp protest wordt verwoord tegen het militair ingrijpen en het gewelddadig optreden tegen vreedzame betogers. In de eerste maanden van 1991 beginnen de voorbereidingen voor het opheffingscongres van de CPN. De archievencommissie was zeer actief bezig met het verzamelen van archieven, ook internationaal. Zo werd het Wijnkooparchief in Moskou verkregen en naar Nederland overgebracht. Om twee redenen werd het nuttig gevonden om zowel Moskou als Beijing te bezoeken; eerst en vooral om in Moskou nog verdere archieven van de CPN in de Komintern te verkrijgen. In de twee voorgaande jaren was het grootste gedeelte van die archieven over de CPN al in kopie naar Nederland gekomen. (Joop IJisberg en Joop Morriën reisden enkele keren naar Moskou). Maar na opheffing van de CPN zou dit veel gecompliceerder zijn. Een tweede reden was om de besluiten tot opheffing in beide hoofdsteden uiteen te zetten. Er werden via de ambassades in Den Haag brieven verstuurd naar Moskou en Beijing. Met Li Qinping en ambassadeur Gao Zheng werd het verzoek om naar China af te reizen bevestigd; uit Moskou kwam het bericht dat de archiefstukken van de PKI uit het Kominternarchief waren gekopieerd en konden worden opgehaald.
- 56 -
Li Shuizheng
Eind augustus 1991 vinden in de Chinese hoofdstad gesprekken plaats met Li Shuizheng, eerste waarnemend hoofd van de internationale afdeling van de Chinese Communistische Partij. Deze foto is gemaakt kort voor de start ervan. Bij het gesprek met Li Shuizheng was de officiële tolk Nederlandse taal, Shi Huiye, aanwezig. Voorts enkele medewerkers van de internationale afdeling, onder wie Liu Jingxin, afdelingshoofd West-Europa. Ook onze eigen Tsjang Xi Min is er, maar hij zal zich niet met de vertaling bemoeien. Voorts zijn nog enkele andere medewerkers van de internationale afdeling aanwezig. (Shi heeft in het verleden voor alle CPN-delegaties en CPN-personen getolkt. Henk Hoekstra en Joop Wolff, die in de eerste maanden van 1982 afzonderlijk van elkaar naar China waren gereisd, hebben Shi eveneens meegemaakt.) Het grote voordeel is, dat ik in mijn eigen taal kan spreken in plaats van in één van de moderne talen. Allereerst geef ik een uitvoerige toelichting op het voorstel van het partijbestuur om de CPN op te heffen en te laten opgaan in Groen Links, de samenbundeling van PSP, PPR, CPN en EVP. Per 1 januari 1992 zal deze opheffing uiteindelijk zijn beslag hebben gekregen; het opheffingscongres van de CPN heeft in juni 1991 in Amersfoort plaatsgevonden. In september volgt het oprichtingscongres van Groen Links. Alle op het laatste congres gekozen leden van het partijbestuur zullen tot 1 januari 1992 alle lopende zaken afwikkelen. Ik breng in herinnering, dat al in 1989 tussen deze progressieve partijen officiële contacten waren om tot een verdergaande samenwerking te komen. Een en ander is versneld. De Commissie tot Beheer van de Archieven van de CPN zal zelfstandig als stichting blijven bestaan. Het tijdschrift Politiek en Cultuur zal op den duur worden opgeheven, maar zal nog een afloopperiode kennen. De Indonesiëcommissie van de CPN zal eveneens haar werkzaamheden vooralsnog voortzetten en te zijner tijd zelfstandig afronden. Ook Uitgeverij Pegasus blijft bestaan. Tinie licht nog toe dat voor een aantal van deze organen stichtingen in het leven zijn geroepen; dit is in ons land een gebruikelijke gang van zaken en de meest praktische juridische inbedding. Op het CPN-congres is besloten enkele legaten toe te kennen aan Groen Links, Politiek en Cultuur, het Verzetsmuseum in Amsterdam en het Comité Herdenking Februaristaking 1941. Deze vrij gedetailleerde toelichting werd door mij afgesloten met het verzoek of er in China nog voor de CPN relevante archieven aanwezig zijn en zo ja, of wij daarover zouden kunnen beschikken. Li Shuizheng kwam vervolgens aan het woord. (De onderstaande weergave is gemaakt aan de hand van de notities die door mij en Tinie zijn gemaakt. We hadden het voordeel van een tolk in de Nederlandse taal en daarom is deze weergave dus vrij gedetailleerd).
- 57 -
Li Shuizheng brengt in herinnering dat in de loop van de tachtiger jaren twee voorzitters van de CPN bezoeken aan China hebben gebracht (in 1982 Henk Hoekstra en in 1985 Elli Izeboud). Dit tekent de traditie van "vriendschap en solidariteit" die tussen beide partijen is opgebouwd. Deze contacten werden al in de periode van de Komintern ontwikkeld. Nadien zijn ze geruime tijd onderbroken geweest, maar in het begin van de tachtiger jaren weer geactiveerd. Zij wijst er voorts op, dat tijdens de besprekingen van Hoekstra en Hua Yaobiang enkele principes zijn geformuleerd, waarop betrekkingen tussen communistische partijen gebaseerd dienen te zijn. (Een en ander vormt ook de kern van het slotcommuniqué dat door de beide partijleiders in juni 1982 werd gepubliceerd.) Het jaar 1989 werd een bijzonder moeilijk jaar voor China. In West-Europa ontstonden vele moeilijkheden, omdat men daar niet goed op de hoogte was van de ontwikkelingen in China, aldus Li. Zij vervolgt met te zeggen: “De door de CPN ondernomen stappen tot samenwerking in het verband van Groen Links worden door onze partij gerespecteerd. We hebben vertrouwen in uw partijbestuur, dat het beste weet wat er in de toekomst moet gaan gebeuren. De CCP is bereid tot het onderhouden van contacten met de stichtingen, die na de opheffing van de CPN zullen blijven bestaan. De CCP wacht wat dit betreft mogelijk initiatieven dan wel voorstellen van de zijde van de CPN af”. Voor wat de verzoeken om de archieven betreft, merkt Li op dat er uitgebreid onderzoek is verricht bij verschillende instituten in China. "Een en ander is nauwgezet gebeurd; we hebben echter geen relevante archieven kunnen vinden. China heeft zich zoals bekend in bepaalde periodes in een situatie van revolutionaire oorlogen bevonden. Wellicht dat sommige archieven zich in Moskou bevinden. Zodra wij in onze instituten nog materialen vinden, dan zullen we u daarvan op de hoogte stellen. Het is bekend dat er bijzondere betrekkingen bestaan tussen de CPN en de Communistische partij van Indonesië, de Partai Komunis Indonesia (PKI); na de staatsgreep (1965) zijn er wat ons betreft geen contacten meer geweest met de PKI. Velen zijn vertrokken, slechts enkele mensen zijn gebleven. Over hun documenten kunnen wij weinig zeggen. In de periode 1941 - 1965 zijn er bilaterale contacten geweest, maar over die periode beschikken wij niet over documenten en nadien zijn er geen contacten meer geweest “. Aldus Li. Vervolgens maakt zij enkele opmerkingen over Groen Links en merkt op: “Wij willen met alle soorten van partijen contact, ongeacht hun karakter of instelling. We doen dit op basis van de principes van niet-inmenging en erkenning van elkaars zelfstandigheid. Dit geldt niet alleen voor communistische partijen. Voor ons is er dus geen enkel probleem met Groen Links. Het programma van Groen Links is geen zaak van ons, maar een Nederlandse aangelegenheid. Dat is een interne kwestie van Groen Links. Daarvoor kunnen wij respect opbrengen. U kunt dit standpunt van ons aan Groen Links overbrengen. We begrijpen dat Groen Links een nieuwe organisatie is en dat zij druk bezig is zichzelf te profileren. We willen het initiatief aan Groen Links overlaten en ons in geen enkel opzicht opdringen”. Li benadrukt tenslotte dat de CCP geïnteresseerd is in de stichtingen van de CPN alsook in de activiteiten van Groen Links. Er worden over en weer nog allerlei vragen gesteld, o.m. wat de CPN bijvoorbeeld doet met haar tussentijds gekozen gemeenteraadsleden. Ik heb geprobeerd zulke vragen zo goed mogelijk te beantwoorden en ook het belang onderstreept, dat historici van beide landen altijd toegang dienen te hebben tot archieven van politieke partijen en bewegingen. Na een korte pauze worden de gesprekken voortgezet. Li komt te spreken over de politieke ontwikkelingen sinds de stichting van de republiek China in 1949. Pas vanaf 1952 is een eerste begin gemaakt met vormen van sociale opbouw. In de periode tot 1978 zijn er op tal van gebieden successen geboekt. Er moesten heel veel problemen op het gebied van de voedselvoorziening en van kleding worden opgelost voor een bevolking die destijds rond de 800 miljoen zielen lag. Het vroegere systeem van uitbuiting werd afgeschaft en in de plaats van een semikoloniaal systeem werd in primaire zin een socialistisch systeem opgebouwd. In een periode van 25 jaar werden tal van industrieën opgebouwd, onder meer ook een auto-industrie en atomaire fabrieken. Op deze terreinen zijn echter door onervarenheid ernstige fouten gemaakt. De grootste fout was het sjabloonachtig overnemen van de activiteiten die in de Sovjet-Unie werden ondernomen. De reële situatie in China werd niet in acht genomen. Een gevolg hiervan was ernstige schade aan de productiekrachten. In plaats daarvan werd een politieke strijd ontketend, werd dit op de eerste plaats gezet en zwaar overdreven.
- 58 -
De culturele revolutie van 1966 tot 1976 was hiervan het resultaat; de economische opbouw liep daardoor ernstige stagnatie op. Het klakkeloos overnemen van Russische modellen is funest gebleken, en dat gold ook voor andere nog niet ontwikkelde landen. De fouten van de Sovjet-Unie zijn nu duidelijk geworden; ook voor China in nog meer ongunstige zin. Economische wetten - ook die van de wareneconomie - werden genegeerd. Economische hervormingen werden veel te haastig doorgevoerd. Op het gebied van de productie werd als het ware ‘té socialistisch’ te werk gegaan met alle nadelige gevolgen van dien. Rond 1976 nam de partijleiding de eerste maatregelen om deze gang van zaken ten goede proberen te keren onder het motto de ‘waarheid zoeken op basis van de feiten’. Het partijcongres van 1978 stelde de ontwikkeling van de productiekrachten centraal en in de tachtiger jaren kwam een verdere modernisering van de opbouw op gang. Het doel was om China tot een moderne staat om te vormen en de nationale productie in eerste aanleg te gaan verdubbelen. Nu aan het begin van de negentiger jaren kunnen we zeggen dat de gemiddelde Chinese burger tamelijk prettiger is gaan leven. De jaarlijkse productie ligt rond een waarde van honderd miljard dollar; er zal een vermeerdering naar 600 miljard moeten gaan plaatsvinden, wat nog altijd de helft is van wat in Nederland al is bereikt. Van belang is dat eerder gemaakte fouten worden gecorrigeerd. In 1988 bleken de doelstellingen, die voor 1990 waren gesteld, te zijn gerealiseerd. De jaarlijkse industriële productieaanwas was maar liefst 6,3 procent. Een apart probleem vormde het platteland. China kent een grote agrarische bevolking, maar veel boeren zijn werkloos omdat er in feite te weinig landbouwgronden zijn. De ontwikkeling van de industriële activiteiten zijn sinds het begin van de tachtiger jaren op het platteland enorm toegenomen. Dit heeft al meer dan negentig miljoen arbeidskrachten geabsorbeerd. Er zijn 110.000 industriële projecten van de grond gekomen.In 76% van de provincies bestaan nu algemene scholen; meer dan 4,35 miljoen mensen hebben een hogere schoolopleiding kunnen volgen. In tien jaar tijd heeft de plattelandsbevolking erg veel van de vooruitgang zelf kunnen proeven. Er is niet alleen veel collectief bezit; naast Chinees kapitaal wordt er ook erg veel buitenlands kapitaal aangewend bij het stichten van bedrijven. Dit kan alleen maar socialistische ontwikkelingen bevorderen. Tegen die achtergrond zijn ook enkele vormen van uitbuiting toegelaten; planeconomie en marktregulering zijn nu schering en inslag. Zij verhouden zich nu fifty-fifty. Na deze aanloop vervolgt Li Shuizheng met te zeggen, dat …”China op dit moment voor het buitenlandse kapitaal is opengegooid, ook voor expertise. Er zijn vijf economische zones gevormd, onder andere in het gebied van Shenzhen. Voorts zijn veertien steden aan de kust aangewezen, waar buitenlands kapitaal zal worden geïnvesteerd in industriële en andere bedrijven”. China verwelkomt het verdwijnen van de Koude Oorlog; politieke hervormingen zijn nodig, ook in de richting van een politieke democratie. Ook op dit punt zijn klakkeloos Sovjetvoorbeelden overgenomen. China dient eigen methoden te ontwikkelen. Grondwet en kiesstelsel verdienen ingrijpende verbeteringen; wel wordt aan het systeem van het Volkscongres vastgehouden; daarin werkt de CCP samen met nog een achttal andere politieke bewegingen. Met hen is een samenwerkingsverband gesloten, waarin kritiek over en weer een eigen plaats heeft. Oppositiepartijen bestaan er niet. De economische opbouw neemt een centrale plaats in; het draagt politieke kenmerken. Bij verliezen bij de economische opbouw zijn ook verliezen op politiek gebied onvermijdelijk. Aan de leidende rol van de CCP wordt vastgehouden, zonder deze rol zouden de zware taken niet in uitvoering genomen kunnen worden. De partij heeft in de voorbije periode van 42 jaar zeer veel fouten gemaakt en tekortkomingen gekend. Ze staat aan vele beproevingen bloot; het aan de macht zijn roept ook corruptie en machtsmisbruik op. Ook treden decadente verschijnselen bij het hogere kader aan de oppervlakte. Velen zijn op eigen winstbejag uit. De recente grote overstromingen in delen van China hebben overigens duidelijk laten zien, dat de relaties tussen de CCP en de volksmassa's erg goed zijn. De overstromingen hebben schade in 27 provincies veroorzaakt. Meer dan 220 miljoen mensen kwamen in grote moeilijkheden; er vielen 2000 doden te betreuren. Meer dan 13 miljoen mensen kwamen als gevolg van de overstromingen in een isolement terecht en konden geen kant meer op. Maar mede dankzij de inzet van veel vrijwilligers en van het volksleger werden ook deze mensen gered. Ondanks deze enorme ramp heeft de economie zich niet alleen hersteld, maar ook verder ontwikkeld. Toen China door watersnoden werd getroffen zijn de mensen toch in hun eigen woongebieden gebleven en niet naar elders weggetrokken. Volgens Li is dit een duidelijk teken, dat de bevolking het "socialisme met Chinese kenmerken" ondersteunt.
- 59 -
"De noodzaak is er om de partijorganisatie voortdurend te versterken, en ook vast te houden aan haar voorhoederol. Er kan geen terugkeer van het kapitalisme zijn, maar wel perfectionering van het socialisme. China was een semikoloniale mogendheid geweest; Sun-Yat-Sen lukte het niet dat te veranderen. Alleen socialisme vormt de enige uitweg voor China." Li brengt in dit verband opnieuw de polarisering in de landen van Oost-Europa (vooral Oost-Duitsland heeft het volgens haar erg moeilijk) en vooral de Sovjet-Unie ter sprake; ook zijn er problemen in landen als Albanië en Italië. Er bestaat volgens haar erg veel begrip bij leiders van Westelijke mogendheden voor de rustige situatie in China. In 1989 hebben een aantal mensen de grondwet overtreden, maar er is tegenover hen met mildheid opgetreden. “Velen weten niet wat er in 1989 is gebeurd in Beijing; een kleine groep maakte misbruik van de situatie en wilde invloed verwerven. Wij waren genoodzaakt in te grijpen. De ongeregeldheden duurden vijf dagen. Zou het Witte Huis in Washington dit hebben getolereerd? Zij hebben eerst wanorde gesticht, en toen een opstand georganiseerd. We moesten daartegen optreden. Wegens onze onkunde hebben we toen na vijf dagen ons leger ingezet. Wij kennen geen oproerpolitie en hebben niet de ervaring, die U in Uw land daarmee hebt. Maar wij beschikken nu wel over troepen die met zachte methodes en handen optreden”, aldus Li over de gebeurtenissen in juni 1989 op het Plein van de Hemelse Vrede. Zij komt opnieuw te spreken over de economische ontwikkelingen. De economie ondergaat wat zij noemt een 'oververhitting'; de groei is soms te groot, soms wel 20%. De economische hervormingen zullen verder moeten worden verdiept. Het moeilijkste daarbij is om de prijzen scherp in de gaten te houden en de bevolking tegen te hoge prijzen te beschermen. De gemiddelde jaarlijkse prijsstijging is op dit moment 2,1%. De internationale handel ontwikkelt zich in een hoog tempo; deze is nu al 18,1% meer dan vorig jaar. Er is sinds 1990 een stijging van meer dan tachtig procent aan buitenlandse investeringen. In het ‘jaar van de efficiëntie’, zoals we 1991 noemen, zijn hogere inkomens voorzien van bedrijfsarbeiders en boeren. Over de internationale situatie herhaalt Li Shuizheng, dat China het verdwijnen van de Koude Oorlog verwelkomt. Vastgesteld moet ook worden, dat Oost-Europa als gevolg van de ingetreden veranderingen haar stabiliteit heeft verloren. De oude patronen zijn weg, instabiliteit is er voor in de plaats gekomen. De jongste ontwikkelingen in de Sovjet-Unie zullen een negatieve invloed uitoefenen op de situatie in de wereld. Ook de Golfoorlog is een uiting van instabiliteit, zo ook de verzwakking van de Sovjet-Unie en van Oost-Europa. Amerika probeert van deze verzwakking gebruik te maken en gaat zich nog verwaander gedragen. Het blijft streven naar alleenheerschappij op wereldschaal. Amerika is aan de ene kant ambitieus, maar ondervindt bij dit streven ook grote problemen. China treedt op voor een rechtvaardige internationale ordening; voor een nieuwe economische orde die gebaseerd is op rechtvaardigheid en op basis van het principe van niet-inmenging. Het mag niet worden toegestaan dat één of een paar mogendheden de scepter over de wereld in handen hebben. De CCP treedt op voor normalisering van betrekkingen met communistische partijen; dit gaat minder snel dan de normalisering met sociaaldemocratische partijen in de wereld. Amado van de Italiaanse PSI is al op bezoek geweest; hij is de rechterhand van Craxi, die zich tegen isolering van China heeft uitgesproken, aldus Li. De PCI maakt erg veel drukte over de gebeurtenissen in Beijing van juni 1989. Maar wij willen ons gelijk niet opdringen; ook bij grote meningsverschillen moeten wederzijdse contacten mogelijk zijn. Aldus Li. Aan het slot van haar nogal uitgebreide referaat komt Li Shuizheng te spreken over Taiwan. “De verhouding tot Taiwan is van een geheel andere orde dan die tussen beide Duitslanden en de beide Korea's. De Verenigde Staten volgen de lijn van het bestaan van twee China's, waartegen wij ons verzetten. Wij hopen op begrip van de kant van de CPN voor ons standpunt.”
- 60 -
Aansluitend komt zij uitvoerig te spreken over de verhouding tot Tibet. Tibet was en is een deel van China. Zij geeft een historische schets van Tibet, die ver voor de jaartelling begint. Vervolgens keert Li terug naar de actualiteit. Volgens Li is de Dalai Lama een separatist. Geprobeerd wordt om via de ‘kwestie-Tibet’ het nationalisme aan te wakkeren. Sommige krachten willen dit ook in China. “Wij hopen dat de progressieve krachten in Nederland zich niet laten bedriegen”, aldus Li. Zij vervolgt met te zeggen: “Deze Dalai Lama is niet eens in Tibet geboren; het is een nepDalai Lama. Een zaak van mensenrechten? Voor Tibetanen is dat zonder meer belachelijk. In het verleden heeft er onder het regime van de Dalai Lama's altijd een uiterst wreed systeem bestaan. Wij hebben in Tibet mensenrechten ingevoerd”, zo rondt Li dit deel van haar verhaal af. De gesprekken met Li Shuizheng hebben ongeveer zes uur in beslag genomen.
Rondreis Gedurende ons verblijf in Beijing brengen we bezoeken aan de Verboden Stad, de Ming-graven, het Zomerpaleis; we zien de Chinese Opera en brengen uiteraard een bezoek aan de Muur. De autorit naar de Muur wordt door Shi gebruikt om ons nog een heleboel vragen te stellen over de verschillende stichtingen. We geven hem zo goed mogelijk antwoord.
Deze foto is genomen nabij de Chinese Muur. De tolken Nederlands, t.w. Tsjang Xi Min en Shi Huiye vergezellen Jan de Boo. Er volgt nog een afscheidsdiner van Li Shuizheng met Pekingeend op het menu. Vanuit Beijing vliegen we naar Xian, en bezoeken de tentoonstelling met het terracottaleger; daarna reizen we door naar Sjanghai en maken een boottocht over de Jangtse-Kiang. We bezichtigen de toen nog in aanbouw zijnde Nan Pu-bruggen en wegen over de rivier de Huang Pu. Ook bezoeken we het museum, dat voor het Eerste Congres van de CCP is ingericht. Op dit Congres was Henk Sneevliet (onder de schuilnaam Maring) namens de Komintern aanwezig. Ook hier deelt de directeur ons mee, dat er geen archiefstukken, waarom de CPN had gevraagd, bestaan en dat zij ons op dit punt dus niet behulpzaam kunnen zijn. Zij blijven wel geïnteresseerd in materialen die betrekking hebben op het leven en werken van Henk Sneevliet. Daarna gaan we nog naar Guangzhou (Canton) en van daaruit naar de economische zone Shenzhen. Interessant is het bezoek dat we in de omgeving van Guangzhou (Canton) brengen aan de woongemeenschap ‘De Vier Jaargetijden’. Het is een grote agrarische gemeenschap; het landbouwareaal omvat 2300 hectare; ongeveer de helft daarvan omvat de groenteteelt, de andere helft bestaat uit fruitteelt. Er wonen 25.000 mensen.
- 61 -
De gemeenschap heeft een eigen ziekenhuis van 170 bedden; er werken 400 verpleegsters. In het gebied bevinden zich vier apotheken. Er zijn 14 crèches. Vroeger was verblijf in het ziekenhuis gratis; nu moet er 20% van de verblijfskosten door patiënten zelf worden betaald. De overige kosten worden collectief gedragen. Mannen gaan met 60 jaar met pensioen; vrouwen met 57. Er zijn ongeveer 5000 gepensioneerden. In het gebied bevinden zich 18 scholen voor lager onderwijs; er zijn 6 middelbare scholen en er is 1 technische school. Er werken ongeveer 100 ingenieurs, en 600 andere technici en vakkrachten. Problemen zijn er op het gebied van management, vooral op technisch gebied. We krijgen van directie en technici heel veel cijfers over de productie te horen, ook over de inkomens en belastingen. In antwoord op onze vragen vertelt men ons, dat de huisvesting in de loop der jaren drastisch is verbeterd. Er zijn zeer veel nieuwe woningen in aanbouw genomen. De meeste woningen worden standaard geleverd met een TV-toestel, wasmachine en koelkast. In Shenzhen nemen we afscheid van onze begeleiders en rijden per taxi naar Hongkong, toen nog een Britse kolonie. Het hotel staat op het vliegveld; dus we hoeven niet ver te reizen. De terugreis naar Amsterdam gaat met toestellen van Pakistan Airlines via Bangkok en Karachi. Bij terugkeer in Amsterdam geven we het PKI-archief aan Joop IJisberg en Joop Morriën van de Archievencommissie; we lichten de gesprekken, die in beide hoofdsteden over de archieven zijn gevoerd nader toe. Volledigheidshalve heb ik een en ander nog in een notitie aan Joop IJisberg d.d. 11 november 1991 kort beschreven en vastgelegd.
- 62 -
Hoofdstuk 16
Andere landen in het Verre Oosten
Japan In de internationale communistische beweging heeft de Japanse Communistische Partij (JCP) gedurende vele tientallen jaren een zeer autonome positie ingenomen. Zij heeft zich in talrijke publicaties en stellingnames vrij scherp gekeerd tegen pogingen tot inmenging, die zowel door de CPSU als ook door de CCP, werden ondernomen. In de loop van de zeventiger jaren werden over en weer stappen gezet om tot een zekere normalisering te komen met de CPSU. Daartoe reisde een CPSU-delegatie, geleid door Sjoekalin, meerdere keren naar Tokio. (Sjoekalin was ook de leider van de CPSU-delegatie, die in het najaar van 1979 op uitnodiging van de CPN, een bezoek aan Nederland bracht). Afgezien van enkele incidentele contacten die er in de naoorlogse jaren zijn geweest, zijn de contacten tussen de CPN en de Japanse CP in feite tot stand gekomen door officiële bezoeken in de tachtiger jaren. Van 3 tot 9 september 1981 verbleef een delegatie van het partijbestuur van de JCP in Amsterdam. Deze delegatie maakte een rondreis langs enkele West-Europese landen en sloot dit af met een bezoek aan Amsterdam. Van deze afvaardiging maakten deel uit Tomio Nishazawa, waarnemend voorzitter van het presidium, Foshio Sakaki, lid van het presidium en Tomokazi Shirai, lid van het partijbestuur. De Parijse correspondent van "Akahata"( dagblad van de JCP), Yasuo Ogata, voegde zich in Amsterdam bij hen.
Deze foto is gemaakt in de bibliotheek van het partijgebouw aan de Hoogte Kadijk. Aan de tafel hebben plaatsgenomen Jaap Wolff, Foshio Sakaki, lid van het presidium, en Tomio Nishizawa, waarnemend voorzitter van het presidium, met in het midden CPN voorzitter Henk Hoekstra . Achter hen staan Joop IJisberg, Tomokazi Shirai, lid van het partijbestuur, en Jan de Boo. De besprekingen met deze delegatie werden van CPN-zijde gevoerd door Henk Hoekstra, Jaap Wolff, Joop IJisberg en mij. De delegatie heeft voorts nog gesproken met het DB-lid Joop Wolff (met als gespreksonderwerp de vredesbeweging in beide landen) en met de toenmalige hoofdredacteur van De Waarheid, Gijs Schreuders. Zij ontmoette verder de bestuurders Hans van der Velde en Jandirk Pronk van het Samenwerkingsverband Stop de Neutronenbom. Nishazawa had ook een gesprek met Annie van Ommeren-Averink, voorzitster van de Indonesiëcommissie van de CPN.
- 63 -
Annie van Ommeren-Averink, voorzitter van de Indonesiecommissie van de CPN voerde eveneens een gesprek met delegatieleider Nishizawa.
In het artikel 'Japanse communisten Amsterdam', dat in december 1981 in Politiek en Cultuur werd afgedrukt heb ik een vrij gedetailleerd verslag gegeven van het bezoek van deze delegatie. Aanvullend kan nog opgemerkt worden, dat de JCP over de ontwikkelingen in Polen nagenoeg hetzelfde standpunt had als de CPN, namelijk dat er een vrije en democratische ontwikkeling in dat land gewenst was en dat buitenlandse inmenging diende te worden afgewezen. Nisizawa zei, dat zij goed op de hoogte waren van het standpunt van de CPN en ook van de stap, die de CPN ondernam ten tijde van het congres van de Tsjechoslowaakse Communistische Partij KSČ. De CPN liet toen zoals bekend haar vertegenwoordiger naar dit congres, Joop IJisberg, vanuit Praag terugreizen, toen de Tsjechoslowaakse partijleider Husák zich in zijn rede op grove wijze te buiten ging aan aantijgingen aan het adres van het vakverbond 'Solidariteit' en zich voorts rechtstreeks mengde in de binnenlandse aangelegenheden van Polen. Nishizawa merkte naar aanleiding hiervan onder meer op, dat zij kritiek hadden geuit op de wat hij noemde 'te zwakke houding' van hun eigen gedelegeerde in Praag. Nishizawa kwam tot deze opmerking, nadat hij een schets had gegeven over de periode in de zestiger jaren, toen de leiding van de JCP door de CPSU onder zware politieke druk werd gezet, omdat zij in haar internationale opstelling niet de zijde van de CPSU koos (met name ging het daarbij om de relaties tussen de Sovjet-Unie en China). Ten tijde van de Amerikaanse agressie tegen Vietnam werd door de CCP politieke pressie op de JCP uitgeoefend. De JCP gaf niet toe aan de eis van Mao c.s. om de CPSU en wat genoemd werd het 'Sovjetrevisionisme' in het openbaar te bekritiseren. Een delegatie van de JCP die in 1966 een bezoek aan Beijing bracht en toen een onderhoud met Mao had, verliet de Chinese hoofdstad zonder dat er een gezamenlijk slotcommuniqué werd uitgebracht. Kort daarna begon de 'culturele revolutie' in China. De JCP is er niet toe over gegaan om de betrekkingen te verbreken, ook niet als er 'heftige polemieken' werden gevoerd. De JCP heeft altijd de discussie gezocht, ook als er diepgaande meningsverschillen bestonden. Dit is een consistente lijn geweest van onze partij, aldus Nishizawa. Hij voegde hier nog aan toe, dat er een intensieve briefwisseling op gang was gekomen tussen de besturen van de JCP en de CPSU. Zodra persbureau Tass echter bepaalde artikelen in de pers van Japan ventileert, wordt zover nodig door ‘Akahata’ adequaat gereageerd, zodra de positie van de JCP hierbij in het geding is en het noodzakelijk is Tass van repliek te dienen.
- 64 -
Na de dood van Mao en de kritiek, die ook in China werd uitgeoefend op de nadelige gevolgen van de 'culturele revolutie' zijn de relaties langzamerhand weer op gang gekomen. Maar het heeft tot 1979 geduurd voordat er door China een inreisverbod voor Japanse communistische parlementsleden werd opgeheven. Er vinden sindsdien geen publicitaire aanvallen meer plaats op 'Akahata', aldus Nishizawa. Op vrijdag 21 september 1981 heb ik aan het Dagelijkse Bestuur van de CPN verslag uitgebracht van de gesprekken die er met Nishizawa zijn gevoerd. Over het gesprek met Annie van Ommeren van de Indonesië-commissie, waarbij ik ook aanwezig was, heb ik verteld, dat van Japanse zijde voornamelijk gesproken was over de invloed van het Japanse monopoliekapitaal in de Indonesische economie. Annie van Ommeren vroeg in dit gesprek in het bijzonder naar hun mogelijkheden om zowel in als buiten het parlement invloed uit te oefenen teneinde de druk op het Suharto-regime te vergroten. Met als doel verlichting te brengen in het zware lot van de politieke gevangenen in Indonesië. Ook vroeg zij aandacht voor het gegeven, dat in de loop der jaren wel enkele politieke gevangenen waren vrijgelaten, maar dat deze nog steeds niet hun burgerrechten hebben teruggekregen. Zij vroeg Nishizawa verder de mogelijkheid te onderzoeken om progressieve Japanse juristen initiatieven te laten nemen voor de politieke gevangenen in Indonesië en meer in het algemeen om in Japan tegen de doodstraf te ageren (zoals in Frankrijk was gebeurd). Nishizawa zegde toe deze punten bij terugkeer in Tokio te zullen bespreken. Niet onvermeld mag blijven, dat in 'Politiek en Cultuur' in een van de eerste nummers van 1982 een brief is gepubliceerd van Wim Schoutendorp (redacteur van De Waarheid), waarin hij kritiek uit op enkele passages in het P&C-artikel (Japanse communisten in Amsterdam).
Vietnam De contacten tussen de CPN en de Communistische Partij van Vietnam hebben zich hoofdzakelijk afgespeeld tussen Amsterdam en Parijs, en dan in het bijzonder de Vietnamese ambassade aldaar. Na de ineenstorting van het Zuid-Vietnamese marionettenregime en de aftocht van de Amerikaanse legers hebben in de daarop volgende jaren Vietnamese ambassadeurs en andere diplomaten hun weg naar Felix Meritis en later het partijgebouw aan de Hoogte Kadijk weten te vinden. In mijn notities zijn vele namen terug te vinden. En er zijn ook brieven, waarin van Vietnamese zijde aandacht wordt gevraagd voor de problemen, waarmee zij in de opbouw van hun verwoeste land mee te maken hebben gekregen. De Vietnamezen waren altijd goed op de hoogte van de politieke ontwikkelingen in Nederland, en uiteraard ook van de intensiteit van de solidariteitsbeweging zoals die zich vanaf het begin van de Amerikaanse militaire inmenging in de landen van Indo-China heeft gemanifesteerd en tot vele vormen van praktische hulpverlening heeft geleid. In dit verband wil ik zeker noemen het Medisch Komitee Nederland Vietnam, dat op initiatief van de arts/internist Fred Groenink werd gevormd en een grote reputatie heeft opgebouwd. In de solidariteitsbeweging kwam het uiteindelijk tot samenspraak en samenwerking tussen de CPN en de Partij van de Arbeid, die onder meer culmineerde in een openluchtmanifestatie op de 'Vietnamweide 'in Amsterdam, waar de voorzitters van beide partijen, Henk Hoekstra en Max van de Berg, het woord voerden. Vrij kort voor de ineenstorting van het Amerikaanse marionettenbewind in Saigon werd op initiatief van de jeugdbeweging een massale betoging en meeting georganiseerd in Utrecht. Een van de organisatoren hiervan was de toenmalige landelijk voorzitter van het ANJV, Han de Leeuw. Begin tachtiger jaren kwam Vietnam in een gewapend conflict met het buurland China. Chinese troepen overschreden de grenzen en het kwam tot gewapende schermutselingen. Een en ander viel samen met een solidariteitsbijeenkomst in Amsterdam en het lag voor de hand, dat de Vietnamese spreker op deze bijeenkomst, de secretaris van de Vietnamese ambassade in Parijs, Tran Van Lam, zich in zijn toespraak scherp tegen deze Chinese inval afzette.
- 65 -
Zoals bekend heeft Vietnam in het buurland Cambodja met het inzetten van het Vietnamese leger een einde gemaakt aan het moordenaarsregiem van Pol Pot, dat vanuit China actieve steun kreeg van de "Bende van Vier". De ChineesVietnamese spanningen hebben vooral een etnisch-culturele achtergrond en duren nog steeds voort. Anno 2012 circuleren er in de internationale media voortdurend berichten, dat mogelijke vindplaatsen van olie in de oceanen, die zowel aan Vietnam als China grenzen, de rivaliteit tussen beide mogendheden weer doet aanwakkeren.
Indonesië De gebeurtenissen van september 1965 met als centraal element de staatsgreep van Suharto c.s. en de georganiseerde moordpartijen in Indonesië, hebben een enorme impact gehad, niet het minst op onze internationale activiteiten en werkwijze. Op de Berlijnse conferentie van Europese communistische partijen in juni 1976 - het begin van de terugkeer van de CPN op internationaal gebied na een te lange periode van stilstand op dit gebied - heeft partijvoorzitter Hoekstra duidelijk gemaakt, hoezeer de CPN zich verbonden voelt met de vervolgde Partai Komunis Indonesia (PKI). Bij het schrijven van deze passages wil ik een enkel moment weergeven van wat er in die maanden van 1965 feitelijk is gebeurd. Elizabeth Gilbert, schrijfster van de bestseller 'Eten, bidden, beminnen' ('Eat, pray, love') merkt namelijk in haar beschrijving van het Indonesische eiland Bali over de gebeurtenissen ten tijde van de militaire machtsgreep van Suharto c.s. in 1965 het volgende op (pag.339) ….”Na een couppoging in 1965 werden er nationalistische soldaten naar Bali gestuurd met de namen van iedereen die ervan verdacht werd communist te zijn. In ongeveer een week baanden de nationalisten, aan alle kanten bijgestaan door de plaatselijke politie zich moordend een weg door het land. Tegen de tijd dat ze uitgemoord waren, lagen de prachtige rivieren van Bali vol met honderdduizend lijken.” Er is weinig fantasie voor nodig om zich voor te stellen hoe het destijds in andere delen van de Indonesische archipel is toegegaan. In zijn boek 'Indonesië liet me nooit weer los' heeft Joop Morriën een indringend en allesomvattend beeld geschetst van de betrekkingen tussen de CPN en de PKI. In mijn eigen herinneringen komt met name Sukatno naar voren, die als prominent figuur van de jeugdorganisatie 'Pemuda Rakjat' ook internationaal actief is geweest. In de jeugdbeweging heb ik hem op internationale bijeenkomsten verschillende keren kunnen ontmoeten, laatstelijk op een wereldcongres van de WFDJ in 1962 in de Poolse hoofdstad Warschau. Hij was daar samen met Suar Suroso, die als vertegenwoordiger van de 'Pemuda Rakjat´ deel uitmaakte van het secretariaat van de WFDJ in Boedapest. In het najaar van 1959 heb ik in Moskou de leider van de PKI, Aidit, mogen ontmoeten. In 1984 reisde de toenmalige Amsterdamse burgemeester Ed van Thijn als leider van de AMPRO (Amsterdam Promotie)-delegatie naar Jakarta. Hij werd onder meer vergezeld door de PvdA-wethouder Jan Schäfer, CDAwethouder Ennëus Heerma en hoofd Kabinet Burgemeester Philip van Tijn, die als kwartiermaker vooruit was gereisd. Op verzoek van CPN-wethouder Walraven heb ik toen ter informatie van Schäfer een notitie geschreven, waarin gewezen werd op de vele politieke gevangenen in Indonesië. Daarin werd Schäfer erop attent gemaakt, dat er naar schatting dertig gevangenen waren, die door de tribunalen van het Suharto-regime ter dood waren veroordeeld en behoorden tot de tot levenslange gevangenisstraf veroordeelden. Onder hen bevonden zich Sukatno, Soebektie en Moenir, aldus deze notitie. Daarin werd ook gewezen op de schrijver en dichter Ananta Toer, die in 1979 na een gevangenisstraf van veertien jaar werd vrijgelaten en sindsdien in Jakarta woonde. Nadat er in de pers berichten verschenen, volgens welke er door deze AMPRO-delegatie overeenkomsten met de gouverneur van Jakarta en andere Indonesische instanties akkoorden waren ondertekend, gaf Walraven een persverklaring uit. Daarin zegt Walraven, dat als deze berichten juist zouden zijn er zowel door het College van B. en W. als door de Gemeenteraad daartoe geen mandaat is gegeven. Enkele weken later vindt er over dit bezoek een raadsdebat plaats, waarin Jeroen Saris namens de CPN-fractie scherpe kritiek brengt op dit bezoek, dat zonder vooroverleg met de Gemeenteraad en evenmin met de betrokken raadscommissie tot stand is gekomen.
- 66 -
Volgens burgemeester Ed van Thijn lag dit bezoek echter in het verlengde van enkele jaren eerder gemaakte afspraken en paste het in het raamwerk van noodzakelijk te onderhouden economische betrekkingen. In Het Parool van zaterdag 1 september 1984 steekt Schäfer de vlag uit over dit bezoek. Volgens hem zouden alle projecten, die van stapel zouden gaan "de gewone mensen van Jakarta ten goede komen" en ook "aan de basisbehoeften van de mensen tegemoetkomen". Ik verwijs verder nog naar de besprekingen, die in november 1987 in Moskou door Elli Izeboud en mijzelf zijn gevoerd met Zagladin, vicevoorzitter van de internationale afdeling van de CPSU. De Indonesië-commissie van de CPN is op 17 december 1987 over dit gesprek geïnformeerd. Voor wat Indonesië betreft wil ik afsluitend alleen nog opmerken, dat in de loop van 1991 er uit Moskou de bevestiging kwam dat het PKI-archief met betrekking tot de Komintern beschikbaar was. In een eerder stadium had de in Amsterdam woonachtige voorzitter van de buitenlandse afdeling van de PKI in een schriftelijke verklaring de betrokken archiefinstantie in Moskou verzocht dit archief aan de CPN over te dragen. In de verslagen over Moskou heb ik in het deel dat aan de poging tot staatsgreep tegen Gorbachov is gewijd (augustus 1991) van dit PKI-archief melding gemaakt. Het is na terugkomst in Amsterdam aan de Archievencomissie van de CPN overhandigd.
- 67 -
Hoofdstuk 17
Afghanistan
Het is december 1979. Op de radio en de televisie worden vele berichten gepubliceerd over de landing van een omvangrijke Russische troepenmacht in Afghanistan. Waarnemend ambassadeur Timofjejev verzoekt telefonisch om een gesprek en komt met secretaris Loekin langs op het CPN-kantoor. Hij heeft een afschrift van een Tasscommuniqué bij zich, waarin staat dat de regering van de Sovjet-Unie heeft besloten "op verzoek van de Afghaanse regering een beperkt militair contingent naar Afghanistan te sturen om dat land te helpen zijn socialistische revolutie tegen aanslagen van buitenaf te verdedigen”. Beide diplomaten lijken een beetje ontstemd, omdat zij niet door Hoekstra worden ontvangen en het met mij moeten doen. Timofjejev dringt er nogal op aan, dat er iemand van de CPN naar Kaboel vliegt om zich ter plekke te vergewissen van de vredelievende bedoelingen van het Rode Leger. (Loekin zal dit punt in de weken daarna nog vele malen ter sprake brengen). Mijn antwoord is negatief van inhoud. De CPN weet heel weinig of eigenlijk niets over Afghanistan en de binnenlandse politieke ontwikkelingen. Het enige wat we weten is dat er een regering aan de macht is, die geleid wordt door Najibullah. Hij leidt een van de twee met elkaar rivaliserende 'communistische partijen'. De Afghaanse monarch Zahid is in 1973 afgezet en verblijft in ballingschap in Rome. Afghanistan grenst in het zuiden, achter de landen van de Kaukasus, aan de Sovjet-Unie. Het lijkt erop, dat de Russische inval hoofdzakelijk wordt ingegeven door de wens de zuidgrenzen wat sterker af te schermen van landen als Iran, waar moslimbewegingen sterke posities zijn gaan innemen. De Sovjet-Unie rekent Afghanistan tot de eigen invloedssfeer. Voor zover bekend nemen de Russische troepen vooral posities in rondom Kaboel en nog enkele stedelijke centra, evenals langs de wegen die Kaboel met de zuidgrenzen van de Sovjet-Unie verbinden. In de jaren die volgen worden de naar schatting 115.000 soldaten en het materieel van het Rode Leger in toenemende mate bestookt door milities van diverse Afghaanse verzetsbewegingen en wordt de Amerikaanse steun hieraan in toenemende mate opgevoerd. Vooral de Amerikaanse Stingerraketten en de Britse 'blowpipes' bezorgen de Russische troepenmacht enorm veel schade. Er gaan vele helikopters, vliegtuigen en tanks verloren. De Taliban wint aan invloed en krijgt openlijke steun van het Pentagon en de CIA. In Moskou komt in 1983 na de dood van Andropov Gorbachov als partij- en regeringsleider aan de macht. Toch zal het nog tot 1988 duren voordat in Moskou tot terugtrekking van alle troepen wordt besloten en hiertoe wordt overgegaan. Er gaan internationale onderhandelingen aan vooraf, in het bijzonder met de Verenigde Staten. In Genève worden binnenskamers de puntjes op de i gezet. Volgens sommige geruchten zou de Sovjet-Unie enige soepelheid hebben bepleit bij Washington, teneinde enige invloed in Afghanistan te kunnen blijven behouden. In ruil hiervoor zouden de Sovjets zich inschikkelijk willen tonen bij het regelen van ingewikkelde dossiers zoals van Namibië, Angola en Zuid-Afrika. Volgens sommige berichten zou het Rode Leger in Afghanistan 30.000 soldaten en officieren hebben verloren.
- 68 -
Hoofdstuk 18 Drieluik over Cuba Ik ben drie keer in de gelegenheid geweest naar Cuba te reizen; elke reis vond plaats rond de jaarwisseling (1980, 1985 en 1990). Het zijn stuk voor stuk bijzondere belevenissen geweest, omdat elke reis in geheel andere omstandigheden heeft plaatsgevonden. Bij de beschrijving van elke reis ben ik uitgegaan van mijn notities; soms maak ik een enkel zijstapje voor zover er plotseling herinneringen opdagen en ik de idee kreeg om dat toch maar te vermelden. De eerste reis naar Cuba maak ik met de voorzitter van de CPN, Henk Hoekstra. Het is een zeer ‘politieke’ reis.
Cuba 1980 Pedro Miret Prieto Zoals gezegd zijn CPN-voorzitter Henk Hoekstra en ik naar Cuba gereisd. Dit gebeurde op uitnodiging van het partijbestuur van de Communistische Partij van Cuba, de Partido Comunista de Cuba (PCC). We arriveren 10 januari 1980 in Havana.
Op de luchthaven "Jose Marti" wordt de CPN-delegatie ontvangen door o.m. het hoofd van de internationale afdeling, Jesu Montane Oropesa. Onze belangrijkste gesprekspartners in Cuba zijn Pedro Miret Prieto en Jésus Montané Oropesa, resp. lid van het politiek bureau en hoofd van de internationale afdeling van de PCC. Er hebben twee besprekingen met hen plaatsgevonden, tijdens de eerste heeft Henk Hoekstra de activiteiten van de CPN toegelicht; tijdens de tweede ontmoeting is Piedro Miret uitvoerig aan het woord geweest over de politieke activiteiten van zijn partij. Zijn toelichting heb ik aan de hand van mijn notities samengevat en gevoegd in het Cubadossier ten behoeve van het CPN-archief. Deze notities d.d. 22 januari 1980 spreken voor zich, maar ik wel toch enkele hoofdpunten ervan in deze beschrijving vermelden.
- 69 -
Vanzelfsprekend begint Miret zijn inleiding met een uitvoerige opsomming van de verworvenheden in Cuba op het gebied van de volksgezondheid. De kinderverlamming is volledig uitgebannen, dankzij de inspanningen van alle artsen en anderen in de gezondheidszorg; dit in schrille tegenstelling tot de situatie in Amerika, Engeland en tal van landen van Midden- en Latijns-Amerika. Zowel in de ziekenhuizen, poliklinieken en EHBO-posten is veel werk verzet om de kinderverlamming effectief te bestrijden. Miret prijst in dit verband vooral de inspanningen van de Comités ter Verdediging van de Revolutie (CVR’s), comités die overwegend uit vrouwen bestaan. Zij oefenen allerlei toezichtfuncties uit, vooral in buurten van de grote steden, maar ook in kleinere steden en dorpen. Dankzij al deze activiteiten is het verschil tussen ziektepercentage en sterftepercentage uiterst gering. Een tweede belangrijk punt in het betoog van Miret is de zeer moeilijke economische situatie, waarin Cuba zich bevindt. "….Cuba leeft van de verkoop van landbouwproducten, we zijn gedwongen landbouwproducten te verkopen. Dat is een probleem van onderontwikkelde landen. We krijgen lage prijzen, de import kost ons veel geld. Graan en tarwe moeten toch worden geïmporteerd, en hoewel Cuba een melkproducent is, moeten we toch melkproducten importeren. De suiker is goedkoper geworden, dankzij de daling van de waarde van de dollar. Groot voordeel heeft Cuba van haar betrekkingen met de Sovjet-Unie. De warenhandel met de Sovjet-Unie is uitstekend. Ten eerste is er de garantie van de aanvoer van olie en benzine. Cuba importeert naar schatting zeven miljoen ton ruwe olie op jaarbasis. Plus nog drie miljoen ton benzine. Van de suikeroogsten gaat een zeer groot deel naar de Sovjet-Unie en de met haar verbonden landen. De prijs die de Sovjet-Unie betaalt ligt veel hoger dan de wereldmartktprijs. …." Voor wat dat betreft - aldus Miret - kunnen we spreken over "ideale economische betrekkingen". Miret schetst vervolgens de situatie in de landbouw: hier bestaan er grote problemen. Het suikerriet is aangetast door de zwarte schimmel. Deze komt uit Afrika en is vanuit Argentinië steeds meer naar het noorden opgerukt. Twee jaren geleden bereikte deze schimmel Jamaica en nu is Cuba erdoor getroffen. De bestrijding van deze schimmel is heel gecompliceerd Op Cuba worden nu nieuwe soorten suikerriet aangeplant, maar ook dat is een ingewikkeld proces. De tabaksoogst is op Cuba tengevolge van de blauwe schimmel volledig vernietigd. Ook de "Roja" - een koffieziekte teistert zowel Cuba als andere landen van Latijns-Amerika. Maar met de tabak is het wat Cuba aangaat naar de woorden van Miret een complete tragedie. Het is een catastrofe. Castro heeft eens gezegd: 'Een orkaan is een natuurramp, maar wat we nu in de tabaksplantages meemaken is veel erger dan een hele reeks van natuurrampen. Na één orkaan is het land na een maand weer op peil. Maar een tabaksramp betekent, dat arbeid van vele jaren verloren gaat." Volgens Miret hebben de USA en Canada alle bestrijdingsmiddelen op de internationale markt opgekocht. "Tabak was voor ons het vierde exportproduct en dat valt dit jaar nu volledig weg. Er moesten tabaksverwerkende bedrijven worden gesloten. Ontslagen tabaksarbeiders krijgen zeventig procent van hun laatstverdiende loon", aldus Miret. Miret komt vervolgens te spreken over praktische alledaagse problemen. "Havana telt 1,4 miljoen inwoners. Er zou een schip uit Bulgarije aankomen met aan boord 1400 ton vlees. Maar het schip krijgt vertraging tijdens de zeetocht van Bulgarije naar Cuba. Dat gebeurt vaker. De geringste vertraging veroorzaakt moeilijkheden bij de aanvoer van olie of voedingsmiddelen. De Cubaanse bevolking is hieraan gewend geraakt. Het land kent geen grote consumptie en we proberen voortdurend zulke plotselinge omstandigheden aan de bevolking te verklaren. Bijvoorbeeld als het om de aanvoer van dit rundvlees gaat. De CVR’s zullen in buurten en bedrijven aan de slag gaan en tot in detail uiteenzetten wat er gaande is, zoals: het schip noemen, wanneer het schip wordt verwacht en wat er precies is gebeurd. Natuurlijk is Cuba bevoorrecht in vergelijking met omliggende landen. Cuba is verzekerd van olie, dat is voor minstens vijf jaar gegarandeerd." Miret brengt nog meer onderwerpen ter sprake, zoals de aanleg van kerncentrales, de productie van tin, de visserij, de aanbouw van citrusvruchten. Tenslotte spreekt Miret uitvoerig over de verhouding tussen stad en platteland. Er zijn op Cuba eigenlijk maar weinig boeren (campesinos); er staan er 226.000 geregistreerd, wat gelijk staat aan ruim één miljoen kleine boeren en hun gezinsleden. Van de laatste categorie zijn in de loop der jaren velen naar instituten en technische scholen gegaan. Daardoor verandert de algemene situatie ingrijpend. Op dit moment leeft ongeveer 37,5% van de bevolking op het platteland en ruim 64% in de grotere stedelijke centra (de bevolking telt rond de tien miljoen zielen).
- 70 -
Na Miret komt ook Jésus Montané aan het woord. Hij maakt een tour d’horizon door het Caraibisch gebied en Latijns-Amerika. De belangrijkste landen komen in het verhaal van Montané naar voren ten aanzien van het niveau van de betrekkingen met Cuba en de contacten van Cuba met progressieve en nationale bewegingen in die landen. Belangrijk punt vormen de relaties met de vooruitstrevende beweging van Nicaragua. In 1979 had het Front der Sandinisten onder aanvoering van Daniel Ortega en Tomás Borge een forse nederlaag kunnen toebrengen aan het dictatoriale bewind van Somoza. Opvallend is wel, dat Montané met geen woord spreekt over Venezuela, een van de belangrijkste olieproducerende landen in Latijns-Amerika. Hetzelfde geldt voor Suriname en de Antillen.
Programma In het najaar van 1979 werden de eerste afspraken gemaakt voor deze reis: een bezoek van CPN-voorzitter Henk Hoekstra, aan Cuba met het doel besprekingen te voeren met de leiding van de PCC. De voorbereidende contacten omvatten gesprekken in Den Haag en in Amsterdam met de toenmalige ambassadeur van Cuba in Nederland, Antonio Diaz. Een en ander resulteerde in een Cubaanse uitnodiging en uiteindelijk werd de reisperiode vastgesteld, t.w. begin januari 1980. De heen- en terugreis verliep via Oost-Berlijn; de internationale afdeling van de SED regelde de vliegreis naar Havana, evenals de terugvlucht. Op woensdag 9 januari 1980 arriveerden Hoekstra en ik in Oost-Berlijn, waar we in de loop van de middag een gesprek hadden met Hermann Axen, secretaris van de SED en destijds algemeen beschouwd als ‘tweede man’ binnen de SED-top en de DDR. Op donderdag 10 januari 1980 arriveerden we in de Cubaanse hoofdstad met een toestel van Interflug (de luchtvaartonderneming van de DDR). Op het vliegveld waren ter verwelkoming aanwezig de minister van Cultuur en lid van het politieke bureau van de PCC, Armando Hart, het hoofd van de internationale afdeling en lid van het centrale comité Jésus Montané Oropesa en sectorhoofd van de internationale afdeling Javier Ardizones. Aanwezig was ook Boris Coloma (tolk Duitse taal). Nog dezelfde dag hebben we in hotel Riviera een eerste overleg over het programma met Javier Ardizones. Op vrijdag 11 januari werd een bezoek gebracht aan de nieuwe woonwijk Alamar en het kustplaatsje Cojimar, waar Ernest Hemingway de laatste jaren van zijn leven heeft gewoond. In Havana werd vervolgens gesproken met Rafael Polanco, eerste plaatsvervangend hoofd van de internationale afdeling. Hierbij waren ook Javier Ardizones en Sylvia Nereida Perez (medewerkster van de internationale afdeling) aanwezig. In de loop van de avond werd ons door Polanco en Ardizones in het hotel verteld, dat Celia Sanchez, een belangrijke medestrijdster van Castro (sinds het begin van de revolutionaire beweging in de Sierra Maestra), na een slopende ziekte was overleden. Zij zou een staatsbegrafenis krijgen. Aangezien vele partij- en regeringsfunctionarissen hiervoor werden ingeschakeld stelden zij voor ons programma enigszins aan te passen. Afgesproken werd dat het eerste gesprek met de leiding van de PCC op maandag 14 januari 1980 zou gaan plaatsvinden. Derhalve vlogen Hoekstra en ik op zaterdag 12 januari 1980 eerst naar Santiago de Cuba, waar we enkele musea (Moncada en museum Frank Pais) bezochten en een ontmoeting hadden met José Ramon Balaguer, eerste secretaris van het partijdistrict Santiago de Cuba. Zondag 13 januari vlogen we weer terug naar Havana. Op maandag 14 januari 1980 vond de eerste ontmoeting plaats met een delegatie van PCC. Deze werd geleid door Pedro Miret Prieto, lid van het politiek bureau; andere delegatieleden waren Jésus Montané Oropesa, Javier Ardizones en Sylvia Nereida Perez. Boris Coloma trad als tolk op.Hoekstra gaf een uitvoerige uiteenzetting over de activiteiten van de CPN. 's Middags reisden we per auto naar Cienfuegos en spraken daar met Herrera, economisch specialist van de lokale partijorganisatie. Op dinsdag 15 januari 1980 bezichtigden we de suikerfabriek ‘Espartago’ en een suikerverladingsbedrijf in de haven. Er volgt een boottocht met aan boord als gesprekspartner Umberto Miguel, eerste secetaris van het partijdistrict Cienfuegos. De dag wordt afgerond met een bezoek aan het ziekenhuis van Cienfuegos. 's Avonds keren we terug in Havana.
- 71 -
Op woensdag 16 januari 1980 is er een gesprek bij de nationale leiding van de "Comités ter Verdediging van de Revolutie" en ontmoeten we op het ministerie van volksgezondheid De la Tores, plaatsvervangend minister en Raul Taladrid, directeur van de staatscommissie van economische samenwerking en Montalongo, ministerieel directeur voor medische uitrustingen. De tweede ontmoeting met onze Cubaanse gesprekspartners vond plaats op donderdag 17 januari 1980. Aansluitend hierop bezochten we in de namiddag Raul Roa, vicepresident van de nationale vergadering (parlement) en voormalig minister van Buitenlandse Zaken. Raul Roa speelde in de zestiger en zeventiger jaren een belangrijke rol op het internationale diplomatieke toneel, onder meer als woordvoerder van Cuba bij de Verenigde Naties. Na het gesprek met Raul Roa werden we op de Nederlandse ambassade in Havana ontvangen door ambassadeur drs. Verdonck en zijn echtgenote. Tijdens het diner viel af en toe de elektriciteit uit en werden door mevrouw Verdonck kaarsen aangestoken. (Overigens is het wegvallen van de elektriciteit een vaak voorkomend verschijnsel op Cuba; iedere toerist heeft dit wel eens meegemaakt). Ambassadeur Verdonck was uiteraard zeer geïnteresseerd in onze bevindingen. We hebben hem vooral geïnformeerd over onze gesprekken met directie en medewerkers van het ziekenhuis in Cienfugos en de functionarissen van het ministerie van volksgezondheid. We vertelden hem over het chronisch gebrek aan allerlei materialen, zoals ziekenhuisbedden, stoelen, matrassen e.d., zoals ons dat in Cienfugos was verteld. Verdonck beloofde een en ander in zijn eerstvolgende rapportage aan zijn ministerie in Den Haag op te nemen. Rond half negen 's avonds verlieten we de ambassade en keerden terug in hotel Riviera. Het zal kort voor middernacht zijn geweest dat Fidel Castro het hotel binnenkwam en onze kamers (een vleugel op de hoogst gelegen verdieping) binnenstapte samen met Jésus Montané, Javier Ardizones, Sylvia Nereida en tolk Boris Coloma.
Fidel Castro Tot het laatste moment waren Henk en ik in het ongewisse gebleven of we Castro nog die avond zouden ontmoeten. Tijdens het avondeten op de ambassade voelde Henk zich ziek; hij had last van zijn maag en vroeg mij of ik zo goed mogelijk de conversatie met de ambassadeur op gang wilde houden. Dat was wel de belangrijkste reden dat we de ambassade toch niet al te laat hebben verlaten en ons naar hotel Riviera lieten terugbrengen. Wat later op de avond merkte ik in de hal van het hotel enige opschudding; onze tolk (keurig gekleed met stropdas en al) liep er rond en ook Sylvia Nereida Perez kwam op een gegeven moment de hotelhal binnen. Ik ging naar boven en zei tegen Henk - die intussen zijn pantoffels had aangedaan - dat er gauw wel wat zou gaan gebeuren.
Henk Hoekstra en Jan de Boo schudden Fidel Castro de hand.
- 72 -
Kort daarna werd er op onze kamerdeur geklopt en toen ik de deur had geopend kwamen eerst enkele bewapende militairen naar binnen die alle vertrekken minutieus doorzochten en toen weer snel vertrokken. Even later stapte Fidel Castro naar binnen samen met de vier al genoemde personen. Castro bleek vrij goed op de hoogte te zijn van ons programma en van alle gesprekken en contacten in de voorbije dagen. Zijn eerste vraag was hoe onze ontmoeting met de Nederlandse ambassadeur in de vooravond was verlopen. We hadden op dit punt niet zoveel te melden, al ontging het ons beiden niet dat Castro vooral aan het ziekenhuisbezoek dacht en de mogelijke reactie daarop van ambassadeur Verdonck.
Op donderdag 10 januari 1980 komt Fidel Castro op bezoek. Links op de foto zijn Jesu Montane Oropesa en tolk Boris zichtbaar. Er komt vervolgens een uitvoerige gedachtewisseling op gang; wat onderwerpen betreft is er een snelle overstap van het ene thema naar het andere. Hoekstra kwam toch wel vrij uitvoerig te vertellen over de vredesbeweging in Nederland, de bewegingen tegen de neutronenbom en de kruisraketten. Hij vertelt over de sociale strijd, de in dat jaar opgelaaide stakingen in het Rotterdamse havengebied, niet onbelangrijk in de wereldhaven die Rotterdam ook toen was. Hij schetst ook de positie van Nederland op internationaal gebied, als ‘doorgangsgebied’ naar Duitsland. Castro informeert naar het aardgas, als rijke bron van inkomsten van Nederland. Bovendien heeft Nederland een uitgebreid spoorwegnet. "Waarom houdt Nederland dat aardgas zelf niet?" zo vraagt Castro. "Dat is toch een grote rijkdom, een kostbaar bezit?" De discussie tussen Hoekstra en Castro gaat aansluitend hierop over de vraag in hoeverre staatsbedrijven in kapitalistische landen wel of geen publieke functies kunnen hebben. In de gedachtegang van Castro is Nederland een zeer rijk land, met op elk gebied enorme hulpbronnen (gas, transport, elektronica etc.), waardoor het voor de hand zou liggen dat alles een publiek bezit zou moeten zijn met een dienovereenkomstige machtstructuur aan de top van het land. Er komen verder nog onderwerpen langs zoals de elektronische industrie (Philips), de landbouw, de chemische bedrijven, zelfs de inpoldering van het IJsselmeer en het ontstaan van nieuwe steden (Lelystad). Hoekstra geeft te kennen, dat het bezoek aan Cuba een goede grondslag vormt voor het verder aanhalen van de wederzijdse betrekkingen. Het gesprek eindigt na ongeveer vijf kwartier. Ik overhandig Castro kort voor zijn vertrek een Engelstalig fotoboek over het leven en werk van Vincent van Gogh. Jésu Montané zegt gekscherend tegen Castro dat hij (Castro) absoluut geen tijd zal hebben om dat boek te lezen en het daarom beter besteed is als hij het aan hem zou geven. Castro antwoordt dat hij dat niet van plan is te doen en er best wel tijd voor zal weten te vinden.
- 73 -
De volgende ochtend zitten we kort voor het vertrek nog even te praten in de VIP-room op het vliegveld. Montané zegt dat Fidel zeer tevreden is over het gesprek met Hoekstra. Datzelfde geldt ook voor het slotcommuniqué, in het bijzonder de stellingname van de CPN ten opzichte van de arbeidersbeweging in de derde wereld. "Castro heeft het communiqué gelezen en gezegd er volledig mee in te stemmen". Over dit communiqué heb ik in de daaraan voorafgaande dagen de nodige gesprekken gevoerd. De ontwerpteksten werden mij in een Duitse en Engelse vertaling op woensdagavond aangereikt. De Engelse tekst heb ik terzijde gelegd; de Duitstalige tekst was het meest bruikbaar. De discussie gaat uiteindelijk om de woorden als "enige alternatief" in de slotpassages van het communiqué. Deze aanduiding wordt gebruikt waar het gaat om het te boven komen van de wereldwijde economische neergang en depressie. (Er zijn ook andere alternatieven mogelijk, namelijk nationale alternatieven.) Hoekstra zegt me na overleg, dat ik er geen onoverkomelijk punt van moet maken, want voor het overige is de tekst van het slotcommuniqué goed van inhoud, omdat het duidelijk weergeeft waarover is gesproken. Na enig heen en weer gepraat met Javier Ardizones wordt afgesproken de ontwerptekst niet meer te veranderen; het communiqué zal op maandag 21 januari 1980 zowel in de Granma als in De Waarheid worden gepubliceerd. Op het moment dat deze tekst werd afgesproken was het nog onduidelijk of de ontmoeting met Castro zou plaatsvinden. Die passage is uiteindelijk op het laatste moment toegevoegd en daarover hebben we met Rafael Polanco kort voor het vertrek nog kunnen overleggen. Hij vertelt me nog, dat Cuba altijd goede betrekkingen heeft onderhouden met Spanje. Ook ten tijde van de Francodictatuur. Volgens hem werd in Spaanse militaire kringen de "Cubaanse revolutie' gezien als een tegenslag voor de Verenigde Staten. Het sloot volgens Polanco ook aan op sterke anti-Amerikaanse gevoelens, die er onder de bevolking van Spanje leefden. Op onze terugvlucht naar Berlijn heb ik de Nederlandse vertaling van het communiqué uitgewerkt.
Tussenstop Oost-Berlijn Zowel op de heenreis als op de terugreis hebben we in Oost-Berlijn enkele gesprekken gevoerd met functionarissen van de SED. We ontmoeten zoals al gezegd Herman Axen tijdens de tussenstop op de heenreis. Axen spreekt uitgebreid over de beweging tegen de raketbewapening. Deze dient te worden voortgezet, want er is geen ander alternatief. Axen praat ook uitvoerig over Afghanistan en wat er mogelijkerwijs daar binnenslands gebeurd zou kunnen zijn, alvorens de Sovjet-Unie tot militair ingrijpen was overgegaan. Maar "….wij kennen ook alle factoren niet”, aldus Axen. Tijdens de tussenstop op onze terugreis ontmoeten we op het vliegveld Egon Winkelmann, hoofd van de internationale afdeling van de SED. Er is weinig tijd voor dit gesprek, want het toestel naar Amsterdam staat te wachten. Winkelmann zegt, dat de aanscherping van de Amerikaanse politiek ten opzichte van Afghanistan al veel eerder door president Carter is ingezet. Hoekstra heeft er op dat moment weinig fiducie in om daar verder op in te gaan. We hebben zowel Axen als Winkelmann verteld, dat we deze stap in de buitenlandse politiek van de Sovjet-Unie onbegrijpelijk vinden. Wel werd ons door Winkelmann nog gezegd, dat Kurt Hager (lid van het politieke bureau van de SED) een enthousiast verslag heeft uitgebracht van het bezoek dat een door hem geleide SED-delegatie eerder in 1979 aan Nederland had gebracht. Vooral de discussies − over de situatie in Duitsland en de positie van de DDR − op de districtsledenvergadering van de CPN in Utrecht, die door de toenmalige districtssecretaris Barend Schreuders werden geleid, hadden indruk op hem gemaakt.
Van der Klaauw Na terugkeer heeft Henk Hoekstra in Den Haag een bezoek gebracht aan de minister van Buitenlandse Zaken, Chris van der Klaauw (VVD). Hij heeft hem verteld over het bezoek aan Cuba en hem over de situatie in het ziekenhuis van Cienfuegos ingelicht. Van der Klaauw heeft Hoekstra toegezegd een en ander te onderzoeken en actie te ondernemen. Kort nadien kreeg Hoekstra de mededeling, dat er een (bescheiden) geldbedrag door Van der Klaauw beschikbaar was gesteld om enige apparatuur voor het ziekenhuis te kunnen bekostigen. Enkele maanden later deelde de Cubaanse ambassadeur mij in Den Haag mee, dat het ziekenhuis van Cienfuegos apparatuur had ontvangen en had kunnen installeren. Op maandag 28 januari 1980 brengt Hoekstra verslag uit aan het Dagelijks Bestuur van de CPN. Belangrijkste elementen hierin zijn dat hij de tegenslagen bij de suiker- en tabakoogsten op Cuba meldt. Hij licht de internationale opstelling van Cuba toe, in het bijzonder de rol van Cuba in de beweging van derde wereldlanden.
- 74 -
Indrukken Deze reis naar Cuba heeft nogal wat indruk op ons gemaakt, ook de in De Waarheid gepubliceerde reisnotities waren enthousiast van inhoud. Achteraf gezien was het nogal opvallend te moeten constateren dat Cuba in sterke mate afhankelijk was van de Sovjet-Unie en andere Oosteuropese landen. Al in de eerste jaren is er op alle niveaus samengewerkt en werden allesomvattende bilaterale verdragen gesloten. (Tijdens de eerste maanden van 1959 toen Castro en de zijnen hun overwinning op het Battista-regime stabiliseerden bleven officiële reacties van Moskou nog uit. Volgens de overlevering schijnt de toenmalige Sovjetminister van Buitenlandse Handel, Mikojan, destijds premier en partijleider Chroesjtsjov op de veranderingen in Cuba geattendeerd te hebben, meer vanuit de redenering dat Cuba een belangrijke suikerproducent was en dus voor de Sovjet-Unie van belang. Pas laat in het voorjaar werden de eerste contacten tussen Moskou en Havana gelegd.) Over de binnenlandse situatie zijn Hoekstra en ik uiteraard slechts in beperkte mate geïnformeerd. Wat ons wel opviel was dat bij diverse gelegenheden ons gezegd werd dat lang niet alles op rolletjes liep, er in de maatschappij nog vaak van wat genoemd werd ‘onverantwoordelijk gedrag’ sprake was, d.w.z. van stagnatie. Over de ‘Cubacrisis’ van 1962 werd tijdens ons bezoek met geen woord gerept. Dat is niet zo verwonderlijk, want de overlevering wijst ook uit, dat Chroesjtsjov c.s. uitsluitend met de Kennedy's overlegden en het niet nodig vonden de Cubanen op enigerlei moment te consulteren. Een niet onbelangrijk punt is wel dat er een vrij centralistisch regeringsapparaat op Cuba was opgebouwd. Hoekstra en ik hebben in de CPN nog op enkele ledenvergaderingen verteld over de ontwikkelingen op Cuba. We kregen de indruk, dat na een lange periode van isolement, dat de CPN in de zestiger jaren over zichzelf had uitgeroepen, deze reis naar Cuba als verfrissend werd ervaren. Tijdens de vele gesprekken, die Henk en ik daarna over allerlei internationale verwikkelingen voerden, liet Hoekstra zich eenmaal ontvallen, dat onze reis naar Cuba geen geslaagd bezoek zou zijn geweest als we Fidel Castro niet zouden hebben ontmoet.
Cuba 1985 De tweede reis naar Cuba was een meer toeristische, die we met het gezin, (Tinie en onze dochters Marjan en Daniëlle) maakten. Afgesproken werd dat we tijdens de eindejaarsvakantie in december naar Cuba zouden reizen. Er werd contact opgenomen met een reisbureau in Arnhem, dat sociaal-culturele reizen naar Cuba organiseerde. Deze reis vond plaats van woensdag 19 december 1984 tot en met zaterdag 5 januari 1985. Enkele weken voor het vertrek riep directeur Van der Schoor van dit bureau het hele reisgezelschap - zo'n 20 personen - voor een kennismaking bij elkaar in het kantoor van de VERNU (Vereniging Nederland-USSR) op het Amsterdamse Frederiksplein. Onder de aanwezigen bevonden zich enkele bekenden: Rie en Ger Honselaar (Rie was in 1959 getuige geweest bij onze huwelijkssluiting), en Giny en Leo Klatser met hun zoon Boris. Onze dochters kenden Boris van de progressieve jeugdorganisatie het ANJV, waarvan zij destijds lid waren. Leo Klatser was een oude bekende; hij maakte (weer) deel uit van de CPN, en werkte als eindredacteur bij 'De Stem van het Verzet', het periodieke orgaan van 'Verenigd Verzet 1940-1945'. Bij de introductie vertelde hij enkele jaren eerder op een internationale culturele conferentie in Havana aanwezig te zijn geweest. Leo had in de Spaanse Burgeroorlog eind dertiger jaren gevochten en werd tijdens de bezetting in Amsterdam gearresteerd; hij werd in het concentratiekamp Buchenwald opgesloten. Hij sprak goed Spaans, evenals Giny die vertaalster Spaanse taal- en letterkunde is en onder meer de eerste boeken van Isabel Allende in het Nederlands heeft vertaald. Spoedig zou blijken, dat de deelname van Leo en Giny voor het reisgezelschap erg belangrijk zou zijn, want hoewel er een studente Spaans meereisde als reisgids, hebben Leo en Giny zich verdienstelijk gemaakt door tijdens het verblijf meerdere keren als tolk op te treden. De studente kon zich wat meer met het reisprogramma bezighouden samen met Terese Capote, die door de Cubaanse reisorganisatie 'Cubatur' als gids-tolk bij aankomst in Havana aan ons gezelschap werd toegevoegd. De heenreis verliep nogal chaotisch; Van der Schoor arriveerde veel te laat op Schiphol, waardoor vliegtickets lukraak werden uitgedeeld en pas in het vliegtuig in handen van de juiste persoon konden worden gesteld. Na twee uren vertraging op Schiphol en eenmaal in de lucht op weg naar Oost-Berlijn kwam de mededeling van de piloot dat hij vanwege zware mist moest uitwijken naar de luchthaven van Dresden.
- 75 -
Er moest zowel in Dresden als enkele uren later in Oost-Berlijn heel wat overredingskracht aan te pas komen om uiteindelijk nog te kunnen overnachten en de volgende ochtend te ontbijten. Daniëlle was deze dag jarig en twintig jaar geworden. Alle plannen om dat in Berlijn te vieren gingen jammer genoeg niet door. Op de ochtend van de 20e december stapten we op het vliegveld Schönefeld in het toestel dat ons naar Havana zou brengen. De douane keek vreemd op, toen in een plastic vuilniszak een Abrahamspeculaaspop bleek te zitten, want die dag werd ik namelijk zelf vijftig jaar. De speculaaspop heb ik eenmaal aan boord in stukjes gebroken en onder zoveel mogelijk passagiers rondgedeeld. Aan boord waren veel Cubaanse studenten die voor de feestdagen naar huis vlogen.
Leo Klatser In Havana werden we opgewacht door onze reisgids, die het gezelschap in hotel Vadedo onderbracht. In de daarop volgende dagen reisden we per touringcar het land door, achtereenvolgens bezochten we Cienfuegos, Trinidad, Camaguey, Holguin, Bayamo en Santiago de Cuba. We bezochten zoals alle toeristen de Playa de Girón, de Varkensbaai waar Amerikaanse huurlingen in 1961 het land probeerden binnen te dringen, maar wel moesten verliezen toen zij geconfronteerd werden met een zware overmacht van Cubaanse militairen. Vermeldenswaard is ook het bezoek aan Guama waar vroeger indianen - de oorspronkelijke bewoners van Cuba leefden, die echter door de Spaanse overheersers tot de laatste man en vrouw werden uitgeroeid. In het parkachtige gebied staan houten afbeeldingen opgesteld, die aan de indianen herinneren en door een kunstenares zijn gemaakt. In Guama staan enkele bungalows, die benut worden door echtparen die in Guama hun wittebroodsweken willen doorbrengen. Tot het programma behoorde verder onder meer een bezoek aan een fabriek van landbouwwerktuigen en een middelbare landbouwschool. Onderweg verschillende ‘Huizen van troubadours’ met altijd een gastvrije ontvangst. Op oudejaarsavond bevinden we ons in Santiago de Cuba en zijn de jongeren van het reisgezelschap die avond op de naburige universiteit om er met studenten te debatteren. De ouderen zitten bij elkaar als de wandeling door het oude stadscentrum achter de rug is en ook het vuurwerk voorbij is. Er komen vele verhalen uit het verleden los. Het Rotterdamse artsenechtpaar Kok vertelt over hun belevenissen in het verre China, en de drugsproblemen die zij daar in afgelegen gebieden zijn tegengekomen. Bij alle herinneringen zijn die van Leo Klatser wel erg interessant. Leo vertelt hoe hij begin zestiger jaren deelgenoot is geweest van de activiteiten van Che Guevara. Che Guevara kwam na enkele omzwervingen, onder meer naar Egypte en de Congo, uiteindelijk op zijn eindbestemming terecht, namelijk Bolivia. De ondersteuning voor Guevara werd voor een deel vanuit Havana aangestuurd. En zo kon het gebeuren dat ook Leo op een gegeven moment het verzoek kreeg om te assisteren. Hij reisde naar Florida en vervolgens via omwegen naar La Paz, de hoofdstad van Bolivia. In zijn bagage zaten spullen voor Guevara. Hij nam die spullen in een reistas mee naar een bioscoop in La Paz, waar een onbekende buurman zich over de tas ontfermde en ermee verdween. Aldus het verhaal van Leo Klatser. Ik beloofde Leo dat ik zijn verhaal eens zou publiceren. Hij had daar geen bezwaar tegen. We reisden terug naar Havana. Op een van de laatste avonden gaan Tinie en onze dochters samen met gids Teresa Capote naar de ook toen nog befaamde club "Tropicana". Er is in het reisgezelschap heel weinig waardering voor dit uitstapje, want wie gaat nou naar zo iets decadents? Kort nadat het programma (een aaneenschakeling van balletten van danseressen uitgedost met veel veren en pluimen) begon, kwam Giny Klatser met zoon Boris “Tropicana” binnengestapt. Het had enige moeite gekost om binnen te komen, want Boris liep op gymschonen en droeg geen stropdas. Dit probleem werd ter plekke opgelost, ook met de hulp van Jaap Walvis, verslaggever van De Volkskrant, die toevalligerwijs was gearriveerd. Er werd bij onze tafel aangeschoven en van de cola, al dan niet vermengd met rum, genoten.
- 76 -
Bij terugkeer in Amsterdam spreek ik met Constant Vecht, destijds hoofdredacteur van De Waarheid. Mijn artikel ‘Een jaarwisseling op Cuba wordt op donderdag 24 januari 1980 gepubliceerd en twee dagen later wordt de krant met dit artikel bij een reünie thuis bij de Klatsers aan de Amsterdamse Ceintuurbaan uitgedeeld. Ook wordt die avond de super-8 film, die we van deze reis hebben gemaakt, vertoond. Er worden over en weer heel veel foto's bekeken en veel herinneringen opgehaald.
Indrukken Deze tweede reis had een sterk toeristisch karakter. Veel officiële personen zijn er niet op onze weg gekomen. Ik heb deze reis toch in dit drieluik opgenomen, omdat er dan een beter totaalbeeld kan ontstaan, zeker waar de derde reis in politiek opzicht wat gedetailleerder wordt beschreven. In het reisverslag van deze (tweede) toeristische reis wordt wat meer afstand genomen tot het politiek-sociale gebeuren op Cuba, al blijft tussen de regels door toch de nodige sympathie doorklinken.
Cuba 1989 De derde reis naar Cuba heeft rond de jaarwisseling van 1988 - 1989 plaatsgevonden. Bij het partijbestuur van de CPN was een uitnodiging binnengekomen om in Cuba bij de festiviteiten rond de dertigste verjaardag van de Cubaanse revolutie aanwezig te zijn. Ik kon daardoor samen met Tinie naar Cuba reizen. In overleg met de Cubaanse ambassadeur Gustavo Mazorra werden aan Havana de reisdata doorgegeven: van 23 december 1988 tot en met 4 januari 1989. Ook ditmaal verliep de reis via Oost-Berlijn. We gingen eerst per trein (op 21 december) naar Oost-Berlijn en van daaruit een dag later per vliegtuig naar Havana. De avond voor ons vertrek uit Amsterdam kreeg ik nog een telefoontje van de tweede man op de Cubaanse ambassade, Quesada. Zijn boodschap was of we niet een paar dagen later zouden kunnen reizen; over het waarom bleef hij nogal onduidelijk. De vertrekdatum was echter juist zo gekozen, dat we op Cuba wat meer tijd zouden hebben voor een aantal gesprekken en zoals Mazorra al enkele keren tijdens onze contacten in Den Haag had gezegd, om op Cuba ook enkele rustige dagen te kunnen doorbrengen. We hielden dus het oorspronkelijke reisschema aan en arriveerden op 23 december in de loop van de ochtend in Havana. Er stond op het vliegveld niemand van de PCC om ons af te halen; we namen een taxi en lieten ons naar het partijgebouw brengen en stapten met onze bagage het gebouw binnen. Daar kwam Sylvia Nereida Perez (van de internationale afdeling) naar ons toe. Zij zei dat ze ons niet zo vroeg had verwacht. Kort nadien werden we naar een hotel gebracht. In de hal van het partijgebouw konden we nog enkele oude bekenden begroeten, zoals Antonio Arriza (hoofd departement West-Europa). Eerst brachten we enkele dagen door in een vakantiehuis nabij de provinciehoofdstad Matanzas. Het bleek een comfortabele accommodatie te zijn; met chauffeur Santiago bezochten we Varadero. Na een paar dagen kregen we bezoek van Maria Theresa Rodriguez, een hoge functionaris van het ministerie van Buitenlandse Zaken en van de PCC. Zij werd vergezeld door Sylvia Nereida. De laatste deelde ons mee, dat Rodriguez voor de rest van het verblijf onze belangrijkste contactpersoon zou zijn. Op de terugreis naar Havana werd de autorit even onderbroken om in Cojimar (destijds de verblijfplaats van Ernest Hemingway) even rond te wandelen en in Hemingway's bar wat te drinken. In Havana logeren we in Hotel Habana Libre; we maken kennis met Adela Junco, tolk in de Duitse taal. Zij zal ons in de komende dagen vergezellen en assisteren.
Antonio Diaz Allereerst hebben we in de periode tussen Kerstmis en de jaarwisseling in Havana Antonio Diaz ontmoet; hij was eerder ambassadeur van Cuba in Den Haag en door zijn langdurige ambassadeurschap aldaar was hij daar tevens deken van het Corps Diplomatique. We spreken met Diaz in het kantoor van de Cubaanse Associatie voor de Verenigde Naties, waarvan hij algemeen directeur is. Hij neemt ons mee naar zijn woning, waar we ook zijn echtgenote weer - maar nu in haar eigen woonplaats - mogen ontmoeten. We ronden onze gesprekken af in een visrestaurant. Er worden vele herinneringen opgehaald uit de periode dat Diaz nog in Den Haag woonde en werkte.
- 77 -
Hij maakt ons deelgenoot van de moeilijkheden, waarmee Cuba worstelt en die in de loop der jaren niet zijn verminderd. Door het wegvallen van de economische hulp van de Sovjet-Unie en de daarmee verbonden landen zijn er diepe gaten geslagen in de Cubaanse economie. Hij hoopt dat het toerisme snel zal groeien, vooral uit landen als Spanje, West-Duitsland, en Italië. Daarom worden er op het schiereiland Varadero nu in hoog tempo nieuwe hotels gebouwd. Ons gesprek komt ook op Venceremos, de 'vriendschapsvereniging Nederland-Cuba'. Zijn vraag hoe het daarmee ging moest ik negatief beantwoorden, want de CPN onderhield geen contacten met ‘Venceremos'. (De CPN heeft sinds het begin van de zestiger jaren nogal huiverig gestaan tegenover zulke verenigingen.) Diaz vertelt dat zijn Associatie tentoonstellingen, workshops e.d. organiseert over het Handvest van de Verenigde Naties, maar ook over meer actuele onderwerpen zoals de situatie in het Midden-Oosten. Volgens Diaz studeren er ongeveer vijfduizend Cubaanse jongeren in de Oostbloklanden. Een probleem voor Cuba is het te grote aantal afgestudeerden (zo'n tienduizend per jaar). Een dag later spreken we in het partijgebouw met Ernesto Estobar, waarnemend hoofd van de afdeling internationale betrekkingen van de PCC. Ook hij schetst een niet zo rooskleurig beeld van de binnenlandse situatie. Volgens zijn zeggen staat de economie van vele kanten onder druk. In de periode 1959 tot 1975 voltrokken zich de belangrijkste veranderingen, zoals op het gebied van onderwijs en de gezondheidszorg. Volgens Escobar was er in die periode sprake van een intensieve politieke motivatie. Sindsdien moest er veel werk verzet worden om die motivatie aan te moedigen. Er waren meer ‘materiële stimulansen' nodig, aldus Escobar. Er werd veel geld uitgetrokken in de vorm van extra bonussen en hogere salarissen, maar dat had weer tot gevolg dat er te weinig geld voor nieuwe investeringen beschikbaar was. Dit veroorzaakte schade aan de economie. In een ander gesprek - met Antonio Arriza, hoofd departement West-Europa van de PCC - komen deze onderwerpen eveneens ter sprake. Volgens hem lijdt Cuba ook aan een chronisch tekort aan sterke valuta. Met alle gevolgen van dien: de mogelijkheden om bijvoorbeeld reserve-onderdelen voor machines in Frankrijk, Engeland of Duitsland aan te schaffen worden daardoor ernstig bemoeilijkt. De actuele situatie vergt geheel andere maatregelen, d.w.z. minder materiële stimulansen, en meer wat hij noemt 'politieke arbeid' om het bewustzijn onder de bevolking te versterken, onder het motto dat ‘wie meer werkt, ook meer van de maatschappij terugkrijgt'. Ons gesprek met José Gel Noa, hoofd massa-organisaties provincie Havana en lid van het partijbestuur, gaat hoofdzakelijk over het onderwijs. Volgens Noa spelen vrouwen een belangrijke rol in de begeleiding van leerlingen, ook in de buitenschoolse opvang. Zij nemen de voornaamste posities in bij de Comités ter Verdediging van de Revolutie’. De mannen verkeren in deze comités in de minderheid.
Fidel Castro Op oudejaarsavond zijn we op uitnodiging van de PCC aanwezig bij een groot feestelijk samenzijn van buitenlandse gasten in de tuinen van een aan de zeezijde gelegen restaurant. In de openlucht staan muziekpodia en overal zijn eeten drinkbars te vinden. We maken kennis met o.a. Ole Sohn, voorzitter van de DKP (Denemarken), Francesco Polero van de PCE (Spanje), Kenneth Kvist, secretaris van de VPK/Linkspartij Zweden, en Sean Garland, algemeen secretaris Workers’ Party of Ireland. Er is een optreden van danseressen van ‘Tropicana’. De Cubaanse gastheren zijn om zo te zeggen op volle sterkte uitgerukt. Met Estobar, Ariza, Noa en anderen kan ongedwongen van gedachten worden gewisseld. Op Nieuwjaarsdag worden we in de loop van de dag voorgesteld aan Andreas Fereira, tolk Engelse taal. Hij vervangt Adelo Junco, die ons op oudejaarsavond wegens privé-omstandigheden niet kon vergezellen. Fereira vertelt ons dat hij bijna afgestudeerd is in de Engelse taal- en letterkunde, maar dat hij nog nooit een buitenlandse reis heeft kunnen maken om zijn kennis in de praktijk te kunnen toetsen. Ook Maria Tereisa Rodriguez vergezelt ons en we reizen gevieren naar de locatie, waar Castro en de zijnen de Nieuwjaarsreceptie zullen houden. Rondom de hoofdpersoon staan nogal wat fotografen, die onderling rouleren, zodra een van de wachtenden de kop van de rij heeft bereikt en aan Castro wordt voorgesteld. Er is sprake van een voortdurende zee van licht door de flitsende lampen.
- 78 -
Nadat ik in het bijzijn van Fereira en Fernandez Castro de hand heb geschud, komt Tinie aan de beurt. Zij zegt tegen Castro, dat zij hem ook de groeten moet doen van haar oudste zuster Annie en van haar arts/specialist Martin Willems. Er ontstaat eerst enige consternatie, want Castro begrijpt het niet helemaal. Na herhaling en verduidelijking eindigt dit ludieke moment en kunnen we bij terugkeer in Nederland Annie en Martin vertellen, dat hun groeten zijn overgebracht. Tijdens deze receptie worden we aan een aantal personen voorgesteld, o.m. Isodore Malmierca Peoli, minister van Buitenlandse Zaken en Fernando Vecino Alegret, minister van Hoger Onderwijs. De minister van Nucleaire Energiezaken, Castro, kunnen we ook de hand schudden. Op mijn vraag antwoordt hij, dat hij inderdaad de zoon van Fidel is. We hernieuwen onze kennismaking met Joe Slovo, algemeen secretaris van de SAKP van Zuid-Afrika, Hij vraagt ons zijn hartelijke groeten aan Elli Izeboud over te brengen, met wie hij eerder dat jaar in de Zambiaanse hoofdstad Lusaka heeft gesproken.
Puente Ferro Kort voor ons vertrek vindt er een gesprek in het partijgebouw plaats met Rodolfo Puente Ferro, voormalig Cubaans ambassadeur in Angola en lid van de delegatie bij de onderhandelingen tussen Cuba, Angola, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten. In De Waarheid van zaterdag 21 januari 1989 is in een artikel de essentie van deze ontmoeting weergegeven. Kort samengevat komt het erop neer, dat Cuba een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van de staatkundige onafhankelijkheid van Namibië en eveneens, wellicht in wat mindere mate, aan de onafhankelijkheid van Angola. Puento Ferro vertelde over de uitgebreide militaire ondersteuning aan de Forças Armadas Populares de Libertação de Angola (FAPLA), het leger van de Angolese bevrijdingsbeweging MPLA. Begin tachtiger jaren zijn in totaal 300.000 Cubaanse soldaten op het grondgebied van Angola gelegerd geweest. De tegenhanger van de MPLA, de door Savimbi geleide UNITA, kreeg forse ondersteuning van het Zuid-Afrika van Botha en de USA Na veel diplomatiek getouwtrek kwamen er uiteindelijk besprekingen op gang tussen Angola, Zuid-Afrika, de USA en Cuba. Zoals bekend was ook de Finse topdiplomaat Aahtisari (hij was eerder president van Finland en later winnaar van de Nobelprijs) intensief bij deze onderhandelingen betrokken. Puento Ferro, die overigens ook waarnemend hoofd van de afdeling internationale betrekkingen van de PCC is, heeft erg lang uitgeweid over de militaire operaties in het zuidelijk deel van Angola, waar het tot forse militaire botsingen is gekomen met het Zuid-Afrikaanse leger. Deze zijn zoals hij het destijds uitdrukte op een nederlaag voor Zuid-Afrika uitgelopen. Vooral de zware verliezen nabij Cuanavale hebben volgens hem een ‘diepe vernedering’ voor het ZuidAfrikaanse apartheidsbewind betekend. Naar de woorden van Puente Ferro hebben de aanwezige Cubaanse legerofficieren helpen voorkomen, dat als gevolg van verkeerde beslissingen van Angolese commandanten het op een grote nederlaag van het FAPLA zou zijn uitgelopen. In die periode zijn ook talrijke stappen ondernomen om tot een verzoening tussen de MPLA en de UNITA te komen. Maar zo, zei Ferro "dit is en blijft uiteraard een interne nationale kwestie”. Waar Cuba zich vooral nog zorgen om heeft gemaakt is de veiligheid van Sam Nujoma, de belangrijkste man van de SWAPO, de bevrijdingsbeweging van Namibië. Voor zijn bescherming zou naar het oordeel van de Cubanen tenminste duizend man aan militie nodig zijn. Sam Nujoma, die ik in een eerdere periode in Londen en Brussel heb ontmoet, is in de loop van 1989 de eerste president van de republiek Namibië geworden. Het voert in deze toelichting te ver om alle bijzonderheden nogmaals te vermelden. Gemakshalve volsta ik met te verwijzen naar het Waarheidartikel van 21 januari 1989 en naar het verslag, dat in het Dagelijks Bestuur van de CPN op maandag 16 januari 1989 is uitgebracht. Vermeldenswaard is nog wel, dat ook Castro aan de ontwikkelingen in dit deel van Zuidelijk Afrika veel aandacht besteedde in zijn toespraak tot de aanwezigen van de landbouwtentoonstelling 'Expocuba', waar we kort voor ons vertrek nog aanwezig waren.
- 79 -
Indrukken De lijst van onze gesprekspartners is met de reeds genoemden niet geheel compleet. Wat echter het meest interessant is, zijn de conclusies die we uit alle ontmoetingen hebben kunnen trekken. In het Waarheidartikel van 21 januari 1989 onder de titel ´Cuba tussen oud en nieuw´ is een eerste poging gedaan om de veranderingen die zich in Cuba aan het voltrekken waren te schetsen. We konden ons niet aan de indruk onttrekken, dat er in de bovenlagen van de Cubaanse maatschappij een sterk gevoel doorbrak, dat Cuba een geheel andere, een meer op openheid en democratisering, gerichte weg zou moeten inslaan. Er was ook toen uiteraard de algemene retoriek, vooral als het zou gaan om ‘inmenging' van buitenaf in Cubaanse binnenlandse aangelegenheden. Het meest duidelijk in dit opzicht waren de officiële verwensingen aan het adres van het Europese parlement en de Europese Unie, omdat in het parlement van Straatsburg op dat moment een ontwerpresolutie circuleerde, waarin de schending van mensenrechten op Cuba in scherpe bewoordingen werd aangeklaagd. Dat Cuba zich door de Amerikaanse economische boycot bedreigd en in sterke mate geïsoleerd voelt, kan men ook anno 2012 nog wel enigszins begrijpen, maar het blijft natuurlijk onbegrijpelijk en ook niet aanvaardbaar dat er nog een uiterst starre en ondemocratische politiek wordt gevoerd, die zowel intern als extern tot bizarre situaties heeft geleid. (Opvallend is bijvoorbeeld de zeer sterke vermenging van partij- en staatsfuncties. Functionarissen van de verschillende departementen op het ministerie van Buitenlandse Zaken hebben eveneens functies in het partijapparaat op buitenlands gebied.) . Opmerkelijk is overigens wel, dat Castro c.s. zich uiterst terughoudend hebben opgesteld ten aanzien van de pogingen van Gorbachov om de Sovjetmaatschappij met zijn politiek van glasnost en perestrojka open te breken en democratische en controleerbare processen op gang te brengen. Ik herinner me in dit verband bijvoorbeeld een ontmoeting met een groep Cubaanse vakantiegangers op de Krim in de zomer van 1989. Een poging om met hen in gesprek te komen - ook gezien ons recente bezoek aan Cuba - werd door de Cubaanse delegatieleider botweg geweigerd. Er mocht niet over Cuba en evenmin over de politieke ontwikkelingen in de Sovjet-Unie van gedachten worden gewisseld. Deze krampachtigheid is kenmerkend voor de Cubaanse politiek. En wat te denken van de export van ´dissidenten´ naar Europa? Enige tientallen Cubanen, die al jarenlang gevangen zitten omdat zij andere politieke opvattingen koesteren, zijn in de loop van 2010 naar Madrid overgevlogen in het kader van afspraken die er tussen de Pauselijke Nuntius in Havana en de Spaanse en Cubaanse autoriteiten zijn gemaakt. Het roept herinneringen op aan soortgelijke daden uit de periode-Breznjev, toen Sovjetdissidenten van hun staatsburgerschap werden beroofd en in feite bij regeringsbesluit stateloos werden verklaard.
Terugkeer Ook ditmaal verloopt de terugreis via Oost-Berlijn, waar we als gebruikelijk door functionarissen van de SED worden ontvangen. Een van hen is Peter Rabenhorst, een van de plaatsvervangend hoofden van de internationale afdeling van de SED. Hij heeft Afrika en Zuidoost-Azië in zijn portefeuille. Van zijn kant zegt ook hij dat Zuid-Afrika en de USA geen enkel belang hebben bij het voortzetten van de conflicten in Zuidelijk Afrika en in hun buitenlandse politiek actief bezig zijn een en ander met diplomatieke middelen te helpen beslechten. In tegenstelling tot de Cubaanse visie zegt hij dat de slag bij Cuanavale 'niet van doorslaggevend belang’ is geweest. In Zuid Afrika voltrekken zich grote veranderingen; de regering en de grote concerns daar hebben belang bij ervaren vakarbeiders, niet bij werkslaven, aldus Rabenhorst. Mede daarom wordt er gekoerst op vreedzame regelingen rondom Angola en Namibië, een en ander in lijn met de Amerikaanse buitenlandse politiek. Volgens zijn zeggen zijn er in de top van de Angolese MPLA tegengestelde opvattingen; een deel is voor onderhandelingen met UNITA, een ander deel is er tegen.
- 80 -
“Er wordt vaak met Europese ogen naar deze problematiek gekeken, en dat is niet juist. In Afrika is het vaak zo, dat een minister naar zijn eigen ministerie zijn eigen stamgenoten meebrengt. Over en weer zal er dus ook in Angola hetzelfde geldt voor Mozambique, waar de bevrijdingsbewegingen Fretilin en Renato tegenover elkaar staan - water in de wijn moeten worden gedaan”, aldus Rabenhorst. Hij zei verder nog, dat de nu gesloten akkoorden over Namibië in feite betekenen dat Cuba Zuid-Afrika als mogendheid heeft erkend. Dat kan vérstrekkende gevolgen hebben, ook voor de opstelling van regeringen van andere landen in de wereld. In april 1989 heeft er in Amsterdam een gesprek met de Cubaanse ambassadeur Mazorra plaats. (Mazorra was eerder ambassadeur in China). Elli Izeboud en ik waren hierbij voor de CPN aanwezig. Van zijn kant verklaarde hij tegenover ons dat de akkoorden betreffende Namibië werden nagekomen. De terugtrekking van Cubaanse militairen uit Angola verliep volgens plan. De politieke koers in de Sovjet-Unie (in het bijzonder de perestrojka) moest volgens hem worden beschouwd als "een binnenlandse aangelegenheid van de Sovjet-Unie en van de CPSU". Cuba gaat uit van het principe van nietinmenging, en dat geldt wederzijds”, aldus Mazorra. Enige dagen later vernam ik, dat op 22 januari 1989 in Amsterdam een bijeenkomst was gehouden, georganiseerd door het VCN (Verbond van Communisten in Nederland), waar de tweede man van de Cubaanse ambassade, Queseda, het woord heeft gevoerd over '30 jaar Cubaanse revolutie'. Enkele weken eerder was er een brief van de Cubaanse ambassade bij directeur Robert Schurink van De Waarheid binnengekomen, waarin het abonnement op De Waarheid per 1 januari werd opgezegd.
Cuba Publicaties Cuba 1980: Berichten over aankomst in Havana en bezoeken aan Santiago de Cuba en Cienfugos in dagblad De Waarheid van resp. 11 en 15 januari 1980 Interview van Henk Hoekstra met correspondent Oscar Rodriguez van Cubaanse persbureau Prensa Latina, gepubliceerd in De Waarheid van zaterdag 19 januari 1980 Tevens berichten Granma en De Waarheid diezelfde dag over de ontmoeting met Fidel Castro Communiqué CPN en CP Cuba over het bezoek van CPN-delegatie aan Cuba in de periode 10 tot 18 januari 1980 (De Waarheid en Granma van 21 januari 1980) Reisverslagen van Jan de Boo in De Waarheid van 25 en 30 januari; 2 en 7 februari 1980 Cuba 1984: Artikelen in De Waarheid (maart 1984) van Ton Regtien over zijn rondreis op Cuba. Cuba 1985: Reisverslag 'Een jaarwisseling op Cuba' in De Waarheid van donderdag 24 januari 1985. Cuba 1989: Reisverslagen 'Cuba tussen oud en nieuw’ en 'Namibië op weg naar onafhankelijkheid' In De Waarheid van 21 januari 1989.
- 81 -
Hoofdstuk 19
Zuid-Amerika
Suriname Met politieke partijen of organisaties in Suriname zelf zijn er in die tijd nauwelijks contacten onderhouden. In mijn herinnering is er wel door Eddy Bruma, die enige tijd lid van het Surinaamse parlement is geweest, van tijd tot tijd verbinding gezocht met de buitenlandredactie van De Waarheid. Over en weer werd enige politieke informatie telefonisch uitgewisseld. De decembermoorden van 1982 veroorzaakten veel politieke opschudding, niet in het minst in eigen land. Het partijbestuur van de CPN gaf een verklaring uit, waarin de moorden en de staatsgreep van Bouterse c.s. werden veroordeeld. Op 22 maart 1983 heb ik (als secretaris van de buitenlandcommissie van de CPN) in De Waarheid nog een artikel aan de gebeurtenissen in Suriname en de consequenties daarvan gewijd. In de Tweede Kamer kwam het tot een Kamerbrede veroordeling van de staatsgreep en de door Bouterse c.s. gepleegde moordpartij. Bij monde van Gijs Schreuders heeft de CPN-fractie zich in scherpe bewoordingen tegen Bouterse c.s. gekeerd en evenals andere partijen opschorting van de ontwikkelingshulp geëist.
Chili De militaire staatsgreep in Chili, waarbij de regering van Salvador Allende ten val kwam, heeft wereldwijd repercussies gehad. Er kwam in Nederland een brede solidariteitsbeweging op gang, waarvan ook de CPN deel uitmaakte. Het toenmalige kabinet-Den Uyl maakte zich sterk voor de hulp aan Chileense politieke vluchtelingen. Zeer velen konden ook naar andere Europese landen uitwijken en daar onderdak vinden. In ons land kwamen afdelingen van de Chileense communistische en de socialistische partij van de grond. Vertegenwoordigers daarvan brachten regelmatig bezoeken zowel aan het partijbestuur als aan het Amsterdamse districtsbestuur van de CPN. Ook op bijeenkomsten van deze Chileense partijen werden regelmatig vertegenwoordigers van de CPN uitgenodigd en werd hen gevraagd daar een begroetingswoord uit te spreken. Een van de leiders van de socialistische partij, Teitelboim, kwam vanuit Berlijn of Moskou, waar hij beurtelings verbleef, naar Amsterdam om de visie van zijn partij op het verloop van de gebeurtenissen in het door Pinochet c.s. geregeerde Chili toe te lichten. In mei 1979 kwam er een wijziging in de top van de Socialistische Partij, nadat Carlo Altamirano, die volgens berichten geen breed eenheidsfront tegen Pinochet zou hebben willen steunen, zijn partij verliet. Door het bestuur van deze partij werd toen Clodomiro Almeyda tot partijleider benoemd. Almeyda was in de regering-Allende minister van Buitenlandse Zaken. Op 5 september 1979 heeft Almeyda in Felix Meritis een onderhoud gehad met CPN-secretaris Joop IJisberg en mij. In de loop der jaren zijn verscheidene representanten van de Chileense progressieve partijen bij de CPN op bezoek geweest; ook familieleden van Salvador Allende en van de advocaat Letelier.
- 82 -
Hoofdstuk 20
Midden- en Noord-Amerika
Over Nicaragua en El Salvador is indertijd het nodige te doen geweest; in beide landen kwam het tot ingewikkelde politieke en ook gewapende schermutselingen, die in Nicaragua uiteindelijk geleid hebben tot progressief-gezinde regeringen onder aanvoering van Daniel Ortega. Partijvoorzitster Elli Izeboud is aan het eind van de tachtiger jaren aansluitend op een bezoek aan Cuba doorgereisd naar Nicaragua, samen met partijbestuurder Anne de Boer. Zij hebben zich daar uitvoerig laten informeren over de binnenlandse situatie en de perspectieven om voor de bevolking gunstige economische en sociale levensomstandigheden tot stand te brengen. In de zomer van 1979 kwam bij het partijsecretariaat een brief binnen van het partijbestuur van de Communistische Partij van de Verenigde Staten (de Communist Party USA, CPUSA) met daarin de uitnodiging om in Detroit het Congres van de CPUSA bij te wonen. Als hoofdredacteur van De Waarheid ging Gijs Schreuders naar het Amerikaanse consulaat aan het Museumplein in Amsterdam en vroeg daar een visum aan. Wat niemand had verwacht gebeurde: enkele weken later kreeg Schreuders zijn visum op het consulaat uitgereikt. De Amerikaanse regering van de toenmalige president Carter had het roer omgegooid. Met veel plezier heb ik direct het hoofdkantoor van de Amerikaanse communisten in New York gebeld om de medewerkers van de internationale afdeling dit voor hen heuglijke nieuws te vertellen. In de weken daarna kwamen ook op Felix Meritis heel wat telefoontjes van communistische partijen en van Oosteuropese ambassades binnen met mededelingen over succesvolle visumaanvragen. In Detroit arriveerden uiteindelijk uit alle delen van de wereld vertegenwoordigers van 35 communistische partijen. Zowel in De Waarheid als in zijn boek 'De man die faalde’ heeft Schreuders uitvoerig over zijn belevenissen geschreven.
- 83 -
Hoofdstuk 21
Turkije
De belangrijkste reden om in deze beschrijving van archiefstukken aandacht aan Turkije te besteden is het feit, dat twee vooraanstaande figuren van de Turkse arbeidersbeweging na een langdurig verblijf in ons land besloten naar Turkije terug te gaan om daar actief te gaan deelnemen aan de strijd voor democratie en vooruitgang. Het ging hierbij om Nihat Sargin en Haydar Turku, resp. van de Abeiderspartij van Turkije (TIP) en van de Communistische Partij van Turkije (de Türkiye Komünist Partisi, TKP). Hun terugkeer was in november 1987 en zij werden tijdens de vlucht naar Turkije onder meer begeleid door Anne de Boer namens het Groen Progressief Akkoord. Bij aankomst op het vliegveld werden beiden door de politie gearresteerd en opgesloten. In juni 1988 werd er een proces tegen hen gestart. Hun gevangenschap zou tot mei 1990 duren. Namens het Progressief Akkoord heeft Anne de Boer de procesvoering in Turkije bijgewoond en in de beginperiode zijn ervaringen gedeeld met de PvdA, CDA en D'66. In een latere periode heeft hij ook namens deze partijen als waarnemer in Turkije kunnen optreden. Vooral vanuit het Europese parlement werd actieve druk uitgeoefend om deze progressieve politici op vrije voeten te krijgen. Vermeldenswaard is verder nog dat de TIP en TKP uiteindelijk tot een fusie besloten en zich in Turkije als Verenigde Communistische Partij hebben gepresenteerd.
- 84 -
Hoofdstuk 22
Internationaal Forum tegen de Neutronenbom
Aan het Internationaal Forum tegen de Neutronenbom, zoals dat in het weekend van 18 en 19 maart 1978 in Amsterdam is gehouden, is een intensieve voorbereiding voorafgegaan. In de laatste maanden van 1977 kwamen - na de vorming van een ‘personencomité’ onder aanvoering van secretaris Nico Schouten (Samenwerkingsverband Stop de Neutronenbom) - enkele initiatieven tot ontwikkeling, teneinde vanuit Europese landen deelname aan het forum te bewerkstelligen. Zoals bekend was Joop Wolff, Kamerlid en lid van het Dagelijks Bestuur van de CPN, de belangrijkste persoon en ook de initiator van de landelijke handtekeningcampagne en van het internationale forum. Vanaf het begin is in de handtekeningcampagne koers gezet op de vorming van comités van personen, en niet van politieke partijen. Daarover zijn in de loop der jaren vele publicaties verschenen. Dit geldt ook voor de bewegingen tegen de plaatsing van kruisraketten, zoals die zich in de jaren na 1978 hebben ontwikkeld. In deze toelichting beperk ik me tot m'n eigen werkzaamheden in de voorbereiding van het forum. Het was in december 1977, dat het initiatief werd genomen tot besprekingen met communistische partijen in de hoofdsteden van een aantal Europese landen. Doel daarvan was het verstrekken van informatie en het vragen om actieve medewerking voor het forum. In de eerste twee weken van december werden Bonn, Londen, Brussel, Parijs, Rome, Madrid en Lissabon bezocht. CPN-secretaris Joop IJisberg waarschuwde telefonisch de internationale afdelingen van de betrokken partijen. Vervolgens reisde Hans van der Velde naar Bonn en Londen, André Roelofs ging naar Rome en Lissabon, en ikzelf ging naar Parijs en aansluitend door naar Madrid. In Parijs sprak ik met Jacques Denis, en in Madrid met Leonor Borneo. Ook vonden er in die periode gesprekken plaats met ambassadeurs van enkele Oosteuropese landen. Met Zagladin (CPSU-Moskou) en Axen (SED-Oost-Berlijn) waren al eerder contacten geweest. Een CPN-delegatie, die geleid werd door Joop IJisberg, reisde in december 1977 naar Boekarest. De contacten werden in januari en februari 1978 verder geïntensiveerd. (Eind januari werd ik in het partijbestuur van de CPN gekozen en een dag na de slotzitting werd ik door Hoekstra belast met alle lopende internationale contacten, waarmee tegelijkertijd ook mijn werkzaamheden als redacteur buitenland van De Waarheid stopten.) In februari 1978 vonden er opnieuw enkele reizen plaats. Joop Wolff en Roel Walraven reisden samen naar Moskou, aansluitend ging Joop Wolff nog naar de Bulgaarse hoofdstad Sofia en Roel Walraven naar Oost-Berlijn. Ikzelf reisde medio februari naar Boedapest, aansluitend naar Belgrado en vervolgens naar Athene. In Boedapest vonden onder meer gesprekken plaats met Gyula Horn (hoofd Europa van de internationale afdeling HSWP). In Belgrado met Ivan Kokuc (lid uitvoerend comité van Liga van Communisten) en Zvonko Grahec (internationale afdeling). In Athene met Tony Ambatielos van de Griekse communistische partij, de Kommounistiko Komma Elladas (KKE). In de dagen voorafgaande aan het forum was er - uiteraard - een invasie van buitenlandse deelnemers. Uit sommige landen kwamen vrij grote delegaties, zoals uit de DDR, de Sovjet-Unie, Hongarije, Italië, Portugal en Engeland. Uit Frankrijk kwam alleen Roger Trugnan van de internationale afdeling van de PCF. Gezien de nogal beperkte visie van de PCF op het gebied van de atoombewapening - en op dat moment kennelijk ook inzake de neutronenbom - was dit niet verbazingwekkend. Tijdens het forum hebben landelijke bestuurders van de CPN gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van communistische partijen, voor zover deze aanwezig waren en deel uitmaakten van delegaties.
- 85 -
Op zaterdag 18 maart vond er in de avonduren een gesprek plaats tussen Joop Wolff en Oleg Charchadin van de Sovjetvredesraad. Ik was hierbij ook aanwezig. Dit gesprek ging hoofdzakelijk over het verzoek van Charchadin om een uitvoerig document van het Sovjet-Comité voor Europese veiligheid onder de deelnemers aan het forum te mogen uitdelen. Vermeldenswaard in dit verband is ook, dat dezelfde avond in een zaaltje van Krasnapolsky het Nederlandse Comité voor Europese veiligheid een aparte bijeenkomst hield. Een medewerker van Nico Schouten was als belangstellende aanwezig. Ook dit comité onderhield nauwe banden met de z.g. Wereldvredesraad, die sterk door 'Moskou' werd gedomineerd. Met Charchadin werd de afspraak gemaakt, dat zijn document in de loop van de zondag aan de forumdeelnemers ter beschikking zou worden gesteld. Er zou tijdens het forum spreektijd worden gegeven aan Romesj Chandra, voorzitter van de Wereldvredesraad. Chandra werd zoals dat heet 'ingevlogen'; hij werd met een auto afgehaald en naar het Congresgebouw van de RAI gereden, sprak een korte begroeting en wensen tot succes uit, en werd vervolgens weer naar Schiphol teruggebracht om zijn reis te vervolgen. Een en ander maakte duidelijk dat het Samenwerkingsverband een volstrekt eigen koers aanhield en in geen enkel opzicht een verlengstuk van de z.g. Wereldvredesraad wenste te zijn. In de nacht van zaterdag op zondag hebben Joop Wolff en ik samen de tekst geschreven van het "Appèl van Amsterdam". We hebben veel papier en carbon gebruikt alvorens het eindproduct ons beider instemming kon hebben. In de vroege ochtenduren werden de vertalers van het forum aan het werk gezet en tegen het middaguur kon de tekst worden uitgedeeld. Het Appèl van Amsterdam was een indringende oproep aan volken en regeringen om alles in het werk te stellen voor een verbod van het neutronenwapen en voor stappen om een eind te maken aan de atoomwapenwedloop. Deze oproep is aan het slot van het forum door de deelnemers op voorstel van Nico Schouten aanvaard. In de weken na het forum hebben op verschillende niveaus nabesprekingen - ook in het Dagelijks Bestuur van de CPN - plaatsgevonden; er verschenen talrijke publicaties in binnen- en buitenland. Op vrijdag 7 april was er op de Sovjetambassade in Den Haag nog een gesprek van Henk Hoekstra en mijzelf met Vadim Zagladin, die uit Moskou was gekomen onder meer in zijn hoedanigheid van lid van de buitenlandcommissie van de Opperste Sovjet. Zagladin zei onder meer te spreken namens Soeslov en Ponomarjov, dat aan Sovjetzijde het plaatsvinden van het forum als "mede doorslaggevend" werd beschouwd bij de beslissing van de Amerikaanse president Carter om de ontwikkeling en productie van het neutronenwapen uit te stellen. Eind maart was deze beslissing van Carter in Washington in de publiciteit gebracht. Zagladin was in Den Haag om enkele buitenlandse politieke initiatieven van zijn regering toe te lichten. Hij ontmoette o.m. Den Uyl en de Tweede Kamercommissie Buitenlandse Zaken. In de loop van 1978 verrichtte het Samenwerkingsverband Stop de Neutronenbom - Stop de wapenwedloop veel werk voor de internationale vrede-estafette en voor het grote culturele evenement, dat in januari 1979 eveneens in de RAI te Amsterdam plaatsvond. Voor deze laatste manifestatie heeft Hans van der Velde een inspirerende sleutelfunctie vervuld.
- 86 -
Hoofdstuk 23
Internationale conferenties
Luxemburg en Brussel Er hebben enkele internationale conferenties van communistische partijen uit de EEG-landen plaatsgevonden aan het eind van de zeventiger jaren. De eerste werd gehouden in de hoofdstad van Luxemburg eind juni 1978. Aanwezig waren vertegenwoordigers van de communistische partijen uit de toen nog negen EEG-landen. De bespreking was gewijd aan de voorbereiding van de verkiezingen voor het Europese parlement. Er bestond nogal wat verdeeldheid, want - om een voorbeeld te geven - de PCI stond geheel anders tegenover de EEG en het Europese parlement dan de DKP Denemarken. Er kwam een summier communiqué tot stand. Belangrijkste passage daarin was wel, dat elke partij zelfstandig zou beslissen over deelname aan Europese verkiezingen. In de zomer werd er telefonisch overleg gepleegd en werd de voorbereiding gestart voor een protestdemonstratie op zaterdag 4 november 1978 in de grensplaats Thionville. De demonstratie was gericht tegen de afbraakplannen voor de staalindustrie, zoals die door de top van de EEG werd voorbereid. De betoging werd door de communistische partijen van België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en de CPN gesteund en mede georganiseerd. De PCI hield zich afzijdig. Namens de CPN en de deelname uit ons land trad Siep Geugjes als contactpersoon op. Eind september en begin oktober werd er opnieuw enkele keren vergaderd, ditmaal in Brussel. Alle partijen - alleen de CPGB (Engeland) ontbrak - hadden een lid van hun dagelijks bestuur gestuurd, alsmede hun internationale secretarissen. Ik vergezelde Rinus Haks naar deze vergaderingen. (Rinus Haks was aangewezen als lijsttrekker van de CPN voor de Europese verkiezingen). Inzet was te komen tot een gezamenlijke verklaring in aanloop tot de verkiezingen voor het Europees parlement, die in 1979 zouden plaatsvinden. Door het Dagelijks Bestuur van de CPN was als richtlijn meegegeven te streven naar een zo'n kort mogelijke gezamenlijke verklaring. De besprekingen in Brussel duurden vele en lange dagen, maar hadden geen resultaat. Wel lag er uiteindelijk een ontwerp-verklaring van de communistische partijen van de zes EEG-landen ter tafel. De DKP (Denemarken) en de CPGB (Engeland) hadden afgehaakt. Op het allerlaatste moment begon de DKP (West-Duitsland) te sputteren en na enig aandringen werd van die zijde verklaard dat men geen verklaring van de zes EEG-landen meer wilde, omdat de DKP Denemarken zich had teruggetrokken. De vergaderingen werden opgebroken. De volgende dag arriveerde op het CPN-kantoor aan de Hoogte Kadijk Gustav Trambowski van de DKP. Volgens hem moest er toch nog een poging gewaagd worden voor een verklaring van de negen EEG-landen. De reden dat de DKP op het laatste moment had geretireerd was een vertrouwelijke mededeling van de Denen, dat als er een verklaring van de Zes zou komen zij zelfstandig een eigen verklaring zouden uitgeven... Zijn verzoek om weer in Brussel te gaan vergaderen heb ik van de hand gewezen.
Wenen Een geheel andere internationale conferentie werd medio januari 1981 in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen gehouden. Deze werd georganiseerd door het 'International Liaison Forum of Peace Forces', dat haar hoofdkantoor in Helsinki had. Algemeen secretaris was Oleg Charchadin, een vooraanstaand figuur uit de vredesbeweging van de USSR. Hij had in de zomer van 1980 met Henk Hoekstra in Moskou gesproken en hem gevraagd iemand naar Wenen te sturen. Er zou daar een voorbereidende bespreking plaatsvinden teneinde te komen tot wat genoemd werd een "wereldwijde dialoog over ontwapening en ontspanning". Hoekstra vroeg me naar Wenen af te reizen en daar als toehoorder aanwezig te zijn.
- 87 -
De conferentie werd gehouden in een zaal van een centraal gelegen hotel en bijgewoond door vertegenwoordigers van met de Sovjetvredesraad verbonden groeperingen. Onder de aanwezigen bevonden zich onder meer Romesj Chandra van de Wereldvredesraad, de oud-president van Polen Cyrankiewicz, en Manfred Feist van de Oost-Duitse SED. Voorts personen uit enkele Afrikaanse en Latijnsamerikaanse landen. Met Charchadin en met Feist heb ik aparte gesprekken gevoerd, hoofdzakelijk over de situatie in Nederland en de positie van de CPN inzake de vredesbeweging. Zoals bekend was het Internationale Forum tegen de Neutronenbom op dat moment al achter de rug en waren er in Nederland op plaatselijk en regionaal niveau breed samengestelde comités actief om acties tegen de stationering van kruisraketten tot ontwikkeling te brengen. Gezien de samenstelling van het in Wenen aanwezige gezelschap leek me het voeren van afzonderlijke gesprekken meer gewenst dan het afsteken van een toespraak. Bij terugkeer in Amsterdam heb ik Hoekstra over de gang van zaken geïnformeerd.
Kopenhagen In februari 1989 vond in Kopenhagen een tweedaagse internationale bijeenkomst van communistische partijen van de (toen nog twaalf) EEG-landen plaats. De PCI (Italië) had zich afgemeld. Aanvankelijk zou deze bijeenkomst al in december 1988 worden gehouden, maar de DKP (Denemarken) achtte dit tijdstip niet gunstig, omdat de voorbereidingen nog niet waren afgerond en koos dus voor twee maanden later. De CPN was niet bijster enthousiast over een ‘internationale conferentie’, omdat niet ver vantevoren een dergelijk getypeerde bijeenkomst in Dublin op initiatief van de Communist Party of Ireland (CPI) had plaatsgevonden. De CPN had daaraan niet deelgenomen, mede gezien het uitnodigingsbeleid en omdat de agenda wel erg overladen was en weinig ruimte bood voor een gedachtewisseling. (In Spanje had zich een afsplitsing van de PCE voltrokken en was in het zuiden van Spanje een ‘Communistische partij van de volken van Spanje’ gevormd. Ook deze afsplitsing van de PCE bleek in Dublin aanwezig te zijn. Sommige partijen waren in Dublin slechts als "waarnemer" aanwezig, zoals de KPB België). De bijeenkomst in Kopenhagen droeg een sterk informeel karakter. De CPN was vertegenwoordigd door partijbestuurder Anne de Boer.
Parijs Er heeft in Parijs in april 1979 nog een internationale conferentie plaatsgevonden van een aantal communistische partijen uit Europese landen. Ik verwijs naar het hoofdstuk Frankrijk voor nadere informatie hierover.
- 88 -
Hoofdstuk 24
Internationale reizen
1951 tot 1975 1951 1953 1955 1956 1957
augustus augustus augustus juli/augustus februari voorjaar september
1958
1959 1959 1961
september
1962 1964 1964 1966
Oost-Berlijn: internationaal jeugdfestival (via Gdynia, Polen) Boekarest: internationaal jeugdfestival Warschau: internationaal jeugdfestival (plus bezoek aan Krakau en Auschwitz) Praag: rondreis Tsjecho-Slowakije Boedapest: zitting Uitvoerend Bureau WFDJ Stockholm: zitting Internationale Festivalcomité, samen met Leo Jacobs (van Politeia) Oost-Berlijn: internationale jeugdconferentie Wenen: reizen ter voorbereiding op internationaal festival Wenen (o.m. naar, Praag en Oost-Berlijn) Brussel: verschillende reizen naar Expo Brussel Wenen: internationaal jeugdfestival Moskou: verblijf tot eind juni 1960 Kopenhagen: congres Deense communistische jeugd Londen: congres Young Communist League en Aldermastonmars Wenen: transportconferentie jeugdfestival Parijs: viering nationale feestdag 4e juli Helsinki: internationaal jeugdfestival juli-augustus aansluitend Congres WFDJ in Warschau Moskou: internationaal forum met Maud Boshart jr. en Jan Blok (ASVA) Accra (Ghana): zitting Uitvoerend Bureau WFDJ Moskou: Congres Komsomol (als redacteur Jeugd)
1966 tot 1978 Bezoeken aan congressen TUC (Trade Union Congress) in Brighton en Liverpool als redacteur buitenland De Waarheid, alsmede congressen van DGB (Deutsche Gewerkschaft Bund) en van SPD in o.m. Hamburg, Bremen, Dortmund en Frankfurt Am Main; rondreis Roemenië.
1975 - geen bijzonderheden 1976 16 februari 17 februari 20 mei 17, 18 en 19 mei 28 t/m 31 juli 13 - 14 september 4 - 5 november 7 - 11 november 11 - 13 november
Brussel Gent (met Tinie) Antwerpen Dortmund: congres SPD (Sociaaldemocraten) Rome: congres illegale PCE (Communistische Partij Spanje) Wuppertal (Neuss) Düsseldorf en Keulen Parijs Madrid: ontmoeting met Marcelino Camacho Barcelona
- 89 -
1977 4 en 5 februari 10,11 en 12 februari 15 en 16 juli 19 juli 14 t/m 17 november 8 december 9 december
Düsseldorf: verkiezingscampagne SPD Spanje: conferentie Amsterdam (professor Tamames) Modena: festiviteiten Unita Bologna Hamburg (SPD congres) Parijs: start voorbereiding Forum tegen Neutronnenbom Madrid: start voorbereiding Forum tegen Neutronenbom
1978 20 - 22 januari 21 februari 24 februari 25 februari 3 maart 4 maart 18 en 19 maart 4 april 18 t/m 23 april 1 juni 30 juni 7, 8 en 9 augustus 11, 12 en 13 september 21 en 22 september 10 en 11 oktober 19 tot 23 oktober 1 t/m 5 november 20 en 21 november
congres CPN (lidmaatschap partijbestuur) Boedapest : Forum, per trein doorgereisd naar Belgrado Belgrado: Forum Athene: Forum Luxemburg Parijs Internationaal Forum Amsterdam Parijs Madrid: congres PCE Parijs: Vietnamese ambassade en PCF Luxemburg: EEG conferentie Parijs: ontmoeting met Marchais (met Henk Hoekstra) Oost-Berlijn Brussel: EEG conferentie (met Rinus Haks) Brussel: EEG conferentie Mannheim: DKP Congres Oost-Berlijn Brussel: EEG conferentie (met Rinus Haks)
1979 5, 6 en 7 februari 15 en 16 maart 6 t/m 14 mei 26 mei - 7 juni 24 - 29 oktober 12 december
Parijs met Karel Hoogkamp en Jaap Wolff Düsseldorf met Joop IJisberg Parijs: PCF congres (met Fré Meis) Moskou (met Tinie, aansluitend Oezbekistan/Tasjkent) Belgrado: bezoek aan Skopje (met Henk Hoekstra) Parijs (met Rinus Haks)
1980 9 - 18 januari 20 - 23 februari 16, 17 en 18 april 22, 23 en 24 april 28, 29 april 5 mei 6 mei 1 juli 22 t/m 25 augustus 8 en 9 oktober 25 - 30 november
Cuba (met Henk Hoekstra) Lissabon (met Henk Hoekstra) (terugreis via Madrid) Cunhal in Amsterdam Praag Parijs Tito overlijdt Belgrado (Henk Hoekstra) London: ontmoeting met Gordon McLennan en Jack Woddis (met Henk Hoekstra) Stockholm: festiviteiten NY-Dag, dagblad Linkspartij Communisten Zweden Brussel: EEG conferentie Budapest
- 90 -
1981 13 - 16 januari 7 - 13 februari 16 - 20 februari 28 - 31 mei 25, 26 en 27 september 28 - 29 september 13 - 20 oktober
Wenen Tel Aviv: Congres Israëlische CP Beiroet Hannover Warschau: Tribuna Lydu Oost-Berlijn: gesprek met Axen Sofia met Tinie
1982 5 januari 2, 3 en 4 februari 17 t/m 19 maart 30 mei t/m 1 juni 21 - 25 juni eind november
Boedapest Parijs: PCF congres Rome: ontmoeting met Berlingueri (met Henk Hoekstra) Parijs (met echtpaar Hoekstra, begin van hun reis naar China) Moskou: gesprekken met Charchadin en Zielin Amsterdam: congres CPN De Meervaart (beëindiging lidmaatschap partijbestuur)
1983 15 aug. - 10 september
Moskou met Tinie (Jalta, Kiev en Armenië)
1984 19 december
Oost-Berlijn voor vlucht naar Havana (hele gezin)
1985 tot begin januari:
Cuba; terugvlucht via Oost-Berlijn
1986 26 tot 31 juli november
Parijs met Tinie Amsterdam: CPN-congres - herverkiezing partijbestuur; lid DB
1987 7 en 8 maart 27 maart 29 maart 17 tot 23 april 24 april tot 8 mei 29 augustus tot 19 september 1 t/m 7 november
Antwerpen: gesprek met Jan Debrouwere Bonn: gesprek met Karl Heinz Schröder Luxemburg: gesprek met René Urbany Boedapest Boedapest (met Tinie), Moskou en Oost-Berlijn (in USSR: korte reis naar Tblisi, Georgië) Bulgarije (met Tinie) Moskou: internationale conferentie (met Elli Izeboud)
- 91 -
1988 4 tot 11 april 24 tot 27 mei 19 augustus tot medio september
21 december
Rome: gesprek met Rubbi (PCI) (met Tinie) Oost-Berlijn: CPN-delegatie met Elli Izeboud, Edward Koen en Wemke Ketting-Jager Suhl (DDR) (met Tinie), aansluitend vanuit Oost-Berlijn naar Pyongyang(Noord-Korea); op terugreis Moskou en kort Leningrad bezocht; in Moskou: ontmoeting met Zagladin;) Oost-Berlijn (met Tinie) voor vlucht naar Havana
1989 begin januari juni 16 september 7 oktober
terugreis uit Cuba; zelfde route Tinie met Eva Korper naar Moskou; Tinie met Elena Mlasjnikowa naar Azerbeidzjan Tunesië (met Tinie) tot heibel in Oost-Berlijn /conflict Honecker-Gorbachov (Marjan en Daniëlle komen met hun relatie over naar Sousse i.v.m. 50e verjaardag van Tinie)
1990 2 tot 7 april
Moskou en Kiev (met Tinie)
1991 19 augustus 23 augustus 27 augustus 10 september
Moskou (met Tinie) doorgereisd naar Warschau Beijing: bezoeken aan Xian, Sjanghai, Guangzhou en Shenzhen terug in Amsterdam (vanuit Hongkong teruggevlogen)
1992 27 en 28 november
Antwerpen en Lier: ontmoeting met Jan Debrouwere (met Tinie)
1993 16 oktober
Straatsburg: Conferentie internationale verzetsbeweging; met camper, via St.Vith terug
- 92 -
Namenlijst
Nederland Marcus Bakker, Wim Bartels, Max van den Berg, Frank Biesboer, Jan Blok, Dik de Boef, Anne de Boer, Fenna Bolding, Daniëlle de Boo, Marjan de Boo, mw. Borgesius, Sietse Bosgra, Maud Boshart, Connie Braam, Ina Brouwer, Piet Buwalda, Jan van der Bij, Hans Dankaart, Piet Dankert, Carel van Dillen, Truus Divendal, Wim van der Doef, Jos van Dijk, Marius Ernsting, Elsbeth Etty, Meindert Fennema, Trudy Fey, Jaap-Jan Flinterman, Hans Geleynse, Fred Groenink, Frans Groot, Paul de Groot, Rinus Haks, Enneus Heerma, Siem van der Helm, Theo Hendriks, Ien van den Heuvel, Hannie Hoekstra, Henk Hoekstra, Ger Honselaar, Ger Hoogenberg, Karel Hoogkamp, Cees Hulst, Elli Izeboud, Leo Jacobs, Lucas de Jong, Pim Juffermans, Wemke Ketting-Jager, Chris van der Klaauw, Boris Klatser, Giny Klatser, Leo Klatser, Harry Kleuver, Edward Koen, Wim Kok, Eva Korper, Bertus van der Kuil, Han de Leeuw, Frans van Liempt, Gerard Maas, Jacques Meerman, Fré Meis, Joop Morriën, Jan Nagel, Karel Neijssel, Henk Odink, Annie van Ommeren-Averink, Jan Op ’t Ende, Gerit Out, Gerard Pothoven, Jan Pronk, Jandirk Pronk. Martijn Pruyser, Han Quast, Trudel van Reemst, Jurrie Reiding, André Roelofs, Rie Roos, Jeroen Saris, Jan Schäfer, Maarten Schakel, Wim van het Schip, Bart Schmidt, Nico Schouten, Wim Schoutendorp, Gijs Schreuders, Robert Schurink, Marjanne Sint, Henk Sneevliet, Koert Stek, Bram Stemerdink, Wim Swart, Toine van Teeffelen, Coen Teulings, Ed van Thijn, Philip van Tijn, Constant Vecht, Pans van der Veen, Hans van der Velde, Wim van Velzen, drs. Verdonck, Rinze Visser, Frans Vries, Klaas de Vries, Rik Vuurmans, Roel Walraven, Martin Willems, Jan Wiersma, Jaap Wolff, Joop Wolff, Paul Wouters, Joop IJisberg, Tinie IJisberg, Cees IJmkers.
- 93 -
Internationaal België Luxemburg Frankrijk Portugal Spanje Italië Engeland Ierland Denemarken Zweden Bondsrepubliek Duitsland DDR
Polen Tsjecho-Slowakije Bulgarije Roemenië Hongarije
Joegoslavië Sovjet-Unie
Israël
Jan Debrouwere, Louis van Geijt, Albert de Koninck, Jef Turf François Hoffman, Jacqueline Hoffman, René Urbany Jean Colpin, Jacques Denis, Maxime Gremetz, Raymond Guyot, George Marchais, Claude Poperen, Roger Trugnan Domingo Abrantes, Álvaro Cunhal, Albano Nunes, Sérgio Vilarigues; Leonor Borneo, Marcelino Camacho, Santiago Carillo, Francisco Polero, Ramon Tamames Enrico Berlinguer, Carlo Galuzzi, Rodolfo Mechini, Mario Pasqualotto, Antonio Rubbi Gordon McLennan, Jack Woddis, Gerry Pocock, Sean Garland Ibn Norlund, Ole Sohn Bo Hammar, Kenneth Kvist, Lars Werner; Ludwig Müller, Karl-Heinz Schröder; Gustav Trombowski Herman Axen, Manfred Feist, Klaus Gysi, Erich Honecker, Günter Jahn, Klaus Kazimirski, Inge Lange, Heinz Lehmann, Alfred Marter, Günter Mauersberger, Peter Rabenhorst, Günter Sieber, ambassadeur Wolfgang Strohmeyer, ambassadeur Karl Wildau, Erika Wildau, Egon Winkelmann, Krysztof Ostrovski, ambassadeur Bartoszek, Josef Szygula ambassadeur Krepela Dimitri Stanisjev, Hrista Malev, ambassadeur Abramov, Agnesa Drjanovska ambassadeur Pop ambassadeur Anna Bebrits, János Berecz, Andreas Gyenes, Gyula Horn, Géza Kotai, ambassadeur Emile Lakatos, Miklós Ovari, Mathias Szúros, Peter Varkonye Boro Denkov,Stevan Doronsjki, Vlado Janzic, ambassadeur Sumjona Georgi Arbatov, Oleg Charchadin, Fomenko, Joeri Gagarin, Raisa Gorbachova, Joeri Koschelov, Laksin, Loekin, Elena Myasjnikova, Dimitri Motsjalin, Anatoli Popov, Viktor Rykin, Igor Schmatov, Larissa Sjisjoelina, Gregori Smirnov, ambassadeur Tolstikov, Timofjejev, Vadim Zagladin Meir Vilner, George en Chipora Toubai
- 94 -
Libanon Namibië Zuid-Afrika Noord-Korea China Japan Vietnam Indonesië Cuba
Chili Internationaal Forum
Ali El Abed, Chalil Debs, George Haoui, Abou Rizk Hlhem, Nadim Abdel Samad Sam Nujoma Joe Slovo Huang Yang Yob, Kim Yong Sok, Kim Sang Rok, Pak Yong Hok, Ri Dong Hyok, Rim Sun Pil ambassadeur Gao Zheng, Li Shuizheng, Lin Jingxin, Lin Qinping, Shi Huiye, Tsjang Xi Min, Zhang Weyo Tomio Nishazawa, Yasno Ogata, Foshio Sakaki, Tomokazi Shirai Tram Van Lam Sukatno, Suar Suroso, Aidit Javier Ardizones, Antonio Arriza, José Ramon Balaguer, Teresa Capote, Fidel Castro, Boris Coloma, ambassadeur Antonio Diaz, Andreas Fereira, Armando Hart, Adela Junco, ambassadeur Gustavo Mazorra, Umberto Miguel, Montalongo, Jésus Montané Oropesa, Sylvia Nereida Perez, Rafael Polanco, Pedro Mieret Prieto,Rodolfo Puento Ferro, J. Quesada, Raul Roa, Maria Theresa Rodriguez, Raul Taladrid, De la Torres Clodomira Almeyda, Teitelboim Tony Ambatielos (Athene), Gyula Horn (Boedapest), Ivan Kokuc (Belgrado)
- 95 -
Gebruikte afkortingen Afkorting
Betekenis
AABN ANC ANJV ASVA
Anti-Apartheidsbeweging Nederland African National Congress Algemeen Nederlands Jeugd Verbond Algemene Studenten Vereniging Amsterdam
BKP
Balgarska Komunisticheska Partiya (Bulgarije)
CCOO CCP CPB CPGB CPI CPUSA CPN CPSU CVR
Comisiones Obreras (Spanje) Chinese Communistische Partij Communist Party of Britain Communist Party of Great-Britain Communist Party of Ireland Communist Party USA Communistische Partij Nederland Communistische Partij van de Sovjet-Unie Comité ter Verdediging van de Revolutie Cuba
DKP DKP
Danmarks Kommunistiske Parti Deutsche Kommunistische Partei (West-Duitsland)
EVP
Evangelische Volkspartij
FAPLA
Forças Armadas Populares de Libertação de Angola
IKV IPSO IUS IISG
Interkerkelijk Vredesberaad Instituut voor Politiek en Sociaal Onderzoek International Union of Students (Praag) Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis
JCB JCP
Joegoslavische Communistenbond Japanse Communistische Partij
Komintern Komsomol KPB KPL KSČ
Communistische of Derde Internationale KOMmoenistitsjeski SOjoez MOLodjozji = Communistische Jeugdbond Kommunistische Partij van België Kommunistesch Partei Lëtzebuerg (Luxemburg) Komunistická Strana Československá (Communistische Partij Tsjecho-Slowakije)
LCP
Hizb ash-shuy‘uī al-lubnānī (Communistische Partij Libanon)
Maki MDP MKA MPLA
HaMiflega HaKomunistit HaYisraelit (Communistische Partij van Israël) Magyar Dolgozók Pártja (Hongarije) Medisch Komitee Angola Movimento Popular de Libertação de Angola
A
B C
D
E F I
J
K
L M
- 96 -
Afkorting
Betekenis
OPSJ
Organisatie van Progressieve Studerende Jeugd
PCF PCP PCC PCE PCR PCI PLO PKI PPR PSOE PSI PSP PVAP
Parti Communiste Français Partido Communista Português Partido Comunista de Cuba Partido Comunista de España Partidul Comunist Român (Roemenië) Partito Comunista Italiano Palestine Liberation Organization Partai Komunis Indonesia Politieke Partij Radicalen Partido Socialista Obrero Español Partito Socialista Italiano Pacifistisch-Socialistische Partij Poolse Verenigde Arbeiderspartij
SAKP SED SWAPO
Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (Oost-Duitsland) South West African People’s Organization (Namibië)
TIP TKP
Abeiderspartij van Turkije Türkiye Komünist Partisi
Unesco Unita
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization União Nacional para a Independência Total de Angola
VCN VERNU VPK
Verbond van Communisten in Nederland Vereniging Nederland-USSR Vänsterpartiet Kommunisterna-Linkspartij Communisten Zweden
WFDJ
Wereldfederatie van Democratische Jeugd
O P
S
T
U
V
W
- 97 -
Colofon: Foto’s
archief Jan de Boo
Lay-out Lettertype
Jenneke Kievit Segoe UI, 9 pts.
Druk
Dijkman Offset, Diemen
- 98 -
